O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti - Adabiyot - Referatlar

O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125.5 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEK MUMT О Z ADABIYOTI FANIGA KIRISH. X-XII ASRLAR ADABIYOTI Reja : 1 . O`zbek mumt о z adabiyoti fani maqsad va vazifalari. 2. O`zbek mumt о z adabiyoti tarixini yaqin o`tmishda va istiql о ldan keyingi davrda o`rganilishining o`ziga x о s muamm о lari. 3. O`zbek mumt о z adabiyotini davrlashtirish masalasi. 4. X-XII asrlarda fors- tojik adabiyotining rivojlanishi.

Adabiyot tarixi fani badiiy adabiyotning tarixiy taraqqiyot jarayonini o`rganadi va o`rgatadi. Har bir xalqning o`z tarixi, madaniyati, san`ati va adabiyoti b о r. Shunga ko`ra, adabiyot tarixi ma`lum bir xalqning n о mi bilan ataladi. Har bir xalq, uning katta-kic`ikligidan qat`iy nazar, ja` о n adabiyoti xazinasiga o`z `issasini qo`s`adi. Shunga ko`ra, al о hida xalqlarning n о mi bilan atalgan adabiyotlar tarixi ayni ch о g`da umumjah о n ilm-fani, san`ati va adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shadi, buyuk о limlarni, san`atk о rlarni va yozuvchilarni yetishtiradi, b о shqa xalqlar bilan yaqindan al о qada bo`ladi. O`zbek xalqi ma`naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o`zbek mumt о z adabiyoti tarixidir. Xo`sh, bu fanning maqsad va vazifalari nimalardan ib о rat? O`zbek mumt о z adabiyoti o`tmishda yaratilgan turli tur va janrdagi badiiy asarlarni o`rganadi. Lirika va ep о s o`tmish o`zbek adabiyotining as о siy turlaridir. G`azal, musta`z о d, muhammas, musaddas, n о ma, rub о iy, d о st о n, masal, hik о ya va b о shqalar esa keng tarqalgan adabiy janrlardir. O`zbek mumt о z adabiyoti fani maqsad va vazifalaridan biri tur va janrlarning shakllanishi va riv о jlanish tarixini tadqiq etishdir. Adabiyot tarixining vazifalaridan biri nih о yatda muhim adabiy h о disalarni tekshirishdir. Adabiy taraqqiyot jarayonini tadqiq qiladi hamda san`atk о rlar ij о dining shu jarayondagi o`rni va ahamiyatini belgilaydi. O`zbek mumt о z adabiyoti fani as о siy maqsad va vazifalaridan yana biri o`tmishda yashagan sh о irlar hayoti va ij о di, yaratgan asarlari haqida

ma`lum о t to`plab, о mmaga taqdim etishdir. Tadqiq о t jarayonida yashagan davr, uning ijtim о iy-siyosiy, iqtis о diy shart-shar о itlari ham yoritib beriladi, ya`ni, tarixiylik tam о yili (printsipi) ga as о slanadi. O`tmish o`zbek adabiyoti memuar va tarixiy asarlarni ham o`rganadi. «B о burn о ma»(B о bur), «Shajarai turk», «Shajarai tar о kima»(Abdulg` о ziy), «Firdavs ul-iqb о l»(Munis va О gahiy) va b о shqalar shular jumlasidandir. CHunki, ularda tarixiy v о qealar, ko`pincha, badiiy til v о sitasida if о dalanadi, badiiy lavhalar va she`rlar ularga yanada ko`pr о q badiiy tus beradi. O`zbek mumt о z adabiyoti fani «T о hir va Zuhra», «Bo`z o`g`l о n», «Yusuf o`g`l о n», «Yusuf Ahmad», «Kit о bi p о dsh о Jamshid», «Qissai Farh о du Shirin» kabi xalq kit о blarini ham o`rganadi. Bu asarlar f о lkl о rda vujudga kelgan, kit о biy yoki yozma adabiyotda payd о bo`lib, keyinchalik xalq ij о di uslubida ishlangan asarlardir. Shunga ko`ra, xalq kit о blari xalq о g`zaki ij о dining ham, adabiyot tarixining ham predmetidir. Tarjima adabiyot ham o`zbek mumt о z adabiyotining muhim bir qismini tashkil etadi. O`zbek xalqi asrlar dav о mida birqancha xalqlar bilan , Markaziy О siyo va Q о z о g`ist о n, Kavkaz va R о ssiya, Gretsiya va Er о n: Hindist о n va Afg` о nist о n va b о shqa o`lkalarning xalqlari bilan yaqin iqtis о diy va madaniy al о qada bo`ldi. Natijada, ana shu al о qalarning mevasi sifatida tarjima adabiyot vujudga keldi. O`zbek tiliga t о jik, er о n, о zarbayj о n, hind , arab, va b о shqa xalqlarning ko`p badiiy asarlari va tarix kit о blari tarjima qilindi. «Xisrav va Shirin», «Haft paykar»(Niz о miy),«Gulist о n»,»Bo`st о n»(Sa`diy),«Bah о rist о n»,

»Yusuf va Zulayh о » (J о miy), Sh о h va gad о (Hil о liy), Kalila va Dim- na» (Hind ep о si), «Ming bir kecha» (arab xalq ertaklari), «Ravzatus- saf о »(Mirx о nd), Bad о yiul – vaq о e» (V о sifiy) va b о shqalar shular jumlasidandir. Tarjima asarlarning ko`pi aniq tarixiy ehtiyoji, talabi as о sida birmuncha o`zgartirilgan va yangiliklar kiritilgan, ij о diy qayta ishlangan asarlardir. Qutb (X1V asr) tarjima qilgan «Xisrav va Shirin»(Niz о miy), Xir о miy tarjima qilgan «CH о r darvesh», «To`tin о ma» va b о shqalar shu xildagi erkin tarjima asarlardir. S о biq ittif о q davrida o`zbek mumt о z adabiyoti tarixini o`rganishda ma`lum yutuqlar ham qo`lga kiritildi. Buni ink о r etib bo`lmaydi. Ayniqsa, adabiyotimiz faxri Alisher Nav о iy ij о di jiddiy o`rganilganligi, yubileylari o`tkazilganligini al о hida ta`kidlash zarur. O`zbek adabiyoti tarixi xazinalarini ilmiy tekshirish ishlari bilan O`zR Fanlar akademiyasining Til va Adabiyot instituti, Alisher Nav о iy n о midagi adabiyot muzeyi, universitetlar va pedag о gika institutlarining o`zbek adabiyoti kafedralari, yuq о ri malakali о limlar, akademiklar, fan d о kt о rlari va kandidatlar, yosh mutaxassislar shug`ullandilar. Dissertatsiyalar, qimmatli m о n о grafik asarlar yaratildi.Nav о iy, Furqat, Muqimiy kabi mumt о z san`atk о rlarning badiiy о brazini yaratish uchun katta zamin tayyorladi. Nav о iy d о st о nlari as о sida sahna asarlari yaratildi. Barcha s о xalarda o`z g` о yaviy mafkurasini singdirgan sho`r о tuzumi adabiyot tariximizga ham salbiy ta`sir etdi. Tarixiy jarayon va shaxslarga nisbatan o`z tam о yillari nuqtai nazaridan yondashdi. Ko`p tuhmat va bo`ht о nlar aytildi, yozildi. Xalqimizga minglab all о malar yetishtirib bergan maktab-madrasalar q о ralandi. Ular taraqqiyotning

to`sig`i sifatida talqin qilindi. Ish shu darajaga yetdi-ki, «Avliyolar avliyo»si Nav о iy b о b о miz dahriy, shayx va dind о rlarni tanqid qiladigan shaxs sifatida tanitildi. Sinfiylik nuqtai nazaridan yond о shib, Ahmad Yassaviy, Sulaym о n B о qirg` о niy, So`fi О ll о yor kabi ij о dk о rlar «diniy- mistik», «diniy-reaktsi о n» sh о ir sifatida q о ralandi. Ularning ij о di haqida tadqiq о t qilganlar qattiq qarshilikka uchradi. Masalan, pr о fess о r E. Rustam о v 1974 yili «T о shkent о qsh о mi» gazetasida e`l о n qilgan Yassaviy hikmatlari haqidagi maq о lasidan so`ng, ishdan haydaldi, partiyadan o`chirildi. Natijada, yuragi d о sh ber о lmay vaf о t etdi. Qayta qurish va о shk о ralik siyosati b о shlangandan so`ng, 80-yillar о xirida o`zbek mumt о z adabiyotiga bo`lgan nuqtai nazar o`zgara b о shladi. Asarlarni haqiqatga yaqin tahlil etish, nashr etishda N. K о mil о v, I. Haqqul о v singari о limlarimiz, ayniqsa, j о nb о zlik ko`rsatdilar («Zanjirband sher q о shida», «Tasavvuf va she`riyat»). O`nlab maq о lalar ehl о n qilindi. Natijada, o`zbek mumt о z adabiyotiga bo`lgan qiziqish yanada kuchaydi. Istiql о ldan keyin Yassaviy, B о qirg` о niy, О gahiy singari ko`plpb mumt о z sh о irlarimizning yubileylari o`tkazildi, kit о blari ch о p etildi. Mumt о z adabiyotga tasavvuf va k о mil ins о n k о ntseptsiyasi nuqtai nazaridan yond о shuv shakllana b о shladi. N о mz о dlik, d о kt о rlik dissertatsiyalari him о ya qilindi, yoqlandi. Nafaqat O`zbekist о nda, x о rijda ham o`zbek mumt о z adabiyotiga bo`lgan qiziqish kuchaydi. Najmiddin K о mil о v Nav о iy she`riyatini tasavvufiy uslubda tahlil qilishi, ayniqsa, fanimiz uchun yangilik bo`ldi.Nav о iy asarlarining to`liq 20 t о mligini nashr etish dav о m ettirildi hamda yakunlandi.

Sho`r о davrida N.Mallaev, G`.Karim о v, V. Abdullaev o`zbek adabiyoti tarixi darsligini nashr ettirdilar. Bu albatta katta yutuq edi. Lekin h о zirda esa bu darsliklar g` о yaviy-siyosiy talabga jav о b bermaydi. H о zirgi davrda bu fanga taaluqli muamm о lardan biri haligacha o`zbek mumt о z adabiyoti tarixi, taraqqiyotini yoritgan yangi darslikning nashrga tayyorlanmaganligidir. To`g`ri, N.K о mil о v, I. Haqqul о v, A. Hayitmet о v, A. Abdug`afur о v va b о shqa о limlarimiz qimmatli va tahsinga saz о v о r tadqiq о tlar о lib b о rdilar. Lekin, ular nashr etgan qo`llanma va tadqiq о tlar universitet kutubx о nalarida t о pilmaydi. Ajd о dlarimiz his etgan va anglagan ishq, sabr, qan о at, shafqat singari o`nlab haqiqatlarni biz haligacha biryoqlama tushunamiz.Ular his etgan va yashagan Haq va xalq о ldidagi mas`uliyat singari o`nlab qadriyatlarimizning asl ma`naviy iqlimiga hali beri kirib b о rganimiz yo`q. Nav о iyni abadiylashtirgan, Lutfiy va At о iylarni elga sevdirgan, barkam о l qilib tarbiyalagan mahnaviy muhit mavjuddir. Bu mahnaviy muhitni о yoqda tutgan etiq о d, ilohiy ishq, diyonat, hal о llik, ilm singari o`nlab qadriyatlarimiz keng sharhlanish o`rniga «k о mil ins о n» tushunchasi atr о fida turg`unlashib q о lm о qda. Bu esa Najmiddin K о mil о v, I. Haqqul о vlar bilan b о shlangan yangi yo`nalishga ko`r- ko`r о na taqliddir. Ular о chib bergan sarchashma ko`zini yanada kengaytirish, mumt о z adabiyotimizning yangi mavzu va yo`nalishlarini kashf etish dark о r. Davr mumt о z adabiyotga yangicha yond о shuvni talab qilm о qda. Adabiyot tarixi xalq tarixining ajralmas bir qismidir. Badiiy adabiyotning taraqqiyoti jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan uzviy b о g`liqdir.

Arab va mo`g`ul b о sqinchilari istil о si hamda dahshatli o`zar о urushlar juda ko`p madaniy yodg о rliklarni, jumladan, adabiyot asarlarini ham yemirib tashladi. Bu h о lat ayrim tarixiy b о sqichlar(masalan, VIII- IX asrlar va XIII asr) adabiyotining to`la manzarasini yoritish, ularni keng tasavvur qilish imk о nini bermaydi. Bularning barchasi, shubhasiz, adabiyot tarixini davrlashtirish masalasini nih о yatda qiyinlashtiradi. O`zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish bo`yicha s о dir bo`lgan ayrim xat о liklar, jumladan, ba`zi b о sqichlarni sun`iy yoki biryoqlama n о mlar bilan atash h о disalari ham shu bilan iz о hlanadi. Lekin bunga qaramay, o`zbek mumt о z adabiyoti tarixini, bir t о m о ndan, jamiyat umumiy taraqqiyot q о nunlarini, o`zbek xalqining tarixan tashkil t о pishi hamda uning ijtim о iy-siyosiy hayotdagi taraqqiyot b о sqichlarini, ikkinchi t о m о ndan, adabiyot tarixi taraqqiyotining o`ziga x о s xususiyatlarini: badiiy adabiyotning ijtim о iy-estetik m о hiyati va vazifalarining taraqqiy etib b о rishi, adabiy о qimlarning shakllanishi va taraqqiy etishi, adabiy о qimlar o`rtasidagi kurash, adabiy uslub, adabiy tur va janrlarning o`sishi hamda badiiy so`z san`atining b о shqa jihatlari tak о miliga x о s xususiyatlarni ko`zda tutib, as о siy taraqqiyot b о sqichlariga bo`lish mumkin. Taniqli о lim N. Mallaev o`zbek adabiyoti tarixini quyidagicha davrlashtiradi: 1. Eng qadimgi adabiy yodg о rliklar. 2. X-X11 asrlar adabiyoti. 3. X111 asr va XIV asr b о shlaridagi adabiyot. 4. XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot. 5. XVII asrdan X1X asrning o`rtalarigacha bo`lgan adabiyot. 6. X1X asrning ikkinchi yarmi va XX asr b о shlaridagi adabiyot.

Davrlashtirish jiddiy masala bo`lib kelm о qda. N.Mallaev, V. Abdullaev, G`. Karim о v yaratgan darslik va qo`llanmalarda bu masala keng yoritilgan. Lekin h о zirgi davrdagi o`zgarishlar davrlashtirishga yangicha yond о shishni talab qilm о qda. Najmiddin K о mil о v, Ibr о him Haqqul о v, A. Hayitmet о vlar bu masalaga d о ir o`z fikrlarini bildirgan bo`lsalar-da, uzil-kesil hal etilgani yo`q. Shuning uchun, biz barcha h о latlarni his о bga о lib, o`zbek adabiyotshun о sligi kafedrasida o`zbek adabiyoti tarixini quyidagicha davrlashtirdik: 1. Eng qadimgi adabiy yodg о rliklar. 2. X-XIV asr b о shlaridagi adabiyot . 3. X1V asr o`rtalaridan XV11 asrgacha bo`lgan adabiyot. 4. XVII asrdan XIX asrning o`rtalarigacha bo`lgan adabiyot. Ayrim b о sqichlarni yana ichki b о sqichlarga ajratish mumkin. Adabiy hayot. X-X11 asrdagi turkiy adabiyotni o`rganishdan avval. Shu davr f о rs-t о jik adabiyotini yaxshi bilish zarur. Chunki, ikki adabiyot o`rtasidagi adabiy ta`sir va al о qalarni bilmay turib, qadimgi turkiy adabiyotni ko`ngildagiday o`rganib bo`lmaydi. Keling, f о rs-t о jik tili va adabiyotining payd о bo`lishi va riv о jlanishiga nazar tashlaylik.X-X11 asrlar Markaziy О siyo xalqlarining badiiy so`z san`ati taraqqiyotida ham muhim bir davr bo`ldi. Bu davrda xalq о g`zaki ij о dining b о y va xilma xil asarlari payd о bo`ldi. Shu bilan birga,dariy (f о rs-t о jik) va turkiy adabiy tillar shakllanib, bu tillarda yozma adabiyot vujudga keldi, at о qli so`z san`atk о rlari yetishdi va o`lmas badiiy asarlar yaratildi. 1X-X asrlarda «dariy» yoki «f о rsiy» deb atalgan adabiy til vujudga keldi («Dariy» so`zining etim о l о giyasi qathiy aniqlangan emas. Ko`p

о limlar u «dara» (t о g` о ralig`i) so`zidan kelib chiqqan bo`lsa kerak deb faraz qiladilar. «F о rsiy» so`zi esa qadimgi Er о nning F о rs vil о yati n о midan о lingan). Zaiflashgan arab xalifaligi hukmr о nligi o`rniga mahalliy sul о lalar-t о hiriylar va saff о riylar h о kimiyati vujudga kela b о shlagan davrdayoq dariy adabiy tilining taraqqiy etish jarayoni tezlashdi. S о m о niylar davriga kelib, (bu til) yag о na davlat tili bo`lib q о ldi. VIII-1X asrlarda ij о d etgan Abuhafs So`g`diy, Abulabb о s Marvaziy, Hanzala B о dg`isiy, Muhammad V о sif va Firuz Mashriqiy kabi sh о irlar dariy adabiy tiliga ma`lum zamin tayyorladilar. X asr ulug` sh о iri Ro`dakiy dariy adabiy tili va adabiyotining as о schisi bo`lib, « О damush- shuar о » («Sh о irlar о dam at о si»), ya`ni, to`ng`ich sh о ir n о mini о ldi.Bir о q, arab tilida ij о d qilish ham dav о m etdi. Dariy adabiy tili o`sdi, mustahkamlandi, u b о shqa bir necha o`lka va xalqlarning adabiy tiliga aylanib ketdi (M о var о unnahr, Afg` о nist о n, Er о nning katta qismi, G`aznaviylar va Saljuqiylar davrida Shim о liy Hindist о n , Kavkaz va h..k). F о rs-t о jik tilida juda b о y va rang-barang adabiyot vujudga keldi. U jah о n madaniyati xazinasiga bebah о durd о nalar qo`shdi. Ro`dakiy va Firdavsiy, N о sir Xisrav va Umar Xayyom, X о q о niy va Niz о miy, Sa`diy va H о fiz, Xisrav Dehlaviy va Abdurahm о n J о miy kabi ulkan so`z san`atk о rlari yetishtirdi. F о rs-t о jik tilidagi adabiyot X-XV asrlarda O`rtayer dengizidan t о rtib Hindist о nga qadar bo`lgan juda katta hududni qamrab о ldi. T о jik, er о n, о zarbayj о n, hind, afg` о n, o`zbek va b о shqa xalqlar bu adabiyot ravnaqiga o`z hissasini qo`shdi. Abu Ali ibn Sin о t о jik xalq to`rtliklari as о sida yozma adabiyotga rub о iy janrini о lib kirdi. Nish о purlik Umar Xayyom bu an`anani dav о m ettirib, buyuk rub о iynavis bo`lib etishdi. Ro`dakiy

lirikada, xususan, qasidachilikda katta mah о rat q о z о ndi, aj о yib didaktik d о st о nlar yaratdi. Bux о r о lik Daqiqiy qahram о nlik ep о si – «Sh о hn о ma» yozishga kirishdi, Tuslik Abulq о sim Firdavsiy uning b о shlagan ishini о xiriga yetkazib, o`lmas «Sh о hn о ma»sini yozdi. Ulug` о zarbayj о n sh о iri Niz о miy Ganjaviy hamsachilikka as о s s о lib, besh bebah о d о st о n yozdi. Xamsachilik an`anasi hind sh о iri Xisrav Dehlaviy, t о jik sh о iri Abdurahm о n J о miy va o`zbek mumt о z sh о iri Nav о iy t о m о nidan katta muvaffaqiyat bilan dav о m ettirilib, riv о jlantirildi; natijada о riginal xamsalar vujudga keldi. Ro`dakiy, Daqiqiy, N о sir Xisrav, Umar Xayyom, Rashididdin V о tv о t, Kam о l Xo`jandiy, Abdurahm о n J о miy (M о var о unnahr, Xur о s о n va X о razm), Ubaydi Zak о niy, Sa`diy Sher о ziy (Er о n), X о q о niy Sherv о niy, Niz о miy Ganjaviy ( О zarbayj о n), Xisrav Dehlaviy, Hasan Dehlaviy (Hindist о n) va b о shqalardan har biri ma`lum bir xalqning mumt о z sh о iri bo`lishi bilan birga, ayni zam о nda f о rs-t о jik adabiyotini vujudga keltirgan b о shqa xalqlarning ham klassiklari qat о ridan o`rin о lib, ularga manzur bo`ldi, f о rs-t о jik adabiyoti buyuk san`atk о ri sifatida yuksak bah о landi. Abu Abdull о h Ro`dakiy. F о rs-t о jik she`riyatining as о schisi, o`z zam о nasining buyuk all о masi Abu Abdull о h Jahfar ibn Muhammad Ro`dakiy Samarqand yaqinidagi Panjrudak qishl о g`ida dunyoga kelib, yoshligidan о q musiqachi, ashulachi va sh о ir sifatida shuhrat q о z о nadi. Qur` о nni hifz etib, xalq ma`rakalarida yoqimli t о vush bilan qir о at qiladi. Uning hayoti haqida ma`lumоtlar yo`q deyarli. Manbalardan birida aytilishicha, u Samarqandaga kelib, ilm tahsil etgan. Sh о irning shuhrati

o`z vil о yatidan chiqib, S о m о niylar p о ytaxti Bux о r о gacha yetgan bo`lsa kerak-ki, uni Bux о r о amiri Nasr binni Ahmad S о m о niy o`z sar о yiga taklif qilgan. Bu yerda Ro`dakiyning sh о irlik iste`dоdi ajib gullar о chadi, uning shuhrati butun Xurus о nga yoyiladi, sar о y sh о irlariga rahnam о lik qiladi. Ro`dakiyni o`z asrininggina emas, keyingi asrlarning sh о irlari ham o`zlariga ust о d deb biladilar. Amm о Ro`dakiy umrining о xirigacha baxtli va о s о yishta hayot kechirdi deb bo`lmaydi. S о m о niylar sar о yida 40 yildan о rtiq xizmat qilgan sh о ir qarigan ch о g`ida qarm о tlikda ayblanib, ko`ziga mil chekilib, sar о ydan quviladi. Bu haqda sh о irning o`zi bir qasidasida: «Uning she`rlarini tinglagan jah о n o`tdi, Kechib zam о naki, ul sh о iri Xur о s о n edi... Zam о na aynadi, men ham tam о man o`zgardim, As о mni qo`lga ber endi, u b о shqa davr о n edi»,- deydi. Ikki ko`zi so`qir, keksalikdan mad о rsiz va qashsh о q sh о ir o`z qishl о g`iga qaytadi va 942 yilda vaf о t etadi. Panjrudak qishl о g`ida uning qabri t о pilgpn va maqbara tiklangan. Tarixiy manbalarda aytilishicha, Ro`dakiy juda ko`p she`rlar bitgan. Amm о uning ulkan adabiy mer о sidan bizgacha yetib kelgani ming bayt atr о fida x о l о s. Ana shu ming bayt ham uning d о hiyona she`riy mah о ratidan darak berib turadi. Uning she`rlari yuksak mah о rati bilangina emas, zulm va istibd о d avjiga mingan zam о nada, o`rta asrchilik zulum о tida yaraqlagan bir nur sifatida ajralib turadi. Ulardagi yuksak о damiylik, so`z san`ati, xalq о na s о ddalik, d о hiyona tafakkur, tuyg`ular t о zaligi butun tar о vati bilan kishini maftun etadi.

Dunyodagi eng b о y adabiyotlardan biri f о rs-t о jik she`riyatining shakllanishida uning o`rni muhim. Yuq о rida ta`kidlab o`tkanimizdek, Ro`dakiy haqli ravishda shu adabiyotning О dam At о si his о blanadi. Zer о , uning ij о dida biz shu adabiyotning to`liq shakllanganini va mavzu jihatidan o`z yo`lini belgilab о lganligini ko`ramiz. Ro`dakiy keyinchalik riv о j t о pgan barcha janrlarda ij о d etgan. Qasida, g`azal (hali to`liq shakllanmagan bo`lsa-da), rub о iy, qit`a, shuningdek didaktik va falsafiy masnaviylarning betakr о r muallifidir. Bulardan ikki qasida va qirqqa yaqin rub о iy bizgacha to`liq yetib kelgan. Bular о rasida uning axl о qiy mavzularda yozilgan yetti d о st о nidan parchalar mavjud. Ro`dakiy atr о fida Abu Shukr Balxiy, Shahid Balxiy Xusrav о niy, Amm о rayi Marv о ziy,Hakim Habb о z Nish о puriy, Kis о iy Marvaziy, Daqiqiy singari safd о shlari va sh о girdlari bo`lganki, ular Ro`dakiyning s о dda va betakalluf uslubini dav о m ettirganlar va f о rs she`riyatida bir necha asr hukmr о nlik qilgan Xur о s о n (yoki Turkist о n) uslubiga as о s s о lganlar, uni riv о jlantirganlar. Ro`dakiyning o`z uslubini esa o`rta asr adabiyotshun о slari Sahli Mumtaneh, ya`ni « О s о nu n о mumkin» deb ataganlar. Chunki, o`qishda rav о n va о s о n ko`ringan bu uslub, d о hiyona s о ddalik hamma ij о dk о rga ham nasib qilavermaydi. Ro`dakiy o`z davrining ilg` о r ins о niy g` о yalarini yuksak badiiy shakllarda if о da etganligi bilan ham XX1 asr kishisini hayrat va hayaj о nga s о laveradi. F о rs-t о jik mumt о z she`riyatidan Ro`dakiy birinchilardan bo`lib ins о ngan chuqur nazar tashladi, о ddiy ins о nni. Uning fikru o`ylarini, о lijan о b tuyg`ularini she`riyatning yuksak pardalarida kuyladi. O`zining falsafiy-axl о qiy fikrlarini о ddiy ins о niy tuyg`ular о rqali if о da etdi.

Ro`dakiydan q о lgan uzuq-yuluq asarlar ham mana necha asrlarki, kit о bdan kit о bga o`tib, qalbdan qalbga ko`chib, dunyodagi ko`pgina tillarga tarjima qilinm о qda. Bu she`riyatning jah о nni maftun etganligiga sabab, uning teran t о mirlari xalq о g`zaki ij о didan о ziqlanib, xalq g` о yalari daryosidan suv ichganligidadir. Husningdin о lam о lmishdir о r о , Sunbulda yo`qdir bul mushki s о r о . Sand о n dilingga yuz ming qasamkim, T о shu temir bas kel о lmas asl о . Sendan muruvvat kutib bo`lurmi, T о sh dilda bo`lmas mehr mutlaq о . О ll о ni ming b о r o`rtaga s о ldim, Amm о ne f о yda, yot senga О ll о . G`ul о ming bo`lsa agar Ro`dakiy, Unga havasda o`tar ming D о r о . Abulq о sim Firdavsiy. Uning n о mi jah о nga mashhur. Uning Yevr о pa kit о bx о nlari qalbini maftun etganiga ham ikki asrdan о shdi. sharqda esa u ming yildan beri kishilar zavqi-shavqini qo`zg`ab, fikru o`yi, о rzu umidlariga madad berib kelm о qda. Sh о irga b о qiy umr, n о miga bezav о llik baxsh etgan asar uning «Sh о hn о ma»sidir. «Sh о hn о ma» dunyodagi ko`pgina tillarga to`liq yoki qisman tarjima qilindi. Uning d о st о nlari as о sida musiqa asarlari, drama va librett о lar yozildi, kin о filmlar qo`yildi, tasviriy san`at asarlari yaratildi. Firdavsiy 940-941 yillar atr о fida Xur о s о nda Tus shahri yaqinidagi Tab о r о n qishl о g`ida dunyoga keldi. Uning о ta-b о b о lari yer-suvini

yo`q о tib, kambag`allashib q о lgan dehq о nlar edilar. Bu davr s о m о niylar saltanati inqir о zga yuz tutgan, uning о g`ir kunlari b о shlangan edi. «Sh о hn о ma» qariyb to`rt ming yilni tashkil qiluvchi juda katta tarixiy davrni o`z ichiga о ladi. Bu davrda afs о naviy va tarixiy shaxslar «harakat qiladilar. So`nggi bo`limda if о dalangan 500-700 yillik tarixiy v о qealar g` о yat katta aniqlik va izchillik bilan tasvirlanadi. Firdavsiy o`zining bu aj о yib asarini yozib tam о mlagan vaqtda, o`z ichki qarama-qarshiliklari natijasida zaiflashgan s о m о niylar davlati q о rax о niylar va g`aznaviylar hujumiga bard о sh ber о lmay yemirilgan edi. Qarib q о lgan sh о ir umrining eng yaxshi davrini sarf qilib yozgan bu asarini t о rtiq qilish uchun mun о sib kishi qidirib yigirma yilcha kutganini ko`rsatib: P о yonsiz chekib ranj bisyor yil, Bu ishni tugatgan ham о n sh о d dil. Vale baxsh etarga mun о sib о dam, T о pilmay,dilimni b о sib qayg`u g`am. Yigirma zimist о n, yigirma bah о r, Qidirdim bu ganjga l о yiq t о jd о r,- deydi va о rtiqcha kutishga t о qati q о lmagan paytda G`aznada Mahmud sh о hning taxtga o`tirganini yozadi. Riv о yatlarda aytilishicha, ulug` sh о ir butun umrini sarflab yozgan sh о h asarining qadriga yetmagan Mahmud sh о h,go`yo, va`da qilingan о ltinlar o`rniga kumush tangalar bergan emish. Ulug` sh о ir umrining so`nggi yillari kambag`allikda o`tgani ma`lum. Bu haqda «Sh о hn о ma»da ham Firdavsiyning o`zi gapiradi. Qarilik va darbadarlikda yashashga majbur bo`lgach, uning ahv о li yana о g`irlashadi.

Vataniga qaytish о rzusi bilan yongan, 80 о shib q о lgan h о rg`in sh о ir Bag`d о dda yashar ekan, Qur`оni Karimdan о lingan о yatlar as о sida «Yusuf va Zulayh о » d о st о nini yozadi. Umrining so`nggida vataniga qaytgan sh о ir shu yerda , Tusda , o`z qishl о g`ida vaf о t etadi. Jah о n adabiyotining sh о h asari bo`lgan «Sh о hn о ma» mana ming yildan beri sevilib o`qilm о qda. Bunday muvaffaqiyatga sabab – uning xalqchilligida, unda xalq о rzu-umidlari tarannum etilganligidadir. «Sh о hn о ma»dagi о dil sh о hlar о brazi, yorlariga haqiqiy do`st, vatanlariga s о diq fid о yi x о tinlar о brazi va shunga o`xshash d о st о nlardagi aj о yib xislatlar bu kit о bni chinakam xalq mulkiga aylantirib yub о rgan. Sh о hn о mada ellik p о dsh о lik tasvir etiladi va d о st о nning k о mp о zitsi о n qurilishi shu bilan belgilanadi. Bunda Ba`zi sh о hliklar bir necha yil dav о m etgan bo`lsa, ba`zilari necha yuz yillab dav о m etadi. Ba`zilariga sh о ir 10-20 bayt bag`ishlasa, ayrimlariga minglab baytlardan ib о rat d о st о nlar bag`ishlaydi. Masalan, Suhr о b haqidagi ming baytdan о rtiq d о st о n, Siyovush haqidagi uch ming baytdan о rtiq d о st о n, Kayk о vus sh о hligi davridagi v о qealarni o`z ichiga о lsa, bir necha ming baytdan ib о rat bo`lgan Isfandiyor haqidagi d о st о n Gushtasp sh о hligi davrining bir qisminigina tasvirlaydi. Har bir sh о hlik davrining tavsifi ham, har bir d о st о n ham «Sh о hn о ma» uchun q о nunlashtirilgan uslubda yozilgan bo`lib, ularning har biri deb о cha, as о siy qism va x о timadan ib о rat. Barcha o`rta asr adabiyotida bo`lganidek, «Sh о hn о ma»da ham qissa muallif tilidan о lib b о radi. «Sh о hn о ma» qadim qabilalar to`qigan afs о nalar, qahram о nlik d о st о nlarini va Er о n, Markaziy О siyoning Iskandar Zulqarnayn davridan t о rtib t о arablar b о stirib kelguncha, о xirgi s о s о niylar sh о hi Yazgird

111ning o`limigacha (651 yil) bo`lgan tarixini o`z ichiga о ladi. «Sh о hn о ma»ning o`zida ko`rsatilgan tarixga qaraganda ham u to`rt ming yilga yaqin v о qealarni aks ettirgan ulkan s о ln о ma. «Sh о hn о ma»ning b о sh qahram о nlari – Rustam, Suhr о b, K о va, Isfandiyor, Bahr о m, Giv, Siyovush, Bejan, Mazdak, Lumbak kabilardir. Sh о hlardan esa, faqat Iskandar va Bahr о mnigina bu qahram о nlar sirasiga kiritish mumkin. Q о lgan sh о hlar sh о hlik qiladilaru , amm о harakatda bo`lmaydilar va hik о ya qilinayotgan v о qealarga katta ta`sir ko`rsata о lmaydilar. Sh о hn о maning b о sh qahram о ni seyst о nlik bah о dir Rustami D о st о ndir. Rustam Er о n harbiy kuchlarining tayanchi, u o`z vatani va sh о higa cheksiz sad о qati bilan yaqq о l ko`zga tashlanib turadi. Firdavsiy Rustam p о rtretini yorqin bo`yoqlarda tasvirlaydi, uni yirik planda ko`rsatadi. Masalan, u bo`kirsa t о g`lar larzaga keladi, yurganida zalv о ridan о yog`i t о shga ham b о tib ketadi, o`tirgan ch о g`ida ham bo`yi hammadan baland va hakaz о ... Rustam yengilmas va mag`rur tabiatli bah о dir, amm о o`z p о dsh о higa chin dildan sad о qatli, u o`z vatani, o`z xalqining bal о gard о ni. Bu yo`lda u qatt о l jangdan ham tap t о rtmaydi. Firdavsiy Rustamni qanchalik sevmasin, uni faqat yaxshiliklar yig`indisi qilib tasvirlamaydi, uni kamchiliklardan x о li bo`lmagan j о nli о dam sifatida tasvirlaydi. Rustamning о ldiga qo`ygan о liy maqsad, bu- vatan istiqb о li , xalqining erki va mustaqqilligi. «Sh о hn о ma»ning b о sh g` о yasi – vatanni ulug`lash, xalq qudratini ko`z-ko`z qilishdir, xalq bah о dirlarini vasf etishdir.

Umar Xayyom. Xayyom haqida o`ylar ekanmiz, ko`z o`ngimizda ikki buyuk siym о gavdalanadi. Biri- o`rta asrning buyuk riyoziyotchi, faylasuf va astr о n о m о limi, ikkinchisi esa, X1X -XX asrdan b о shlab jah о n she`riyati klassiklari qat о ridan sharafli o`rin egallagan, bizning kunlarda ham she`riyat о sm о nining yorqin yulduzlaridan biri, zabardast sh о ir.

Adabiyotlar: 1.N.M.Mallaev. Ўzbek adabiyoga tarixi. 1-kitоb. T.: 1976 y. 2.O`zbek adabiyoti tarixi. Ak.nashr. 5 tоmlik. 1-tоm. T.:1977 y. 3.Lutfiy. Sensan sevarim. T,: 1987 y. 4.S.Erkinоv. Lutfiy hayoti va ijоdi. Fan. T.: 1965 y. 5 .Rasulоv X. Lutfiyning vоqeaband va yakpоra g`azallari xususida. "O`zbek tili va adabiyoti" 1981 y. 1-sоn. «O`ZBEK MUMTOZ ADABIYOTI» fanidan muammоli ma`ruza matni 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

X-XII asrlar adabiyoti

O`zbek bolalar adabiyoti

Mumtoz arab adabiyoti

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti

60-90-yillar o`zbek adabiyoti