O’zbek xalq og’zaki nasri - Adabiyot - Referatlar

O’zbek xalq og’zaki nasri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.0830078125 KB

Ko'chirib olish

O’zbek xalq og’zaki nasri Reja: 1. Xalq og’zaki nasri va uning tarkibi. 2. Mif (asotir) atamasining mohiyati, janming o’ziga xos belgilari. 3. Mifologiya-miflarni o’rganuvchi fan. 4. Afsona istilohi haqida tushuncha va janr tabiati. 5. Afsonaning mavzusiga ko’ra turlari va uning ertak hamda rivoyatdan farqi. 6. Rivoyat janri tabiati, o’ziga xos xususiyatlari va turlari. 7. Naql janrining tabiati, kompozitsion qurilishi, badiiyati, turlari. 8. Latifa atamasining lug’aviy va istilohiy ma’nosi, janr tabiati. 9. Latifalar qahramoni. Nasriddin Afandi obrazining badiiy mohiyati. 10. Ertak istilohi haqida tushuncha, janr genezisi, ijro etish tartibi. 11. Ertaklar tasnifi, badiiyati, tarbiyaviy ahamiyati.

Og’zaki nasriy asarlar tuzilishi jihatidan xalq lirikasi va og’zaki dramasi namunalaridan ajralib turadi. Bu farq, asosan, voqelikni ifodalash yo’liga qarab belgilanadi. Chunki xalq nasriy asariarida voqealar aniq va mukammal sujet asosida bayon etiladi, tafsiliylik ustunlik qiladi. Ularda emotsionallik, metrik o’lchov uchramaydi, voqelik epik nutq vositasida bayon etiladi. Xalq og’zaki nasriy asariarida sujet muhim o’rin tutadi. Ular hech qachon sujetsiz bo’lmaydi. Nasriy asarlar sujetini kirish (ekspozisiya), tugun, epik sarguzasht yoki voqealar rivoji, kulminasiya (asaming eng ayj nuqtasi), yechim kabilar tashkil etadi. Xullas, xalq og’zaki badiiy ijodi asosida yaratilgan nasriy asarlar xalq prozasi nomi bilan yuritiladi. Ular g’oyaviy mazmuni jihatidan xalq ruhi va orzu- niyatlarini aks ettiradi. Mif, afsona, rivoyat, naql, latifa, ertak kabi janrlardagi folklor asarlari xalqog ‘ гл / и nasr/ tarkibigakiritiladi. Ular, awalo, qadimiyligi bilan diqqatni tortadi. Chunki nasr lirikaga nisbatan oldinroq paydo bo’lgan. Mif va afsona, rivoyat uning ilk namunalari hisoblanadi. Shundan so’ng ertak, naql, doston va yana keyinroq latifa janrlari shakllangan. Og’zaki nasrning ilk namunalarida qadimiy urf-odat va marosimlarning bayoni, real voqea va hodisalar, olam haqidagi ibtidoiy tushunchalar xayoliy shaklda ifodalangan. Real voqea-hodisalarning badiiy talqini esa nasriy og’zaki asarlar tarkibidagi epik motivlarni yuzaga keltirgan. M.Jo’rayev o’zbek folklorshunosligida xalq nasri janrlarini tasnif qilishning mezonlari sifatida badiiy asarning mavzu doirasi, badiiylik darajasi, voqeiikni talqin qilish usuli, vaqt va makon belgisi, maishiy-funksional qamrovi e’tiborga olinishi lozimligini ta’kidlab, shunga ko’ra xalq nasri janrlarini a) badiiy nasr janrlari (ertak, latifa, naql, qissa va lof) hamda b) ma’rifiy nasr janrlari (mif, afsona, rivoyat, demonologik hikoya, og’zaki hikoya) kabi ikki katta guruhga ajratadi. 37 Mif(Asotir) - xalq og’zaki poetik ijodining ilk mahsulidir. U eng qadimgi davr folklorida ibtidoiy tasawurlar asosida yaratilgan.

Mif - grekcha «mythos - so’z, rivoyat» so’zidan olingan bo’lib, qadimgi odamning borliq, oiamjumboqlari, tabiat va koinot sirlarini bilishga intilishi, bu boradagi ilk tasavvurlari va xulosalari, xudolar, pahlavonlar haqidagi qarashlari asosida paydo bo’lgan. Mif - ongsiz badiiy to’qima mahsuli. Unda fantastika, xayoliy uydirma yetakchiiik qiladi. Ibtidoiy inson mifdagi voqeiikni inkor etib boimas haqiqat sifatida qabul qilgan. Mifning tabiati haqida M.I.Steblin - Kamenskiy: «Mif - bu voqelik bo’lib, u qanchalik haqiqatga zid bo’lmasin, yaratilgan va yashab kelgan joyda ayni haqiqat deb qabul qilindi», — deb yozgan edi. Miflarni o’rganuvchi fan sohasi mifologiya deb yuritiladi. Mifologiya fani ibtidoiy insonning tabiatni bilishga intilishining natijasi sifatida vujudga kelgan. Ijtimoiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida, aniqrog’i, inson ongining o’sishi, dunyoqarasliining kengayishi, ma’naviyatining boyishi natijasida miflarga ishonch ham yo’qola bordi. Lekin miflar yo’qolib ketmadi. Qaytaga ular ijtimoiy ongning yangi shakllarini vujudga keltirish uchun asosiy manba vazifasini o’tadi. Hozirgi fan, din, san’at va adabiyotning poydevori mifologiya asosida qurilgandir. Qadimgi mifologik sujetlar, obrazlar, tushuncha va tasawurlar, umuman, mif qoldiqlari ijtimoiy ongning turli shakllariga ko’chib, ulardan muhim o’rin egalladi. Miflar, asosan, etiologik vazifa (izohlash vazifasini) bajaradi. Mif qadimgi odamning ishonch-e’tiqodlari, o’y-kechinmalari, diniy-axloqiy qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining so’z vositasida ifoda etilgan ko’rinishlaridan biridir. Dunyo folklorshunosligidagi naturmifologik yoki naturalistik nazariya tarafdorlari mifni tabiat hodisalari haqidagi qadimgi tasawurlar majmui deb tushunadilar. Ulaming fikricha, qadimgi odamning tabiat haqidagi ibtidoiy- e’tiqodiy ishonchlari dastlabki mifologik tasawurlar tizimining asosini tashkil etadi. Antropologik nazariya tarafdorlari E.Teylor, G.Spenser, E.Long va boshqalarning fikricha, miflar animistik ishonchlar zaminida shakllangan. J.Frezer esa mifologik tasawurlarning asosini animistik tasawurlar emas, magiya tashkil etadi, deb hisoblaydi. S.G.Xuk, D.Xarrison, G.Merri kabi olimlarning fikricha,

qadimgi miflar ibtidoiy rituallar, ya’ni marosimlarning so’z vositasida ifodalangan shaklidir. L.Levi-Bryul mifning qadimgi diniy e’tiqodlar bilan mushtarakligini aniqlagan. Simvolistik nazariya oqimi tarafdorlari (jumladan, o’zbek folklorshunoslari ham) mif qadimgi odamlarning olam haqidagi ibtidoiy qarashlarini o’zida mujassamlashtirgan ramziy kodlardan tashkil topganligini e’tirof etadilar. Z.Freyd, E.Fromm, K.G.Yung kabi olimlar miflarning paydo bo’lishini ibtidoiy odamning tabiatga bo’lgan ongsiz hissiy munosabatlari bilan bog’lab o’rganganlar. Ularning tahlil metodlari asosida o’rganish usullarini o’zbek folklorshunosligiga J.Eshonqul tush va mifni qiyosiy tadqiq etish orqali olib kirdi. M.Jo’rayevning ta’kidlashicha, qadimgi mifologik tasawurlar xalq og’zaki badiiy ijodiyotining turli janrlariga diffuziyalana boshlagan. Mif yaxlit janr sifatida og’zaki ijodga mansub nasriy asarlar tizimida to’liq holda saqlanib qolmagan. Faqat epos, ertak, afsona, qo’shiq, topishmoq, marosim folklori, irirn-sirimlar va turli ishonchlar bilan bog’liq aytimlartarkibida ayrim mifologik syujet elementlari uchraydi, xolos. Ana shu mif qoldiqlarini, mifologemalarni o’rganish uchun muhim zamin vazifasini o’taydi. B.Sarimsoqov o’zbek mifologiyasi taraqqiyotini uch bosqichga arxaik, mumtoz va o’rta asrlarga xos miflarga bo’linadi, deb hisoblaydi. Uning ko’rsatishicha, arxaik miflarda xaos bilan kosmos o’rtasidagi kurash keng miqyosda aks etadi va ko’proq animistik, totemistik tasavvurlar bu kurashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shuningdek, ularda yana hech qanday diniy qarashlar unsuri uchramaydi. Mumtoz miflarda esa xaos bilan kosmos kurashining miqyosi biroz toraygan bo’ladi. Politeistik diniy qarashlar (ko’p xudolilik tasawuri) ustunlik qiladi. Zardushtiylik davri mifologiyasi bunga misol bo’ladi. O’rta asrlar miflarining semantik asosini monoteistik diniy qarashlar tashkil etadi. M.Jo’rayev- o’zbek mifologiyasining taraqqiyoti qadimgi ajdodlarimizning totemistik, animistik, dualistik, magik ishonchlari; ibtidoiy odamlar turmushida ritual-ramziy ahamiyat kasb etgan marosimlar; O’rta Osiyoda yashagan qadimgi qavmlar dunyoqarashida aiohida o’rin tutgan otashparastiik aqidalari; qadimgi

dehqonchilik madaniyati an’analari bilan bog’liq hosildorlik kultlari; islom dini ta’limoti va u orqali O’rta Osiyoga kirib kelgan sharq, xususan, arab folklori an’analari; mo’g’ul, buryat, chinVa hind, eron, yunon mifologiyasining ijodiy ta’siri bilan bevosita bog’hqdir, deb hisoblaydi. Qadimgi turkiy miflarni olamning yaratilishi va tuzilishi, samoviy halokat yoki olamning intihosi, tangri va ilohiy kuchlar, xoqonlarning tug’ilishi va afsonaviy hukmdorlar to’g’risidagi, turkiy qabilalarning kelib chiqishi, ilk ajdodlar haqidagi miflar turkumi tashkil etadi. Mumtoz miflar tarkibiga ezgulik va yovuzlik kuchlari o’rtasidagi kurash haqidagi asotiriy qarashlarni o’zida aks ettirgan dualistik miflar, /cult miflari (suv, olov, osmon jismlari, o’simliklar, jonivorlar, hosildorlik kultlari bilan aloqador tasavvurlar asosida shakllangan), o’lib-qayta tiriluvchi qahramonlar (Siyovush bilan bog’hq) haqidagi miflar; samoviy (oy, quyosh, yulduzlarning paydo bo’lishi, tabiiy hodisalar haqidagi) miflar; taqvimiy miflar, ya’ni yUboshi — Navro’z bilan bog’liq udumlar, vaqt hisobi omillari haqidagi asotiriy ishonchlar; antropogenilc miflar yoki odamzotning yaratilishi (Kayumars, Gavomard, Jamshid) to’g’risidagi miflar kiradi. Aksariyat mifologik obrazlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto», shuningdek, «O’g’uznoma» va «Kitobi dadam Qo’rqut» orqali bizgacha yetib kelgan. «Avesto»da ikki yaratuvchi kuch: yaxshilik — Axuramazda, yomonlik esa —Axriman qiyofasida namoyon bo’ladi. Ularning o’zaro kurashidan tabiat va jamiyatdagi hodisalarning barchasi kelib chiqadi deb ko’rsatiladi. Axuramazda — yaxshilik xudosi. Unga qarashli narsalar insonlarning baxt-u saodati uchun xizmat qiladi. Angra Man’yu (Axriman) esa — yovuzlik xudosi. U o’ziga qarashli devlari bilan odamlarga azob-uqubat, mashaqqat, kulfat keltiradi. «Avesto»da yana Mitra — quyosh va yorug’lik xudosi, Nohit — obodonlik va farovonlik xudosi, Humo — baxt va davlat xudosi, Anaxita va Hubbi — suv xudosi, Mirrix — urush va g’alaba xudosi sifatida talqin etilgan. Kayumars, Yima (Jamshid), Gershasp odamlarga ezgulik baxsh etuvchi mifologik obrazlar sifatida ko’rsatilgan. Yomonlik kuchlari ajdar, dev, jin, yalmog’iz kabi mifologik obrazlar

orqali tasvirlangan. «Avesto»dagi xudolar yo ayol, yo erkak qiyofasida talqin etilgan. Masalan, suv xudosi Ardvisura-Anaxita xushqomat, kamarini beliga mahkam bog’lagan zabardast, to’g’ri so’z, marhamatli go’zal qiz qiyofasida namoyon bo’ladi. U odamlar uchun suvning mo’l bo’lishini ta’minlab turadi. Turli qiyinchiliklarni yengishda kishilarga homiylik ko’rsatadi. O’zbeklar o’rtasida Anaxita nomi Anbar momo shaklida saqlanib qolgan va unga suv hamda hosildorlik homiysi deb qaraladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan miflardan yana bir turkumi — Kayumars va Jamshid haqidagi miflardir. Ularning turli variantlari «Avesto»da, «Tarixi Tabariy»da, Beruniyning «O’tmish xalqlaridan qolgan yodgorUklan>, Firdavsiyning «Shohnoma» asarlarida va boshqa qadimiy yozma manbalarda uchraydi. Kayumars nomi «Avesto»da Gaya Marfan yoki Gaya Moretan deb yuritilgan. «G’iyosul-lug’at»da esa Gavomard (inson-buqa) deb ko’rsatilgan. Afsonalarga ko’ra, u Amudaryo bo’ylarida yashagan. Bo’yi daryoning u betida yotgan. Kayumars - yerda paydo bo’lgan birinchi odam sifatida talqin etiladi. U ezgulikning yovuzlik ustidan g’alabasi haqidagi ibtidoiy qarashning obrazli ifodasidir. Jamshid haqidagi miflar O’rta Osiyo va Eron xalqlari orasida keng tarqalgan. U najotkor qahramon, yaxshilikning ramziy obrazi. «Avesto»da u adolatli podsho sifatida talqin etilgan. Jamshid haqida xalq orasida «Qissayi Jamshid» kitobining og’zaki va qo’lyozma variantlari keng tarqalgan. «Avesto»da tasvirlangan xudolar, pahlavonlar to’g’risidagi afsona va miflarning o’zbek folklorida ham talay variantlari mavjud. «Odami Od » mifi Shu jihatdan xarakterlidir. Unda kishilarning inson beqiyos kuch-qudratga ega bo’lishi haqidagi orzu-umidlari o’z ifodasini topgan. Mifda pahlavon — titan ko’rinishidagi mifologik obrazning xalq manfaati yo’lida xizmat qilishi qayd etilgan. Mifda hikoya etilishicha, Odami Od bo’yi bulutga yetadigan duradgor usta

bo’lgan. Odami Od dunyodagi eng birinchi odam sifatida talqin etiladi. Od so’zi fors-tojikchada ulkan odam ma’nosini bildiradi. U baland bo’yli, kuchli bo’lgani uchun daryo-dengizlardan baliq tutib, uni quyosh taftida pishirib eb ketaverar ekan. Birgina nonushtaning o’ziga bir hovuz suvga non to’g’rab er ekan. «Er hubbi» mifi xarakteri va vazifasi jihatidan bu mifga o’xshashdir. U, asosan, Xorazm va Farg’onada keng tarqalgan. Er hubbi - yigit qiyofasidagi suv muakkili, marhamatli qahramon. Buxoroda Xo’ja Xubbon qudug’i, Shohimardonda ko’li Xubon, Xorazmda Xubbiniyoz ko’li nomi Shu qadimiy mifik obraz bilan bog’liq. Xullas, miflarning sujeti oddiy va ravon bo’ladi. Ularda ibtidoiy tasawur- tushunchalar hukmronlik qiladi. Mifologik obrazlar talqinida, mazmunida ijtimoiy ziddiyat sezilmaydi. Biroq ularda qadimiy hayot tajribalari saqlangandir. Afsona. «Afsona» atamasi forscha «afsun — sehr-jodu» ma’nosini anglatuvchi so’zdan olingan bo’lib, fantastika, uydirma asosida yaratilgan nasriy hikoyalarga nisbatan qo’llanadi. O’tmishda bu atamaning o’rnida «cow» — sov so’zi ishlatilgan. M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida izohlanishicha, sov atamasi otalar so’zi (maqol), qadimgi biror voqeani aytib beruvchi hikoya, risola, xat, kitobcha, so’z va nutq kabi ko’p ma’nolarni anglatganki, shulardan o’tmish voqealaridan xabar beruvchi hikoya, qissa tushunchalari qay darajadadir afsona hodisasini ham ifodalab kelgan. 38 Aristotel afsonalarni «haqiqatdan xabar beruvchi yolg’on hikoyalardir» deb ko’rsatadi. Afsona — o’zbek xalq og’zaki ijodining eng qadimgi, an’anaviy va keng tarqalgan janrlaridan bin. Hayotiy voqeiikni xayoliy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma’lumot haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki nasriy asarlar afsona deyiladi. Afsonada hayotiy voqelikning tasviri epik talqinga bo’ysundiriladi. Yetakchi motivlar tarkibi esa an’anaviy epik detallarga boyligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ko’pincha u ertakka o’xshab ketadi. Biroq ular ertaklar kabi qat’iy kompozitsiyaga ega emasligi bilan farq qiladi. Afsona professional ijrochilikka asoslanmaydi. Uni bilgan kishi o’zi istagan

shaklda aytaveradi. Afsona sof axborot beruvchilik vazifasini bajaradi. U ko’pincha biron-bir voqea-hodisaga kishilarni ishontirish maqsadida aytiladi. Afsonada bayon qilinayotgan voqeaning o’tmishda bo’lib o’tganligiga alohida urg’u beriladi. Epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyoti nuqtai nazaridan qaraganda, afsonalar miflardan keyingi stadial bosqich sifatida shakllanganligi seziladi. Chunki ularning tarkibida mifologik obrazlar muhim o’rin tutadi. O’zbek xalq afsonalarining sujet tarkibida turkiy va boshqa xalqlar mifologiyasi bilan bog’liq ko’plab qadimiy motivlar saqlanib qolgan. Afsona kompozitsiyasi ertaklarniki kabi an’anaviylikka, qat’iylikka ega emas. Uning sujet tuzilishi sodda va qisqa. Afsonalar voqeiikni g’ayritabiiy, fantastik tasvirlashi jihatidangina ertaklarga o’xshab ketadi, xolos. Afsona sujetini turli mifologik, diniy hodisalar, geografik joylar nomi, tabiat hodisalari, ayrim tarixiy shaxs va voqealarga aloqador g’aroyib talqinlar tashkil etadi. Shunga ko’ra afsonalarning mazmun-mundarijasi rang-baranglik kasb etadi. Deyarli barcha afsonalarning sujeti bir yoki ikki epizoddan iborat bo’ladi. Sujet voqealari ko’pincha tugundan boshlanadi. Voqealar talqinida va tasvirida fantastika ustivorlik qiladi. Afsonalarning asosiy personajlar tarkibi tarixiy shaxslar, xayoliy va mifik obrazlardan iborat. Afsonalarni g’oyaviy-mavzuviy yo’nalishi jihatidan shartli ravishda ikki guruhga bo’lib o’rganish mumkin: 1. Sof mifologik afsonalar. 2. Tarixiy afsonalar. Mifobgik qfsonalarda , asosan , yer va osmon xudolari , homiy kuchlar , pirlar , avhyolarning g ’ ayritabiiy ishlari , insonlarga ko ’ magi , mifologik pahlavonlar , yer yuzida odamning paydo bo ’ lishi haqida hikoya qilinadi . Ulardagi ayrim epizodlarda islomga qadar amal qilgan qadimgi dinlarga aloqador talqinlar uchraydi . Ibtidoiy insonlaming dunyoqarashi , tasawur - tushunchalari , diniy e ’ tiqodlari namoyon bo ’ ladi .

Mifologik afsonalarning tuzilishi juda sodda bo ’ ladi . Ularda voqelik oddiy bayon qilinadi. Uning konflikti yechimida fantastikaning hal qiluvchi rol o’ynashi- asosiy belgisidir. Mifologik afsonalar miflar bilan genetik aloqadordir. Aniqrog’i, ularning aksariyati miflar asosida yuzaga kelgan. Sababi — ibtidoiy davrda mifologik qahramonlar muqaddas sanalgan va xalqning ma’naviy madadkoriga, ruhiy homiysiga aylangan. Bora-bora bu tasawurlar unutilib, u haqdagi hikoyalar afsonalarda oddiy diniy hikoya qobig’ida saqlanib qolgan. Jumladan, Xizr nomi bilan bog’liq hikoyalar bunga misol bo’ladi. Xizr — mifologik obraz. U ba’zan cho’l piri, ba’zan hosildorlik homiysi sifatida talqin etiladi. Afsonalarda и obi hayot ichganligi uchun mangu barhayot, sehr-joduga ega, o’tda yonmas. zarb o’tmas qilib tasvirlanadi. U yana turli shakllarga evrila oladi: goh odam, goh jonivor, goh buyum ko’rinishida paydo bo’lib, odamlarga ko’mak beradi, yovuzlarga qarshi chiqib, ezgulikning g’alabasini ta’minlaydi. Tarixiy afsonalar ma’lum bir tarixiy dalil yoki ma’lumot, tarixiy shaxs faoliyati haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan, tarkibida real tarixiy shaxsiar bilan bir qatorda, xayoliy va mifik obrazlar ham ishtirok etadigan og’zaki nasriy asarlardir. Ularning sujetini tashkil etuvchi voqealar bayonida reallik bilan badiiy to’qima o’zaro qorishib ketadi. Bunday afsonalarda real hayotda yashab o’tgan kishilar haqida hikoya qilinsa-da, tarixiy shaxsning haqiqiy biografiyasi emas, to’qima biografiyasi beriladi. Ularda hayot haqiqati fantastik tasvir qobig’iga o’rab ifoda etiladi. Tarixiy afsonalar muayyan tarixiy dalil va ma’lumotni asoslash, izohlash, xalqqa tushuntirish uchun xizmat qiladi. Tarixiy afsonalarda real toponimlar bilan birga xayoliy - mifologik makon ham tilga olinadi. Unga ko’ra qahramon yer osti yoki suv osti mamlakatlariga, afsonavjy tog’lar o’lkasiga safar qiladi. Shuningdek, tarixiy afsonalarda dev, pari, ajdar, chilton, yuho, ya’juj-ma’juj kabi bir qattor xayoliy va mifologik personajlar mayjud bo’lib, ular aniq obrazlar bilan muomala-munosabatda tasvirlanadi. Mifologik obrazlar afsona sujetida bajaradigan vazifasiga qarab ikki tipga bo’linadi:

a) asosiy qahramonga homiylik qiluvchi, yordam beruvchi mifologik personajlar; b) asosiy qahramonga raqib sifatida harakat qiluvchi mifologik personajlar. Tarixiy afsonalarga xos bu belgilar epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyot tizimida uning mifologik afsonalardan keyingi stadial bosqichda shakllanganligini ko’rsatadi. O’zbek xalq tarixiy afsonalari mavzu yo’nalishiga ko’ra uch turga bo’linadi: 1. Geneologik afsonalar. Bularda urug’ —qabila, xalq va elatlarning kelib chiqishi va nomlanishi haqida hikoya qilinadi: «Laqay», «Do’rmon», «Qirg’iz» urug’larining kelib chiqishi haqidagi afsonalar shular jumlasiga kiradi. 2. Tarixiy voqea va tarixiy shaxsiar haqidagi afsonalar. Ularda o’tmishda yashab o’tgan dono kishilarning sarguzashtlari, mo’jizakor ishlari, ajdodlarimizning bunyodkorlik faoliyati, shahar va qo’rg’onlarning barpo etilishi haqida hikoya qilinadi. Bunga Buxoro Arki, Xiva qal"asi, Minorayi Kalon qurilishi haqidagi afsonalar misol bo’la oladi. 3. Kasb-hunarlar haqidagi afsonalar. Bularda u yoki bu kasb- hunaming kelib chiqishi, ularning piri haqida hikoya qilinadi. Aytaylik, bo’yoqchilik kasbining kelib chiqishi hazrati Ayyub, temirchilik kasbining kelib chiqishi Dovud payg’ambar nomi bilan bog’lab talqin qilingan afsonalar shu siraga kiradi. Xullas, afsonalarda epik ruh hukmronlik qiladi. Ular axborot berish vazifasi bilan bir qatorda estetik vazifani ham ado etadi. Rivoyat. Rivoyatlar — voqelikni hayotiy uydirmalar asosida aks ettiruvchi, sujet tizimida mifologik obrazlar uchramaydigan, voqelik talqini hududiy- etnografik lokallik kasb etishi bilan xarakterla-nadigan, qadimiy asoslarga ega bo’lgan, xalq orasida keng ommalashgan folklor janridir. Ularda hayot voqeligi real aks ettiriladi. Shuning uchun o’zbek xalq og’zaki ijodining qadimiy, an’anaviy va keng tarqalgan janrlaridan biri bo ‘Igan va hayotiy voqelikni hayotiy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma ‘lumot haqida tinglovchiga xabar

berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki nasriy asariar rivoyat deyiladi. Xalq hayotida uzoq o’tmishda yuz bergan voqealar, qachonlardir yashab o’tgan tarixiy shaxsiar faoliyati haqida hikoya qilinadi. Bir so’z bilan aytganda, rivoyatlar xalq o’tmishining badiiy tarixidir. Shuning uchun ular o’lkamiz tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’zining ezgu ishlari bilan o’lkamiz tarixida yorqin iz qoldirgan ajdodlarimiz haqidagi haqiqatni bilib olishga yordam beradi. Rivoyatlar - xalq og’zaki ijodidagi mustaqil, keng ommalashgan epik janrlardan biri. Ular, asosan, informativ vazifani ado etadi. Ya’ni u yoki bu voqea haqida xabar beradi va uni tasdiqlaydi. Kichik hajmli epik nasr namunasi bo’lgan rivoyatlarda voqelikni bayon qilish usuli retrospektivlikka asoslanadi. Retrospektivlik rivoyat janrining yetakchi xossalaridan biridir. Chunki rivoyatlarda tasvirlanayotgan voqelikning zamonaviy yo’nalishi — o’tmishga qaratiladi. Shu sababli rivoyatlar sujetida ko’pincha voqelikning o’tgan zamonda bo’lib o’tganligiga ishora qiluvchi «Qachonlardin>, «Qadim zamonda», «rivoyat qilishlaricha», «bobolarimizning aytishicha», «qadimgi rivoyatlarga ko’ra» kabi an’anaviy formulalar uchraydi. Folklorshunos K.Imomov bu haqda «Rivoyatlarda vaqt nisbatan konkretdir» deb yozsa, M.Jo’rayev «Rivoyat janri sujetining vaqt belgisi tarixiy-etnografik aniq muddat ko’rsatkichi bilan ifodalanadi», deya qayd etadi. Xullas, rivoyatlarda tasvirlangan voqealar tarixan aniq vaqt doirasida kechadi. Rivoyat sujeti tinglovchilar tomonidan chindan bo’lib o’tgan voqeaning talqini deb qaraladi. Rivoyatlar keng xalq ommasi tomonidan ijro etiladi. Professional aytuvchiga ega bo’lmaslik rivoyat janrining o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Chunki rivoyatning asosiy vazifasi axborot berishdan iborat bo’lgani bois, rivoyat aytuvchidan muayyan epik bilim, tajriba, ijrochilik mahorati talab etmaydi. Rivoyatlarning sujeti sodda, qurilishi oddiydir. Ular ko’pincha bir necha motiv yoki dialog asosiga qurilgan bo’ladi. Ularda badiiy tasvir vositalari juda kam uchraydi. Rivoyatlarda tasvirlangan personajlar hayotiyligi bilan xalq nasrining boshqa janrlaridagi obrazlar tizimidan ajralib turadi. Ularda g’ayrioddiy

xususiyatlarga ega mifologik obrazlar uchramaydi. Rivoyatlarda voqelik talqini tashqi epik pozitsiyadan turib bayon qilinadi. Chunki uni aytuvchi rivoyatda bayon qilinayotgan voqelikning bevosita ishtirokchisi, guvohi yoki kuzatuvchisi emasdir. Rivoyatlar badiiy shakli hamda vazifasiga ko’ra afsonalarga juda yaqin turadi. Lekin ularning har biri folklorning ikki mustaqil janri sifatidabir-biridan jiddiy farq qiladi. Jumladan, ular voqelikni bayon etish shakliga ko’ra bir-biridan farqlanadi. Afsonada voqelik xayoliy uydirma, fantastika, mifologik talqin asosida bayon etilsa, rivoyatda hayotiy uydirma, tarixiy- etnografik aniqlik, reallik asosida hikoya qilinadi. Rivoyatlar g’oyaviy-mavzuiy jihatdan rang-barang bo’lib, quyidagi guruhlarga bo’linadi: a) Toponimik rivoyatlar, b) Tarixiy rivoyatlar. Toponimik rivoyatlar yana bir necha ichki ko’rinishga bo’linadi: a) aholi yashaydigan joylar nomining kelib chiqish sabablarini izohlovchi oykonomik rivoyatlar; b) suv havzalari — daryo, ko’l, quduq, soy, chashma, ariq nomining kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan gidronomik rivoyatlar; c) tog’-u toshlar, tepaliklar, g’orlar, cho’llarto’g’risidagi oronomik rivoyatlar; d) mozor, qabriston nomlari, ziyoratgohlar va muqaddas qadamjolarning nomi bilan bog’liq nekronomik rivoyatlar. Toponimik rivoyatlarda muayyan jug’rofiy atamaning paydo bo’lishi aniq faktlar va etnofolkloriy detallar bilan tushuntiriladi, joy nomining vujudga kelish sababi izohlanadi. Tarixiy rivoyatlarda haqiqatda hayotda bo’lib o’tgan voqealar, yashab o’tgan shaxslar to’g’risida so’z yuritiladi. Atoqli va mashhur shaxslarning hayoti va faoliyatini hikoya-qilish orqali axloq va odobning ideal normalari tashviq etiladi. Jumladan, To’maris, Shiroq kabi vatanparvarlar, Ibn Sino kabi buyuk tabib,

Ulug’bek, Alisher Navoiy kabi olim va shoirlar, Mashrab singari ilohiy ishq yo’liga kirgan oshiq. Amir Temur kabi jasoratli va dono hukmdor, Imom lsmoil Buxoriy, Xoja Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Xoja Ahrori VaUy singari din va tasawuf arboblari haqida qator rivoyatlar yaratilganki, ularni xalq hamisha sevib tinglaydi. Tarixiy rivoyatlar ko’pincha u yoki bu shaxsni ko’rgan-bilganlarning yoki biror tarixiy voqeaning guvohi bo’lganlarning xotira — esdaliklari asosida yaratiladi. Tarixiy rivoyatlarda tarixiy shaxs nomidan boshqa dalil uchramasligi ham mumkin. Ba’zan hatto tarixiy shaxs sayyor syujetlar qolipida hikoya qilinadi. Masalan, A.Navoiyning dono vazirligi, topqir va tadbirkorligi, ziyrakligini izohlash uchun yaratilgan rivoyat «Erksiz folchi», «Ayoz» nomli ertaklar sujeti asosida yaratilgandir. Tarixiy shaxs va tarixiy voqealarga daxldor rivoyatlar yozib olingan davriga qarab, tarixiy faktni talqin qilish xususiyati bilan bir-biridan farq qiladi. Aytaylik, xalq orasida paydo bo’lgan davridayoq yozib olingan rivoyatlarda tasvirlangan voqea va hodisalar o’sha davr shart-sharoiti va ruhiga mos keladi hamda keltirilgan dalillarning to’liqligi-yu aniqligi bilan ajralib turadi. Binobarin, tarixiy janglar haqida yoki uning ta’sirida yaratilgan «To’maris», «Shiroq, «Guldursun» kabi rivoyatlar bunga misol bo’ladi. Shunisi ajablanarliki, ayrim tadqiqotlarda, o’rta maktab darsliklarida bu asarlar afsona namunasi sifatida 6’rganib kelinmoqda. Holbuki, ular rivoyat ianriga mansub bo’lib, real tarixiy, voqelik va real tarixiy shaxslarga oid fna’lumotlarni tashiydi. «To’maris» Gerodotning «Tarix» asari orqali bizgacha yetib kelgan bo’lib, unda massaget qabilasining oqila va jasoratli hukmdori To’maris ismli ayolning o’z elini hiylakor bosqinchi Eron shohi Kir hujumidan omon saqlab qolganligi haqida hikoya qilinadi. To’maris beva ayolligi uchun Kir unga uylanish bahonasida sovchi yuborib, Shu yo’l bilan massagetlar yerini osongina o’z tasarrufiga o’tkazmoqchi bo’ladi. Biroq Kirning bu yovuz rejasini To’maris ilg’ab, uni ochiqdan-ochiq kurashga chorlaydi. Kir Krezning maslahati bilan hiyla ishlatib, To’marisning o’g’li

Sparganiz boshchiligidagi massagetlarning bir guruhini qo’lga oladi. Sparganiz o’z ahvolidan orlanib, joniga qasd qiladi. Shundan so’ng ikki o’rtada qattiq jang bo’lib o’tadi. Kir bu jangda sharmandalarcha yengilib, halok bo’ladi. Jang tugagach, To’maris uning jasadini murdalar orasidan toptirib, boshini olib, uni qon to’ldirilgan meshga tashlaydi va «Men seni qonga to’ydiraman, deb bergan va’damning ustidan chiqdim», — deydi. «Shiroq» Polienning «Harbiy hiylalar» asari orqali bizgacha yetib kelgan. Bu rivoyatda shak qabilasining cho’poni, oddiy olboqar va dostonchi chol Shiroqning o’z qabilasi osoyishtaligini o’ylab о limga tik borishi, el-yurti uchun fidoyiligi haqida hikoya qilingan. Shiroq o’z quloq-burnini kesib, go’yo qabiladoshlaridan norozi bo’lgan qiyofada dushman lashkarboshisi oldiga boradi. Uning ayanchli ko’rinishi esa dushman lashkarboshisida ishonch uyg’otadi. Shiroq dushman lashkarini ergashtirib chor atrofi suvsiz dasht-biyobonga olib boradi va ularni aldab, yolg’iz bir o’zi butun boshli dushman qo’shinini yengganligini e’lon qiladi. G’azablangan lashkarboshi Ranosbat uni chopib, qiymalab tashlaydi. Shunday qilib, Shiroqning donishmandlarcha o’ylab topgan tadbiri, hiylasi tufayli uning qabiladoshlari dushman hujumidan omon qoladilar. Rivoyatlar qat’iy kompozitsiyaga ega bo’lmaydi. Ko’pincha ular ikki yoki uch epizoddan tashkil topadi. Ixcham sujetda yaratiladi. Ayrim rivoyatlar go’yo tugallanmagandek, davomi bordek tuyuladi. Rivoyatlaming sujet tizimidagi motivlar yaxlit silsilani tashkil etadi. Ularda ajdodlar kulti, suv kulti, hosildorlik va daraxtlarga aloqador xalq qarashlari, tog’, ranglar, dunyo tomonlari, animizm va totemizm Man aloqador qadimiy tasawurlarning epik talqinlari o’z ifodasini topgan. Naql. Naql atamasi yaqin va o’rta sharq xalqlari orasida «Zarbulmasal» deb yuritilgan. K.Imomov esa uni matal deb ataydi. «Naql» asli arabcha so’z bo’lib, joydan joyga eltmoq, biror ertak, voqea, maqol, xabarlarni so’zlab bermoq, naql qilmoq ma’nolarini anglatadi. O’tmishda qadimgi turkiy yodnomalar, xalq kitoblari, qo’lyozmalardagi mif, ertak, afsona, rivoyat, doston, maqol, matal, topishmoqlar ham naql deb yuritilgan. Lekin hozir u folklorning mustaqil bir

janriga nisbatan qo’llanadi. Turmushdagi turli narsa va hodisalami izohlashga qaratilgan axloqiy-didaktik mazmundagi, ramz va majozga asoslanuvchi kichik og’zaki hikoyalar naql deb yuritiladi. Naql xalq donoligining o’ziga xos ifodasi bo’lib, asosan, axloq normalari haqida bahs yuritadi. Shuning uchun uning asosida har doim o’git — nasihatomuz fikrlar yotadi. Kishilar o’rtasida axloq tamoyillari, dunyoviy tushunchalar haqida fikrlash ehtiyoji naqllarning paydo bo’Ushiga sabab bo’lgan. Naqllarning tuzilishi juda sodda, hajmi ixcham bo’ladi. Unda bayon qilinayotgan fikr etiologik xarakteri, didaktik mazmuni, informativ-estetik vazifasi bilan diqqatni tortadi. Naqllar badiiy-tasvir vositalariga u qadar boy bo’lmaydi, mubolag’asiz yaratiladi. Naqllar ma’lum bir hayotiy ehtiyoj munosabati bilan aytiladi. Besabab aytilmaydi: ko’pincha muhokamaga sabab bo’lgan voqeani tasdiqlash yoki axloq qoidalarini buzib ish yuritayotgan biror-bir shaxsni ogohlantirish yoxud noto’g’ri tushunchani tartibga solish maqsadida aytiladi. Shu bois naqlning majoziy ma’nosi va ta’limiy-tarbiyaviy vazifasi uning asosiy belgisi hisoblanadi. Naqllarning yuzaga kelishi va shakllanishida quyidagilar bosh omil bo’lgan: 1. Xalqning hayotiy tajribasi va dono falsafasi. 2. Mashhur Hind xalq kitobi «Panchatantra» va uning tarjimalari, «Kalila va Dimna», shuningdek, arablarning mashhur «Ming bir kecha» ertaklari. 3. O’zbek xalq ertak va maqollari. Maishiy hayotdagi o’rnak bo’larli voqea-hodisalar, ibratli axloqiy ushunchalar naqllar uchun mavzu qilib belgilangan. Naqllarda voqelik hayotiy va xayoliy uydirma vositasida tasvirlanadi. Ulardagi obrazlar umumlashma xarakter kasb etadi va yaxshilik hamda yomonlik timsoli sifatida o’zaro zidlikda keltiriladi. Shuning uchun naqllarda ramz va zid qo’yish san’ati yetakchi rol o’ynaydi. Naqlning yechimi kutilmaganda, favqulodda sodir bo’ladi. Bunga sabab

bo’ladigan voqea esa oldindan sezilmaydi. Naqllar shakl va mazmuniga qarab ikki guruhga bo’linadi: 1. Sinkretik naqllar. 2. Sof naqllar. Sinkretik naqllar ertak , afsona , rivoyat , maqol , matal kabi folklor janrlarining bir - biriga ta ’ siri natijasida kelib chiqqan bo ’ lib , ularga xos an ’ anaviy xususiyatlarni o ’ ziga singdirib olgandir . Ularning hajmi yirik , sujet tuzilishi murakkab bo ’ ladi . Ularda an ’ anaviy obrazlar ko ’ pchilikni tashkil etadi . Sujet voqealari hayotiy uydirmaga asoslanadi . Sinkretik naqllarda yaxshilik timsoli yomonlik timsoliga , ezgulik ramzi yovuzlik ramziga zid qo ’ yilishi orqali rna ’ lum didaktik mohiyat ochib beriladi . «Egrivoy bilan To’g’rivoy», «Ayyor bilan sodda» kabi naqllar bunga yorqin misol bo’la oladi. Bu naqllarning sujeti dialog (suhbat) asosiga qurilgan bo’lib, shu suhbat jarayonida qahramon-larning ma’naviy dunyosi ochila boradi va naql yakunida qissadan hissa chiqarilib, ideal g’oya lo’nda ifodalanadi. Naqllaming ko’pchiligi ertak sujeti asosida yaratilganligi kuzatiladi. Biroq rivoyatlarning shakliy o’zgarishi tufayli yuzaga kelgan naqllar ham bor. Masalan, muchal yil nomlarining kelib chiqishi bilanbog’lab aytiluvchi naql aslida rivoyatdan o’sib chiqqan. Bu naqlda savlati va bo’yiga ishonib yil nomlanishidan quruq qolgan tuya obrazi, kichkina bo’lsa-da, dono sichqon obraziga zid qo’yilishi orqaU sujet voqealariga ramziy ma’no, nasihatomuz fikr singdirilganligi kuzatiladi. Ayrim naqllar ba’zi maqollar mazmunidan yuzaga kelgandir. Masalan, «Har kim qilsa - o’ziga» naqli aslida «Birovga choh qazisang, unga o’zing yiqilasan» yoki «Yoqma — pisharsan, qazima — tusharsan» kabi maqollarning mazmuni asosida yaratilganligini sezish qiyin emas. Bu maqollarda ham, naqlda ham yomonlik yaxshilik keltirmaydi, degan o’git ilgari suriladi. Sof naqllar hayotiy voqealar, axloqiy tushunchalar asosida yaratuadi. «Ikki qarg’a», «Kiyik bilan tulki», «Odam bilan odam tirik » kabi naqllar sof naqllar sirasiga kiradi. Ularda naql ikkita bir-biriga qarshi tushunchalar — majoziy

obrazlar xatti-harakati misolida aks ettiriladi. O’git yashirin holda ifodalanadi. Uni qissa oxirida chiqarilgan hissadan bilib olish mumkin bo’ladi. Sof naqllar sujeti qisqa, sodda bo’ladi. Ular mazmunan lo’ndaligi, majozga asoslanishi, ishonchliligi bilan ajralib turadi. Naqllarning ayrimlarida aniq tarixiy voqealar, shaxslar o’ziga xos sujetlarda aks ettiriladi. Masalan, «Olim bilan podsho», «Jasur yigit va Ahmad Donish» kabi naqllar bunga misol bo’ladi. Naqllarning ko’pchiligi sof badiiy to’qima asosidagi sujetga egadir. «Hunardan unar», «Gavhari noyob», «Usta bilan shen>, «Qasd qilgan past bo’lun> kabi naqllarning sujeti sof badiiy to’qima asosiga qurilgan. O’zbek folklorshunosligida naql janri tabiati, o’ziga xos xususiyatlari haqida to’liq tasawur uyg’otuvchi monografik tadqiqot haligacha yaratilmagan. Shu bois ko’pincha naql janriga mansub asarlar yo ertak, yo masal deb yuritiladi. Hatto janr atamasi ham aniqlashtirilmagan. Naqllarni to’plab, nashr etish ishi ham ko’ngildagiday emas. Latifa. O’zbek folklori epik janrlari orasida xalq latifalari g’oyat ommaviyligi va hozirjavobligi bilan ajralib turuvchi mustaqil an’anaviy janr hisoblanadi. «Latifa» so’zi arabcha «latif va lutf» so’zlaridan olingan bo’lib, nozik qochirimli, mayin kinoyali kichik kulgili hikoyani anglatgani sababli istilohiy mohiyat kasb etgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, fors-tojik tilida bunday kulgili epizodik hikoyalarni maxsus to’plab, 1223-yilda «lavome’ul —hikoyot va lavome’ur- rivoyot» «hikoyatlar to’plami va rivoyatlar ziyosi» nomi ostida alohida kitob sifatida tartib bergan Muhammad Avfiy Buxoriy (1172/1176 — 1233/1242) ham ularni latifa demagan, balki hikoyat degan. Faqat Nosiruddin Burhoniddin Rabg’uziyning 1310-yilda intihosiga yetkazilgan «Qisasi Rabg’uziy» asaridagina latifa istilohi ostida ikkita voqeot bayoni berilgan. Voqealar bayoni garchi jiddiy bo’lsa-da, vale kinoyaga moyilroq ohangga ega. Ana shu dalillarning o’ziyoq latifa istilohining nisbatan keyinroq, aniqrog’i, 1532-33 -yillarda Faxriddin Ali Safiy tomonidan tartib berilgan «Latoyif ut-tavoyif» (Turli toifadagilarning latifalari) kitobining el orasida keng shuhrat

qozona borishi tufayli nainki adabiy, balki xalq ijodida ham taomilga kira boshladi. istilohiy mohiyat kasb etgan holda ilmiy muomalada barqarorlasha borganini kuzatish mumkin. To’g’ri, xalq orasida XVI asrdayoq keng shuhrat qozongan bu kitobni o’zbek tiliga o’girgan tarjimon hoji Sotirnxon Xoja In’om Munawar qayd etganidek, «Latoyif so’zi garchi latifa so’zining ko’pligi bo’lsa ham, «latoyif» so’zi garchi latifa mazmunini inkor etmasa ham, «latoyif» — bu latifa emas. Latoyif — turli- tuman dilkash, maroqli, xarakterli, xullas, qimmatli voqea va hodisalarning latifanamo kchamlikdagi. bayonidir. Shuning uchun ham bu hikoyalarni latifa deb emas, balki latofatlar, lutflar deb atash mantiqqa yaqindir. Chunki bu latoyiflarni o’qigan kishi xuddi latifalami o’qigandek, ham qah-qah solib kuladi, ham chuqur fikrga toladi, sidqidildan yum-yum yig’laydi ham. Safiyning latoiflari orasida, garchi xalq latifalariga aylanib ketgan hikoyatlar uchrab tursa ham, bu asar eng awal chindan ham dog’ qiluvchi latifalar majmuasidir». (Qarang: Faxriddin Ali Safiy. Latofatnoma. Т .: G’ASN, 1999, 5-b.) Bu fikrdan uch narsa oydinlashayotir. birinchisi va muhimi, latoyif "so’’zining latifa mazmunini anglatishi va ko’plikda qo’llanilganligi; ikkinchisi, boshda u hikoyat ma’nosida, aniqrog’i, hazilkashlikka yo’g’rilgan lutflardan iborat kulgili epizodik hikoyalarni anglatganligi; nihoyat, uchinchisi esa, Ali Safiy latoyiflarining ancha-munchasi bora-bora xalq latifalariga aylanishi va shu jarayonda latifa xalqning shu xildagi zarofatli og’zaki epizodik hikoyalarini ifodalovchi istilohiy mohiyat kasb etganligi. Shuni aytish mumkinki, xalq ijodiyotida latifa janri garchi taxminan IX-XI asrlarda paydo bo’lib, taraqqiy eta borganligi ma’lum esa-da, folkloriy hodisani ifodalovchi arabcha «latifa» istilohi asta-sekin XIII asrdan muomalaga kira borib, X1V-XVI asrlar davomida to’la barqarorlashuvga erishdi. Buni ozar folklorshunosi V.Valiyevning: «Latifa» so’zi bir termin kabi ozarbayjon folklorida keyinroq paydo bo’lgandir. Umuman, xalq orasida bu termin ishlatilmagan. Xalq orasida bu xildagi namunalar «bazama» deyiladi. Holbuki, folklorshunoslar arab tilidagi kalima «latifa» so’zini bir termin kabi qabul qilganlar. Bizga qolsa, latifa o’rnida «bazama» ishlatilsa, yanada munosib bo’lardi» («Ozarbayjon folklori», Boku, 1985, 289-290- b.), degan fikri ham

ma’lum ma’noda tasdiqlaydi. Alisher Navoiy ham latifa o’rnida «bazla» va uni aytuvchini «bazlago 1 » tarzida qo’llaydi: Foydasiz qilmasa zohir karam, Bermasa bir bazlaga yuz ming diram. ( «Hayratul —abror», 100-b.) Va: Zarofat holatida bazlago lar, Atoridqa qilib har dam g’ulular. ( «Farhod va Shirin», 30-b.) va boshqalar. Dastlabki paytda foydasiz narsalar uchun qalam «zohir etish» — sarflashga hojat bo’lmaganidek, behuda, mantiqsiz, kulgu qo’zg’amaydigan «bazla» (latifa)ga «yuz ming diram» sarflamoqqa ne hojat deyilsa, ikkinchi baytda nozikfahmlilik, zariflik kayfiyatida «bazlago’» (latifago’y)lar aytayotgan quvnoq latifalardan qahqahalar avji Atorud (Yupiter)gacha yetardi degan ma’noni uqish mumkin. Ko’rinayotirki, «bazama» va «bazla» so’zlari yagona «baz» o’zagi asosida yaratilganligi bilan o’zaro hamohangdir. Shunga qaramay, turkiy tildagi «bazla» va «bazama» istilohlari o’rnida arabcha «latifa» istilohi ilmiy taomilga o’zlashib ketdi. Biroq xalq orasida «hikoyat», «mutoyiba» istilohlarini «latifa» ma’nosida qo’llash hamon davom etayotir. O’zbek xalq latifalari favqulodda boshlanishi va favqulodda naql etilishi bilan e’tiborni tortadi. Ularning asosida yengil mutoyiba va o’tkir hajv yotadi. Ular hajman muxtasar, mazmunan ixcham bo’ladi. Asosan, bir yoki ikki-uch epizoddan tashkil topadi. Yakka ijroda aytiladi. Xalq hajviyoti va mayin yumorga asoslangan latifalarda hayot haqiqati uydirma, so’z o’yini, kinoya va qochirimlar vositasida aks ettiriladi. Latifalar yechimida satira va yumor hal qiluvchi rol o’ynaydi. Yechim tasodifan ko’tarilgan kulgi-qahqaha yoki so’z o’yiniga asoslanadi. So’z o’yini latifa kulminatsiyasini tashkil etadi. Latifalarda nutqning dialog shakli keng qo’llanadi. Ular ijtimoiy-siyosiy va maishiy-hayotiy ma’no kasb etadi. Kishilar fe’1-atvorida uchraydigan salbiy axloqiy xususiyatlarni inkor etib, soddalik, go’llik, kaltafahmlik, savodsizlik, omiylik, merovlik, g’aflatoyinlik, befarosatlik ustidan kulgi uyg’otadi. Odamlarni hushyorlikka chorlaydi.

Latifalar ortiqcha tasviriylikdan xoliligi bilan ham ajralib turadi, ularda birorta ortiqcha so’z yoki detal uchramaydi. Binobarin, kompozitsiyaning soddaligi, sujetning ixcham va lo’ndaligi, yechimning favqulodda yuz berishi va tasodifan ko’tarilgan kulgiga asoslanganligi, yagona markaziy qahramon obraziga bog’liqligi latifaning doimiy va barqaror janriy belgilari sanaladi. Jatifalar tubandagi uch omil asosida paydo bo’lib, rivojlanib kelmoqda: Bu omillarning barchasiga, albatta, ijtimoiy hayotda sinfiy munosabatlarning kuchaya borishi va feodal zo’ravonlikning chuqurlashuvi ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan. Zero, latifalarda nisbatan ta’sir ko’rsatish, norozilik bildirish kayfiyatlarining mushtarak yetakchi tamoyilga aylanganligi sababini shunday izohlash mumkin. Birinchi omil — u yoki bu ayrim mashhur tarixiy shaxslar xarakteri, xatti- harakati va ko’p qirrali ijtimoiy-siyosiy va amaliy faoliyatining yo ijobiy, yo salbiy badihaviy baholanishi oqibatida yuzaga kelgan latifalar. Afiotun, Iskandar, Arastu, Luqmon, Buqrot, Bahromgo’r, Buzurgmehr, Juho, Bahlul, Tufayliy, Abunowos, Xusrav Parvez, Anushervon, Birbal, Mirali, Mushfiqiy, Mashrab, Balakirev, Skovoroda, Kuyruchuk, Behnazar, Kamina va boshqalar nomlari bilan bog’liq latifalar ana Shunday mohiyatga ega. Ikkinchi omil - xalq asrlar davomida o’z quvnoq ruhiga va idealiga mos kelgani uchun satirik va yumoristik ertaklarning to’qima qahramonlari Kal, Aldarko’sa, Ko’sa va Lak-u Paklarning nomlari bilan aloqador talay latifalar ijod qilgan. Bunday latifalaming ayrimlari shu qahramonlarga oid ertaklarning qayta ishlanishi, ixchamlashtirilishi negizida bunyodga keltirilgan, yana bir qismi esa, tarixiy shaxslar obrazlariga daxldor latifalaming Kal, Aldarko’sa, Ko’sa va Lak-u Paklarning nomlariga o’tishi yoki o’tkazilishi tufayli yuzaga kelgan. Uchinchi omil — ayrim urug’lar, yo ayrim %hahar yoki qishloqlarda yashovchi qavmlarning fe’1-atvori, tabiati va ularning hodisalarga, odamlarga, hayvonlarga, qushlarga, hasharotlarga, mehnat va hayotga soddavor munosabatlarining badihaviy bahosi sifatida yuzaga kelgan latifalar. Bu toifaga gabrovoliklar (Bulg’oriya), poshexoneliklar (Rossiya), mildaliklar (Olmoniya), gotemliklar (AngUya), qazvinliklar (Eron) qahramoni bo’lgan latifalar mansub.

Professor V.Valiyevning guvohligicha, bunday holatni Ozarbayjon kent va dahalari ahliga daxldor latifalar misolida ham kuzatish mumkin (qarang, eslatilgan asar, 290-b.). O’zbek va tojik xalqlarida ham bu silsilada qadim zamonlardan beri latifalar to’qish va aytish an’anasi mavjud. Bu an’ana hanuzgacha so’nmagan, aksincha, faol rivoj topib kelayotir. Chunonchi, hozirgi O’zbekiston hududida Buxoro muzofotida shirinilar, emarilar, Samarqand shahrida mahaliotilar, Xorazm viloyatida xonqaliklar, Farg’ona vodiysida g’irvonliklar, oltiariqliklar, Qashqadaryo vohasida pochvonliklar, Surxon muzofotida g’urutliklar, Tojikistonda esa darvozliklar, xufliklar, rumonliklar qahramoni bo’lgan yumoristik latifalar bisyor. Bu guruhga mansub latifalarda joy yo urug’ nomi umumlashtiruvchi mohiyatga ega bo’lgani bois latifa qahramoni nomi ham umumlashtiruvchi mazmun kasb etgani holda, asosan, lokal ijrochilik doirasida aytiladi. Shu tariqa uzoq asrlar davomida o’zbek latifalarining asosiy qahramonlari — shu uch omilda ijod qilingan xalq latifalarining qahramonlari edilar. Yanada aniqroq qilib aytiladigan bo’lsa, IX-XIII asrlarda Abunuwos, Talxak, Bahlul, Juho, Tufayliy, Kal, Ko’sa latifalar qahramoni sifatida faol bo’lishsa, XIII asrning II yarmidan XIX asrning I yarmigacha bular safini Aldarko’sa, Mushfiqiy, Mirali, Mashrab, Jayroncha, Kamina va Esonpo’latlar to’ldirib keldi. XIX asrning II yarmidan e’tiboran esa Xo’ja Nasriddin, yoki Nasriddin afandi yoxud qisqagina Afandi o’zbek latifalarining markaziy qahramoniga aylana bordi. Hodi Zarif fikricha, bu obraz o’zbek latifalariga ozarbayjon folklori orqali turk folklorining ta’siri tufayli kirib kelgan. Aslida XII - XIII asrlardayoq turk xalq latifalarining qahramoni sifatida tanilgan Mullo Nasriddin yoki Xo’ja Nasriddin, yoxud Nasriddin afandi XIX asr oxirlarigacha nainki O’rta yer dengizi sohillarida yashovchi xalqlar. balki g’arbiy Evropada, Kavkazortida. Qrimda, Kichik va O’rta Osiyoda, Uyg’uriston va Hindistonda yashovchi xalqlar latifalarining qahramonlari o’rnini ham shiddat bilan egallab bordi. Endilikda o’zbek, tojik, turkman, uyg’ur, ozarbayjon, qrim-tatar va boshqa qator xalqlar latifalarini quvnoq va topqir, hozirjavob va tadbirkor, jijchagina chapdastligi orqali har qanday odamni o’zining yolg’on-u rostiga ham, firib-u qasdiga ham laqqa ishontira biluvchi, ezgulik

yo’lida tinmay kurashib, o’z xizmatini sira minnat qilmovchi, goh juda hushyor va sergak bo’lsa, gohida ozgina go’l va anqov, ammo hamisha xalq tashvishida bo’lganidan ichki bir qoniqish bilan yashovchi hayotsevar va g’olib Nasriddin afandisiz tasawur qilib bo’lmaydi. Uni muxoliflari qayta-qayta oidirib, butun Sharq bo’ylab 15 joyga ko’mdilar. Ammo olti yuz yildan oshayaptiki, u hamon barhayot, el ko’nglini chog’ etib yashayapti. S.Kosyubinskiy to’g’ri qayd etganidek, bunday ulug’ shon-shuhrat har kimga ham nasib qilavermaydi. (Qarang: Anekdotov. О Xodje Nasreddine i Axmet axae. Simferopol, 1937, s. 43), Nasriddin afandi ham endilikda jahon xalqlari latifachiligida e’tirof etilgan hindlardagi Birbal, arablardagi Juho, afg’onlardagi Purdil, beloruslardagi Nesterko, ruslardagi ahmoq Ivan va Balakirev, Karelo-finlardagi o’rmon kesuvchi Kumoxi, qoraqalpoqlardagi O’mirbek, qirg’izlardagi Kuyruchuk, qozoqlardagi Aldarko’sa, tojiklardagi Mullo Mushfiqiy, buryatlardagi Budamshu, moldavanlardagi Pekele, qrim-tatarlardagi Axmet axay, ozarlardagi Bahlul, Donandalar safdoshiga aylanib qoldi. Shuhrati bu qadar beqiyos Nasriddin afandi obrazining tarixiy asosi - prototipibormi? qaysi zamonda va makonda yashagan, shaxsiy fazilatlari, kasb-u kori qanaqa bo’lgan? Tadqiqotchilar orasida bu masalalar ustida necha asrlardan beri bahs davom etib keladi. Bu bahslaming umumiy xuiosasi shuki, bir guruh tadqiqotchilar Nasriddin afandi obrazining paydo bo’lishini arab xalifaligi zamoni bilan bog’lashsa, ikkinchi guruhdagilar buni mo’g’ul istilolari zamoniga nisbat berishadi. Uchinchi guruhdagilar esa, Temur saltanati zamoniga aloqador deb isbotlashga urinishadi. Turk va boshqa xalqlardagi olimlarning XX asrning 50-60-yillaridagi jiddiy izlanishlari va tarixiy dalillarning guvohligicha, Nasriddin afandi obrazining shakllanishida ikki tarixiy shaxs kuchli ta’sir ko’rsatgan. Birinchisi - XI И asrda yashagan Sayid Muhammad Hayroni va Shayyod Hamza singari mashhur ijodkorlarning zamondoshi va suhbatdoshi Xoja Nasriddin Oqshahariy bo’lib, u Turkiyaning Oqshaharida 605 - hijriy (1205 yoki 1206 - melodiy) -yilida Yavloq Arslon oilasida tavallud topgan. Muallifi npma’lum «Saljuqnoma» (Parij milliy kutubxonasida 1558 - raqamii kitob)da qayd etilishicha, uning otasi aslida Anatoliyning amirzoda turklari xonadoniga raansub

Hisomiddin Cho’pon o’g’li avlodidan edi. Yavloq Arslon Cho’pon o’g’lining uchinchi farzandi bo’lib, Anatoliy amiri lavozimiga tayinlangan edi, biroq u 690- hijriy (1291-melodiy) yildagi salalanat uchun kurash mojarolarida qatl etilib, o’rnida o’g’li Xoja Nasriddin Qostomonga bek etib tayinlangan. Xuddi shu 1291-yili Xoja Nasriddin Sulton Mas"udga hamroh bo’lib Oqshaharga kelgan. O’sha manbaning xabaricha, shoh Sulton Mahmud Oqshahar ahliga katta o’lpon soladi, biroq Xoja Nasriddin o’rtaga tushgach, uni bir miqdor kamaytiradi. Hijriy 700 (melodiy 1301)-yilda Qostomonga Usmon G’ozi va Shujoiddin Sulaymonlar hujum qilib, shaharni egallashadi va Xoja Nasriddinni qatl etishadi. Boshqa bir manbada, aniqrog’i, mufti Hasan afandining yakunlanmay qolgan «Majmuayi maorif» asaridagi maTumotlarga ko’ra esa, Xoja Nasriddin 1208 yoki 1209-yilda Savri Hisorda tug’ilib, 1237 yoki 1239-yillarda Oqshaharga ko’chib borgan, shu joyda o’qib, xizmatni o’tagan. Unda hatto shoirlik ta’b ham bo’lgan. Shu tariqa u saljuqiy hukmronlar Sulton Alauddin Qayqubodiy va G’iyosiddin Mas’ud II saltanatlari davrida yashagan, 1245-yilda Oqshaharda vafot etgan va qabri ham shu yerdadir. Uning ikkita qizi bo’lgan: kattasi Fotima xotun otasidan 43-yil awal 727 (1327)-yilda vafot etgan bo’lib, Qo’niyadagi Mavlono Jaloliddin Rumiy mozoriga ko’milgan. Uni Savri Hisordan keltirib, shu yerda dafn etganlar va qabriga o’matilgan toshbitikda bu ifodasini topgan. Bu dalilning qimmati shundaki, u Xoja Nasriddinning Oqshaharda emas, balld Savri Hisorda tug’ilganini, Oqshaharda nash’u namo topib, so’nggi maskanini topganligini tasdiqlaydi. Ikkinchi qizi Durri Malak bo’lib, Xoja Nasriddin bilan bir mozorda yotibdi. Undagi toshbitikda ham «Durri Malak binti Nasriddin» degan yozuv bor. Xullas, shu dalillarning o’ziyoq Xoja Nasriddin XIII asrda Oqshaharda yashab o’tgan, Qo’niyadagi madrasada tahsil ko’rib, imomatlik bilan shug’ullanib, el orasida tanilgan insonlardan bo’lganligini tasdiqlaydi. U g’oyat sertakalluf, to’g’rigo’y va hozirjavob bo’lgan va turk shoiri Lomeiyning «Latoif» asarida uning nomi bilan to’rtta latifa keltirilgan.

Ikkmchisi - Xoja Nasriddin Tusiy (1201-1274) bo’lib, XIII asrda .matematika va astronomiya sohasida buyuk kashfiyotlar qilgan. 1259 -yilda Marog’a rasadxonasining qurilishiga bosh-qosh bo’lib, o’sha davrning eng mukammal astronomik jadvali - «Ziji Elkoniy»ning tuzilishiga rahnamolik qilgan, 1256-yilda Eronga bostirib kirgan mo’g’ul istilochilari boshlig’i Haloku saroyida xizmat ado etishga majbur bo’lgan ulug’ alloma. Uning nomiga aloqador bir latifa Faxriddin AU Safiyning «Latofatnoma», bir necha latifa «Qissatul ulamo» (XVII asr) va boshqa manbalarda uchraydi. Bunday latifalarda astrologik tushunchalarning mavjudligi ularning to’g’ridan-to’g’ri Nasriddin Tusiy hayotida yuz bergan hodisalar bayoniday tuyulishiga asos bo’la oladi. Chunonchi, ularning birida aytilishicha, Mulla o’ziga muhr tayyorlashni istabdi. Muhr tayyorlovchi usta har bir harf uchun muayyan miqdorda pul talab qilibdi. Shunda Mulla xarajati kamroq bo’lishini ko’zlab, ismini arab alifbosidagi ikki harf ...(h) va ...(s) dan iborat holda yozmoqni so’rabdi. Usta yoza boshlagach,... (h)ning nuqtasini qo’yishga kelganida Mulla nuqtani biroz keyinroq qo’yishni istabdi. Bunday shaklda yozilgan ism «(Hasan)» o’qilarkan. Bundan anglashilayotirki, Mulla Nasriddinning o’zi uchun tayyorlattirgan muhrdagi ismi Hasan, ya’ni to’la holida Abu Ja’far Muhammad ibn Muhammad ibn Hasan Nasriddin Tusiydir. Xullas, xalq latifalari qahramoniga aylangan Xoja Nasriddin afandi obrazi sarchashmasida ana Shu ikki buyuk siymo — Xoja Nasriddin Oqshahariy va Xoja Hasan Nasriddin Tusiylar turadi. Biroq u aynan shu tarixiy shaxslarning o’zi bo’lmay, balki asrlar davomida xalq tomonidan badiiy qayta ishlangan va uning orzu-armonlarini ifodalovchi epik qahramon timsoliga aylangan. Uning nomi xalq latifalarida Mullo Nasriddin, Xoja yoki Xo’ja Nasriddin, Nasriddin afandi va Afandi shakllarida uchraydi. Afandi xalq latifalarida Nasriddinni anglatsa-da, yana latifa ma’nosida ham qo’llaniladi: «Afandi aytamiz» iborasida latifa aytish istagi ifodalangan. Qolaversa, u Nasriddinning laqabi bo’lib, yunoncha «avtentios» so’zidan olingan va «janob, sardor, og’o, xo’jayin, hokim. valiy, chalabiy» ma’nolarini anglatishi lug’atlarda qayd qilingan. Yunoncha «avtentios» so’zi qanday qilib turkcha «afendi» so’ziga aylangan va turk tiliga qachon o’zlashgan?

V.Gordlevskiy ma’lumotiga ko’ra, bu so’z boshda jonli so’zlashuv tiliga o’zlashgan, bunda Jaloliddin Rumiy xonadoni a’zolarining hissasi katta bo’lgan. Jaloliddin Rumiyning ikkinchi xotini Kiraxotun nasabiga ko’ra yunon bo’lib, erining hurmatiga munosib murojaat sifatida o’z ona tilisidagi shu so’zdan foydalangan. Shu tariqa «avtentios» fonetik o’zgarishga uchrab, «auventuos- efentuos» va nihoyat «efendi» shaklini olgan, boshqa tillarga esa «afandi» shaklida o’zlasha borgan. O’zbek xalq latifalarida Nasriddin afandi obrazi ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy- maishiy ko’rinishlarda ikki xil tasvirlangan: a) Ijtimoiy-siyosiy jihatdan tasvirlangan Nasriddin afandi obrazida sinfiy mohiyat qabariqroq bo’lib, satirik ruhi o’tkir, hamisha faol hujumkor qiyofada harakat qiladi. U nodon va kaltafahm davlat arboblari, din homiylari va boshqa oddiy mehnatkashlami ezuvchilami ayovsiz fosh etadi. Ularning ustidan shafqatsiz kuladi, o’ta adolatparvarligi, insonparvarligi, tadbirkorligi, aqlliligi, topib va qopib so’zlay olishi, tap tortmasligi bilan diqqatni tortadi. Bu tipdagi latifalarda hajviy ruh va fosh qiluvchi kulgi yetakchidir. Bunday latifalarda ko’pincha hukmron sinf vakillarining zulmi, zo’ravonligi, poraxo’rligi, qallobligi, ayrim dindorlaming aldoqchiligi, qozilaming ikki yuzlamaligi fosh etiladi. Shuni ta’kidlash joizki, bu tipdagi latifalar siyosiy-tashviqiy mohiyatga egaligi tufayli mafkuraviy targ’ibotda muhim ahamiyatga ega. Bu jihatdan, ayniqsa, Nasriddin afandi va Amir Temur munosabatlarini ifodalovchi latifalar silsilasi e’tibomi tortadi. Tarixiy manbalaming birortasida ham Nasriddin afandiga prototip bo’lgan Xoja Nasriddin Oqshahariy va Nasriddin Tusiylaming Amir Temur bilan uchrashganlari haqida hech qanaqa ma’lumot uchramaydi. Zero, ular zamondosh ham emas, qolaversa, Amir Temur ulaming birinchisidan taxminan yarim asrcha keyin, ikkinchisidan esa roppa-rosa 62-yil o’tgach, 1336-yilda yorug’ dunyoga kelgan. Shunga qaramay, bir guruh tadqiqotchilar Nasriddin afandini Amir Temurga zamondosh va suhbatdosh sifatida talqin qiladilar. Buning bir qancha asoslari bor, albatta. Chunonchi, Dmitriy Kontemir 1737- yilda yozgan «Turkiya tarixi» kitobida ilk bor Amir Temurva Xoja Nasriddin

haqidagi latifani keltirganedi. U bu latifalar manbayini ko’rsatmasa-da, har qalay Yevropa ahlini Nasriddin haqidagi latifalar bilan ham ilk bor tanishtirishga muvatfaq bo’lgan edi. Holbuki, XVII asrgacha mavjud bo’lgan Lomeiyning «Latoif» (XVI asr), Ali Safiyning «Latoyif ut-tavoyif» (XVI asr), shuningdek, «Latoyif va zaroyif» (XVII asr) singari kitoblaming birortasida ham Nasriddin afandi va Amir Temur munosabatlariga daxldor latifa uchramaydi. Biroq ayrim tadqiqotchilar D.Kontemir keltirgan latifalarga suyanib, ulami zamondosh hisoblaydilar. Bu esa, haqiqatga xilofdir. Chor mustamlakachilari va ulaming vorislari bo’lgan bolsheviklar barqaror etgan mustabid tuzum mafkurasi xalqimizning ezgu qadriyatlari qatorida Amir Temurning muborak nomini ham qatag’on qilib qo’ygan edi. Shu maqsadda uni bosqinchi, kallakesar, shafqatsiz, nodon va go’l qiyofada targ’ib qilish uchun har qanday imkoniyatlardan samarali foydalandi. Hatto shu ruhda yozilgan asarlami katta mukofotlar bilan rag’batlantirishni ham unutmadi. G’oyat ommabopligi va hozirjavobligi tufayli ijtimoiy-siyosiy latifalaming ham shu yo’nalishda qayta ishlanishini o’zini bilmaslikka olib ma’qullab turdi. «Kiyik ham ovmi», «Afandi- mergan», «Endi faqat orqamni ko’rasiz», «It ekan», «Zolim - biz», «Sadoqat», «Afandi bilan Temur», «O’lmagan bizning jonimiz», «Yerning kindigi», «Temuming qimmati», «Ikki eshakning yuki», «Afandining rumliklarga javobi», «Ho’l bo’lmaslik uchun-da», «Masofa», «Tanga-manga», «Afandining sovg’asi», «Afandi-rassom», «Nima uchun osmonga chiqib olding?», «17999 olam podshosi», «Afandi qishlog’iga qochdi», «Aql ketganini qanday bilsa bo’ladi?», «Ma’raka oshida kelarmiz», «Pashshalaming podshosi», «Quyon qochdi», «Mazhabi Temur cho’loq», «So’ngan tob berolmaydi», «Amir Temurning laqabi», «O’limdan halvoytar afzal», «Temurning sayohati» . «So’zining e’tibori yo’q podsho», «Amir Temurning fili» va boshqa o’nlab latifalar ana shu xilda va shu maqsadda qayta ishlangan, ulardagi «bir shoh», «bir qozi», «bir hokim» yoki «bir amaldor» iboralari Amir Temur nomiga almashtirilib, buyuk hukmdor sha’ni tahqirlanishiga erishilgan. Chunonchi, «Ikki eshakning yuki», «17999 olamning podshosi», «Afandi rassom» va boshqa o’nlab Nasiriddin nomiga aloqador o’zbek latifalarini

Mullo Mushfiqiy nomi bilan aytiluvchi tojik latifalari bilan solishtirilganda biror o’rinda ham Amir Temur tilga olinmaganini kuzatish mumkin. Aksincha ularda «Buxoro amiri» yoki «podsho» Mullo Mushfiqiy bilan muloqot qiladi. Bundan shu narsa ayonlashadiki, buxoroliklar o’rtasida keng ommalashgan Mullo Mushfiqiy nomi bilan bog’liq latifalar XIX asrning II yarmidan boshlab Nasriddin afandi nomiga ko’cha boshlagan va shu jarayonda hukmron mustamlakachilik mafkurasi ta’sirida ularda «amir» va «podsho» iboralari ham Amir Temur nomi bilan almashtirilib muddaoga erishilgan. b) Ijtimoiy-maishiy jihatdan tasvirlangan Nasriddin afandi obrazi o’z oilasi, qo’ni-qo’shnisi davrasida tasvirianadi. U o’ta soddadilligi, go’Iligi bilan ajralib turadi. Bu turkumga mansub latifalarda samimiy yumor (hazil) ustunlik qiladi, ayrim kishilarda uchraydigan ahmoqlik, go’llik, kaltabinlik, haftafahmlik, farosatsizlik, hissizlik, laqmalik, ezmalik. nodonlik kabi yaramas xislatlar hazil- mutoyiba yo’Ii bilan kulgi hukmiga havola qilinadi. Latifalarni tanqidiy ruhiga ko’ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1. Satirik latifalar. 2. Yumoristik latifalar. Satirik latifalarda ijtimoiy - siyosiy voqealar sinfiy munosabatlarni fosh etuvchi kulgi vositasida tanqid qilinadi . Ulardagi tanqid siyosiy ma ’ no kasb etadi . Afandi obrazi orqali xalq noroziligi ko ’ rsatib beriladi . Nasriddin afandi ko ’ pincha oddiy xalq vakili sifatida maydonga chiqib , voqea - hodisalarga xalq istak va manfaatlari himoyachisi tarzida munosabat bildiradi . Bunda uning zolimlarga nafrati nutqida qo ’ llangan turli so ’ z o ’ yinlari orqali aks ettiriladi . Ba’zi satirik latifalarda Nasriddin afandi hukmron sinf vakili qiyofasida ham tasvirianadi. Bunda u o’z harakati orqali hukmron sinf vakillariga xos yovuzlikni ko’rsatib beradi. «Afandi-qozi» latifasida aytilishicha, uning huzuriga «qaynonasini o’ldirgan qotil kuyov»ni keltirishadi. Qozi Afandi so’roq qilarkan, so’z orasi «O’limi oldidan yana bir marta mardlik ko’rsatib », o"z qaynonasini ham biratoia oidirib kelishni undan so’raydi. Qozining bu nutqi orqali uning asl basharasi ko’rsatilib, qonli qo’ldan ham manfaat izlashdan iborat yovuzligi ochib tashlanadi.

Satirik latifalarda ko’pincha shu xildagi ko’chma ma’no anglatuvchi nutq fosh etuvchi achchiq kulgi qo’zg’atadi. Ayniqsa, Nasriddin afandi shoh, amaldorlar bilan to’qnashganda harbir so’zga tagdor ma’nolami yuklay boradi, bunda so’z urg’usi orqali ma’noni jilolantirishga harakat qiladi. Satirik latifalarda xalq noroziligi achchiq kulgi, kesatiq, piching va istehzo negizida ifodasini topgan. Bunday latifalar yumoristik latifalarga nisbaian ko’pchilikni tashkil ctadi. Yumoristik latifalar yengil kulgi asosiga qurilgan bo’lib, asosan, kishilarda uchraydigan ayrim insoniy qusur va kamchiliklarni tanqid qilishni ko’zlaydi. Ulardagi tanqid maishiy ma’no kasb etgan bo’ladi. Yumoristik latifalarda shaxsdagi salbiy belgilar nisbatan bo’rttirilib tasvirianadi. Chunonchi, «Afandi va dallol» latifasida afandi sigirini sotgani bozorga olib chiqib, uning kamchiliklarini ro’y-rost aytib, xaridor chaqira boshlaydi. Uning gaplarini eshitgach, xaridorlar havsalasi pir bo’lib qaytib ketishaveradi. Bu holatni kuzatib turgan dallol uning sigirini sotib bermoqchi bo’lib, afandi roziligini olgach, darhol uni maqtay ketadi. Bu maqtovlarni eshitgan xaridorlar qaytadan quyilib kela boshlaydi. Shunda afandi sigiri ipini dallol qo’lidan tortib olib: «sigirimda shuncha xislatlar bor ekan, uni sotib nima qilaman», — deya yetaklaganicha bozordan chiqib ketadi. Latifada afandining kaltabinligi, soddavashligi birmuncha bo’rttirilib, xushchaqchaq kulgi hosil qilingan. Bunday kulgi ham aslida afandi nutqida so’zlarni qochirimdor qilib qo’llash asosida yuzaga chiqib. o’ziga xos tanqidiy vazifani bajaradi. Shunisi ajablanarliki, M. Z.Osmonov darg’in latifalarida Mullo Nasriddin xarakterining ikkinchi qutbi sanaluvchi go’llik, notavonlik, ojizlik, farosatsizlik, aqli noqislik, uquvsizlik, laqmalik, hissizlik, ezmalik, haftafahmlik, ahmoqlik, kaltabinlik singari qusurli xislatlardan iborat salbiy tomonini ijtimoiy tengsizlikni ifodalovchi sinfiy kurash natijasi, yanayam aniqrog’i, hukmron tabaqalarning xalq kurashchisini shashtidan tushirish, kurashchanlik ruhini sindirish, shu asosda uni xalq nazaridan tushirib qoldirish yo’Uda ijodiy qayta ishlashlarining hosilasi sifatida izohlaydi. (Qarang: Darginskie skazki. Sost. Avtor predislovie

M.Z.Osmonov. IV. L-M., 1963, s.9). Keyinchalik Boris Privalov ham qoraqalpoq latifalari qahramoni O’mirbek xarakteridagi shunday qusurlar sababini M.Z.Osmonov izohlaganday asoslaydi. (Qarang: B. Privalov. Anekdoti Omirbeka i nekotorie voprosi satiriko-yumoristicheskogo folklora // Vmesto poslesloviya. - V knige: Anekdoti Omirbeka. Nukus: «Karakalpakistan», 1970, s.260). Bunday qarash aslida markscha-lenincha estetikaning sinfiylik ta’limotiga to’la mos bo’lib, umuminsoniylik manfaatlari nuqtayi nazaridan nomaqbul va bir tomonlama edi. Negaki, hamma zamonlarda ham xalq o’z hayotiga tanqidiy qarash an’anasiga amal qilib kelgan, lekin o’z dardini, o’z hasratini, o’z alamini oshkora aytishga, haqiqatni ro’y-rost aytishga kelganda esa, hukmron tabaqalarning tazyiqini, ta’qibini hamisha his qilib turgan. Ijtimoiy adolatsizlik zamirida qurilgan tuzum va saltanat dastidan shunday yo’l tutishga majbur bo’Igan. Shunda u asriy tajribasida sinalgan «Qalovini topib, qorni yoqish» aqidasiga amal qilib, o’zini go’llikka, uquvsizlikka, qo’ying-chi, dalli devonalikka urib, haqiqatni aytish va himoya qilishga chog’langan, o’zini telbalikka solib kulfatzadalikka, benavolikka, nochor- u notavonlikka giriftor etganlardan kulgan, kulib turib ularni (aslida ular ham o’zidan chiqqanlar-ku, axir) demakki, o’z-o’zini fosh etgan. O’z-o’zini fosh eta turib ko’nglini bo’shatgan, tasalli-taskin topgan. Insoniyat tarixida esa zamonasi bilan kelisha va chiqisha olmay. o’zini devonalikka, telbalikka urib, haqiqatni kula-kula yoqlaganlar ko’p. Chunonchi. Abunuwos (762-814) mashhur tarixiy shaxs bo’lib, Xorun ar-Rashid saroyida xizmat qilgan. Biroq quraysh qabilasi ahlini yoqtirmay, ularni hajv qiluvchi she’rlar yoza boshlagan. Buning uchun xalifa uni bir necha oy hibsda tutib, so’ngra haydab yuborgan. Abunuwos bo’lsa mayxo’rlikka berilib, ko’cha-ko’ylarda mast holda tentirab, hajviy g’azallarini o’qib yurgan. Oxiri hazrat Alini hajv qilib yozgan she’ri uchun zaharlab o’ldirilgan. U arab adabiyoti tarixida iste’dodli shoir sifatida nom qoldirgan. Uning mastlik aralash turish-turmushi asl holicha xalq og’zida latifalarga aylangan, shu zaylda uning nomi bilan bog’liq latifalar og’izdan-og’izga ko’chib yurgan. Yoki Bahlul nomi bilan bog’liq latifalar tarixini ko’zdan kechiraylik. Bahlul ham Umar Kufiyning o’g’li bo’lib, latifa qahramoni sifatida el og’zaki ijodida mangulik topdi.

Uni donoligi. tadbirkorligi uchun qozilik mansabiga tayinlashmoqchi bo’hshganida, bu mansabda ishlamaslik uchun o’zini devonalikka urib qutiladi. U uzun xivichni ot qilib minib, «chu» deya Bag’dod ko’chalarida tentiray boshlagach, hamma uning devonaligiga ishonadi. Davrlar o’tishi tufayli Abunuwos, Bahlul, Juho va boshqalar nomi bilan aytiladigan latifalarning Nasriddin afandi nomiga ko’chishi natijasida uning xarakterida ham shunday kulgili xislatlar shakllana bordi. Shu tariqa nemis folklorshunosi topib aytganiday: «Ezopdan donoroq, lekin donolikda abderitlardan ham o’tkazuvchi» Xo’ja Nasriddin siymosi shakllangan. U xuddi shu fazilat va xislatlari bilan hokim sinfiar vakillarini mulzam etgan, mehnat ahlining himoyachisiga aylangan. O’zbek xalq latifalarini yaratilgan davriga qarab ham tasnif qihsh mumkin. Unga ko’ra ular: a) an’anaviy va b) zamonaviy latifalarga bo’linadi. An’anaviy latifalar o’tmishda yaratilgan bo’lib, ularda, asosan, feodalizm davriga xos voqea-hodisalar aks etgan. Zamonaviy latifalarda esa mustabid sho’ro.tiizumi sharoitidagi siyosiy- ijtimoiy hayot va unga daxldor yangi voqea-hodisalar, sho’ro rahbarlarining kirdikorlari fosh etiladi. Ularda afandi obrazi zamonaviy ruhga sug’orilgan holda saqlab qolingan. Shuningdek, aniq voqelik va tarixiy shaxslar nomi tilga olinib, kulgili vaziyatlar bayon qilinadi. Bu jihatdan sobiq sho’ro rahbarlari fe’1-atvorini fosh etuvchi latifalar silsilasini eslash kifoya. Zamonaviy latifalar janrning barhayotligini ta’minlashda muhim ahamiyatga molik. Qolaversa, uning bunday doimiy harakatini ta’minlashda, o’tmishda bo’lganidek, hozir ham ertak, rivoyat, maqol, askiya va xususan, lof janrlarining kuchli ta’sirini soqit qilib bo’lmaydi. Bu jonli harakatdagi jarayon bo’lib, latifalarning mustaqil ijod qilinishiga yo’l ochayotir. Xullas, latifalarda Nasriddin afandi va boshqa personajlar nutqi juda katta badiiy-estetik vazifani o’taydi; qahramon va personajlar xarakteriga xos xususiyatlarni ochishga xizmat qiladi. Ayniqsa, afandi nutqidagi qochirimlar, tagdor kinoyalar, kulgi yaratuvchi ko’p ma’noli so’zlar uning o’tkir didh, so’zga chechan, qiziqchilikka moyil tabiatini belgilaydi. Shu fazilati bilan hajman siqiq va

ixcham bu latifalar xotiraga tez o’rnashib o’zlashadi va og’izdan-og’izga o’tib, sayqal topgan holda elga kulgi ulashib yashayveradi. E r t a k . Ertak istilohi haqida tushuncha. Ertak umumfolklor hodisasi sifatida eng qadimiy epik janrlardan bo’lib, M.Koshg’ariy o’z «Devonu lug’otit turk» asarida turkiy xalqlarda uning «etuk» atamasi biian yuritilganini qayd etadi. Unga ko’ra, etuk «biror voqeani og’zaki hikoya qilish»ni anglatadi 3 ’. Biroq jonli so’zlashuvda O’zbekistonning turli joylarida, chunonchi, Namangan viloyatining Janubiy qismida «ertangi» deb yuritiladigan bu hodisa - ertangi bo’lib o’tgan, qadimgi zamonlardan qilinajak hikoya ma’nosini anglatsa, Samarqand, Farg’ona va Surxondaryoda bu hodisa — matal, Xorazmda - varsoqi, Buxoroda — ushuk, Toshkentda — cho’pchak, yana boshqa bir qator maskanlarda — hikoya, hikoyat. og’zaki hikoya. o’trik yoki o’tirik, afsona deb yuritilsa-da, folklorshunoslikda ertak ilmiy istilohi qabul qilingan va muqim muomaladadir. «Ertak» so’zi «er», aslida «ir» («yir», jir) so’ziga o’xshatishni bildiruvchi «tak» qo’shimchasining qoshilishidan tarkib topgan bo’lib, qo’shiqqa o’xshash degan ma’noni anglatadi. Negaki, ertaklarning sajli boshlanmasi qo’shiqqa o’xshab ketadi. Shuningdek. ba’zi ertaklar tarkibida she’riy qismlar ham uchrab luradi. Bu o’rinda «Musicha», «Yoriltosh» ertaklarini eslash kifoya. Lekin ertakda she’riy parchalar uchrashi odatiy hoi emas. Shu sababli erfak xalq nasri namunasi hisoblanadi. «Ir yo yir» Alisher Navoiy zamonida ham og’zaki hikoya yo doston ma’nolarini anglatganki, bu xususda u shunday ma’lumotni yozib qoldirgan: Ey yirov, sen ham ishingni ko’rguz, Yotug’on birla ulug’ irni tuz. 40 Navoiy tilga olayotgan «ulug’ ir» aslida doston bo’lib, uni yotug’on (hozir do’mbira) jo’rligida yirov ijro etgan. Yirov yoki jirov hozir ham xalq an’anaviy dostonlari ijrochisini anglatadi. Qolaversa, usmonli turklarda iztek va boshqirdlarda hozir qo’llanilayotgan irtek istilohi, o’sha tarixiy qatlamni hamon ifodalab turibdi. Rost, boshqirdlarda irtek nasr va nazmdan iborat doston hodisasini bildirgan. Bu Navoiy ta’rifidagi «ulug’ /r»ning doston ekanligini dalillaydi. Navoiy zamonasida

«ir» dostonni anglatgani bois, u ertak ma’nosida «cho’rchak» istilohini qo’llaydi va og’zaki eposga xos bu ikki hodisani farqlaydi: Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim bo’lg’ay, Qoshinda qissai Yusuf bir uyqu keltirur cho’rchak. 2 Shuni ta’kidlash joizki, Navoiy qo’llagan «cho’rchak» istilohi hozir Toshkent muzofotida «cho’pchak» va uyg’urlarda «cho’chek» shakllarida fonetik o’zgarishga uchragan holda iste’moldadir. Ertaklarningpaydo bo’lishi. Ertak xalq og’zaki badiiy ijodining eng qadimiy, ommaviy, hajman yirik, katta-yu kichiklar uchun baravar qiziqarli bo’lgan janridir. Ular juda uzoq o’tmishda ibtidoiy ajdodlarimizning mifologik dunyoqarashi, qadimiy urf-odatlari, marosimlari asosida paydo bo’lgan. Ertaklarda, odatda, xalqning maishiy turmushi va eng olijanob insoniy fazilatlari haqidagi orzu-o’ylari xayoliy va hayotiy uydirmalar vositasida bayon etiladi. Ertaklar janr sifatida uzoq muddatli shakllanish jarayonini kechirgan. Ular ibtidoiy odamlarning turmushdagi biror voqeani oddiygina hikoya qilishlari asosida yuzaga kelgan. Davrlar o’tishi bilan hikoya qilish ham takomillashib borgan. So’zga sig’inish, ilohiy kuchlarga sig’inish, animistik, totemistik, fetishistik e’tiqodlar. galhsunatsiya va tush ta’sirida fantastik (taxayyuliy) vositalarga to’lisha borsa, hayvonlami ovlash, xonakilashtirish. ular inonchlariga ishonish, hayvon mahsulotlaridangina emas, balki kuchidan ham foydalanish jarayonlarida hayvonlar haqidagi ertaklar paydo bo’la boshladi. Asta-sekin shu xildagi ertaklarda turmush tajribasini omuxtalashtira borish, u yoxud bu xildagi qusur va kamchiliklardan kulish ertakdagi obrazlarga majoziylik (allegorik) xususiyatni baxsh etdi. Natijada hayvonlarga oid ertaklar tarkibida majoziy namunalar yuzaga kela boshladi. Feodal munosabatlar tarkib topib, unda ijtimoiy jarayon takomillasha borgach, ertaklarda ham shu ijtimoiy munosabatlarni ifodalash tamoyih chuqurlasha bordi, natijada hayotiy uydirmalar asosidagi maishiy ertaklar paydo bo’la boshladi. Shu zaylda ertaklar ijtimoiy-estetik hodisa sifatida xalq epik ijodiyotida mustahkam qaror topdi. Ertaklarni ijro etish tartibi. Ertaklar professional ijrochilikka asoslangan.

O’tmishda ertaklar yilning ma’lum davrida, belgilangan paytda ijrochilik salohiyatiga ega bo’lgan yoshi ulug’, dorib, hurmatli va e’tiborli kishilar tomonidan aytilgan. Odatda, bunday professional ijrochilar ertakchi deb yuritiladi. Xalq ertak aytmoqqa jiddiy qaragan. Shu haqdagi nuqtayi nazarini «Ertak ermak emas, ertakchi og’ziga kelganini demas» maqolida ifodalagan. Ertak ertakchi tomonidan yo bir kishiga, yo butun bir jamoaga qarata aytiladi. Bunda aytish mohiyatan ijroga teng. Aytaylik, ertakchi tinglovchilar diqqatini qozonmoq uchun ertak mazmuniga mos ruhiy holatlarga kiradi, ertak sirli olamini ta’minlash uchun ovoz jilosiga, yuz va gavda harakatlariga (mimika va pantomimikaga) alohida e’tibor beradi, ertakni baqirib-chaqirib aytmaydi, balki goh shivirlab, goh ovozini ko’tarib, ko’zlarini har xil holatga solib, yumshoqlik bilan samimiy hikoya qiladi. Hayvonlarga xos ovozlarni taqlid qilsa, mifologik obrazlar ovozi vahmkor ohangda bo’lishini ta’minlaydi. Shu taxiitda butun bir ertakni biro’zi ijro etadi, asardagi ruhiy olamni o’z kechinmalari bilan to’ldiradi va hayajonbaxshligini ta’minlaydi. Shu ijro xususiyatiga ko’ra ertak ijrochiligi xalq yakka aktyor teatrini eslatsa-da, aslida har qanday dekoratsiyalardan va boshqa sahnaviy atributlardan xoliligi bilan undan farq qiladi. Ishlab chiqarishning dehqonchilik turi yetakchilik qilgan davrlarda ertak, odatda, dehqonlarning dala yumushlari tugagan paytda — kuz va qish mavsumlarida, uzun va zerikarli oqshomlarda aytilgan va bu o’ziga xos an’ana tusini olgan. Ertakchilik oqshomlari shomdan tonggacha davom etgan. Shundandirki, xalqning o’zi bu hodisani «Doston kunda aytiladi. ertak tunda» degan maqolida maxsus ta’kidlab qo’yishni unutmagan. Garchi ertak eng qiziqarli nuqtasiga — kulminatsiyasiga kelib qolganiga qaramay, tong otgan zahoti uni aytish to’xtatilgan. Xususan, sehrli-fantastik ertaklar ijrochiligida bunga qat’iy amal qilingan. Sababi — sehrli-fantastik ertaklarda mavjud dev, pari, ajina singari qorong’ulik olamining mavjudotlari yorug’lik olamiga chiqib, insonlarga, ayni paytda ertak tinglovchilariga ziyon- zahmat yetkazishlari mumkin, degan e’tiqod tufayli shunday yo’l tutilgan. Qolaversa, ertaklarga xos sirlilikning yo’qolishidan, uning moddiy hayot qobig’iga

singib ketishidan qo’rqilgan. Shomdan boshlanuvchi qorong’ulik tonggacha hukmron bo’lganligidan ertaklar olamiga xos sirlilikni kuchaytirgan omilga aylangan. Ertakning kechqurun aytilishi an’anasi aslida ana shu asosda qaror topgan. Boshida faqat sehrli-fantastik ertaklar ijrosiga xos bu taqiq (tabu) bora-bora maishiy-hayotiy ertaklar ijrochiligiga ham qo’llana boshlangan. Bu fikrni «Ming bir kecha» arab xalq ertaklarining afsonaviy ijrochisi Shahrizoda repertuari sifatida mashhur ertaklar silsilasi yaqqol tasdiqlaydi. Zero, Shahrizoda o’z repertuaridagi ham sehrli-fantastik, ham majoziy-allegorik, ham maishiy-hayotiy ertaklarni, asosan, kun botgach aytishni boshlab, tong otgach — ertakning qay o’rniga kelganidan qat’iy nazar, uni to’xtatib qo’ygan. Ertaklar og’izdan og’izga o’tib, sayqal topgan holda avloddan avlodga yetkazilar ekan, bu jarayonda ular sujetidagi ayrim motivlar, obrazlar tushib qolishi yoki aksincha ko’payib borishi tabiiy. Hatto goho bir xalq ertagiga xos sujet motivlari boshqa bir xalq ertagiga ko’chib o’tishi va buning oqibatida bir necha o’xshash sujetli ertak paydo bo’lishi mumkin. Folklorshunoslikda bunday ertaklar — sayyor sujetli ertaklar deb yuritiladi. Sayyor sujetli ertaklar ko’pincha mazmunan o’zaro o’xshasalar-da. biroq milliy ruh, milliy urf-odat, milliy dunyoqarash, milliy tilga xos ifodaviy vositalar va geografik muhit tasviriga ko’ra farqlanuvchi mustaqil adabiy —og’zaki hodisa sifatida yashash huquqiga ega. Ertaklarning ayrim qismlari bevosita dramatik harakat yordamida ijro qilinadi. Bunday ijroga amal qilinmasa, ertakning badiiy-estetik qimmati pasayadi. Ertaklar ijrosi uch xil usulda tashkil etilishi mumkin: a) teatrlashtirilgan shaklda; b) deklamatsion shaklda; c) ohangga solingan shaklda. Ertaklarda va ular ijrochiligida tayyor qolipga aylangan an’anaviy formulalar bisyor. Ular o’quvchi va tinglovchini qiziqtirishdan tashqari, voqealarni bir-biriga bog’lashda, uzoqni yaqin qilishda muhimdir. Chunonchi, «Qirq hujra bor, hujraning qirqinchisiga kirma», «Qilichni bir silkitdi, qilich qirq gaz cho’zilibdi»,

«endi so’zni boshqa tomondan eshiting», «shohning qahri kehb, ilonday zahri kelib», «oy desa og’zi bor, kun desa-ko’zi bor. shirindan shirin so’zi bor», «suv ichsa tomog’idan, sabzi esa biqinidan ko’rinadi», «kulsa - og’zida’n’gullar sochilar, yursa-oyog’idan tilla sochilar», «yo’l yurib, yo’l yursa ham mo’l yurib, tog’-u sahro, cho’l yurib...» kabi an’anaviy qolip shaklidagi ifodalarni istagancha keltirish mumkin. Ertak ijrochiligining o’ziga xos tabu — taqiq va irimlari bor. Chunonchi, ertakchi ertak aytayotganda eshikni mahkam tambalagan, o’choqqa olov yoqqan, yoniga achchiq va keskir narsalar, shuningdek, non, suv, tosh singari narsalarni qo’ygan. O’zbekistonning turli joylarida ertakchilik maktablari bo’lgan. Ularda ustoz ertakchilar o’zlariga munosib shogirdlar tayyorlagan. Shogirdini ertak aytish san’atining nozik qirralari bilan tanishtirgan va unga ertak ijrochiligining sir- sinoatlaridan maxsus saboq bergan. Ertaklarning janriy tabiati. Ertaklar xalq og’zaki badiiy ijodiyotining epik turiga mansub bo’lib, o’ziga xos g’oyaviy-mavzuviy yo’nalishga, axloqiy-ta’limiy va ijtimoiy-estetik vazifalarga ega Ertaklar ham og’zaki tarzda jamoa ijodi mahsuli sifatida anonim ko’rinishda yaratiladi. Garchi uning to’qilish ibtidosi individual ijodkorga borib taqalsa-da, og’izdan og’izga, urug’dan urug’ga, avloddan avlodga o’tish jarayonida dastlabki ijrochisiga xos belgilarini, obrazlarini, motivlari va badiiy vositalarini deyarli saqlab qoladi. Shu bilan birga, versiya va variantlilik hosii qilishi mumkin. Har bir xalqning ertagi o’sha xalq tarixini, ma’naviy-madaniy turmush tarzini, ichki dunyosini, imon-e’tiqodini boshqa qardosh el-u elatlar bilan ijtimoiy munosabatlarini, urf-odatlarini, yashash joyining iqlimi va tabiiy shart-sharoitlarini o’rganishda muhim manba vazifasini o’taydi. Deyarli barcha ertaklarning g’oyaviy yo’nalishi yagona maqsadga-mehnat ahlining buyuk va yorqin kelajak uchun olib borgan kurashlarini, intilish va orzularini aks ettirishga qaratilgan. Shuning uchun ertaklar hamisha yaxshilik va murodga yetishdan iborat umid-baxsh g’oya bilan yakun topadi.

Ertaklar o’z janriy tabiatiga xos badiiy-kompozitsion qurilishga ega. Ular bir xil badiiy shakliy qoliplar dorVasida yaratiladi va ijro etiladi. Kirish, boshlama, tugun, epik sarguzasht va tugallama ertak kompozitsion qurilmasining asosini tashkil etadi. Ertaklarning an’anaviy kirish bilan boshlanishi jahondagi barcha xalqlar ertakchiligi uchun mushtarak xususiyat hisoblanadi. An’anaviy kirishning vazifasi tinglovchilar e’tiborini bir nuqtaga jalb etish, ertak tinglashga hozirlashdir. An’anaviy kirishlar sujet tabiatiga mos tushadigan xayoliy fon yaratishni, auditoriya, tinglovchilar qaibida ko’tarinki ruh, xushchaqchaq kayfiyat paydo qilishni ko’zlaydi. Odatda, an’anaviy kirishlar sajlangan nasriy parchalar shaklida bo’Ub, zamon va makon haqidagi ma’lumotlarni ifoda etadi. «Gulpari» ertagi kirish qismida bu holatni kuzatish mumkin. «Bir bor ekan, bir yo’q ekan, bo’ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, g’oz karnaychi ekan, o’rdak sumaychi ekan, toshbaqa tarozidor ekan, qurbaqa undan qarzdor ekan. Qadim zamonlarda Gulzor degan bir mamlakat bo’lgan ekan. Shu mamlakatda donishmandlikda tengi yo’q chol-u kampir yashagan ekan». Goho kirish qismi ertakdagi hajviy ruliga ishora xarakterida bo’lishi mumkin: «Taraqa -turuq, omoch-u bo’yinturuq, Shomirzoyi qoqquruq, Boqi charaqi, baroq ko’z darvozaboni, hayhot, og’zingga nowot, siynani siynaga qo’yib, diqqina xap yot, oftobda shayton ko’ndalang, o’rikda maymun tippa-tik, qonim joningga jippo- jip. Ammo lekin, tomga bekin, zamonlarning zamonida bir podsho bor ekan » kabi. Kirish qism ayrim hollardagina ertak boshlamasiga ulansa, ayrim hoilarda o’zicha mustaqil holda qolaveradi. Ertakda boshlama sujet chizig’ida doimiy element hisoblansa-da, sujet rivojiga aloqador emas, balki harakatning tashkil topishiga turtki bermaydi. U qahramonlar haqida ma’lumot beradi. Sujet chizig’ida sodir bo’ladigan voqea-hodisalarning qaysi zamon va makonda kechajagidan xabar beradi. Boshlama sujet yo’nalishida noaniqlik va umumiylik kasb etadi. «Bor ekanda, yo’q ekan. Och ekanda, to’q ekan. Qadim zamonda bir podsho o’tgan ekan» kabi.

Boshlamalar har gal bir-birini inkoretuvchi muddaoni ifoda etadi. Ularda voqea va hodisalarning bo’lib o’tgan o’rni noma’lum bo’lib, nomi aytilmaydi, ularda noaniqlik hukmronlik qiladi: «Bir shahar, bir mamlakat» deb ta’kidlanadi, xolos. Sehrli ertaklar boshlamalarida aksaran qahramonlar nomi sir saqlanadi, laqabigina izohlanadi: «Uch og’ayni bor ekan. To’ng’ichining oti - Yulduz sanar, o’rtanchasining oti — Daryo bog’lar, kenjasining oti — Qilich qora ekan». Ertak boshlamalari ko’rinishiga ko’ra uzun yo qisqa bo’Ub, voqea- hodisalarning kelajak o’rni va vaqti haqida noaniq, umumiy va mavhum ma’lumot beradi. Ba’zan boshlama ertak voqeligi bilan qo’shib yuborilishi ham kuzatiladi: «O’tgan zamonda uch aka-uka botirlar bo’Ub, ular o’z omadlarini sinab ko’rish niyatida uzoq safarga yo’lga chiqibdilar». Bunday holatdagi boshlamalar ertakdagi voqealar rivojining tezlashishiga va keskinlashuviga, ziddiyatlarning kuchayishiga zamin hozirlaydi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, boshlama ekspozitsiya emas, balki unga - ekspozitsiyaga yo’l ochadi, o’rin beradi. Boshlama sujetga daxldor bo’lmay, ertakda sujet ekspozitsiyadan boshlanadi. Ekspozitsiya esa bevosita asarning tuguni bilan aloqador; sujet chizig’ini tashkil etuvchi hodisalar harakati, konflikt va voqealar rivoji ekspozitsiyadan boshlanadi: «U podshoning yolg’iz bir o’g’li bor ekan, - yillar o’tib, podshoning o’g’li ulg’ayibdi. Bir kuni u tushida bir qizni ko’rib, oshiq bo’lib qohbdi». Ayonlashayotirki, podshoning yolg’iz o’g’li borligi aytilishi sujetga harakat baxsh etsa, tushida qizni ko’rishi-tugunni hosU qilgan. Ayni choqda sujet rivojiga - epik sarguzashtga asos bo’luvchi konfliktga ishoraga aylangan. Ekspozitsiya, asosan, ertak bosh qahramonlarini aniqlaydi, yo’l-yo’lakay ularning axloq-odobi, qiyofasi, xarakter-xususiyati haqida ma’lumot beradi, o’zaro munosabatlarini oydinlashtiradi. Bujihatdan «To’rabekxonim» ertagi ekspozitsiyasi diqqatga sazovor: «Bir podsho bor ekan, davlat unga yor ekan, qo’shnilari ko’p ekan, yurtdan ko’ngli to’q ekan, eli ko’p obod ekan, oti Odilshoh ekan, adl unga hamroh ekan. Odilshohning dunyoda birgina qizi bor ekan. Uning otini To’rabekxonim der ekanlar. Bu qiz yakka-yagona ekan, oqil-u dono ekan.

Kiyim kiysa yarashar, hamma unga qarashar ekan, o’zi ko’p sohibjamol, har kim ko’rsa aqli lol ekan, ko’p kitob o’qir ekan, she’r-g’azal to’qir ekan. Saroyda maslahatchi, maydonda both jangchi, arg’umoqlar yetolmas, yetib o’tib ketolmas ekan. To’rabekxonim o’n sakkiz yoshga yetgan, dovrug’i olamga ketgan ekan. Uzoq- yaqin yurtlardan shahzoda-yu xonvachcha — bekzodalar To’rabekxonimni xotinlikka olaman deb, umid bilan kelar ekanlar, lekin To’rabekxonim barini mot qilib qaytarar ekan. Kunlardan bir kuni Marv degan yurtning podshosi To’rabekxonimning ta’rifini eshitib, o’zini ko’rmay oshiq bo’lib qolibdi». Ekspozitsiya ana shu zaylda ertak kompozitsiyasining ma’lum elementi sifatida sujet voqealariga aniqlik va ravonlik baxsh etadi va tugunga ishora tarzida yakun topadi. Ertak sujetlari xilma-xil bo’lganidek, ulardagi tugun ham xarakter e’tiboriga ko’ra xilma-xil bo’ladi: Hayotiy ertaklarda tugun hayotiy — real bo ‘ladi, bosh qahramonning biror malikaga oshiq bo’lishini izohlaydi: «yillar o’tib, podshoning o’g’li ulg’ayibdi. Bir kuni u tushida bir qizni ko’rib, oshiq bo’lib qolibdi». Bunda tushida ko’rilgan qizga oshiqlik hayotiy hodisa bo’lib, tugun uchun asos bo’lgan. Endi o’sha qizni izlab topish jarayoni epik sarguzashtni yuzaga keltiradi va shu asnoda tugun yechimga yuz tutadi. «Varqa bilan Gulshoh» ertagida esa tugun ijtimoiy tengsizlik negiziga qurilgan» Varqa bilan Gulshoh maktabda o’qib yurganlarida bir-birini sevib qolishgan. Ammo Varqaning otasi kambag’al ekan. Oylar ketidan oylar o’tibdi. Varqa Gulshohni so’ratib podshoga sovchi yuboribdi. Podshoga bu yoqmabdi. Chunki Varqa ham yetim, ham kambag’al.» Tugun hamisha konflikt mohiyatiga ishora xarakterida bo ‘ladi. Yuqoridagi misolda bu boylik va kambag’allik, podsholik va oddiy fuqarolik, ota-onasining borligi va yetimlik to’qnashuvidan xabar berib turibdi. Sehrli —fantastik ertaklarda esa tugun xayoliy uydirmalar shaklida namoyon bo’ladi. Bu tipdagi tugun ertakda xayoliy fon yaratadi. Sehrli-fantastik ertaklardagi tugun mazmun-mohiyatiga ko’ra ikki yo’nalishga ega:

Birinchisi — oilaviy shart-sharoit bilan bog’liq holda yuzaga keladi. Bunda o’gaylik motivi hal qiluvchi rol o’ynaydi: «Yoriltosh». «Opa-uka», «Opa-singil», «Oltin beshik», «Shokir va Shakar», «Zumrad bilan Qimmat» ertaklari tuguni shunday xarakterga ega. Chunonchi, «Zumrad bilan Qimmat» ertagi tuguniga e’tibor qilaylik: «Bir kuni kampir Zumradni yomonlab cholga do’q uribdi. Qizing beodob, ishyoqmas, uni haydab yubor, bo’lmasa, sen bilan bir nafas ham birga turmayman». Ikkinchisi — sirli yoki dahshatli ko’ringan tabiat kuchlari bilan bog’liq holda tugun yuzaga keladi: «Podshoning qizi qirq kanizi bilan birga tilla taxtda o’tirar ekan. Bir yo’lbars kelib qattiq ulibdi, shunda hammayoq tuman bo’lib ketibdi. Tuman tarqalgandan keyin qirq kanizak qarasa , podshoning qizi yo’q emish». Satirik va hayvonlar haqidagi ertaklarda ham tugun hayotiy — real bo’ladi va tanqidiy vazifani ado etadi. Chunonchi, satirik ertakda: «Podshoning o’g’li ko’ngli tusagan narsani qilib, aqlsiz o’sibdi»; Hayvonlar haqidagi ertaklarda: — «Shu ho’kiz qo’shga yaramay qoldi, bozorga olib borib sotib kel, — debdi. Xizmatkor ho’kizni yetaklab bozorga borayotganida, bir daraxtdagi sassiqpopushak «pop-pop» debdi. - Ha, uka, ho’kiz olasanmi? - debdi xizmatkor. Popushak yana popoplabdi. Xizmatkor: — Ikki yuz tangani qachon berasan, ertagami? — debdi-da, ho’kizni daraxtga boylab ketibdi». Ko’rinayotirki, tugunlarning mazmuniy yo’nalishi ekspozitsiyadayoq ma’lum bo’ladi. Ertak tuguni voqealar rivojini yuzaga keltiradi, natijada sujetning shakllanish jarayoni sodir bo’ladi. Ertaklarning sujeti, odatda, ikki asosiy qismdan tashkil topadi: birinchisi - bayon qismi, ikkinchisi — sarguzasht qismi. Birinchisida sujet voqealarining rivojini ta’minlovchi asosiy ziddiyatlar aytilsa, ikkinchisida shu ziddiyatlar bevosita ochib beriladi. Ertaklarning oxirida tugallama keladi, ular ertakning yakuniy qismini ta’riflaydi va hamisha optimistik ruhdagi intiho sifatida xalqning yengilmas ruhi va

qudratini namoyish etadi. Ertaklar tasnifi. Xalq ertaklari ifodalayotgan voqeligining sajiyasiga, g’oyaviy mazmuniga, obrazlar talqiniga, badiiy tili va uslubiga, voqelikni aks ettirish tarziga, sujet va kompozitsiyasi qurilishiga, bunda xayoliy va hayotiy uydimianing tutgan o’rni va vazifasiga ko’ra tasnif qilinadi. Shu xususiyatlariga ko’ra folklorshunos V.Y.Propp rus xalq eitaklarini sehrh, novellistik, kumulyativ, hayvonlar haqida va hayotiy kabi besh turga bo’lsa 41 , o’zbek ertakshunosi M.Afzalov ertaklarni fantastik va realistik turlarga bo’lib, hayvonlar haqidagi ertaklarni fantastik ertaklar tarkibiga qo’shib yuborsa-da, bu tasnifiga rioya qilmay hayvonlar haqidagi ertaklarni alohida o’rganadi va shu zaylda o’zbek xalq ertaklarining uch ichki xilga egaligini e’tirof etadi: Bularni: a) hayvonlar haqidagi ertaklar; b) sehrli-fantastik ertaklar va v) hayotiy-satirik ertaklar tarzida ifodalaydi. 42 Uning shogirdi K.lmomov esa ustozi tasnifiga asoslanib, o’zbek xalq eitaklarini sehrli va hayotiy singari ikki turga bo’lib, hayvonlar haqidagi ertaklarni sehrli ertaklar silsilasida o’rganmoqni ma’qul topadi. O’z navbatida, hayotiy ertaklarni ham jangnoma tipidagi, ishqiy-sarguzasht tipidagi va hajviy kabi uch ichki xilini farqlab ko’rsatadi. 43 S.Jumayeva va Z.Usmonovalarning tadqiqotlari o’zbek xalq ertaklari silsilasida hayvonlar haqidagi ertaklar alohida guruhni tashkil etishini, shuningdek, novellistik ertaklar ham talaygina ekanligini yorqin tasdiqlaydi. 44 Ana shu mulohazalarga tayanib, hozircha o’zbek ertaklarining uch ichki turini farqlab o’rganmoq ma’qul topildi. Bular tubandagilar: 1. Sehrli -fantastik ertaklar. 2. Hayvonlar haqidagi ertaklar. 3. Maishiy-hayotiy ertaklar. Sehrli - fantastik ertaklar . Bu tipdagi ertaklar batamom xayoliy uydirma asosiga qurilganligi , ibtidoiy insonning animistik tasawur - tushunchalarini ifodalab kelishi jihatidan boshqa turdagi ertaklardan keskin farq qiladi . Ularda , M . Gorkiy ta ’ rificha : « hammadan ham « uydirma » hodisalarni oldindan ko ’ ra biluvchi tafakkurimizning ajoyib xususiyati ibratlidir . Ertakchilar xayoliy « uchar gilamlar » ni aeroplanlar ixtiro qilinmasdan necha asrlar ilgari , afsonaviy tez

harakatlarni parovoz , gaz va elektromotorlar bunyodga kelmasdan birmuncha vaqt ilgari bilgan edi ... Insonning ajoyib xususiyatlaridan biri » faraz » ni ham fantaziya , « uydirma » vujudga keltirib tarbiyalagan .» 45 Chindan - da , kishilik taxayyuloti bilan yaratilgan oynayyi jahonnamo - televizor , uchar gilam - samolyot , o ’ zi yurar etik yoki kovush mashina , poezd , ur to ’ qmoq - zamonaviy avtomat qurollar tarzida endilikda moddiylashganki , bular qachonlardir xalq fantastikasida yaratilgan sehrlanish hodisasining mo ’ jizaviy oqibati hisoblanadi . Sehrli - fantastik ertaklarda voqelik favqulodda shiddatli sirli tusda , g ’ ayrioddiy muhitda , sehr - jodu ishtirokida , g ’ ayritabiiy personajlar hamkorligida yuz berishi bilan xarakterlanadi . Ularda voqea yuz berayotgan makon va zamon tilsimli, sirli bo’ladi. Jonsiz narsalar jonlantiriladi va ular insonlardek xatti- harakatda tasvirlanadi. Tabiatdagi narsa-hodisalarni inson qiyofasida tasavvur qilish- antromorfiznf 6 deb yuritiladi. Sehrli-fantastik ertaklarda evrilish fantastik motivi yetakchidir. Shunga ko’ra qahramon sehr-jodu yordamida turli shakllarga kiradi, o’z qiyofasini o’zgartirish imkoniga ega bo’ladi. Ertak qahramonining turli-tuman narsa-buyumlarga, hayvon va parrandalarga aylanishi metamorfoza 47 hodisasi sanaladi. Ularda qahramonlar sehrli-tilsimli predmetlar yordamida o’z istak-tilaklarini ro’yobga chiqaradiki, buning zamirida ibtidoiy insonlarning magik tasawur —tushunchalari yotishidan darak beradi. Sehrli-fantastik ertaklarda dev, pari, jodugar, alvasti, jin singari g’ayritabiiy personajlar-demonologik obrazlar ishtirok etadi. Ular sehr-jodu kuchiga ega, kerakli narsa-hodisalarni, jonivorlami istagan paytda o’z sehr-u jodusi bilan bordan yo’q, yo’qdan bor qila biladi, ularni o’zi xohlagan qiyofaga sola oladi. Bunday xususiyat Xizr, Simurg’, yalmog’iz kampir va ajdar (uch boshli, yetti boshli) kabi mifologik-personajlarga ham xos. Biroq Xizr, Simurg’ personajlari hamisha homiy sifatida ijobiy mohiyatga ega. Yalmog’iz kampir esa goh homiy sifatida ijobiy fazilatlar sohibi, goh o’ta shafqatsiz, har qanday razillikdan qaytmaydigan, hatto odamxo’rlikdan huzurlanadigan salbiy personaj sifatida harakat qiladi. Bu personajlarning barchasi ibtidoiy ajdodlarimizning qadimgi mifologik tasawur-

tushunchalarini o’zlarida badiiy modellashtirgan, ibtidoiy insonlarning nafaqat animistik, balki totemistik qarashlarini ham ifodalagan. Bu holni ertak qahramonlariga totem 48 tarzida e’zozlanuvchi ot, bo’ri, qo’chqor, kaptar va boshqa jonivorlarning yaqindan yordam berib, ular g’alabasini ta’minlashlari motivida ko’rish mumkin. SehrU-fantastik ertaklarda, albatta, bosh qahramon inson aql- zakovatiga qarshi turuvchi yovuz kuchlar bilan shiddatli va mardonavor kurashib, ular ustidan g’alaba qozonarkan, inson aql-u zakovati-yu kuch-g’ayratining yengilmas qudratini namoyish etadi. Ularda bosh qahramon ertakning boshlanishidan to oxirigacha xayoliy uydirma qobig’ida berilganligi tufayli uning tug’ilishi ham, unib-o’sishi ham g’ayritabiiy holda tasvirlanadL Sehrli-fantastik ertaklarning sujeti sarguzasht voqealar tizimidan iborat. Voqealar rivojida tilsim 49 muhim o’rin tutadi. Uch, to’rt, besh, olti, to’qqiz, qirq singari sehrii raqamlar (uch yo’l, uch aka-uka, uch opa-singil, uch kecha-kunduz, yetti pahlavon, yetti pari, yetti kecha-kunduz, yetti bosh; qirq kecha-kunduz, qirq bahodir kabi an’anaviy ifodalar), ur to’qmoq, ochildasturxon, oynayi jahonnamo, hayot suvi, sehrii olma, uchar gilam, bulbuligo’yo, bir sermaganda qirq gaz cho’ziladigan qilich, sirli sandiq singari jodulangan sehrii predmetiar ertak sujetidagi motivlar yo’nalishini belgilovchi muhim badiiy unsurlar vazifasini o’taydi. Shuni eslatish o’rinliki, sehrli-fantastik ertaklarning mazmun-mundarijasini tashkil etuvchi motivlar g’oyat ko’p va behad rang-barangdir. Ular orasida ayniqsa, sayohat motivi, sarguzasht motivi, sinov motivi, tush motivi, evrilish, befarzandlik, tasodifiy homiladorlik, keksalikda farzand ko’rish, g’ayrioddiy tug’ilish va ulg’ayish, yetimlik, o’gaylik singari motivlar ko’p uchraydi. Jumladan, sinov motivining о ‘zi ikki xil ко ‘rinishda: a) topishmoqli sinov tarzida; qahramon aql quwatini sinash orqali inson aql-u zakovatini ulug’laydi; b) qo’l kuchi-musobaqa sinovi tarzida; qahramonning jismoniy kuch-qudratini sinab, inson jismoniy kamolotini sharaflashga xizmat

qiladi. Sayohat motivi esa uch xil jiloga ega: a) olamni bilish uchun kengliklarga intilgan qahramon (yigit yoki uch aka-ukalarning ota-onasidan rozilik olib, yayov yo’lga chiqishi; b) bosh qahramonning tasodifan biror chuqurlik yo quduqqa tushib ketishi, g’orga kirib qolishi; v) bosh qahramonning uchar gilam, uchar etik, oynayi jahon yoki sehrii uzuk vositasida yo ‘Iga otlanishi. Sayohat motivi asosida qurilgan sehrli-fantastik ertaklarda uchar gilam, yog’och ot, uchar etik, supurgi va yoi azoblarini yengillashtiruvchi sehrii qalpoq, sirli taroq, sehrii qilich, igna, o’q- yoy, hushtak, gavron kabi tilsimli vositalar ishtirok etadi va ular sujetni ham, qahramonni ham harakatga solib turadi. Sarguzasht motivi ham rang-barang ko’rinish kasb etgan holda sehrli-fantastik ertaklarning jozibasini ta’minlagan. Bular tubandagi motivlardir: a) uzoq va notanish yurtlarga o’z baxtini izlab yo’lga chiqqan botirning qahramonona sarguzashtlari: go’zal qayliqqa erishish niyatida sehrii narsalarni sirli va xatarii manzillardan olib kelishi, yo’lda ajdar yoki dev bilan to’qnashib, ular ustidan g’alaba qozonishi va h.k.; b) uch og’ayni botirlar kechirgan sarguzashtlar, s) yetim bolalar sarguzashti; d) «mitti polvonlar» yoki «ulkan odamlar» faoliyatiga aioqador sarguzashtlar va h.k. Sehrli-fantastik ertaklarning o’ziga xosligi ulardagi personajlarning alohida aniq nom bilan atalmasligida ham ko’rinadi. Zero, bu personajlarning aksariyati biror belgisiga ko’ra laqab bilan ataladi, laqab ularga ko’chma nom vazifasini o’taydi: qilich botir, Kenja botir, No’xat polvon kabi. Bunda ibtidoiy jamiyatda asl nomni yovuz kuchlardan sir tutib himoya qilish e’tiqodi izlari saqlab qolingan. Ulardagi har bir personaj ertakning ham badiiy-estetik, ham kompozitsion qurilmasida muhim o’rin tutadi. Chunonchi, Xizr obrazi ertak yakunida asosiy ziddiyatni bartaraf etishda xizmat qilsa, yalmog’iz kampir, ajdar, dev, pari kabi personajlar asarda ziddiyatlarning kelib chiqishida, voqealaming shiddatkor rivojida, ertak g’oyasi ochilishida - yaxshilikning yomonlik, to’g’rilikning egrilik, yorug’likning zulmat, donolikningjaholat ustidan g’alabasining ta’minlanishida muhim rol o’ynaydi. Shuningdek, humo, simurg’ kabi timsollar ham voqealar

rivoji sababchisi sifatida namoyon bo’ladi. Xullas, sehrli-fantastik ertaklar o’ziga xos badiiy-kompozitsion tizimga- xayoliy uydirmaga, sujet motivlariga, maxsus personajlarga, badiiy til vositalari va uslubiy jilolarga egaligi bilan ajralib turadi va xalq ertaklarining eng qadimiy namunalari sifatida nisbatan ko’pchilikni tashkil etadi. Hayvonlar hakidagi ertaklar. Bu tipga mansub ertaklarning yaratilishida ibtidoiy insonlarning qadimgi totemistik qarashlari asos bo’lgan. Ularda hayvonlar yetakchi personajlar bo’lib, insonlar qiyofasida tasawur etilgan va badiiy jonlantirilgan. Shunga ko’ra ularning sujetida inson obrazi keyingi o’rinda turadi, ko’p hollarda voqelikka inson aralashmaydi. Binobarin, ular yaratilish maqsadi, mazmun-mohiyati jihatidan bir necha ichki turga ega: /. Etiologik ertaklar. Bularda u yoki bu hayvon shakli, belgi-xususiyatlari haqida ma’lumot berish yetakchi motivdir. 2. Sof hayvonlar haqidagi ertaklar. Bularda insonlarga naf keltiruvchi hayvonlar madhi yetakchi motivga aylangan. 3. Majoziy (allegorik) ertaklar. Bularda insonlarga xos qusur va kamchiliklardan hayvonlar fe’li va xatti-harakati timsolida tanqid qilish, fosh etish yoki kulish yetakchi motiv darajasidadir. Etiologik ertaklar nisbatan qadimiyroq bo’lib, hayvonlarni bevosita kuzatish, ularning har bir turiga xos belgi-xususiyatlarni aniq bilish va farqlash negizida paydo bo’lgan. Xususan, ibtidoiy jamiyatning ovchilik bilan shug’ullangan bosqichida hayvonlarni kuzatish, ulami bir-biridan farqlash, vahshiy hayvonlarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish hayotiy ehtiyojga aylangan. Shu ehtiyoj zaminida yaratila boshlangan etiologik ertaklar hayvonlar, parrandalar va hasharotlarning shakli-shamoyili, fe’li, rangi va qiyofasi haqidagi ma’lumotlarni ifodalashi jihatidan axborot beruvchi mohiyat kasb etgan. Ibtidoiy inson sher, bo’ri, ilon kabi o’ziga zarar yetkazuvchi yirt-qich hamda ot, ho’kiz, buqa, echki, qo’chqor, xo’roz singari o’ziga naf keltiruvchi jonzotlarni goh o’zidan kuchli bo’lganidan, goh og’irini yengil qilishga asqotganidan himoyachi sifatida anglab, ularni ulug’lovchi ertaklar yaratgan.

Sof hayvonlar haqidagi ertaklar hayvonlar timsolida yaxshilikning yovuzlik ustidan g’alabasini sharaflash motivi yetakchi unsurga aylangan. Ibtidoiy jamiyatning ovchilik bosqichidan chorvachilik bosqichiga o’tilgach, insonlarning hayvonlar dunyosiga oid qarashlari birmuncha o’zgargan. Inson o’zini hayvondan farqlab, o’zining ulardan kuchlili-giga ishonch hosil qilgach, hayvonlar fe’1-atvori vositasida o’z qusurlaridan kula boshlagan. Natijada inson o’z aql-u farosati orqali hayvonlarni bo’ysundirib, o’z yumushlarini yengillashtirish maqsadida turli-tuman mehnatga jalb etishi, ular vositasida kurashlarda yengib chiqishi ertak voqeligiga aylana borgan. Sinfiy jamiyat hukmronligi qaror topib tobora chuqurlasha borgani sayin hayvonlar haqidagi ertaklarning g’oyaviy motivlari ham o’zgara borgan. Inson mehnati inson tomonidan qadrsizlantirilgan sinfiy jamiyatda hukmron tabaqaning jabr-zulmidan qo’rqqan mazlum xalq o’z dilidagi noroziligini ayrim kuchsiz, ojiz hayvonlarning qonxo’r, yirtqich, ochko’z hayvonlar bilan munosabati shaklida yashirin badiiy ko’rinishda — majozan ifodalash orqali mavjud ijtimoiy-siyosiy munosabatlar mohiyatini ko’rsatishga moyillik kuchaya borgan. Natijada majoziy (allegorik) ertaklar paydo bo’lib, ertakchilikka tanqidiy yo’nalish kirib kelgan. Majoziy ertaklardagi hayvon obrazlari ko’chma ma’nodagi personajlar bo’lib, ular xuddi insonlardek xatti-harakatda tasvirlanadilar: o’ylaydilar, gapiradilar, jabr- zulmga norozilik bildiradilar, yaxshilarga-yaxshilik, yomonlarga-yomonlikni tilaydilar. Bo’ri, tulki, sher, quyon, qo’zichoq, echki, qo’y, ho’kiz, xo’roz, it kabi hayvonlar majoziy ertaklarning doimiy allegorik personajlari hisoblanadilar. Ularning har bin o’ziga xos fe’1-atvori bilan ertak tarkibidagi ma’lum estetik vazifani, g’oyaviy maqsadni ochirishga xizmat qiladi. Chunonchi, sher-hayvonlar shohi, eng kuclili jonzot. U ko’pincha zolim va qonxo’r podsho timsolini ifodalasa, bo’ri — aqli kalta, nodon, laqma, zo’ravon saroy amaldorlari qiyofasida harakat qiladi. Tulki esa ayyor, firibgar, aldamchi, faqat o’z manfaatini ko’zlab yashovchilarning tipik qiyofasini ifodalovchi majoziy obraz bo’lsa, ilon - ichi qora, niyati buzuq, tilyog’lama va sovuqqon kishilar timsolida qo’llanadi. Qarg’a -

donishmand, tadbirkor; quyon — qo’rqoq; xo’roz va echki — dono; ho’kiz — mehnatkash, chidamli; it - vafodor, qo’riqchi; ot - eng vafoli hamdam, yoqimli va sadoqatli do’st; eshak - farosatsiz kishilar sajiyasida obrazlantiriladi. Ko’pincha uy hayvonlari - ijobiy, yowoyi va yirtqich hayvonlar - salbiy sajiyalarda majoziylashtiriladi. «Och bo’ri» ertagida bo’ri aqli kalta, nodon, laqma ko’rinishda talqin qilingan. U bir kuni xo’rozni ushlab ohb, uni yemoqchi bo’libdi. Xo’roz esa unga meni piyoz va kashnichsiz esang, maza qilmaysan, debdi. Bu gapga ishongan bo’ri xo’rozni shu yerda qoldirib, piyoz bilan kashnich qidirib ketibdi. Xo’roz bundan foydalanib qochib qolibdi. Bo’ri yana yo’lida qo’zichoqqa duch kelib, uni ham ushlab olibdi va yemoqchi bo’libdi. Qo’zichoq esa meni tuzsiz yeb bo’lmaydi degancha bo’rini chalg’itib, qochib ketibdi. Bo’ri tuz axtarib ketar ekan, otga duch kelibdi va uni ham yemoqchi bo’libdi. Ot bo’riga: «Otam o’lmasdan awal tuyog’imga bir nasihatnoma yozib qoldirgan edi, Shu nasihatnoma senga tegishli, sen shuni o’qib olib, so’ngra meni yeya ber», - debdi. Laqma bo’ri otning gapiga ishonib, uning tuyog’i ostiga engashibdi. Shunda ot qattiq tuyoqlari bilan bo’rini boplab tepibdi. Bo’ri til tortmay voqea joyida o’libdi. Uning laqma va nodonligi boshiga falokat keltiribdi. Siyosiy-ijtimoiy munosabatlarai aks ettirish maqsadida yaratilgan majoziy ertaklarda satira ustivor pafos darajasiga ko’tarilgan. Hayvonlar haqidagi ertaklar dramatik ijroga asoslangan; professional ijrochilar tomonidan hayajonli qilib aytib beriladi. Aytish jarayonida ijrochi ertakdagi hayvon — personajlaming turfa harakatlari va ovozlariga taqlid qiladi. ertak tarkibidagi she’riy-parchalar bo’lsa, ularni kuyga solib ijro qiladi. Hayvonlar haqidagi ertaklar o’tmishda axborot berish maqsadida kattalarga aytilib kelingan bo’lsa, XX asr o’rtalaridan e’tiboran kattalar tomonidan bolalarga aytiladigan bo’ldi. Maishiy-hayotiy ertaklar. Bu ertaklarning mazmuni bevosita real hayotga bog’liqdir. Ularda real ijtimoiy voqelik hayotiy uydirma asosida tasvirlanadi,

hayotiy real kishilar bosh qahramon bo’lib keladi. Maishiy-hayotiy ertaklar ortiqcha uydirmalardan deyarli xoli bo’lib, ularda ayrim hollardagina fantastik detallar uchrashi mumkin. Maishiy-hayotiy ertaklarda voqelik makoni aniq shahar yoki qishloqda kechadi, aniq qahramon ishtirokida yuz beradi. Ular mazmun-mundarijasi va g’oyaviy yo’nalishi, obrazlariga ko’ra sehrli-fantastik va hayvonlar haqidagi ertaklardan farq qiladi. Ularda aniq shaxsning o’z aql kuchi, tadbirkorligi, chidam va matonati, yuksak insoniy fazilatlari tufayli murod-maqsadiga yetishuvi ko’rsatib beriladi. Shu sababli maishiy-hayotiy ertaklar sujetini ijtimoiy-maishiy mazmundagi voqelik tashkil etadi. Ulaming aksariyatida jamiyatdagi ijtimoiy kamchiliklar, nosozliklar, mehnat ahlining hukmron tabaqa vakillaridan noroziligi umumlashma obrazlarda ochib beriladi. Bunday ertaklarning aksariyati tanqid qilishga asoslanganligi tufayli shartli ravishda hajviy ertaklar deb yuritiladi. Biroq aytish joizki, maishiy ertaklarning barchasi ham tanqidga asoslanmagan, shu vajdan bunday ertaklar o’zbek folklorshunosligida shartli ravishda tanqidga asoslangan ertaklar tarzida yuritiladi. Hajviy-maishiy ertaklar asosida o’tkir satira yoki zavqbaxsh kulgi (yumor) — yotadi. Bunday ertaklar hajman ixcham, mazmunan lo’nda bo’ladi. Satirik ertaklar yumoristik namunalarga nisbatan ko’proqdir. Ular sinfiy munosabatlar keskinlashuvi sharoitida yaratilgan. Bu xildagi ertaklarning o’z qahramonlari bor. Bular — Kal, kambag’al sodda dehqon va dono qiz, Ko’sa va boshqalar, ular ko’p hollarda kamsitilganlarning umumlashma siymolari. Bu safda No’xatpolvon ham bor. Bu personajlar hajviy-maishiy ertaklar tarkibida ko’p holatlarda xasis boy, ochko’z, savodsiz qozi, zolim podsho, berahm qaroqchi singari hukmron tabaqa vakillariga zid qo’yilib tasvirlanadi. Hajviy-maishiy ertaklarda ko’chma ma’noli savol-javoblar, topishmoq aytishuvlari, so’z o’yinlari shaklida qurilgan dialoglar asosida raqib tarafning kamchiliklari ochib tashlanadi. Ularda personajlaming portretini tasvirlashga alohida e’tibor qilingan, aniqrog’i, sajiyasining ijobiymi yoki salbiyligiga qarab uning portreti chizilgan. Satirik ertaklarda ko’p hollarda sinfiy ziddiyatlar ifodasi kengroq mavqeda

turadi. Ertaklar xalqning necha-necha ming yilliklar davomidagi hayotiy tajribalarini umumlashtirgan holda uning ijtimoiy ongida, estetik didida, axloqiy qarashlarida, e’tiqodida kechgan o’sish-o’zgarishlaming badiiy tarixi sifatida ayricha ahamiyat kasb etgan. Shu bois hozir ham miriqib tinglanadi, sevilib o’qiladi, eng muhimi, navqiron avlodning ma’naviy-axloqiy kamol topishida beqiyos ta’sir ko’rsatib kelmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Askiya. O’XI. Т.: G’ACN, 1970. 2. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b. lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990. 3. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т., 1981. 4. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b. 5. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008. 6. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962. 7. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993. 8. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965. 9. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950. 10. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989, 151-162-b. 11. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983. 12. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994. 13. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т ., 2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .: «O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari. Т.: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b. 14. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar. 15. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1-tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b. 16. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .: «Meros». 1994, 92-94-b.

O'xshashlar

O’zbek xalq og’zaki dramasi

O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi

“Boburnoma” va o’zbek nasri taraqqiyoti

Xalq og’zaki ijodidan namunalar

O’zbek xalq paremikasi