60-90-yillar o`zbek adabiyoti

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.5 KB

Ko'chirib olish

60-90-yillar o`zbek adabiyoti Reja: 1. 60-70-yillar o`zbek adabiyoti: a) o`zbek she`riyati; b) o`zbek romanchiligi (nasri); v) o`zbek dramaturgiyasi. 2. 80-yillar adabiyoti: a) 80-yillar she`riyati; b) 80-yillar nasrchiligi; v ) 80-yillar dramaturgiyasi. 3. 90-yillar adabiyoti: a) 90-yillar o`zbek she`riyati; b) 90-yillar o`zbek nasri; v) 90-yillar o`zbek dramaturgiyasi. 4. Xulosa.

50-yillarning o`rtalarida mamlakatda shaxsga sig’inish oqibatlarini tugatish, demokratiyani kengaytirish, sotsialistik qonunchilikni tiklash yo`lida dadil qadamlar qo`yildi. 30-40-yillardagi ma`muriy buyruqbozlik yo`qotilib, erkin ijodiy fikrlashga bir muncha imkoniyat yaratildi. Respublikada adabiy hayotni sog’lomlashtirish yuzasidan muhim tadbirlar amalga oshirildi. 30- yillarda shaxsga sig’inish qurboni bo`lgan Abdulla Qodiriy, So`fizoda, Cho`lpon, Fitrat, Usmon Nosir singari adiblarga qo`yilgan asossiz ayblar olib tashlanadi. 40- yillarning oxiri, 50-yillarning boshida qatag’onga uchragan Shayxzoda, Shuhrat, S.Ahmad, Shukrullo kabi adiblar oqlanib, jo`shqin ijodiy mehnatga qaytdilar. Oybek, A.Qahhorga qarshi uyushtirilgan asossiz ayblar, behuda gap so`zlarga qisman chek qo`yildi. Ma`naviy merosga nisbatan qo`yilgan ayrim xatoliklar (“Alpomish” dostonining asossiz qoralanishi kabi) tuzatildi. Ana shu omillar tufayli adabiyotda jonlanish , yangi bir ko`tarilish boshlandi. Og’ir xastaligiga qaramasdan Oybek “Quyosh qoraymas”, “Ulug’ yo`l”, “Bolalik” singari yirik nasriy asarlarini, “Davrim jarohati” nomli o`tkir publitsistik dostonini; o`nlab lirik she`rlar, ilmiy, adabiy tanqidiy maqolalarini kitobxonga taqdim etdi. Abdulla Qahhor “Sinchalak”, “To`yda aza”, “Tobutdan tovush” singari adabiyotimizda yirik hodisa bo`lgan asarlarini yaratdi. Shuhrat, S.Ahmad, Shukrullo, A.Muxtor, Mirmuhsin singari o`z ijodini 30-yillarda boshlangan yozuvchilar, asosan, 60-80-yillarga kelib o`z iste`dodlarini to`laroq namoyon eta boshladilar. Bu davrga kelib o`zbek adabiyotining jahon adabiyoti bilan aloqasi kengaydi. Nashr ishlari yaxshilandi. G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti tashkil etildi. “O`zbek madaniyati” (Hozirgi “O`zbek adabiyoti va san`ati” gazetasi) chiqa boshladi (1956). “Guliston” jurnali qayta tiklandi. “Sharq yulduzi” juranlining hajmi kengaydi. 80-yillarga kelib, bular yoniga “Yoshlik”, “Yosh kuch” jurnallari qo`shildi. “Cho`lpon” nashriyoti tashkil etildi. Adabiyotda sifat o`zgarishlar paydo bo`ldi. Voqealarni bor murakkabligi, ziddiyatlari bilan ko`rsatish tamoyili kuchaydi. Adabiyotning mavzu doirasi

kengaydi. Vatan urushi va urushdan keyingi davr haqiqatini, shaxsga sig’inish tufayli kishilarimiz boshiga tushgan kulfatlarni ifodalashga yo`l ochildi. Zamonaviy mavzulardagi asarlarda real hayot muammolari dadilroq o`rtaga qo`yiladigan bo`lib qoldi. Adabiyotda inson shaxsiga, uning ruhiy olamiga qiziqish, yurakdagi dardu tashvishlariga hamdardlik kuchaydi. A.Qahhorning “Sinchalak”, “Dahshat”, “Tobutdan tovush”, Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek”, Mirtemirning “Surat”, P.Qodirovning “Uch ildiz”, “Qora ko`zlar”, S.Ahmadning “Ufq”, Shuhratning “Oltin zanglamas”, A.Muxtorning “Tug’ilish”, “Davr mening taqdirimda”, O.Yoqubovning “Muqaddas”, “Bir feleton qissasi”, Mirmuhsinning “Iskandariya ko`rfazi”, “Oq marmar” asarlarida, Oybek, M.Shayxzoda, Zulfiya, Mirtemir, S.Zunnunova lirikasida bunday yangi yo`nalishlar yorqin namoyon bo`ldi. Adabiyotdagi ana shu o`zgarishlar, hayotbaxsh tamoyillar 70-yillarga kelib jiddiy to`siqlarga uchradi. Bu davr turg’unlik davri nomini oldi: dabdababozlik, ko`zbo`yamachilik, qo`shib yozish, poraxo`rlik kuchaydi. Adabiyot va san`at ishiga ma`muriy buyruqbozlik yo`li bilan aralashish ko`pgina ko`ngilsiz oqibatlarga olib keldi. Fuqaro sifatida oqlangan Cho`lpon, Fitrat singari ulkan adiblar asarlarini chiqarish man etildi; o`tmish adabiy merosi-Yassaviy, Bobur, Husayniy, Amiriy kabi so`z ustalarining ijodi inkor etildi. “Tobutdan tovush”, “So`qmoqlar” singari haqqoniy asarlar tanqidga uchradi. Haqgo`y yozuvchilar shubha ostiga olinib, ko`pincha xushomadguy, hamdu sanoga moyil qalamkashlar rag’batlantirildi. Shu tariqa adabiyotda chinakam iste`dodni haqqoniy asarlarni qadrlamay, o`rtamiyona asarlarga keng yo`l ochib beradigan noxush vaziyat vujudga keldi. Badiiy asarlarni baholashda mezonning qadri tushib ketdi. Ammo davr ijtimoiy hayotidagi noxush hodisalarga zid ravishda 60-70-yillar davomida adabiyotda sog’lom aql-idrok ham amal qildi. Iste`dodli, vijdonli yozuvchilar haqiqat, adolat jarchisi, xalq dinining tarjimoni sifatida maydonga chiqdilar. Ular yaratgan eng yaxshi asarlar ijtimoiy tafakkur sohalari-tarix, falsafa, publitsistika bajarishi lozim bo`lgan talay vazifalarni ham ado etdi. Shu tariqa adabiyotda “gap aytish”, “muammo ko`tarish” tamoyili kuchaydi. Muammoli

she`r, doston , drama, hikoya, qissa, roman turlari paydo bo`ldi. (“Oltin baliqcha”, “Kelinlar qo`zg’oloni”). 80-yillar o`zbek she`riyati rang-barang tus oldi. Mumtoz adabiyotning g’azal, muxammas, ruboiy, tuyuq kabi she`riy shakllari hamda xilma-xil poetik san`atlarni, G’arb she`riyatining sonet, romans, elegiya, yapon she`riyatining tanka (uchlik) singari turlarini, xalq og’zaki ijodining usullarini, ayniqsa, baxshiyona yo`llarni, barmoq vaznining rang-barang ko`rinishlarini uchratish mumkin. She`riyatda xalq qo`shiqlarini yodda tushiruvchi o`ta sodda, samimiy satrlar bilan birga, mumtoz she`riyatimizga xos murakkab majoziy, tagdor misralar yaratildi. Haqiqiy ma`nodagi realistik, falsafiy, o`ychan she`riyat turi xuddi shu bosqichda o`zligini to`laroq namoyon etdi. 80-yillar o`zbek nasrida shakliy-uslubiy izlanishlar ko`zga tashlanadi. Ikki yetakchi uslubiy yo`nalish-liro romantik va izchil realistik uslub muayyan oqim darajasiga yetdi, har ikkala uslubning imkoniyatlari kengaydi. Xilma-xil shakl- uslublar qo`shilishidan iborat asarlar A.Muxtorning “Chinor”, O`.Hoshimovning “Dunyoning ishlari”, “Ikki eshik orasi”, X.To`xtaboyevning “Sariq devni minib” asarlari yaratildi. 80-yillar o`rtalaridan keyin sho`rolar davlatida keskin siyosiy o`zgarishlar yuzaga keldi. Tarixga “qayta qurish” nomi bilan kirgan bu jarayon dunyoning 6/1 qismini egallagan ulkan mamlakatni 70 yil davomida idora qilgan bolsheviklar tuzumini yemirdi, qizil imperiya qo`l ostidagi yuzlab millat va elatlar oldida o`z taqdirini o`zi belgilash imkoniyati tug’ildi. Mumtoz adabiy meros, ayniqsa, sho`ro davri adabiyotiga yangicha qarash, avvalgi baholarni qayta ko`rib chiqish, ilgari nomini tilga olish ham xavfli sanalgan ijodkorlar va ularning asarlar xususida adolatli fikrlash mumkin bo`lib qoldi. Xususan, o`zbek adabiyoti tarixida ma`lum va mashhur ijodkorlardan tashqari ular bilan hamnafas yashab ijod etgan shunchaki adabiy mashqlar emas, mumtoz san`at asarlari yaratgan Ahmad Yassaviy, S.Boqirg’oniy, H.Boyqaro, B.Rabg’uziy, Abdulg’ozi Bahodirxon, So`fi Olloyor, Amiriy, Feruz, Avloniy Behbudiy, Cho`lpon, Fitrat kabilarning merosi qayta nashrga tortildi, ilmiy-estetik tahlil qilindi.

90-yillar o`zbek she`riyatida E.Vohidov, A.Oripov singari ijodkorlar yetakchiligida Mirzo Kenjabek, M.Yusuf, Ikrom Otamurod, Usmon Azim, Eshqobil Shukur, Abduvali Qutbiddin singari shoirlar qalam tebratib, eng yaxshi lirik asarlarni yaratdilar. Nisbatan ijodiy erkinlik sharoitida diniy mavzuda, imon va e`tiqod masalalarida ham badiiy mushohada yuritish imkoniyati paydo bo`ldi. “Hikmat sadolari”, “Haj daftari” turkumlariga kirgan she`rlarda shoir va uning qiyofasida jamlangan ommaning Allohga tavbasi, shukrona va ibodati o`z aksini topgan. M in oda Shaytonli qildik toshbo`ron, Lan`atga ko`mildi badbaxt u lain. Dedik, shuncha yukning ostidan shayton, Ming y illab chiqolmay o`lmog’i tayin. Shoduman yo`l oldik Vatanga qarab, Shayton qoldi, deya chuqurda-chohda. Manzilga qaytgandik, Shayton, va ajab. Bizni kutib oldi tayyoragohda. O`rtamiyonachilik kasali bu davr adabiy jarayonining ham hamrohi bo`ldi. Jiddiy maqolalar uchun mavzu bo`ladigan muammolar “she`riy maqolalar” uchun mavzu bo`ldi. Umrida Orolni ko`rmagan, uning qirg’oqlarida azoblanayotgan xalqni ko`rmagan har bir o`rtamiyona shoir dengiz dardida “yondi”, paxta yakkahokimligi daladan shundoqqina she`rga ko`chib qo`ya qoldi. Endi maqolalarga she`rdan mumtoz misralar emas, aksincha she`rga dolzarb maqolalardan o`tkir gaplar epigraf qilib olinadigan bo`ldi. Biroq bu hodisalarning asl she`riyatga aloqasi kam. Fikrdagi ommaviylikdan, yagona mafkura qulligidan ozod, san`atning asl qadriyatlari asta-sekin toshib borayotgan yosh avlod. Mustaqillik qo`lga kiritilgandan keyin ma`naviyat va adabiyot sohasida ham o`zgarish, yangilanishlar sodir bo`ldi. Adabiy hodisalarni “bir milliy madaniyatda ikki milliy madaniyatda ikki milliy madaniyat” mezoni asosida

sinfiy-partiyaviy pozitsiyada turib bir yoqlama talqin qilishdan voz kechildi, bir vaqtlar “reaksion”, “diniy mistik”, “saroy” adabiyoti namoyandalari sifatida rad etilgan Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy, So`fi Olloyor, Husayn Boyqaro, Ubaydiy, Rabg’uziy, Abulg’ozi Bahodirxon, Amiriy, Feruz kabilarning merosi xalqqa qaytarildi. XX asr boshlarida jadidchilik harakati, jadid adabiyoti boshida turgan Behbudiy, Avloniy yangi o`zbek adabiyotining asoschilari sanalgan Cho`lpon, Fitrat kabi ijodkorlar asarlari qayta nashr etildi, ilmiy-estetik tahlilga tortildi. Abdulla Qodiriy, Cho`lpon, Fitrat, Usmon Nosir singari qirg’in qurbonlarining fojeiy qismatiga oid arxiv hujjatlari e`lon qilindi. 40-yillar oxirida qatag’onga uchragan M.Shayxzoda, Shukrullo, Shuhrat, Said Ahmad kabi adiblarimiz boshiga tushgan kulfatlar tafsiloti ko`pchilikka ma`lum bo`ldi. Hamza, Oybek, G’.G’ulom, H.Olimjon, A.Qahhor, Uyg’un, K.Yashin hayoti va ijodini, ayrim asarlarini qayta baholash yuzasidan qizg’in bahs-munozaralar bo`lib o`tdi. Har bir xalq qanday davrlarni boshidan kechirmasin, hatto iymon-erkidan mahrum bo`lib, kimlarningdir qo`li ostida yashamasin, u o`z tarixining biror davridan voz kecha olmay di. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning 90- yillariga qadar dastlab Rossiya imperiyasi, keyin bolsheviklar istilosi yillarida kechgan davrlar ham o`zbek xalqi tarixining ajralmas qismidir. Shu davrda maydonga kelgan adabiyot ham xalq va mamlakat hayotining yilnomasi sifatida keyingi avlodlarga-da xizmat qilajak.

$Адабиёт : 1. Иззат Султон . Адабиёт назарияси . Т .: Ўқитувчи . 1986. 2. Адабиётшуносликка кириш ( Шукуров Н . ва бошқалар ).- Т : Ўқитувчи , 1984- б .3-32. Кушимча адабиёт : 1. Белинский В . Г . Танланган асарлар .- Т .: Уздавнашр , 1955- б .214-321. 2. Қаюмов А . П . Ўзбек адабий манбашунослиги \\ Ўзбек тили ва адабиёти , 1987-!5, б .18-21 3. Валихужаев Б . Ўзбек адабиётшунослиги тарихи - Т .: Ўзбекистон , 1993. 4. www . referatlar.uz$

O'xshashlar

XX asr 60-yillar Suriya adabiyoti

20-30 -yillar o`zbek bolalar adabiyoti taraqqiyoti

O`zbek bolalar adabiyoti

O`zbek adabiy tanqidchiligi realizm uchun kurash yo`lida ( 60 - 80 yillar)

60-90 йиллар ўзбек адабиёти