O’zbek marosim folklori - Adabiyot - Referatlar

O’zbek marosim folklori

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.1494140625 KB

Ko'chirib olish

O’zbek marosim folklori Reja: 1. Marosim, bayram, an’ana, urf-odat tushunchalarining o’zaro munosabati va farqli tomonlari. 2. Marosimlarning ijtimoiy-etnografik mohiyati va g’oyaviy-estetik vazifalari hamda turlari. 3. Mavsumiy marosimlar tabiati, o’ziga xos tomonlari va turlari: bahorgi, yozgi, kuzgi, qishki marosimlar folklori va uning badiiyati. 4. Oilaviy-maishiy marosimlar tabiati, o’ziga xos tomonlari, tasnifoti, ijtimoiy-etnografik mohiyati va estetik vazifalari. 5. So’z magiyasiga asoslangan marosimlar folklorining kelib chiqish asoslari, tasnifi va janriy tarkibi. Xalq afsunlari. Badik. Kinna. 6. Olqishlar va qarg’ishlar - so’z sehriga asoslanuvchi maxsus janrlar. 7. O’zbek marosim folklori namunalarini to’plash, nashr etish va o’rganish masalalari.

Marosim insoniyat madaniyatining eng muhim shakllaridan biri bo’lishi bilan bir qatorda uni rivojlantirishdagi samarali vosita ham hisoblanadi. Marosim xalq san’ati va madaniyati shakllari orasida eng ulkan auditoriyani o’ziga jalb qiladigan ommaviy tadbir hisoblanadi. Marosimlar xalqning eng yaxshi an’analari, odatlari, axloqiy qoidalarini o’zida mujassamlashtirishi, saqlashi va rivojlantirishi jihatidan yoshlarni tarbiyalashda, ularning odobli-axloqli bo’lishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Marosim inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan, rasmiy va ruhiy vaziyatda o’tadigan, o’z ramziy harakatlariga hamda maxsus aytim- qo’shiqlariga ega hayotiy tadbirdir. Marosimlar an’anaviy xarakter kasb etadi. Har bir marosim o’ziga xos tuzilishga ega. Marosimlar ijtimoiy hayotning tarkibiy qismi sifatida undagi taraqqiyotning muntazam shakliy o’zgarishlari bilan uzviy bog’liq holda rivojlanib boradi. Shuning uchun ijtimoiy hayot talablariga javob bermaydigan ba’zi marosimlar yoki ularga xos ayrim unsurlar asta-sekin unutila boshlanadi yoxud davr mazmuniga muvofiq yangi, zamonaviy marosimlar paydo bo’ladi. Marosimlar kishilarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan ma’naviy hayot qadriyatlari sirasiga kiradi. Insonga sihat-salomatlik tilash, uning lurmushida to’kin-sochinlik, kundalik hayotida omad keltirish yoki inson hayotining muhim nuqtalarini qayd etish, nishonlash maqsadida maxsus о ‘tkaziladigan, xalq orasida qat ‘iy an ‘anaga kirib qolgan xatti-harakatlar majmuidan iborat holda tashkil lopgan tadbir marosim deyiladi. Marosimni o’tkazish paytida ijro etiladigan qo’shiq va aytimlar, o’qiladigan afsun va duolar marosim folklorini tashkil etadi. Ular marosimning verbal qismi sanaladi. Kuchli an’anaviyligi, turli-tuman ijtimoiy hodisalarni rasmiylashtirishi, tabiat hodisalariga ta’sir ko’rsatishga intilishi bilan marosimlar ijtimoiy hayotda katta o’rin tutadi. Marosimning ruhiy va estetik ta’sir ko’rsatishi, biror ijtimoiy aktni uyushtirish, yo’naltirish vazifalari bevosita xatti-harakat, so’z hamda sehr-jodu

qudratiga ega deb hisoblangan narsalar vositasida amal qiladi. O’zbeklar marosimlarga boy xalqdir. Xalqimizning ijtimoiy-madaniy hayotini marosimlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan an’ana, urf-odat va bayramlarsiz tasawur qilib bo’lmaydi. Ular turmushning alohida shakli hamda hayotning tarkibiy qismi sifatidagina namoyon bo’lib qolmaydi, balki har bir xalqning o’ziga xosligi, betakrorligini ifodalovchi milliy mentalitetini, binobarin, xalqning tarixan shakllangan milliy ruhiyatining asosini tashkil etadi, til va hududiy yaxlitlik singari uning millat sifatidagi qiyofasini belgilaydi. «Bayram», «odat», «an’ana» kabi so’zlar «marosim» tushunchasi bilan bevosita bog’liq. An’ana - o’ziga xos ijtimoiy hodisa bo’lib, kishilarning ongida, hayotida o’z o’rnini topgan, avloddan-avlodga o’tadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umum yoki ma’lum guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalar sUsilasidir. Odat (urf-odat) — kishilarning turmushiga singib ketgan, ma’lum muddatda takrorlanib turuvchi, xatti-harakat, ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari, ko’nikmalari. Masalan, kichiklarning kattalarga salom berishi, erta turib uy-hovlini tartibga keltirib qo’yish, mehmonlarga alohida hurmatda boiish, bayram arafasida kasal, ojiz, qiynalganlar holidan xabar olish, yordam lozim bo’lganlarnikiga hasharga borish kabilar o’zbek xalqining eng yaxshi milliy odatlari hisoblangan. Agar an’ana ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning hamma sohalariga xos bo’lib, hodisalarning juda keng doirasini qamrab olsa, odat ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida, ya’ni kishilar turmushi, mehnati, xulq-atvori, muloqoti va oilaviy munosabatlarida ko’proq mavjud bo’ladi. «Odat» degan tushuncha psixologiyada ham mavjud bo’lib, u ma’lum sharoit ta’sirida vujudga kelib, kishining xarakterida mustahkamlanib qolgan va keyinchalik o’z-o’zidan bajariladigan harakat ma’nosini bildiradi. Marosim - bu ko’pincha an’ana va urf-odatning tarkibiy qismi bo’lib, asosan, rasmiy va ruhiy ko’tarinkilik vaziyatida o’tadi, o’zining umum qabul qilgan ramziy

harakatlariga ega. Masalan, aqiqa - ism qo’yish marosimi, nikohdan o’tish marosimi, dafn qilish marosimi, xotirlash marosimi, ekishga kirishish (urug’ qadash) marosimi, o’rimga kirishish marosimi va hokazolar. Odatni kundalik hayotning turli vaqtida uchratish mumkin bo’lsa, marosim esa inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bo’lganida vujudga keladi. Uning asosiy burilish daqiqalarini (masalan, tug’ilish, uylanish, o’lish kabilarni) qayd etadi, rasmiylashtiradi. Marosimning avloddan avlodga o’tadigan ramziy va rasmiy harakatlari, qoidalari mavjud. Marosimga, bo’layotgan voqeaga «guvoh» sifatida odamlar chaqirilgan, ular dardga yoki quvonchga sherik bo’lishgan, yorqin kelajak uchun niyatlar qilishgan. har bir marosimning o’ziga xos umum qabul qilgan tuzilishi (boshlanishi, o’rtasi. oxiri) bo’ladi. Ko’pincha an’ananing tarkibiy qismi-odat, odatning muhim bir bo’lagi- marosim bo’ladi. Shu sababli inson hayotida bo’lib o’tayotgan muhim voqeani turmushda burilish yasaydigan katta «nuqtalar»ni nishonlash jarayonida ham an’ana. ham odat. ham marosim o’zaro uyg’unlashgan holda sodir bo’lishi mumkin. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, «an’ana», «odat», «marosim», tushunchalarining izohi bir-biriga bog’liq. Shu bilan bir qatorda, an’analarning tarkibiy qismi odat, odatning tarkibiy qismi esa marosimdir. «An’ana» va «odat» tushunchalariga nisbatan «marosim» ko’proq bayram bilan aloqadorroq. Ba’zi marosimlar (dafn qilish va qayg’uli hodisalardan tashqari) bayramlarning tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi. Ba’zi marosimlar bayram kunidan tashqarida ham tashkil qilinsa, u bayram holatini vujudga keltirishi mumkin. Masalan, «chigit qadash», «diplom topshirish» marosimlarini bayram holatisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Demak, birinchidan, marosim bayramning tarkibiy (yoki asosiy) qismi sifatida ham namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, ko’pgina marosimlar alohida o’tkazilganda ham bayram holatini vujudga keltiradi. «An’ana», «marosim» kabi bayram bilan bog’liq atamalar qotib qolgan tushunchalar emas. Ularning mazmuniga hayot rivojlanishi va turmush ehtiyojlari ta’sir etib turadi.

Ijtimoiy hayotning shunday muhim bir qonuniyati borki, u taraqqiyotning muntazam shakldagi o’zgarishlari bilan uzviy bog’liqdir. Binobarin, biron yangi narsa, hodisa vujudga keladi, ikkinchisi rivojlanadi, uchinchisi hayot talabiga javob bermay, o’z o’rnini boshqa shakllarga bo’shatib beradi va hokazo. Jumladan, hayotiy an’ana va bayramlar ham xuddi shunday qonuniyatlarga rioya qiladi. Ijtimoiy hayot taraqqiy etishi bilan uning talablariga javob bermaydigan an’analar, marosimlar va bayramlar asta-sekin unutila boshlanadi. Mohiyatan xalqchil, ijtimoiy foyda keltirishi mumkin bo’lgan, kishilarning estetik talablarini qondirishga xizmat qOadigan marosimlar taraqqiy etadi. Masalan, «Navro’z», «chigit qadash», tug’ilish, uylanish, o’lim va boshqalar bilan bog’liq marosimlar zamonaviy talablarga ham javob bergani uchun yashab kelmoqda. «Bayram» deganda hayotdagi muhim voqea, sanani (ko’tarinki ruhda va xursandchilik bilan) nishonlash tushuniladi. Biroq bayram tushunchasi ancha keng va chuqur ma’noga ega. Uning ildizlarini inson tabiati zaminidan topish mumkin. Shuni nazarda tutib A.I.Mazayev: «Bayram — bu ma’lum vaqtdagi ideal hayotdir», — deb ta’kidlagan edi. Bayram hayotning davomi, muhim qismi, undagi eng yirik hodisa, voqea, sanalami qayd etadi, ularni nishonlash uchun kerakli imkoniyatlar yaratadi. U kishilarning kurashi. mehnati hamda boshqa sohalarda erishgan yutuqlarini ifodalaydigan hodisadir. Bayram arafasida kishilar bir-birini tabriklashadi, kelajak hayotlari uchun yaxshi istaklar bildirishadi, ishlariga muvaffaqiyatlar, omad, baxt tilashadi. Bir-biroviga sovg’alar hadya qilishadi. Bayramlar hayotning davomi hisoblansa-da, biroq u vaqtning monotonligini (bir xilligini) buzib, unga muayyan ritm baxsh etadi. Shu sababli qadimdan bayramlar (ma’lum vaqtda takrorlanib turgani uchun) o’ziga xos vaqt o’lchovi hisoblangan. Hozir ham bayram kunida muayyan vaqt o’tganligini his qilish mumkin. Shunday ekan, bayramlar vaqt qadriga etish, uni e’zozlash uchun sharoit yaratadi. Bayramlar hayotning eng yaxshi tomonlarini aks ettiradigan «ko’zgu» dir. Bayramlar ozodlik, erkinlik, tenglik, tinchlik kuni sifatida qabul qilingan.

Marosimlar esa aniq bir belgilangan vaqtda takrorlanib turmasligi (masalan, bir kishi har yili belgilangan aniq bir kunda to’y qilavermaydi), hayotning nafakat yaxshi, balki yomon, qayg’uli tomonlarini ham aks ettirishi, ijtimoiy hayotda yuz berayotgan voqea-hodisalarga bir qadar daxlsizligi bilan bayramlardan farq qilib turadi. Marosimlar bir oila, bir qavm yoki bir xalq doirasida o’tkazilsa, bayramlar xalqaro ko’rinish kasb eta oladi. Marosimlar o’ziga xos kiyim-kechak, taom, irim-sirimlar, poetik aytimlar, xatti-harakatlarga egaligi bilan ham bayramlardan farqlanib turadi. Ko’pincha marosimlar o’z maxsus tashkilotchisiga ega bo’ladi. Masalan, to’yda kayvoni, azada go’yanda, yuvguchi, xatnada usta kabi va hokazo. Marosimlar biror sababsiz yoki asossiz yuzaga kelmaydi. Ular maxsus uyushtiriladi. Marosimlar etnografik mohiyat kasb etib, xalqning ijtimoiy-madaniy munosabatlarini o’zida aks ettirib turadi. Shu bilan birga, ular xalqning qadimiy animistik, totemistik, fetishistik qarashlari hamda zardushtiylik va islomiy e’tiqodlari izlarini o’zida saqlab qolgan. Bu xususiyat hatto tirikchilikning asosiy vositasiga aylangan mehnatga munosabatni ifodalovchi qator an’analar va ularning verbal qismini tashkil etuvchi aytim-qo’shiqlarda ham o’z zuhurotini topgan. Shu xususiyatlari, qolaversa, o’tkazilish vaqti, o’rni, tarzi, tartibi, ijodkorlari, ishtirokchilari tarkibi va vazifalariga ko’ra o’zbek marosim folklorini uchta katta guruhga bo’Ub o’rganish mumkin: 1. Mavsumiy marosimlar folklori. Oilaviy-maislyy marosimlar folklori. 2. So’z magiyasiga asoslangan marosimlar folklori. Mavsumiy marosimlar folklori. O’zbeklar mavsumiy marosimlarga boy xalqlardandir. Bu marosimlar — yilning to’rt fasliga oid xalqaing yashash va mehnat tarzi bilan aloqador bo’lib, fasllarga qarab, to’rt turga bo’linadi: a) bahorgi mavsumlarga aloqador marosimlar; b) yozgi mavsumlarga aloqador marosimlar; v) kuzgi mavsumlarga aloqador marosimlar; g) qishki mavsumlarga aloqador marosimlar. Bahor mavsumi bilan bog’liq marosimlar, asosan, kishilarning mehnat

faoliyatiga aloqadorlikda o’tkaziladi. Ya’ni ular bahor kirishi bilan dehqon va chorvadoming hayoti va faoliyalida yuz beradigan o’zgarishlarga bog’liq tarzda o’tadi. Masalan, ekin ekishga tayyorgarlik ko’rish, ariq-zovurlarni tozalash, chorvani yaylovlarga ko’chirish kabi ishlar kishilar tomonidan belgilangan kunda maxsus tayyorgarlik bilan tashkil qilinadi va bajariladi. Shu boisdan ular o’ziga xos marosim tarzida namoyon bo’ladi. Bahoriy marosimlar sirasiga «Shox moylar», «Navro’z», «Yomg’ir chaqirish» singarilarni kiritish mumkin. Navro’z — qadimiy bahor bayrami. Bahorgi kun va tun tengligi paytida, ya’ni 21—22-mart kunlari nishonlanadi. Navro’z — yangi kun degani. U islomgacha ham nishonlangan. Shuning uchun diniy bayram emas. Sho’rolar davrida u noto’g’ri talqin qilindi va nishonlanishi nohaq cheklab qo’yildi. Sosoniylar davrida Navro’z davlat bayramiga aylantirildi. O’shanda uni yozda, kunning eng uzunligi paytida - 21-22-iyun kunlari nishonlaganlar. Navro’z oldidan yetti xil donlik ekinning urug’idan yetti qator ekib undirilgan. Bular bug’doy, афа , zig’ir, tariq, no’xat, jo’xori va sholidan iborat bo’lgan. Ulaming unishiga qarab, yilning hosildorlik darajasi chamalangan. Ko’pchib turgan yerga mo’l qilib suv sepilgan. Bu bilan yil bo’yi suv, namgarchilik mo’l bo’lishi istalgan. Qizlar va ayollar arg’imchoq uchishgan. Shu kuni kishilar bir-birlariga sovg’a-salomlar ulashishgan, gina-kuduratlar unutilgan, urushlar to’xtatilgan. Navro’z dasturxoniga yetti xil taom qo’yilgan va bu taomlar arab yozuvidagi «sin», ya’ni «s» tovushi bilan boshlangan. Bular hazorispand (sipand), olma (seb), siyohdona (sedona), sinjid (zaytun yog’i), sirka, sarimsoq, sabziy (bug’doy maysasi) dan iborat bo’lgan. Dasturxon o’rtasiga tol, zaytun, behi, anor, tut kabi daraxt novdalaridan yetti dona qo’yilgan. Bir idishda pushti rang, boshqa idishda toza suv qo’yilgan. Toza suv ustiga mevali daraxtning yaproqlari tashlangan. Dasturxonga patir, qatiq, sut, pishloq, bo’yalgan tuxum, xo’roz go’shti, quritilgan mevalar , yong’oq, bodom, pista, baliq va oyna (ko’zgu) qo’yilgan. Navro’z dasturxoni uchun yoqilgan shamlar oxirigacha yonishi shart sanalgan. Yana dasturxon uchun go’ja oshi, sumalak, halim singari maxsus taomlar pishirilgan.

Qolaversa, Navro’z shodiyonalari qirq kungacha, asosan, may oyining o’rtalarigacha davom etganligidan xilma-xil marosimlarni o’z ichiga olgan. Sumalak, boychechak, lola sayli (sayli guli surx) singari marosimlar ham aslida Navro’zning uzvlari sanalib, ana shu ■muddat davomida o’tkazilaveriladi. Sumalak - o’lib-tiriluvchi tabiatning abadiy harakatini ifodalovchi ramziy taom bo’lib, Navro’z shodiyonalarida pishiriladi va alohida an’ana sifatida nishonlanadi. Sumalak asli forscha «si mala» so’zidan olingan, o’ttiz malak (pari) ma’nosini anglatadi. Go’yoki bu , muqaddas taomni shu o’ttiz malak pishirganmishlar, uning nomi ham o’shandan kelib chiqqanmish. Sumalak Navro’z kunlarida maxsus ko’kartirilgan bug’doy maysasini o’g’ur (keli)da tuyib yoki go’shtko’bakda chopib (yanchib), so’ngra uning siqib olingan sharbatining qaynatmasiga un aralashtirib pishiriladigan taomdir. Uni, asosan, ayollar tayyorlaydilar. Tagi olmasligi uchun qozonni muttasil kovlab turishlari lozim. Bu ish sharbat qozonga solingan oqshomdan tun bo’yi davom etgan. Shu boisdan uni tayyorlovchi ayollar tun bo’yi sumalak qozoni atrofida bazm uyushtirib, zavq-shavq bilan yelib-yugurganlar, sumalakni alqagancha tubandagi qo’shiqlarni kuylab raqsga tushganlar: Gullola alvon-alvon, yoki: Navro’z kelay deganda, Sumalak jonga darmon. Bug’doy undirib qo’ydik. Yayrab ich sumalakni Mehmon bo’lib kelingiz, Qilmayin desang armon. Sumalak qilib qo’ydik. Mavsumiy marosimlar qadimgi ajdodlarimizning kundalik talab va ehtiyojlari tufayli vujudga kelgan. Aytaylik, bahor oylari yog’in-sochin kam bo’lsa, ekin- tikinning mazasi bo’lmagan. Shunday kezlarda yomg’ir chaqirish maqsadida ikki xil ko’rinishdagi marosim o’tkazilgan. Qadimgi ajdodlarimiz yada (jada) toshi vositasida yomg’ir chaqirganlar. Yanada - jodugarlikni anglatuvchi jat so’zidan olingan bo’lib, qadimiy turkiy tilda sehrli kuch-qudratga ega bo’lgan predmetlarga nisbatan qo’llangan. «Sust xotin» marosimi — yomg’ir tangrisi Sust xotinga iltijo qilish orqali yomg’ir chaqirishdan iborat. Marosim jarayonida «Sust xotin» qo’shig’i

kuylangan. Bu marosim tarixan qadimiy bo’lib, turli joylarda turlicha ataladi, jumladan, Buxoro viloyatining Qorako’l va Olot tumanlarida «Chala xotin» deb ham yuritiladi. «Sust xotin» — «Avesto»da madh etilgan osmon suvlari tangrisi Tishtriyaning xalq o’rtasida fonetik o’zgarishlarga uchrab, Tishtriy, Tushtr, sustr va nihoyat sust xotin shaklini olgan namunasi, deya izohlaydi B.Sarimsoqov. U o’zbeklar orasida «Sust xotun», «Sut xotun», «Suv xotun», «Chala xotun» nomlari bilan tarqalgan bo’lsa, turkmanlarda «Syuyt xato’n», tojiklarda «Sust momo» yoki «Ashaglen» deb yuritiladi. Marosimning o’tkazilish tartibi ham turli joylarda turlichadir. B.Sarimsoqov lining to’rt variantini aniqlab izohlagan. Ammo uning mushtarak jihati hamma joylarda ham ayollar tomonidan o’tkazilishidir. Belgilangan kun va vaqtda o’ndan ortiq ayol qo’g’irchoqqa, ba’zi joylarda qo’riqchi (xo’sa)ga qari ayol ko’yiagani kiydirib, ayollardan biri uni ko’tarib olgan holda oldinda yursa. boshqalar unga ergashib qishloq yoki mahalla bo’ylab xonadonlarga birma-bir kirib chiqa boshlaydilar. Ular xonadonlarga kira turib: Sust xotun, sulton xotun, Ko’lankasi maydon xotun, Havo yog’mas bo’lama, Sust xotun, Tomchi tommas bo’lama, Sust xotun. Yetmishdagi kampirni, Sust xotun, Sel opketmas bo’lama, Sust xotun, — qo’shig’ini ayta boshlaydilar. Xonadon egalari ularni xursandlik bilan kutib olib, qo’g’irchoq yoki qo’riqchi (xo’sa) ustidan suv sepib, qo’shiq ijrochilariga xayr-ehson qilishadi. Ular shu хауг -ehson evaziga is qilishib, yomg’ir yog’ishidan umidvor bo’lib qolaveradilar. Marosim keyingi taraqqiyotida erkaklar va bolalar ijrosida ham o’tkazila boshlangan. Uning qo’shig’ida mo’1-ko’l hosil etishtirish orzusi yetakchi motivdir: Havolarni yog’dirgin. Sust xotun, Bug’doylarai bo’ldirgin, Sust xotun. Osmondan tomchi tashlab, Sust xotun, El-u yurtni to’ydirgin, Sust xotun. «Sust xotin» marosimi matriarxat davrida vujudga kelgan. U ibtidoiy kishilarning tabiat injiqlWarining tub sabablarini bilmasdan, ularning oldini olish choralarini topishga ojizliklari oqibatida vujudga kelgan. Yozgi marosimlar folkloridan atigi bitta janr saqlanib qolgan. Bu « Choy

momo» — shamol to ‘xtatish marosimi va unga aloqador aytimdir. Bu marosim surunkali davom etgan qattiq shamolni to’xtatish maqsadida o’tkazilgan. «Choy momo» aslida «Chuy momo» bo’lib, qadimgi turkiy tilda «shamol ona» deganidir. Qadimda shamolni jonli narsa sifatida tasawur qilishgan. Bu marosimni dastlab ayollar, keyinchalik erkaklar ham o’tkazishgan. Marosimni o’tkazish tartibiga ko’ra ikki kampir eski chopon va kiyim kiyib, yuzlariga qorakuya surtishib, qo’llarida hassa bilan tubandagi «Choy momo» qo’shig’ini aytib berishadi: Choy, choy, choy momo, Choy momosi o’libdi, Bosa-bosa beringlar, Bosilib qolsin bu shamol. Ucha-ucha beringlar, Uchilib qolsin quv shamol. To’ka-to’ka beringlar, To’kilib qolsin bu shamol. Bosa-bosa beringlar, Bosilib qolsin quv shamol. Choy, choy, choy momo. Ular orasida esa bo’yga yetgan besh qiz boshlariga qizil sholcha yopib olgan holda jo’r bo’lib borishadi. Orqadan yetti-sakkiz yoshdagi o’g’il bola katta xurjun solingan eshakni minib olgan bo’ladi. O’qlog’, yumshoq supurgi va keli (o’g’ur) sopi birga qo’shib bog’langan holda o’sha eshakka sudratilib boriladi. «Choy momo»chilar qaysi xonadonga borsalar, o’sha xonadon egalari ularga bug’doy, non.pul sadaqa beradi. Eshak ustidagi bola bularni xurjunga solaveradi. Nihoyat qishloq yoki mahalla to’la aylanib chiqilgach, belgilangan joyda yig’ilgan undan shamol otaga is chiqariladi. Buning uchun chalpak pishirilib, shamol otaga atalgan o’n ikki dona chalpakni yerga yoki muqaddas sanalguvchi joydagi biror teshikka tiqishadi. Bu bilan shamol yo’li bog’lanarmish, shamol esatinarmish. Ba’zan yig’ilgan narsalarni sotib, qo’y sotib olingan va u shamol chiqadigan joyga eltib qurbonlik uchun so’yilgan. Qo’y

go’shtidan tayyorlangan sho’rvadan ortib qolganini shamol chiqishi taxmin qilingan teshikka to’kib qo’yilgan. Marosimdagi ramziy narsalardan o’qlog’ va keli (o’g’ir) sopi rizq-ro’zini anglatsa, supurgi shamol xudosi qahrini keltiruvchi ziyon-zahmatlarni quvuvchi va supurib tashlovchi ma’nosini ifodalaydi. Umuman, bu marosim matriarxat davrining qoldig’i bo’lib, keyinchalik tranformatsiyaga uchrab, erkaklar ijrosida ham bajariladigan bo’lgan. Kuzgi marosimlar folklori jamiaridan faqat ikkitasi-oxirgi tutam bug’doyni o’rib olish ( «Oblo baraka») va shamol chaqirish «Yo, haydar» marosimlarigina saqlanib qolgan. Oxirgi tutam bug’doy — «ona bug’doy» deyiladi. Qaysi o’roqchi ana shu tutamga yetib olsa, «yettim-yettim, oblo baraka bersin», deb uni o’rib oladi. «Yo, haydar» qo’shig’ida shamol homiy^i sifatidagi haydar aslida Muhammad payg’ambarning kuyovi hazrati Ah bo’lib, unga shunday murojaat qilinadi: Haydar-haydar, Ota-onang o’libdir, Moli senga qolibdir, Bolang suvga oqibdir, Shamolingni qo’yib ber. Emishki, hazrat AU barcha tabiat hodisalari, jumladan, shamolning ham otasi sifatida uni o’z ixtiyorida tutib saqlarmish. Unga shu xilda murojaat qilinganda esa, tutib turgan shamolni qo’yib yuborarmish. Ikkinchi bir talqinda u Duldulini minib, qamchi bosarmish. Shunda ot shiddat bilan chopayotganida yolining ko’tarilib tushishidan shamol hosil bo’larmish. O’zbeklarning shamol kulti bilan bog’liq mifologik tasavvurlarining matriarxat davri e’tiqodiy qarashlariga aloqador turkumi yalli momo yoki yalala momo, patriarxat davri esa yalang’och ota haqidagi e’tiqodiy ishonchiar tizimini tashkil etadi. Ular to’g’risidagi xalq qarashlari quyi Zarafshon vohasi o’zbeklarining shamol to’xtatish marosimlari tarkibida saqlanib qolgan. 31 M.Jo’rayevning fikricha, «yalli momo» turkiy xalqlar mifologiyasida shakllangan obrazlardan biri bo’hb, «choy momo»ga qaraganda qadimiyroqdir. Chunki unda shamol egalariga qurbonlik qilishning o’ziga xos bir ko’rinishi — shamol qo’g’irchoq yasab, dafn etish udumi saqlangan. 32

Qishki marosimlar folkloriga «gap-gashtak» va «yas-yasun» marosimlari kiradi. Ular mehnat jarayoni bilan bog’liq emas. «Gap-gashtak» marosimi ba’zi joylarda gapxo’rlik deb ham yuritiladi. Unga ko’ra. dala mehnatidan bo’shagan erkaklar uzun qish kechalarini zerikib o’tkazmaslik uchun o’z uylarida yo choyxonalarda galma-gal ziyofat berishgan. Uni boshqaruvchi oqsoqol va yordamchisi bo’lib, ziyofat navbatini, tartibini, unda o’ynaladigan o’yinlarni nazorat qilgan va boshqarib borgan. Ziyofat oldidan polvontovoq kimning oldiga eltib qo’yilsa, ziyofat gali o’shaniki sanalgan. O’tirish choyxo’rlikdan boshlanib, ishtirokchilar xohishiga ko’ra tayyorlangan taom tanovulidan keyingi o’yin-kulgilar bilan allamahalgacha davom etgan. Yarim tunda palov suzilgan, •yana o’yin-kulgi va choyxo’rlik davom etgan. Nihoyat, davraboshi ruxsati bilan gapxo’rlar uy-uylariga tarqalganlar. Bunday gashtaklarda mayxo’rlik bo’lmagan. Bu marosim shaxsda o’zini davralarda tuta bilish, mehmon kutish va uning ko’nglini olish malakasini shakllantirgan va targ’ibot-tashviqot olib borish vazifasiga ko’ra madaniy-oqartuv xizmatini ado etgan. «Yas-yasun» ko’chmanchi chorvadorlar o’rtasida qimizxo’rlik marosimi sifatida yuzaga kelgan bo’lib, uning ma’nosi davrada o’tirish qoidalari demakdir. Ba’zi joylarda u «bo’zaxo’rlik» yoki «ko’na o’tirishlari» deb ham yuritiladi. «Yas-yasun» sherdada o’tkaziladi. Sherdaning raisi, o’ng va chap otaliqlari (o’rinbosarlari) butun marosimga rahbarlik qiladi. Eshik og’asi (sherda o’tadigan uy xo’jayini), biy va uning o’rinbosarlari beradigan buyruqlarni bajartiruvchi yasovul, kosagul (soqiy) kabi javobgar shaxslar ham marosimda muhim vazifa bajaradilar. Marosimning quyidagicha shartlardan iborat qat’iy talablari mayjud. Ishtirokchilar — kosagul uzatgan bo’zani bir nafasda ichib yuborishlari lozim; — kosadagi bo’zani to’kmasliklari yoki to’kib yubormasliklari shart; — doim cho’kka tushib o’tirishlari va biy ruxsatidan so’nggina oyoq uzatib yoki yonboshiab o’tirishlari mumkin; — sherda oxiriga qadar mastlik qilmay, odob saqlashiari shart;

- sherda o’tirishini faqat biy yoki eshik og’asi ruxsati bilangina tark etishlari mumkin; -biy yoki o’rinbosarlarningtopshiriqlariniso’zsizado etishlari lozim; Kosagul sherda ishtirokchilariga bo’za tutganida turli to’rtliklar aytmog’i va sherda a’zolari ham unga javob qaytarmog’i shart. Marosimda aytilgan to’rtliklarning sharti shuki, birinchi band qaysi so’z bilan boshlansa, ikkinchi band ham o’sha so’z bilan boshlanmog’i, shu asosda bandlararo anafora yuzaga kelib, ritmik-kompozitsion yaxlitlik ta’minlanishi shart. Masalan, kosagul sherda ishtirokchilariga bo’za uzata turib, shunday murojaat qiladi: Alyor bo’lsin-ay, Xo’jam yor bo’lsin-ay. Xo’jam bergan davlatga Dushman zor bo’lsin-ay. Kosagulning bunday murojaat qo^hiqlari turlicha bo’lishi mumkin, eng muhimi, bir to’rtlik qayta takrorlanmasligi lozim. Bo’za uzatilgan kishi kosani ola turib, kosagulni yoki bo’zani alqab juft bayt yoki juft to’rtlik aytmog’i, bunda ikkala bayt ham yoki to’rtlik ham bir so’z yoki ibora bilan boshlanmog’i shart. Chunonchi: Bo ‘za ichdim - boshga chiqdi xumori, Yor qo’ynida qoldi bo’ynim tumori. Hech bahona topmas edim borgani, Xo’b bahona bo’ldi bo’yning tumori. Bo’zaning piyolasi ham lolasi, Yigitga hamdam bo’lur qaynonasi. Ul yigit chiqsa bo’zadan mas(t) bo’lib, Oldiga o’ynab chiqar jononasi. Yas-yusun marosimida aytiladigan bunday qo’shiqlar Turkiston, Sayram, qarnoq va Iqon atroflarida «haqqonalar yoki ko’nalar» deb yuritilsa, boshqa joylarda «bo’zagarlar qo’shig’i» deb yuritiladi. Oilaviy-maishiy marosimlar folklori. O’zbek folklarida oilaviy-maishiy marosimlar folklori katta o’rin tutadi. Chunki insonning asosiy umri oilada

kechadi. Insonning tug’ilishini, kamolotining ma’lum bosqichi, vafotini oilada maxsus marosimlar orqali qayd etish esa o’ziga xos an’anaga aylangan. Bu an’ana barcha xalqlar orasida bor. Inson hayotiga aloqadorligiga ko’ra oilaviy-maishiy marosimlar ikki katta guruhga bo’linadi. 1. To’y marosimlari. 2. Mot am marosimlari. Oilada o’tkaziladigan marosimlar oilaviy-maishiy marosim hisoblanadi. Ular rang-barang bo’lib, kattagina qismi to’y marosimlarini tashkil qiladi. Beshik to’yi, o’g’U (sunnat yoki xatna) to’yi. nikoh to’yi, hovli to’yi. yosh to’yi kabi nomlar bilan yuritiluvchi har bir to’y tadbiri inson hayotidagi eng quvonchli muhim burilish nuqtasini qayd qilishga qaratilgan. «To’y» so’zi «to’ymoq» to’liqsiz fe’lidan olingan bo’lib, katta ziyofatli yig’in ma’nosini anglatadi. To’y o’z nomi bilan nafaqat shirin taomlarga, balki yaqin qarindosh-urug’lar, do’st-yorlar diydoriga. orombaxsh kuy va qo’shiqlarga, xursandchilik ulashadigan turli qiziqarli tomoshalarga ham to’yish demakdir. To’y - ko’pchilik ishtirok etadigan yirik marosim. O’zbek to’ylarini o’tkazish tarzi, ishtirokchilari tarkibi, vazifalari hamda uning verbal qismini tashkil etuvchi poetik folklorini janriy tarkibiga ko’ra bir necha turga boiib o’rganish mumkin. To’y marosimi folklori. Besliik to’yi. Oilada farzand tug’ilib, u besh kunlikbo’lgach, «Besh kechasi», to’qqizkunlikbo’lganida «To’qqiz kechasi» marosimlari o’tkazilgan. Odatda. bunday marosimlami uzoq vaqt farzand ko’rmay, nihoyat niyatiga erishgan yoki bolasi turmaydigan ayollar tomonidan o’tkazilishi rasmiyatga aylangan. Chaqaloq qirq kunlik bo’lganida esa unga bag’ishlab «beshik to’yi» o’tkazilgan. Beshik to’yini ikki tomon qudalar birgalikda tashkil qilib o’tkazadilar. Yangi beshikni chaqaloqning ona tomonidan bobosi turli-tuman sovg’alar bilan birgalikda olib keladi. Beshik jo’natishning o’ziga xos tartibi bor. Eng oldinda yog’och oyoqqa minib, qo’lida qayroq bilan raqsga tushganlar, keyin kamay- sumaychilar, ular ortidan boshlarida sovg’a-salom solingan dasturxonlarni

ko’targan ayollar va yangi beshikni yelkalagan beshikbardor uzun safda tizilib boradilar. Bular borkashlar de-yiladi. Uy egalari borkashlarni ularning yuzlariga un surtish bilan kutib oladilar. Bu bilan chaqaloqning baxti oppoq bo’lishiga ramziy ishora qilinadi. Borkashiar sharafiga taomlar suzilib, ziyofat uyushtiriladi. Raqsga tushiladi. Qo’shiqlar kuylanadi. Shundan so’ng chaqaloqni beshikka solish boshlanadi. Bundan awal beshikka maxsus to’shakchalar solinadi. Bolaning yostiqchasi ostiga piyoz (sarimsoq), non, qayroqtosh yoki pichoq qo’yiladi. Ular chaqaloqni turli ins- jinslar yoki ziyon-zahmatlardan asrovchi magik predmetlar hisoblanadi. So’ngra beshik ichi va yug’isi ustida uch joyda paxta yoqib, qo’r-qo’r qilinadi. Otashparastlikdan saqlanib qolgan bu udum orqali beshik turli ins-u jinslardan tozalangan. Qo’r-qo’r deb ataluvchi shu irim tugagach, chaqaloqni kayvoni-vakila qo’liga olib, dast ko’targanicha, shunday deydi: Shugina jonim bir jonim, Bo’ynimdagi marjonim. Xudo berdi sevsin deb, Oltin beshikka kirsin deb. So’ngra chaqaloqni beshikka sola turib, dastlab uni teskari qo’yib, shunday deydi: — Bunday bog’laymizmi? Beshik atrofdagilar birvarakayiga jo’r bo’lishib: —Yo’q, yo’q! —deydilar. Endi chaqaloqni o’ng tomoni bilan chalqanchasiga yotqizib yana so’raydi: — Bunday bog’laymizmi? Yana barchaning: «Yo’q, yo’q», degan e’tirozi jaranglaydi. Vakila bu safar chaqaloqni chap tomonlama chalqanchasiga qo’yib, o’sha so’zlarni takrorlaydi. Yana e’tiroz eshitadi. Nihoyat u chaqaloqni to’g’ri holatda beshikka qo’yadi va shunday deydi: — Bunday bog’laymizmi? Ishtirokchilar: — «Ha, ha!» — deya uni ma’qullashadi. Shundan keyin vakila

aytim-olqishni davom ettiradi: — Qoch, qoch babasi, Keldi egasi. Ota-onang gapirishsa, Qichqirishsa, yana qo’rqma! Opalaring, akalaring, Baqirishsa, yana qo’rqma! Olapar it akillasa, Qo’rqib qolma! Mosh mushuk xirillasa, Qo’rqib qolma! Yaltoq hangsher hangillasa, Tag’in qo’rqma. Birov baland ovoz solsa, Chaqirib qolsa, Tag’in qo’rqma! Olqishni vakila cho’ziq ohangda, qiroat bilan aytayotgan lahzada boshqa bir ayol beshikning bosh tomonida o’tirib olib yong’oq chaqa boshlaydi. Chaqaloqni beshikka bog’lash tugashi bilan chaqilgan yong’oq mag’zlari qand bilan aralashtirilib, beshik ustidan sochqi qilib sochiladi. Buning ikki ramziy ma’nosi bor: bin — taqillash ovozidan bola cho’chimaslikka da’vat etilsa, ikkinchisi — yong’oq mag’zini sochishdan esa bolaning sermag’iz - kelajakda bola-chaqali bo’lib, shirin va to’kin turmushga erishmog’i orzu qiJingan. Shundan keyin isiriq tutatilib, beshik ustidan uch marta aylantiriladi va quyidagi aytim-olqish aytiladi: Isiriq, isiriq, Chatnasin isiriq, Patlasin isiriq, Bachaga ko’z tegmasin. Kim bachaga ko’z qilsa, Ko’zlari oqib tushsin. Shu zaylda beshik to’yi marosimi intihosiga yetadi. Chaqaloq beshigi bilan alohida xonaga o’tkazilib, onasining ixtiyoriga topshiriladi. Xatna to’ylari. Xatna yoki sunnat to’yi faqat o’g’il bola uchun o’tkaziladi.

Lekin Afrikadagi ayrim mamlakatlarda qizlar xatnasi ham mayjud. Xatna xalq o’rtasida «Sunnat», «Qo’lni halollash (poklash)», «Chukron», «Chukburon», «Gulla» kabi atamalar bilan ham yuritiladi. Sunnat to’yi, odatda, bolaning toq yoshlarida: uch, besh, yetti yoki to’qqizga kirganida qilinadi. Uni juft yoshda o’tkazilsa, baxtsizlik keltiradi deb irim qilinadi. Hozir sunnat to’yi bola maktabga borgunga qadar o’tkaziladi. G.P.Snesarevning fikricha, xatna to’yining ildizlari qadimgi inisiatsiyaga, ya’ni kishilarning turli yosh sinflariga bo’linishi, bir yosh sinfidan ikkinchisiga o’tishi maxsus marosimlar, inisiatsiyalar vositasida nishonlanishi udumiga borib bog’lanadi. K.Ochilov e’tiroficha esa, «O’rta Osiyo xalqlari islom dini qabul qilingan vaqtgacha sunnat va xatna qilish nima ekanligini bilmaganlar. Ularda bunday odat bo’lmagan. Arab manbalari bilan puxta tanishgan va ulardan foydalangan olimlar bu fikrni tasdiqlaydilar. Xususan, arab tarixshunos olimi Tabariyning materiallariga asoslangan V.V.Bartold quyidagilarni ta’kidlaydi. Xuroson noibi Ashras 728-yilda Movarounnahr aholisini musulmonchilikka kiritishga harakat qiladi. Shu bois o’zining yaqin kishilari, ya’ni ikki din peshvosiga musulmonchilikni qabul qilganlardan soliq olmasligini odamlarga yetkazishni amr etadi. «Bu amr ijrosi tufayli xazinaga pul tushmaydi... Shunda Ashras faqat yangi musulmon bo’lganlar orasidan kimda-kim sunnat qildirilsa, ana shularni (soliqdan - O.S.) ozod etishni buyuradi» 33 . Shu tariqa Movarounnahr ahli orasida xatna odati sekin-asta qaror topa boradi va islomlashtirilishi natijasida sunnat nomini oladi, qolaversa, payg’ambarimiz tomonidan bajarilganligi tufayli boshqa musulmonlar tomonidan ham bajarilmog’i shart sanalgan qoida tarzida qabul qilingan. Xorazmda sunnat to’ylari bak-bavak marosimi deb yuritiladi, uning ramziy belgisi sifatida jiyda butog’iga turli shirinliklar, rangli yaltiroq bezaklar, turli- tuman qoqilar solinib, to’yxona to’ridagi baland joyga osib qo’yiladi. Jiyda hosildor daraxt bo’lganiigidan to’ybolaga ham serfarzandlik tilanib. shunday irimga amal qilinadi. O’zbekistonning boshqa joylaridan farqli o’laroq Xorazmda sunnat to’yini

alqovchilarni chamanchilar deyishadi. Ulartarkibanuch kishi - garmonchi, doirachi va raqqosdan iborat erkaklar guruhi bo’lib, tubandagi an’anaviy alqov qo’shig’i bilan to’yxonaga kirib kelishadi: To’y ataman deb elga berdi ovoza, O’tgan oyda kunji berdi juvoza. Barakallo, Odilbekni to’yina, Orqa yona gashir-piyoz aktirgan, Xirmon joyda oltin qovoq diktirgan. Barakallo, Odilbekni to’yina. Shuni ta’kidlash joizki, chamanchilar to’ybola va to’ychilarni alqab kuylashni avj pardaga chiqara boradilar. Xuddi shu jarayonda bolani sunnat qilish boshlanadi. Xatna boshlanishi oldidan to’ybolaning onasi boshqa xonada bir qo’li barmog’ini unga, ikkinchi qo’li barmog’ini yoqqa botirib turishi shart. Xatna bajarilgach, bola maxsus baland to’shakka - taxtga yotqizib qo’yiladi. Chamanchilar tashqarida xizmat qilishsa, xalfalar ichkarida -xotin- qizlar bazmida xizmat qilishgan. Ular repertuarida ham xatnani alqovchi aytimlar mavjud: Jahonda farzand a’lodur, Ato etuvchi ollohdur. Bolali uy — bozor, derlar, Shod bo’ling, to’ylar muborak! Xalq o’rtasida «bolaning qo’lini halollash» iborasi bejiz aytilmaydi. Chunki ilgarigi zamonlarda halt sunnat qilinmagan bolalaming kattalar bilan bir tovoqdan ovqat yeyishlariga ruxsat etilmagan. Xatna to’yi uch qismdan iboratdir: Birinchi qismi — to’yga tayorgarlik ko’rish qismi. Bu davrda tandir qurish, non yopish, so’qim so’yish, maslahat oshi tortish kabilar amalga oshiriladi. Ikkinchi qismi — xatna to’yi o’tkaziladigan yumushlarni qamrab oladi. Bunda mehmonlarni kutib olish uchun joy hozirlanadi. Dasturxonlar tuzatiladi. Qishloq yoki mahalla ahliga maxsus jarchilar orqali xabar qilinadi (hozirda bu ish to’yxat yuborish orqali amalga oshirilmoqda). Sunnat to’yida ijro etiluvchi xatna jari maxsus janrni tashkil etadi. Ular to’yga chorlash vazifasini ado etadi. Xatna jarlarida to’y egasining qozonlar qurdirgani, semiz va ko’p qo’y-mollar so’ydirgani, qimmatbaho sovg’a-salomlar evaziga ko’pkari choptirmoqchi ekanini ta’riflash motivi yetakchilik qiladi: Tevali (qashqa) qo’yni-yo so’ydirgan, To’shini menga-yo qo’ydirgan, Katta- katta qozonlarni qurdirgan, Barakala-yo, boyvachcha-yo , Ubaydullo. O, nor tuyaga ulog’ini orttirgan, O, yuz ellik so’m pulni qo’yib choptirgan, Barakalla-yo,

boyvachcha-yo, Ubaydullo. Jar o’shig’ining oxirida jarchi yengil yumor vositasida o’z nasibasi haqida ham yengilgina ishora qilib o’tadi: O, omborchi-yo sho’x ekan, O, jarchi boshi-yo bo’sh ekan, О , yemishlari-yo to’rt kilo go’sht ekan, Barakalla- yo, boyvachcha-yo , Ubaydulio. Jar solingandan keyin mehmonlar birin-ketin to’yxonaga yog’ilib kela boshlaydilar. Ular dasturxondagi noz-ne’matlardan totishishgach, osh tortiladi. Oshdan keyin hamma tarqaladi. To’y egalari kechqurun o’tkaziladigan bazmga tayyorgarlik ko’radilar. Kechqurun mashshoq va xonandalar, ayrim joylarda qiziqchi va dostonchilar ishtirokida bazm bo’lib o’tadi. Ertasi ertalab bolani xatnaga yolqizlsh uchun hozirlik ko’riladi. To’yning asosiy uchinchi qismi shu xilda boshlanadi. Bu paytda ba’zi qishloqlardagi odatga ko’ra qishloq bolalari xatna qilinadigan bolani biror-birxonadonga yashirishadi. To’y egasi ulaming jo’raboshisi taiabini qondirib, bolalarga ziyofat uchun pul yoki masalliq bermagungacha, bola yashirilib qo’yilgan xonadon aytilmaydi. Pul berilsagina ular bolani to’yxonaga olib kelib beradilar. Bu paytda to’yxonada har xil o’yin- tomoshalar o’tkaziladi. Masalan, Xorazmda «Oltin qovoq», Andijonda «Quloq cho’zma», Toshkentda «Bola mast» yoki «Mast bola» kabi o’yinlar uyushtiriladi. Samarqandning Bulung’ur va Urgut tumanlarida, Surxondaryoning Boysunida «Chorqarsak» hamda «Beshqarsak» deb ataluvi o’yinni o’ynashgan. Chorqarsak va beshqarsak o’yini paytida bolani xatna qilish intihosiga yetqazilgan bo’ladi. Xatnadan so’ng to’y tarqaydi. Oradan 5-6 kun o’tib, bola sog’ayib, oyoqqa turib ketgach, «to’shak yig’di» marosimi o’tkazilgan. U to’y intihosi sanaladi. Bola botamom sog’ayguniga qadar, chillali hisoblanib, ehtiyotlab yuriladi. Oq matodan lozim-ko’ylak kiydirib qo’- yiladi. Xullas, o’zbek xatna to’ylari folklori janriy tarkibi ham rang-barang va o’ziga xos bo’lib, ma’lum tizimni tashkil qiladi. Nikoh to’yi - to’ylarning eng yirigi va mas"uliyatlisi sanaladi. U orqali voyaga yetgan yigit-qiz qismati payvandlanadi, ularning oila qurishi ahdi nishonlanadi. Yigit va qizning umum oldida naslni davom ettirish va jamiyat nizomlari asosida

yashash ahdini zimmalariga olganligi qayd etiladi. Nikoh masalasi ijtimoiy-axloqiy hodisa sifatida barcha mamlakatlarda din va qonunlar bilan mustahkamlanib kelingan va kelinmoqda. Hatto nikoh yoshi ham belgilanib, qonuniylashtirilgan. Nikoh to’yi uch bosqichli tarkibiy tuzilishga ega: Birinchi bosqich. Nikoh kunigacha o’tkaziladigan marosimlarni qamrab oladi. Bunga beshikqudalik, qiz tanlash, sovchilik, «non sindirish » yoki «non ushatish», «ro’mol berdi» yoki «oqlik o’rab berish», fotiha to’yi, qalin ohsh, maslahat oshi, «Qiz yig’in» (qizlar majlisi yoki Buxoroda hinobandon) kabilar kiradi. Unashtirilgan qiz «boshi bog’liq» hisoblanadi. O’tmishda bu qizlarning soch turmaklashlari orqali ham anglatilgan. Unashtirilgungacha qizlar ko’cha-ko’yda sochlarini durra shaklida bir tutam qilib turmaklab yurgan bo’lsalar, unashtirilgandan keyin ikki tutam holatida turmaklab, ikki elkalari osha tashlaganlar. Bu ularning band yo egalik bo’lganliklarini, demakki, endi ularga og’iz solmaslik lozimligini anglatgan. Ikkinchi bosqichga kelinni ohb kelish yo’lini ochuvchi nikohlashdan iborat tantanali kun kiradi. U nikoh to’yining oliy nuqtasi bo’lib, folklor aytimlariga, turli-tuman urf-odat va irim-sirimlarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu bosqichda olqishlar, laparlar, yor-yorlar, kelin o’tirsinlar, kuyov o’tirsinlar, salomnomalar, kelin va kuyovni maqtovchi madhiya qo’shiqlar, sharbat yalatar, oyna ko’rsatar, isiriq tutatar aytimlari ijro etiladi. Uchinchi bosqich kelin kuyovnikiga olib kelingandan so’ng, ya’ni nikoh kunining ertasidan boshlab o’tkaziladigan «yuz ochar» yoki «kelin salom», «kuyov salom», «to’shak yig’di» («joy yig’di» yoki Buxoroda «joy g’undoron»), charlandi (charlar yoki Buxoroda talbon), «kelin ko’rdi» («ko’rdi» yoki Buxoroda kelinbinon) singari xilma-xil marosimlarni o’z ichiga oladi. To’ydan oldingi kuni kechqurun qizning uyida uning dugonalari yig’ilib, «Qizlar bazmi» yoki «Qizlar yig’ini» o’tkazadilar. Ba’zi joylarda uni «laparlar kechasi» deb ham aytadilar. Lapar aytishuvida kelin dugonalari bilan kuyov jo’ralari so’zda tortishishgan.

Lapar aytish an’anasi hozir Toshkent viloyatining Bo’stonliq, Parkent, Pskent, Yangiyo’l, shuningdek, Janubiy Qozog’istonning Turkiston va Chimkent muzofotlarida yashovchi an’ana sifatida hamon davom etmoqda. Taniqli folklorshunos T.Mirzayevning ta’kidlashicha: «Ilgarilari obu osh tortilgach, hovlida gulxan yoqilib, hovli bazmi o’tkazilgan. Shundan keyin qizlar ro’mol yoyilgan uyga, ya’ni kelinning sepi yoyilgan maxsus tayyorlangan uyga kirganlar. Qizlar uy ichida, yigitlar tashqarida - eshik oldida yoki qizlar uyning to’rida, yigitlar poygakda tik turishib lapar aytishgan. Lapar aytishni e’tiborli kayvoni ayol, hamma tan olgan laparchi childirma jo’rligida yoki childirmasiz boshqarib turgan. Bunda boshqaruvchi ruxsati bilan ikki yigit o’z belbog’ini yechib, lapar aytib, o’ziga ma’qul bo’lgan ikki qiz oldiga tashlaydi. O’z navbatida, qizlar ham lapar bilan javob aytib, yigitlar belbog’iga biror narsa ( olma, nok, anor. tuxum, shirinliklar, qo’I ro’molcha yoki xat) tugib qaytaradi. Buni «lapar solishish» deb aytiladi. Shu tariqa lapar aytishish davom etadi. 34 Laparni, odatda, kuyov tomondan biror yigit boshlab bergan. Buni «Boshlang’ich laparlar» deyishgan, lekin so’zga chechan, tajribali laparchi ayol jarayonni nazorat qilib turgan. Bu lapaming o’zida shunday ifodasini topgan: Awal boshlab aytganda, qiz boshlamas, Qiz boshlagan laparni el xushlamas. Aytmayin deb bir xayol qilib edim, Yor-u jo’ram qo’ymadi, endi bo’lmas. Laparlar boshqa qo’shiqlardan voqebandligi, raqsbop kuyga ega bo’lishi hamda dialog shaklida ikki qo’shiqchi tomonidan ijro etilishi bilan ajralib turadi. Yor-yorlar esa kelinni kuyovnikiga kuzatib borish qo’shiqlari bo’lgan, Navoiy ularning «turk ulusi zufof va qiz ko’chirur to’ylarida» kuylanganligini maxsus qayd etgan. Hozirgi iamonda esa yor-yorlar kelin-kuyovni nikoh bazmiga olib chiqish va bazm tugagach, davradan kuzatib qo’yishda, shuningdek, nikoh bazmida, kelinni kuyovnikiga kuzatayotganda, kuyovning xonadonidagi bazmiy tadbirlarda kuylanadigan bo’lgan. Shu mantiqdan qaralsa, ularning o’rni va vazifasi bir qadar kengaygan. Yor-yorlarda kelin-kuyovga ezgu tilaklar bildiriladi. Uzatilayotgan qizga dalda - tasalli beriladi. Unga umr yo’ldoshi bo’layotgan kuyovning ta’rifi keltirilib,

qiz ovutiladi, qizdagi yotsirash tuyg’usini so’ndirishga harakat qilinadi. Shuni ta’kidlash joizki, Navoiy zamonasida yor-yorlar chinkalar deb atalgan, biroq o’sha davrda ham «yor-yor» ularda faol radif vazifasini bajarib kelgan. Qolaversa, folklorshunos M. Alaviya guvohligicha, hozir ham Ohangaron shahri va uning atroflarida xalq tilida uni «chinka» yoki «changi» shakllarida qo’llash davom etmoqda. Shunga qaramay, «yor-yor’ lafzi radif (A.Navoiy)ligining hamma zamonlar uchun qonuniy an’anaga aylanib borishi tufayli davrlar o’tishi bilan «chink» yoki «changi» istilohlarining janrni ifodalovchi ma’nosi zaiflasha boshladi, pirovard-oqibatda ilmiy atama sifatida barqarorlasha olmadi. Natijada «yor-yor» lafzi radifgina emas, balki qo’shiq shakli-janmi ifodalovchi ilmiy istiloh darajasida mohiyat kasb etdi va folklorshunoslikda o’zlashdi. «Yor-yor» — takror asosida yuzaga kelgan juft so’z bo’lib, mohiyatan kelin- kuyov juftligini ramzan alqovchi, ta’kidlovchi, e’tirof etuvchi ohangga egaligidan, qolaversa, tasavvufiy ma’noda Olloh (yor) nomini ifodalab, yangi oilani bunyod etayotgan qiz (kelin) va yigit (kuyov) juftligi uning irodasi bilan sodir bo’layotgan ilohiy ahd ekanligidan ham jonli so’zlashuvda. ham ilmiy taomilda bir xilda singishib o’zlashdi. Yor-yorlar yakkaxon tomonidan yoki ko’pchilik tomonidan xor sifatida kuylanadi. Yor-yorning uzun-qisqaligi kelin boradigan manzilning uzoq- yaqinligiga bog’liq. Kelin kuyovnikiga yetib borgach, yor-yorga kuyov tomon yangalari ham qo’shilib, tarafma-taraf bo’lib kuylaydilar. Yor-yorlaming aksariyati uzatilayotgan qiz tilidan kuylanadi: Ninam uchi sindi deb, Urding onam, yor-yor. Mana, ketib boraman, Tinding onam, yor-yor. Yor-yorlar poetikasi juda boy. Ular nozik istiora va ramzlarga boyligi bilan nikoh to’yi janrlari orasida alohida ajralib turadi. To’y qo’shiqlarning yana bir turi — о ‘Ian bo’lib, ular «Yor-yon>lar rivojidagi dastlabki bosqichni tashkil etadi. O’lanlar faqat to’ylarda emas, turli yig’in marosimlarida ham aytilgan. O’lan aytish ko’proq ko’chmanchi chorvadorlar orasida kengrok tarqalgan bo’lib, ular tarafma-taraf aytishuv sifatida kuylangan. Masalan:

Yigit: - O’lanlarning awal boshi tamal toshi, To’y oldidan tortganim so’qim oshi. Hadding bo’lsa, qani kelib o’lan boshla, Bu elatning menman degan keksa- yoshi. Qiz: — O’lan aytsam-o’lanim adashmaydi, Yolg’iz aytgan o’lanim yarashmaydi. Ikkov-ikkov aytaylik, birday bo’lib, Savog’idan ochilgan gulday bo’lib. Yor-yorlarda asosiy maqsad kelin-kuyov ta’rifi, ularga tilak bildirish bo’lsa, o’lanlardagi bosh maqsad aytishuvda g’olib chiqishdir. O’zbek xalqining mashhur «Alpomish» dostonidagi Alpomish va Bodom bikach aytishuvlarini nazarda tutsak, o’lanlarning vujudga kelishi juda qadimiy ekanligiga amin bo’lamiz. «O’lan» aslida «ulang» so’zining «O’lang va ulan» shakllaridagi fonetik o’zgarishi tufayli yuzaga kelgan bo’lib, kelin (qiz) va kuyov (yigit)ni bir-birlariga ma’naviy jihatdan bog’lash, ulash maqsadini ifodalovchi ma’noga ega. Alisher Navoiy «Saddi lskandariy» dostonida shunga ishora qila turib, o’lanlarning уог -yorlarga hamohangligini va vazifadoshligini nazardan qochirmaydi. Mug’anniy tuzib chinga vaznida chang, Navo chekki, hay-hay o’lang, jon o’lang. Desang senki: — Jon qardoshim, yor-yor, Men aytayki: - Munglug’ boshim, yor-yor 35 . O’lanlarning tematik doirasi kengdir. Ularda ishqda vafodorlik, yor visoliga mushloqlik motivlari yetakchilik qiladi. O’lan aytishni, odatda, yigitlar boshlab berishadi. Kuyov taraf-kuyovni, kelin taraf-keliimi ta’riflash musobaqasiga kirishadi. Taraflar aytishuvi sho’x-shodon qiyqiriqlar oqimida quvnoq hazilkashlikka aylanadi, bunda ayrim hollarda quyushqondan chiqib ketishganini sezmay qolishadi. Chunonchi: Yigitlar: — O’lan-o’lan deganda, o’lan ko’pdir, O’lan aytgan tilingdan menga o’ptir. O’lan aytgan tilingdan o’ptirmasang, Sen o’ngga-yu men chapga — yo’llar ko’pdir. Qizlar: — Uyal, uyal, deganda, uyalsa-chi, Aytolmagan og’zini tiyolsa- chi! O’lan aytgan vaqtida kim aynisa, Yuzlariga qozonkuya surkalsa-chi! O’lanlar, odatda, yakkaxon o’lanchining oddiy ovoz solishi asosida kuylanib, u to’rtlikni aytib bo’lgach, tarafdorlarining jo’rovoz qiyriqlari asosida yo to’rtlik, yo uning so’nggi satri hayqirib takrorlanadi. O’lanlar hozirjavoblikni, hazil-mutoyibani talab etadi. Ko’pincha o’n bir hijoli vaznda yaratiladi. Xullas, yigitlar va qizlar o’rtasida hozirjavoblik bilan aytishuv shaklida aytilgan, fikrga fikrini she’riy yo’sinda ulab

ketish o’lan janrining yetakchi xususiyati sanaladi. Buxoroning talay qishloqlarida kelinni kuyovnikiga yoki aksincha kuyovni kelinnikida kutib olinishida gulxan yoqib, uning atrofidan uch marta aylanib «Uv-ho-uv!!!» deya jar solish udumi mavjud. Bu hayqiriq aslida Qur’oni karimdagi «havalloh hu» oyatining jonli talafiuzda o’zgargan shaklidir. Kuyov jo’ralari yoki kuyovnavkarlarning jari vaqtida ham ma’lum poetik aytimlar ijro etilgan. Kuyovnavkarlar jarini, odatda, yigitlar orasidagi so’zga chechan, kuylay oladigani yakkaxon tarzida ashula uslubida musiqiy asbob jo’rligisiz (ayrim hollardagina doira jo’rligida) juda baland ovozda kuylagan. Kuyovning boshqa navkarlari esa har band oxirlagach, jar solib unga jo’r bo’lishgan. Masalan: Yakkaxon: — Sen qachon gul deb yubording, Men senga gul bermadim. Sen qachon shahzoda bo’lding, Men senga qui bo’lmadim. Dutorimni qo’lga olib, Qomatingday turmadim. Kuyovnarkarlar: —Huy-huy-huy, huy-bale! Huy-bale-bale, huy-bale! Jarlarning yana bir turi «Antalhodiy» deb yuritiladi. U o’ziga xos ijrosi bilan farqlanib turadi. Unda yakkaxon har bir satrni alohida kuylaydi. Kuyovnavkarlari esa «Antalhodiy Mavlon do’st oblo rabbano» satrini naqarot sifatida jo’rlikda hayqirib kuylaydilar. «Antal hodiy» — «Sen yo’lga soluvchi, to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchisan, qulingman o’zingni, robbim», — degan ma’nolarni anglatadi. O’tmishda «Kelin oUb kelish» udumida ham jarlarni ijro etish an’anasi mavjud bo’lgan. Ular, asosan, kelinning kelganidan xabar berish maqsadida «yor- yor» aytimi to’xtatilgandan keyin kuylangan. Xullas, o’zbek nikoh to’yi marosimi folklori shu qadar boy va rang-barangki, ularning har biri o’ziga xos vazifasi, ijro o’rni va ijro usuliga ko’ra farqlanib turadi. Shuningdek, ularning har bir vodiy va vohadagi ijro usullari ham o’ziga xosdir. Motam marosimi folklori.* Motam marosimi katta, ommaviy, oilaviy,

maishiy marosim. U o’lim yuz berganda o’tkaziladi va inson umrining oxirini qayd etadi. Shuning uchun mungli marosimdir. Undagi hamma narsa: ijro etiluvchi folklor aytishuvlari, marosim ishtirokchilari va azadorlarning kiyim-boshi motamsaroligi bilan ko’zga tashlanib turadi. Chunki yaqindagina o’zi bilan safdosh, hamnafas bo’lgan bir insonni so’nggi yo’lga kuzatish odamlarga qattiq ruhiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli tiriklar o’lgan odam xotirasini hurmat qilib, unga bag’ishlab aza ochadilar. Motam marosimida insonning animistik tasawur-tushunchalarga, ruhning barhayotligiga, o’limdan so’ng qayta tirilishiga, narigi dunyo mavjudligiga ishonch tuyg’usi yorqin aks etib turadi. Qadimda marhumlarni otda yoki biror boshqa ulovda qabristonga olib borib dafn etganlar. Bunga ibtidoiy insonlarning ma’lum hayvonni o’ziga totem sanashi va o’sha hayvon kishiga bu dunyosida ham, u dunyosida ham madadkor bo’ladi deb qarab, unga sig’inish asos boigan. Turkiy xalqlar otni xuddi shunday totem hayvon sifatida e’zozlashgan. Hatto ma’lum davrlarda marhum jangchilarni o’z jangovor oti va qurol-yarog’i bilan qo’shib dafn etishgan. Keyinchalik esa, marhumlarni otda qabristonga olib borish odati murdani «yog’och ot» deb ataluvchi tobutga solib ko’tarib borish udumi bilan almashgan. Shu tufayli motam aytimlarida tobutga nisbatan «To’rt oyoqli cho’bin ot» sifatlashi keng qo’llanadi. Qadimgi insonlar narigi dunyoni jannat va do’zaxdan iborat deb hisoblaganlar. Xotin-qizlar orasida motam marosimida turli mavzulardagi yig’i va yo’qlovlar, o’lim allalari (marhumning abadiy uyqusidagi oromini ta’kidlovchi), motam yor-yorlari (turmush qurmay, рок , beg’ubor ketgan qiz- yigitlarga nisbatan) kabi folklor namunalari keng ijro qilinishi kuzatiladi. * Yig’i va yo’qlov janrlariga mansub folklor aytimlari barcha xalqlar og’zaki ijodida mavjud. Xalqimiz orasida yig’ilar bo’zlov, aytim kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Yig’ilar o’lim yuz bergandagi hayotiy sabab, ruhiy ehtiyoj tufayli ijro etiladi.

Boshqa vaqtda uni kuylash irim qilinadi. Motam yig’ilari ruhiy-fiziologik hodisa sifatida katarsis, magik, ritual-axloqiy, kommunikativ va badiiy-estetik vazifalarni bajaradi. Yig’ilar kimga qarata kuylanishi jihatidan farqlanib turadi. Bu farqni marhumni sifatlash uchun keltirilgan metaforik o’xshatishlar yorqin belgilab turadi. Masalan, ota-quyoshga, ona-oyga, farzand-gulga yoki bulbulga o’xshatilib kelinadi. Yig’ilarni yo marhum yaqinlari, yo azaga kelganlardan biri, yo maxsus professional ijrochi -go’yanda (nahvagar)lar kuylashi mumkin. O’zbek xalq yig’ilarining mavzu doirasi keng bo’lib, ularda o’lim oraga solgan ayriliqdan shikoyat qilish va zorlanish, taqdirdan o’pkalash, marhum o’limiga achinish, o’limning barhaqligi va hammaga barobarligini ta’kidlash, marhumning sifatlarini, fazilatlarini, tirikligida qilgan xayrli ishlarini madh etish, mangu judolik va ayriliqdan nolish, murdaning qabr ichidagi ahvohdan xavotirlanish, yetimlikdan shikoyat qilish, bedavo o’lim dardiga davo topolmagan tabiblardan zorlanish kabi motivlar asosiy o’rin tutadi. Dafn marosimi tugab, aza yoki ta’ziya marosimi boshlangach, yig’ilar ham yo’qlov mazmunidagi tadrijiy ijro bosqichiga ko’chadi. Shundan so’ng azaxonaga ta’ziya bildirib kelganlar huzurida to 7 kungacha yig’i va yo’qlovlar aralash holda kuylanadi. Yo’qlovlar - yetti, yigirma, qirq, yil marosimlarida, shuningdek, Navro’z va Ramazon hayitlarida, odatda marhumning xotirasini eslab, yod etib, ba’zan yig’lab, ba’zan faqat nola qilib yoki sekin sog’inch va armon ohanglarida kuylanadigan motam aytimlaridir. Yo’qlov, asosan, vafot etgan kishining muayyan portreti, tiriklik paytida xalq uchun, o’z yaqinlari uchun amalga oshirgan xayrli ishlarining tafsilollari, xaraktcr- xususiyatlari motam tutuvchining ichki ruhiy kechinmalari fonida xotirlash ko’rinishida bayon etiladi. Motam allalari ikki xil bo’ladi: ulardan biri chaqaloq va go’daklar o’limida kuylanib, bolaning dunyodan to’ymay borayotganini, buning esa ota-onasi qalbida armon bo’lib botayotganligini ta’kidlash maqsadida

kuylanadi. Motam allalarining yana bir turi kattalar o’limida, marhumga osudalik, mangu uyqusida abadiy orom, ruhiga xotirjamlik tilash maqsadida kuylanadi. Bu xil allalaming kelib chiqishiga chaqaloqlami uxlatish uchun kuylanadigan allalar etarli ta’sir ko’rsatgan, Chunki ularda «alia» so’zi (uxlashga da’vatni) bola tilida ifoda etadi. Shundan bo’lsa kerak, motam allarida ham «alia» takrorida shu ma’noga ishora ko’zga tashlanadi. Masalan: Ne balo uzoq yerdan boshladingiz, Yurakka cho’g’ - olov tashladingiz. Cho’g’ — olov, o’tdan olov, alia, Tutunlari yo’qdir, uxla. Motam allalariga islom dinining o’limga yig’i qilmaslikni talab qiluvchi qoidalari ham ta’sir ko’rsatgani, shubhasiz. Shu boisdan, motam allalari kuylana boshlanishi bilan azadorlar yig’ini to’xtatib, unga jimgina quloq solib turadilar. Bolalar uchun motam allasi quruq beshikni tebratib turib aytiladi. Shu bois xalq orasida beshikni bolasiz, bo’sh holda tebratish yomon irim sanaladi. Motam allalarini professional shaxslar - allago’ylar ijro etadi. Naqarotlarda boshqalar unga jo’r bo’ladi. Allago’ylar ko’proq yoshi o’tib qolgan, keksaroq, tajribali ayollardan iborat bo’ladi. Mot am yor-yorlari balog’atga yetib, turmush ko’rmay, d Ш a г ga chuqur armon solib, bu dunyoni tark etgan bokira, bo’y yetgan qiz-yigitlar o’lganda kuylangan. Ularni ham professional yig’ichilar kuylaydi. Motam yor-yorlarini kuylash jarayonida qizlar uchun chimildiq tutiladi, uning iplariga marhuma kiyishi nasib qilmagan, kelinligi uchun onasi niyat qilib yig’gan seplar armon va o’kinch bilan ilib, tuzab chiqiladi va motam yor-yori kuylanadi. Qizga «salla» o’raladi. Xalqimiz orasida shu jarayonlarda ijro etiluvchi maxsus aytimlar borligi aniqlandi: Salla-salla boshniki, voy bolam-ey, yor-yor, Ko’rmay ketdi boshingni, jon bolam-ey, yor-yor. Tosh emaskan boshginang, erta ketding, yor-yor, Sallaginang bog’lanmay xazon bo’lding, yor-yor. Yig’ganlarim poya bo’ldi-ya, yor-yor, Mehnatlarim zoya bo’ldi-ya, yor-yor. Yigitlar o’limida ham sadr tushilib, yor-yor kuylanadi. Ba’zi joylarda otni o’rtaga olib, uning ustiga yigithing choponini tashlab, davra ko’radilar. Bu odatning «Ot to’rladi» deb yuritilishi haqida

M.Alaviya ma’lumot beradi. «Ot to’rladi» jarayonida shunday yor-yor aytiladi: Ayvondagi tulporing egasiz- ey, yor-yor, Kishnab-kishnab tulporing, yurak tilkar, yor-yor. Belingdagi kamaring qayda qoldi, yor-yor, Yeng shimarib chiqarding uloqlarga, yor-yor. Bunday motam aytimlari yosh ketgan marhumning ruhi chirqillab, norozi bo’lmasin, armonsiz ketsin degan niyatda ijro etiladi. Yig’i va yo’qlovlarning badiiyati va kompozitsion qurihshi o’ziga xosdir. Ularda ko’proq an’anaviy ramziy ma’nolar ( «Qora ot», «Qora bulut». «Qora ro’mol»), majozlar («Ko’z yoshimdan xat bitay»), metaforalar (Jigarim ketdi tuyoqsiz), sifatlashlar ( «Qora las ko’ylak egnimda», «Zaharli osh qo’limda»), o’xshatishlar («Gul bolam», «Bugun bozorga o’xshaydi») keng qo’llanadi. Yig’i va yo’qlovlarda rang timsollari, ayrim sirli hisoblangan raqamlar, diniy tushuncha va qarashlar bilan bogiiq ba’zi mifologik obrazlar (Azroil, Jabroil, Munkar-Nakir kabi), xalqimizning motam marosimi bilan bogiiq turli urf-odatlari, irim-sirimlari, tabu-taqiqlari ham keng uchraydi. Ularning qoilanishi o’ziga xos tarixiy genetic Xullas, motam marosimi ommaviy-maishiy marosimlarning bir qismi bo’lib, uzoq tarixiy taraqqiyot yoiini bosib o’tgan. Unda ijro etiluvchi folklor aytimlari xalq badiiy iste’dodini namoyon etadi. So’z magiyasiga asoslangan marosimlar folklori. Badiiy tafakkur taraqqiyotining tadrijiy rivoji davomida yaratilgan ma’naviy qadriyatlarimiz tizimida xalqimiz turmush tarzi, ruhiy dunyosi, g’oyaviy va estetik qarashlarini teran aks ettirgan so’z magiyasiga aloqador janrlar alohida o’rin tutadi. So’z sehriga asoslanuvchi o’zbek marosim folklori janrlariga kinna, badik, afsunlar, olqishlar va qarg’ishlar kiradi. Ular qadimiy e’tiqodiy asoslarga ega bo’lib, xalq orasida keng ommalashganligi, hududiy-etnografik lokal belgilari, voqelikni badiiy aks ettirish usuli, ijro shakli, maishiy-estetik va poetik vazifalariga ko’ra bir-biridan farqlanib turadi. So’z magiyasiga aloqador janrlar insonning ko’rish, so’zlash va xatti- harakatidan iborat faoliyati bilan bog’liqdir. Chunki ibtidoiy inson shu uchlikda sehr-jodu qudratini ko’ra olgan va o’zining butun faoliyatida ularga munosabatda boiishga intilgan.

Qadimgi odamlar o’zlarini turli-tuman kasalliklar, ziyon-zaxmatlar, ofat- falokatlar, yomon, yovuz ruhlarning tazyiqidan xalos etish uchun maxsus marosimlar tashkil qilganlar va unda so’z sehridan unumli foydalanganlar. So’z magiyasiga bog’liq janrlarni ijrochilari tarkibiga ko’ra uch guruhga bo’lish mumkin: 1. Homiy ruhlar tomonidan tanlangan iqtidorli shaxslar ijro etuvchi janrlar: kinna, badik, shaman aytimlari. 2. Professional ijrochilar tomonidan tanlangan alohida qobiliyatli shaxslar ijro etuvchi janrlar: avrashlar. 3. Keng ommaviy tarzda ijro etiluvchi janrlar: olqishlar va qarg’ishlar. So’z sehriga asoslangan janrlarning kelib chiqishiga qadimgi ajdodlarimizning tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari, nochorliklari sabab bo’lgan. Uzoq ajdodlarimiz nochor qolgan kezlarida ko’pincha uni boshqa barcha maxluqotdan ajratib turuvchi so’zlash iqtidoriga, aniqrog’i, so’zning sehrli kuchiga murojaat qilishgan. Chunki inson o’zidagi so’zlash iqtidorini ilohiy qudrat deb bilgan. So’z va uning sehr-jodu kuchi oldida sajda qilish, unga najot ko’zi bilan qarash hozirga qadar ma’lum darajada saqlanib qolgan. Buning yorqin dalilini turli hayotiy munosabatlarga bog’liq tarzda ijro etiluvchi olqishlar yoki qarg’ishlar, afsunlar, hozirgacha saqlanib kelayotgan kinnachilik va duoxonlik mLsolida kuzatish mumkin. Ingliz qadimshunos olimi J. J. Frezer «Oltin butoq» nomli asarida sehr-jodu (magiya)ning ikki ko’rinishi borligini e’tirof etgan. Uning fikricha, magiyaning gomopatik ко ‘rinishida biror kishining narsasiga ta’sir ko’rsatish orqali uning o’ziga ta’sir ko’rsatish mumkin. Masalan. biror kishining sochini kuydirish orqali uning boshiga og’riq kiritishga erishish gomopatik magiya samarasi hisoblanadi. Chunki «gomo»-yunoncha «o’xshash, bir xil» degani bo’lib, gomopatik magiya talabiga ko’ra o’xshash narsalar o’xshash narsani taqozo etishini bildiradi. Shunga binoan boshga unga yaqin va o’xshash narsa soch orqali ta’sir ko’rsatmog’ini

anglatadi. Magiyaning muloqot ko’rinishida kishilarning o’zaro muloqotda bo’lishi orqali birining xususiyati ikkinchisiga yuqishi mumkin deb qaraladi. Masalan, suqlangan odamdagi kinna yuki u bilan muloqotda bo’lgan kishiga ham o’tadi, deb hisoblanadi. Xullas, so’z magiyasiga aloqador o’zbek marosim folklori namunalari asrlar osha barhayot badiiy-estetik tafakkur va xalq ijodkorligining tuganmas manbayi sifatida hanuzgacha yashab kelmoqda. Afsunlar. «Afsun» arabcha so’z bo’lib, sehr-jodu ma’nosini bildiradi. Folklorshunoslikda bu atama duo-aytimlariga nisbatan ham qo’llaniladi. Afsunlar xalq hayotining ajralmas bir qismi sifatida juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Qadimda kishilar o’zlarini turli ziyon-zaxmatlardan, balo- qazodan, kasallik va falokatlardan, e’tiqodsiz va imonsiz kishilar ta’siridan, yirtqich jonzotlar hujumidan omon saqlash maqsadida afsunlardan keng foydalanganlar. Afsunlar muayyan xatti-harakat hamkorligida yoki ayrim magik sanalgan predmetlar vositasida ijro etiladi. Ular magiyani yo kuchaytirish, yo sindirish uchun xizmat qiladi. Afsunlar ko’pincha o’zga tillarda, ya’ni afsun o’qiydigan va unga ishonadigan kishilarga noma’lum tillarda bo’ladi, bu ularning ta’sirchanligini va sirliligini ta’minlab turadi. Bu xususiyat afsunlarga xos eng muhim janriy belgi hisoblanadi. O’zbeklar orasida ilon, qoraqurt, chayon kabi gazandalar chaqqanda o’qiladigan afsunlar saqlanib qolgan, ularda yahudiy, hind, fors-tojik, arab va turkey tillarga xos so’zlar, so’z birliklari uchraydi. Xalq afsunlari hamisha buyruq ohangida ijro etiladi. Xalq afsunlarining qo’llanish doirasi g’oyat keng. Ularning juda katta qismi turli xastaliklarni davolash yoki keltirib chiqarish uchun o’qilsa, yana bir qismi odamlar orasidagi munosabatlarni isitish yo sovutish maqsadida o’qitiladi. Ularni shartli ravishda to’rt guruhga ajratish mumkin: 1. Ruhiy xastalarga o ’ qiladigan afsunlar . Bu xildagi xalq afsunlari unutilgan bo ’ lib , bugungi kunda ko ’ pincha mullalar tomonidan ruhiy bemorlarni

islomga aloqador ilm - u amallar bilan davolash niyatida qiroat qilinadi . 2. Kishi badaniga turli-tuman toshmalar toshganda o’qiladigan afsunlar. 3. Odamni turli gazandalar chaqqanda o’sha gazandani avrab, zahrining kuchini sindirish, harakatdan to’xtatish maqsadida aytiladigan afsunlar. Bu xil afsunlar maxsus avrash marosimining verbal qismini tashkil etadi. 4. Magik «sovutish yoki isitish» maqsadini ifodalovchi afsunlar. Xalq afsunlarining yana bir qismi kishilar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilash yoki buzish maqsadida o’qiladi, ular xalq orasida «isitma- sovutma» deb ham yuritiladi. Bunday afsunlar ham unutilgan. Hozirgi paytda ular ham islomiylashtirilgan. Badik. Kishi badaniga turli-tuman toshmalar toshganda o’qiladigan afsunlar xalq o’rtasida badik deb yuritiladi. Aytaylik, badik, kishi badaniga gul, gulafshon, suvchechak, qizilcha, eshakemi kabi toshmalar toshganda, ularni daf etish uchun ijro etiladi. Badik janrining vujudga kelishi qadimgi ajdodlarimizning ruhlar olami, animistiktasawur-tushunchalari, muloqot (kontagioz) magiyasi haqidagi qarashlari bilan bog’liqdir. Badik atamasining «titroq», «larza» so’zlaridan kelib chiqqanligi xususida M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida qiziqarli ma’lumot bor. Badik so’zi qadimgi turkcha «bez»-»Qaltiramoq» fe’li o’zagiga-k(o’k) yasovchi qo’shimchasi qo’shilishi va keyinchalik talaffuzda «z»tovushining «d» tovushi bilan almashinishi natijasida kelib chiqqan. «Bezgak» kasalligining nomi ham shu so’z bilan o’zakdoshdir. Shunisi qiziqarliki, hozir ham o’g’uz lahjasida so’zlovchi aholi o’rtasida qo’rqinchli holatga to’qnash kelganda «etim bezillab ketdi» degan ibora keng qo’llaniladi va u orqali qo’rquvdan badanning qaltirashi, titrashi ifoda etiladi. Demak, «Qaltiramoq» ma’nosini anglatuvchi badik so’zi kishi badaniga qizilcha yoki eshakemi toshganda bemorlanib, qattiq isitma chiqarganda to’xtovsiz qaltirashi holatini ifoda etadi va bu kasallikni daf qilish uchun o’tkaziladigan

marosim hamda unda o’qiladigan matn nomini atab kelgan. Badik izchil amaliy vazifa bajarishga xoslangan janrdir. Badikni professional shaxslar-badikxonlar ijro etadi. Uni to’g’ri kelgan kishi ijro etib ketavermaydi. Uning ijrosi ma’lum taqiqlar bilan bog’liq. Xalq badikni kishi badaniga oziq-ovqat, kiyim-kechak yoki nafas olish yo’li orqali kirib qolgan yomon ruh sifatida talqin etadi. Shu sababli unga qarshi homiy ruhlar tomonidan tanlangan badikxon keskin chora ko’ra oladi. Bundan ko’rinadiki, badikxonlikning kelib chiqishi shomonizm bilan aloqador. Chunki badikxon shaxsiyati o’z mohiyati bilan shomon shaxsiyatiga borib tarqaladi. Badik marosimi turli joylarda turlicha o’tkaziladi. Joylarda badik marosimini belgilangan kun va vaqtlarda o’tkazishga jiddiy e’tibor beradilar. Masalan, Shahriston va Nurota atroflahda badik marosimini chorshanbadan boshlab uch kun davomida o’tkazilsa, Fargona atroflarida esa chorshanba, juma, shanba kunlari uch hafta davomida faqat kun qaytgandan so’nggina o’tkazilgan. Jizzaxda esa istalgan vaqtda o’tkazilaveriladi. Ma’lumki, islomiy aqidalarga ko’ra, chorshanba kuni xudoning irodasi bilan o’simlik va suvlarga jon ato qilingan, jumada yulduzlar yaratilgan va Shu kuni payg’ambar tug’ilgan. Shu boisdan xalq bu kunlarni xosiyatli hisoblab, qilingan ishlar ijobat topadi deb qaraydi. Yomon ruhlar kechasi faollashadi degan tasawur- tushunchalar tufayli badik marosimi odatda kunduzi o’tkaziladi. Badik marosimida bemor chalqancha yotqizilib, ustiga oq rangdagi mato, uning ustidan yana birorta hayvon terisining junli tomoni pastga qaratib yopiladi. Uning ustidan maydalangan qiy, kul yoki chorraha tuprog’i sepilib, bemor tol xivich yoki gavronchalar bilan sekin-asta savalanib, badik matni o’qiladi. Badiklar turli hajmda bo’lishi mumkin. Yana ba’zi joylarda bemor kun botishga qaratib o’tirg’izib qo’yilgan va ustiga qizil mato yopilgan. Mato ustida yettita chiroq yoqilgan. Birinchi o’qish kunida bo’g’irsoq, ikkinchi kuni bug’doy donidan qovurmoch qilingan. Marosim so’ngida tol xivich yoki gavronchalar oftobda quritilgan. Badik matnlari, asosan, she’riy shaklda tarqalgan. Ular izchil she’riy shaklda,

turli hajmda uchraydi. Badiklarning asosiy mazmuni bemor badanidan kasallikni quvishga qaratilgan. Shu sababli ularda ko’pincha do’q-po’pisa, murojaat, imperativ ohang yetakchihk qiladi. Badik matnida «ko’ch» buyruq fe’li ko’p takror etiladi. Badikning ko’chishi uchun yangi manzillar turli epitetlar bilan sifatlanib taklif etiladi. Badikni xalq jonli mavjudot ko’rinishida tasawur qilishi bois badik matnida ham jonlantirish asosiy vazifani bajarib keladi. Юпа — so’z magiyasiga asoslangan o’zbek marosim folklorining mustaqil, qadimiy, an’anaviy janrlaridan biridir. «Kinna» atamasi fors-tojikcha so’zdan olingan bo’lib, «suq, hasad, kek, o’ch, xusumat» degan ma’nolarni anglatadi. Xalqimiz o’rtasida kinna — suq, ko’zikmoq, kinna kirmoq, kinnalamoq, suqlanmoq, ko’z tegmoq kabi nomlar bilan ham yuritiladi va unga qarshi «kinna quvish», «kinna chiqarish» yoki «suq solish» marosimlari chora-tadbir sifatida maxsus kinnachilar tomonidan o’tkaziladi. Qadimgi ajdodlarimiz kinna baxil, ichi qora, kek saqlovchi, o’zgalarning muvaffaqiyatini ko’ra olmaydigan shaxslarning ko’zidan kiradi, deb tasawur qilingan. Kinna odamning xusn-chiroyiga, kiyim-boshiga, qaddi-qomatiga, yeydigan ovqatiga, aql-zakovatiga, uy-joyiga kirishi mumkin. Hatto u boquvdagi uy hayvonlariga ham kiraveradi. Shu sababli odamlar har bir qadamda kinna kirishidan ehtiyot bo’lib yurishadi. Kinnadan saqlovchi turli irim-sirimlarni bajarishadi. Xalq kinna manbai sanaluvchi ichi qora, baxil, hasadgo’y, o’zgalarning muvaffaqiyatini ko’rolmaydigan g’arazli kishilarga nisbatan «ko’zi bor», «kinnasi bor», «ko’zlik», «suqdor», «kindor» kabi iboralarni ishlatdi. Ajdodlarimiz tasavvuricha, xusumatli, hasadgo’y kimsalarning yomon nigohi, gap-so’zi, xatti - harakati tufayli yovuz ruhlar kishi tanasiga kirib oladi. Natijada o’sha kishi dafatan, kutilmaganda xastalanib, behuzurlanib qoladi. Shu holat kishiga kinna kirganligidan dalolat beradi. Kinna kirgan kishi esa maxsus kinnachilik kasbi bilan shug’ullanuvchi kinnachiga murojaat qiladi. Ular esa maxsus aytimlar aytib, kinnani haydashga kirishadilar: Momo kirna bo’lsang, chiq,

Arvoh kirna bo’lsang, chiq. Jin kirna bo’lsang, chiq, Kul kirna bo’lsang, chiq. Suv kirna bo’lsang, chiq, Dev kirna bo’lsang, chiq. Pari kirna bo’lsang, chiq, Hasad kirna bo’lsang, chiq. Ko’z kirna bo’lsang, chiq, Suq kirna bo’lsang, chiq ! Betlaganning betiga bor, Ko’zlaganning ko’ziga bor, Har kimning o’ziga bor! Suqchining qiziman, kirna, Jinning qiziman, kirna. Hasadchining qiziman, kirna, Kulchining qiziman, kirna. Qoning ichmay — to’ymayman, Chiqarmasam — qo’ymayman, Chiq, badbaxt, chiq! Ko’rinayotirki, «kinna»da «chiq» buyruq-murojaati orqali kishi tanasiga kirib olgan yomon ruhlar quvib solinadi. Shuning uchun matnda «chiq» buyruq fe’li ko’p bora takrorlanadi. Kinna matnlarida keskin buyruq ohangining mavjudligi mazkur janrning faqat shakliy xossasi bo’lmay, balki bevosita janrning ichki ma’naviy mohiyati, hayotiy vazifasi bilan ham chambarchas bog’langandir. Kinna magik-ritual vazifa bajaruvchi janrdir. Uning marosim bilan genetik aloqadorligi og’zaki ijod an’anasida juda qadimiydir. Aytish kerakki, arablar istilosidan keyin islom dinining keng targ’ib etilishi kinna janri taraqqiyotida muhim o’zgarishlar yasadi. Oqibatda taomildagi kinna aytimlari ko’pincha qur"oni karim oyatlari bilan birga qo’shib aytiladigan bo’ldi, hadisiarda payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning kinnaga munosabati bayon etildi.

Kinnachilik kasbi bilan, asosan, ayollar shug’ullanadi. Islomiy rivoyatlarga ko’ra, payg’ambarimiz Oysha onamizga kinnachilik kasbini buyurgan ekanlar. Insonga ko’z tegmog’i haqiqat ekanligi haqida alohida hadis ham bor. Hadisiarda Qur’on oyatlaridan o’qib, dam solib kinnani davolash to’g’risida ko’rsatmalar uchraydi. Shu sababli xalq o’rtasida kinnani «dam solib» davolash usuli keng tarqalgan. Qaysi usulda davolashiga qarab kinnachilar uch guruhga bo’linadi: a) faqat ilohiy oyatlardan o’qib, ular vositasida dam solib davolovchi kinnachilar. Bular haqiqiy kinnachilar bo’lib, ularning jinsi tafovutlanmaydi. Xoh erkak, xoh ayol bo’lsin bu ishni bajaraveradi; b) ham dam solib, ham biror kinnachilik predmetidan foydalanib kinna chiqaruvchilar; c) dam solmasdan, faqat maxsus poetik aytimlar (kinnaga qarata murojaat ko’rinishidagi she’riy nutq) aytib, ramziy xatti-harakatlar va predmetlar vositasida kinna haydovchilar. Bular, asosan, ayollardan iborat bo’ladi. Kinna katta kishidan ko’ra yosh bolalarga tezroq kiradi. Shu vajdan momolar yosh onalarga, kehnchaklarga bolani kinnadan qanday asrash yo’llarini uqtirib turadilar. Masalan, yosh go’dakni birovlarga maqtab gapirmaslik, har kishining oldiga ko’tarib chiqmaslik, to’g’ri kelgan joyda emizib ketavermaslik, o’ta chiroyli va qimmatbaho kiyimlar kiyintirmaslik va hokazolar shular jumlasidandir. Aslida bular o’ziga xos gigiyenik talablar bo’lib, bolalarni suq va ko’z tegishdan muhofaza qiluvchi amallardir. Odamlar ko’z tegmasin deb turli irim-sirimlarga rioya qiladilar, yonlarida har xil o’tkir hidli, achchiq, keskir, magik qudratga ega deb hisoblangan narsalarni olib yuradilar. Bolalarning qo’llariga ko’zmunchoq halqasini solsalar, do’ppisining teppasiga, choponi yelkasiga ko’zmunchoqdan popuk yoki siyohdona solinib tikilgan duo bitiklarini taqib qo’yadilar. Kinnachilikning kelib chiqish asosi-shomonizmga borib taqaladi. Chunki shomonlikning asosida ham ruhlarga o’z amrini o’tkazish ishonchi yotadi. Olqishlar va qarg’ishlar. Qadimgi insonlar so’zning magik qudratiga

ishonganlar. Yaxshi so’z ezgulikka, yomon so’z esa yovuzlikka yetaklaydi, deb hisoblaganlar. Shuning uchun xalq orasida «Yaxshi so’z — jon ozig’i, yomon so’z — bosh qozig’i» degan mashhur maqol mavjud. O’zbek folklori janrlari orasida so’z sehriga asoslanuvchi maxsus mustaqil janrlar bor. Olqish va qarg’ishlar Shunday janrlar sirasiga kiradi. Mazmunan bir- biriga zid bo’lgan olqish va qarg’ishlar o’zbek folklorining qadimiy, an’anaviy va ommaviy janrlari sanaladi. Olqish va qarg’ishlar so’z magiyasiga asoslangan marosim folklori namunalari hisoblanadi. Chunki ular tarixan maxsus marosimlar aytimlari sifatida shakllangan va taraqqiy topgan. Lekin bora-bora ular marosim bilan aloqadorligini, asosan, yo’qotgan. Biroq hozir ham olqish va qarg’ishlarning ayrim namunalari marosimlar paytida ijro etilishi kuzatiladi. Olqishlar va qarg’ishlar o’ziga xos ixcham badiiy shaklda yaratiladi. Olqishlar kishilarga yaxshilik, ezgu niyat, xotirjamlik, qut-baraka, sog’liq tilash maqsadida aytiladi. Ular kishilarning ruhini ko’tarib, yaxshilikka da’vat etadi. Shuning uchun janr nomi turkiy tillarda «maqtash», «sharaflash», «yaxshi istaklar bildirish» kabi ma’nolarni anglatuvchi qadimgi turkcha «ol» fe’li o’zagidan yasalgan «olqish» atamasi bilan yuritiladi. Atama «ol» o’zagiga —»qo’» buyruq mayli hamda — «a (sh)» harakat nomi yasovchi qo’shimchalarning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Olqishlar o’z ijro o’rniga, vazifasiga va poetik tabiatiga ega. Ularni shu xususiyatlariga ko’ra ikki guruhga ajratib o’rganish mumkin: Talab qilingan o’rinda yoshi nisbatan ulug’roq kishilar tomonidan aytiladigan kundalik maishiy olqishlar. An’anaviy marosimlar tarkibida ijro etiluvchi olqishlar. Kundalik maishiy olqishlar ijtimoiy turmush bilan chambarchas bog’liq bo’lib, inson faoliyatining deyarli barcha tomonlarini mazmunan qamrab olganligi bilan diqqatni tortadi. Shunga ko’ra, ularni ijro o’rni va ijro maqsadiga qarab, yana ichki turlarga bo’lish mumkin. Binobarin, biror kishi boshqa biror shaxs bilan uchrashib qolganida, bir-birlarini tarush-tanimasliklaridan qat’iy nazar hol-ahvol

so’rashishdan oldin o’zaro bir-birlariga yaxshi tilak-istak bildirishlari, yuzlariga fotiha tortib, sog’lik-omonlik istashlari uchrashuv olqishlari sifatida e’tirof etiladi. Uchrashuv olqishlari kishilarning bir-birlariga nisbatan hurmat-ehtiromlarini namoyon etadi. Ular shaxsning axloqiy tarbiyasi darajasini ko’rsatib beradi. Masalan, «Omin, qadam yetdi, balo yetmasin, Tinchlik, omonlik, xotirjamlik bo’lsin» aytimi uchrashuv olqishi hisoblanadi. Shundan keyingina uchrashgan kishilar bir-birlaridan hol-ahvol so’rashishga o’tadilar. Olqishlar silsilasida dasturxon olqish aytimlari alohida mavqega ega. Ular uch holatda aytiladi: a) dasturxon atrofida tanowul qilish uchun o’tirishgan vaqtda; b) ovqatlanib bo’lingach, dasturxonni yig’ishtirib olayotganda; v) dasturxonda qolgan ovqat qoldiqlari-yu non ushoqlarini qoqayotganda. Dasturxon olqishlarini bir kishi aytadi, qolganlar uni tinglab turadi va oxirida hamma «omin» deya aytuvchining fikrini ma’qullab, yuzlariga fotiha tortishadi. Shuning uchun dasturxon olqishlari mazmunan barchaga aloqador bo’ladi. Xalqimiz dasturxonni «Qut-baraka, tinchlik, tiriklik» ramzi sifatida ardoqlaydi. Shu bois dasturxonga eng muqaddas narsalardan biri deb qaraydilar. Dasturxonga nisbatan alohida hurmat ko’rsatadilar. Dasturxon atrofiga o’tirishdan oldin qo’llar yuviladi. hech kirn dasturxonga qarab oyoq uzatmaydi, uni bosmaydi, ustidan sakramaydi. Dasturxonni qoqishga aloqador irimlar ham bor. Shulardan biri-dasturxonni kechqurun qoqmaslik irimidir. Shunday qilinganda, kishining rizqiga yovuz ruhlar putur yetkazadi, deb tasawur qilinadi. Dasturxonga aloqador magik qarashlar uni qoqish jarayonida aytiladigan maxsus aytim — olqishlarning kelib chiqishiga asos bo’lgan. Respublikamizning ko’p joylarida dasturxon atrofiga kelib o’tirishi zahoti uning qo’liga suv quyish odati bor. Bu xayrli ishga ham olqish aytiladi. Ya’ni, qo’l yuvayotgan shaxs suv quyganni alqab, unga uzoq umr, baxt tilaydi. «Suvday serob bo’l» — degan tilak bildiradi. O’zbek xalqi — pazandalik hadisini olgan xalq. Uning milliy taomlari juda ko’p va rang-barangdir. Qadimdan har bir taom yeyilgach, unga bag’ishlab maxsus

olqish aytilgan. Jumladan, go’shtli taomlami iste’mol qilgach: «Olti urug’ning oshin bersin, Luqmoni hakim yoshin bersin. Qushday quyib bersin, tovday uyib bersin, ollohu akbar» deyilgan. Bunday olqishlar, asosan, chorvadorlik bilan shug’ullanuvchi aholi o’rtasida tarqalgan. Dehqonlar o’rtasida qovun yegandan keyin aytiladigan olqishlar alohida: «Shirin sharbat yoki ozod, manzil obod, payg’ambari xudoga salavot, ekkanning , tikkanning, yeganning otasiga rahmat, ollohu akbar» kabi. Ko’rinib turibdiki, bunday olqishlarda, asosan, dehqonning xayrli va saxovatli mehnati ulug’lanadi. Kishilar biror ishni boshlashdan oldin ham, uni yakunlagandan keyin ham, albatta, olqish aytishlari o’ziga xos odat tusini olgan. Aytaylik, biror imorat qurishdan oldin yoki uni qurib bo’lgach, ichiga ko’chib kirganda, albatta, olqish aytiladi. Yoki yerga ekin ekkanda ham, hosilni yig’ishtirib olayotganda ham olqish aytish an’anaviydir. Bunday olqishlarda, odatda, shu ishlarning piri sanalgan mifologik personajlar nomiga murojaat qilinadi. Ulardan homiylik ko’rsatib, madad berishlari so’raladi. Masalan, imorat qurish ustachiligida Nuh alaybissalom nomiga, dehqonchilikda hosildorlik piri hazrati Xizir yoki Bobo dehqon nomiga murojaat qilinib, olqish aytiladi. Kishilar biror yoqqa safarga chiqishdan oldin keksa otaxon va onaxonlarning oq fotihasini olishga harakat qiladilar. Safar olqishJari hozirgacha yaxshi saqlanib qolgan. Ularda safarga chiquvchi uchun omad tilash, manziliga eson-omon yetib, yana o’z jigarlarining oldiga sog’-omon qaytib kelishi tilanadi. Odamlar yangi oyni ko’rganlarida maxsus olqishlar aytadilar. Bunday olqishlaming kelib chiqishida ibtidoiy insonlarning Oy kulti, umuman, kosmogonik tasawur-tushunchalari, qarashlari asos bo’lgan. Yangi oyni ko’rganda «Oyni ko’rdim, omonlik» yoki «Oy ko’rdim, omon ko’rdim, oxiratda iymon ko’rdim» aytimlarini aytadilar. Shuningdek, yangi kiyim-kechak kiyganda aytiladigan maxsus olqishlar ham bor. Ularda kiyimga qarata «sen bir yillik, men ming yillik» deyiladi-yu, kiyimning o’ng etagi о ng oyoq tagiga olinib, uch marta tepkilanib qo’yiladi. Bu bilan insonning jamiyki narsalardan, har qanday boylikdan ulug’ligi va ustunligi

ta’kidlanadi. Qabriston yonidan o’tayotgan kishi, albatta, dafn qilingan marhumlar ruhiga olqish aytib o’tadi. Bu ham xalqimiz orasida axioqiy normaga aylangan xatti- harakatlardan biridir. Bunday olqishlaming genetik iidizi ibtidoiy insonlarning ruhga aloqador animistik tasawurlariga borib taqaladi. Bunday vaziyatda «Yotganlarning arvohi shod, yotgan yeri yaxti bo’lsin» aytimi aytiladi. Shundan so’ng unga atab, «Qur’on»ning ixcham oyatlarini qo’shib qiraot qilish an’anaga aylangan. Xalq orasida azaga borganda aytiladigan duolar olqishlar tarkibida alohida guruhni tashkil etadi. Ularda marhum ruhiga tinchlik, xotirjamlik, jannatdan joy tilash ma’nolari yetakchilik qiladi. Xalqimiz orasida to’y marosimlariga aloqador olqishlaming ajoyib namunalari uchraydi. Ulaming mazmunini to’yning xarakteri belgilab turadi. Beshik to’ylaridan chaqaloq sharafiga, sunnat to’ylarida to’ybolaga, nikoh to’ylarida kelin-kuyovga qarata olqishlar aytiladi. Masalan, kelin-kuyovlar uchun «Omin, qo’shgani bilan qo’sha qarisin, uvah-juvali bo’lishsin, ollohu akbar» deya alqansa, to’ybolaga «Omin, to’ylarga yetishtirsin, to’y bolaning umri uzoq, to’rt muchasi sog’ bo’lsin, katta kishi bo’lib yursin, ollohu akbar » deya yaxshi istak bildiriladi. Yosh bolalar uchun aytiladigan olqishlar mazmunan kengligi bilan ajralib turishi va bolalarga aloqador turli marosimlarning verbal qismi sifatida namoyon bo’lishini O.Safarov batafsil tahlil qilgan. 36 Ulaming aksariyati she’riy ko’rinishdagi aytim-olqishlardan iborat, ular bolani beshikka belanayotganda yoki beshikdan yechib olayotganda, bolaning tishi chiqqanda, ilk bor sochini yoki timog’ini olganda, birinchi qadamini tashlaganda va boshqa shunga o’xshash vaziyatlarda chaqaloqqa uzoq umr. farovon rizq, baxtli kelajak tilash maqsadida ijro etiladi. «Sariq tishlik bo’lsin, oq sochlik bo’lsin, umri uzun, rizqi butun bo’lsin» deya niyat bildiradi. Xullas, inson o’zining muayyan faoliyatining boshlanishida ham, yakun topishida ham olqish aytadi. Shakliy ixchamlik, mazmunan muayyan maqsad sari izchil yo’nalganlik

olqishlarga xos muhim janriy belgilardan sanaladi. Ko’pincha sajlangan so’zlar yordamida olqishning mazmuni ta’sirchan qilib ro’yobga chiqariladi. Saj va alliteratsiya (tovushlar takrori) olqishlarda cng ko’p qo’llanadigan ifodaviy vositalardir. Ularning ayrimlarida go’zal tashbehlar uchraydi. Xalq o’rtasida ko’pincha fotiha, duo deb yuritiladigan olqish janri o’ziga xos gumanistik ruhi, yuksak ko’tarinki pafosi va hamma vaqt insonga yaxshi istaklar tilash maqsadini ifodalashi tufayli folklorning boshqa janrlari orasida alohida o’rin egallaydi. Olqishlar ma’lum hayotiy ehtiyojlar tufayli vujudga kelgan. Ular, asosan, nasriy ko’rinishda yaratilgan. Individual ijro xususiyatiga ega. Uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bosib o’tgan. Qarg’ishlar — o’zbek folklorining mustaqil, qadimiy, an’anaviy janri bo’lib, insonga yomonlik, o’lim tilash motivlarini ifodalashi bilan ajralib turadi. «Qarg’ish» atamasi qadimgi turk tilida «Qir,qar» fe’li o’zagidan yasalgan. M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida shu so’z bilan o’zakdosh «Qirg’a» iborasining g’azab ma’nosida qo’llanilganiga izoh berilgan. «Qadimgi turkiy so’zlar lug’ati»da esa «Qarg’a» fe’lining «la’natlamoq», «haqoratlamoq» ma’nolarida, «Qirg’a» fe’lining esa «koyimoq, so’kmoq, urishmoq» ma’nolarida qo’llanilganligi aytilgan. Hozirgi tilimizda «Qin> fe’li uchraydi va u «yo’qot», «yo’q qilib yubor» degan ma’nolami ifoda etadi. Shuningdek, u yana lug’at boyligimizda mavjud «Qirg’in» so’zi bilan ham o’zakdosh hisoblanadi. Ma’lumki, «Qirg’in» so’zi «urush, yo’q qilib yuborish, boshiga o’lim solish » kabi tushunchalarni ifoda etadi. O’g’uz lahjasida so’zlovchi aholi o’rtasida uchraydigan «Qirg’in tegsin», «Qirg’iningni beray» kabi qarg’ishdagi «g’in» so’zi «Qarg’ish» so’ziga mohiyatan yaqin bo’lib, yo’q qilish, o’limga mahkum etish tilagini ifoda etadi. Shunisi aniqki, qarg’ishlaming mazmun-mohiyatini, maqsadini insonga o’lim, yomonlik, kulfat, baxtsizlik tilash tashkil etadi. Ayniqsa, qarg’ishlaming kattagina qismi insonga o’lim tilash uchun aytilishi jihatidan ajralib turadi. Qarg’ish barcha xalqlar folklorida mavjud. Shu bois turli xalqlar og’zaki

ijodida uchraydigan qarg’ishlar mazmuni, shakli va poetik tabiatiga ko’ra bir- biriga yaqin va hamohangdir. Chunki qarg’ishlaming kelib chiqish asoslari bir ildizga — so’z magiyasi bilan bog’liq tasawur — tushunchalarga borib taqaladi. Qarg’ishlar hajman qisqa, ixcham, mazmunan lo’nda bo’ladi. Ulaming o’ziga xos kelib chiqish tarixi, poetikasi, badiiy shakli, ifoda usuli mavjud. Qarg’ishlaming kelib chiqishiga qadimgi insonlarning so’zning sehr-jodu qudratidan qo’rqish hissi yetarli asos bo’lgan. Qarg’ishlaming aytilishiga biron-bir ijtimoiy voqelik sabab boiadi. Ular hech qachon besabab aytilmaydi. Aytaylik, qarg’ishlar birovdan qattiq ranjiganda, g’azablanganda, moddiy yoki ma’naviy ozor ko’rganda-jabrdiyda tomonidan jabr yetkazuvchilarga qarata aytiladi. Qarg’ish aytish qarg’ish deb yuritiladi. Qarg’ish, asosan, kattalar tomonidan aytiladi. Bolalar qarg’ishni bilmaydi. Qarg’ish, ayniqsa, ayollar o’rtasida ko’p uchraydi. Odamlar qarg’ish olishdan va qarg’ish tegishidan juda qo’rqadilar. Xususan, keksa kishidan, ota-onadan qarg’ish olmaslik lozim hisoblanadi. Xalq orasida «Ota qarg’ishi — o’q, ona qarg’ishi- yo’q» degan maqol yuradi. Bundan anglashiladiki, ota farzandining dunyoga kelishi uchun sababchi. Farzand otaning peshona ten bilan topgan noz-ne’matlami yeb kamolga yetadi. Shunday ekan, bola ota oldida doimo qarzdor va mas’uldir. U otasini rozi etishi farz. Shu sababli farzand otadan qarg’ish olmasligi kerak. Onaning qarg’ishi til uchida deyishadi. Qolaversa, ular bolani ko’krak suti bilan boqqanlari sababli o’sha sut har qanday qarg’ishlarni kesarmish, degan e’tiqod mavjud. Bundan ko’rinadiki, qarg’ishlar uni yo’llovchi subyektning yoshiga, turmush tajribasiga, mhiy holati va maqsadiga, oiladagi mavqeyiga qarab har xilbo’ladi: birinchisi ~ obyektga o’tadigan (kishini tutadigan) bo’lsa, ikkinchisi — obyektga о ’tmaydigan (tutmaydigan) qarg’ishlardir. Obyektga o’tadigan qarg’ishlarga keksalar va otalar, boquvchilar, musofir va g’arib kishilar qarg’ishlari kiradi. Onalarning hamda bo’lar-bo’lmasga janjal ko’taradigan og’zi shaloq ayollarning qarg’ishi esa obyektga o’tmaydigan qarg’ishlar sirasiga mansubdir. Qarg’ishlar kishining yoshiga qarab aytiladi. Masalan, yoshlar gunoh

qilganda, ularga qarata: «Yigit o’lgur», «Qiz o’lgur», «Yigitboshing (yoki yosh boshing) go’rda chirisin», «Juvonmarg bo’lgur», «Juvon o’lgur», «Qirchiningni qiyay», «Qora soching taxtada taralsin» kabi qarg’ishlar aytilsa, qarib quyilmagan keksa chollar «Soqoling go’rda chirisin», kampirlar esa, «lachaging loyga qorilsin» deb qarg’aladi. Qarg’ishlar kishining qilgan aybiga qarab aytiladi. Masalan, badnafas, ochko’z odamlarga nisbatan «Yeganing qora tuproq bo’lsin» yoki «Yeganing teshib chiqsin» degan qarg’ishlar aytiladi. Betgachopar, g’iybatchi, dilozor kishini «Tiling uzilib, yerga tushsin» yoki «Tilingni akkalar cho’qisin», «Og’zingdan qora qoning oqsin», «Og’zingdan chiqib, yoqqangga yopishsin yo yoqangdan olsin» deb qarg’aydilar. Jangari, mushtumzo’r kimsalarga «Bir joyda o’lib, ming joyda sasi» degan qarg’ish qo’llaniladi. Bunday qarg’ishlardagi mantiqiy urg’u-olgan so’z subyektning qaysi kirdikori uchun qarg’ish olayotganligini ko’rsatib turadi. Aytaylik, «Tiling uzilib yerga tushsin» qarg’ishida «tiling» so’zi mantiqiy urg’u olgan bo’lib, qarg’ish olayotgan kishining g’aybatchi, gapchaqar, dilozor, zahar tilli ekanligini bildirib turadi. Qarg’ish haqida gapirganda, uning so’kish va haqoratlashdan farq qilishini anglab yetmoq lozim. Qarg’ishda kishiga ravo ko’rilayotgan yomonlik istak- xohish shaklida bayon etilsa, so’kishda bu keskin hukm tarzida bayon qilinadi va kishi haqoratlanadi. Ba’zan qarg’ish va so’kish teng kelishi mumkin. Masalan, «O’lib ketgur, yaramas» deganda, «O’lib ketgur» birikmasi qarg’ishni, «yaramas» so’zi esa — haqoratimiz fikrni ifoda etadi. Qarg’ishlar o’tmishda ma’lum marosimlar shaklida ijro etilgan. Buni hozirgi paytda qarg’ish jarayonida ayrim xatti-harakatlarni bajarish, ba’zi qoidalarga rioya qilish holatlari tasdiqlab turadi. Jumladan, qarg’aganda yerni mushtlash yoki osmonga qarab tirnog’ini yalash (buhaqda etnograf Ch.Ch.Valixonov qirg’izlarodati misolida ma’lumot beradi), qo’liga muqaddas deb hisoblangan narsalami ushlash irimlariga amal qilinadi. Qadimgi insonlar qarg’ishni biror kishiga yo’llash va uni qaytarib olish mumkin, deb o’ylaganlar hamda shu jarayonlarda maxsus aytimlarni ijro qilganlar. Masalan, quyidagi aytim qarg’ishni

qaytarish uchun aytilgan: Yutganim yumurtimga, Ko’zlaganim qo’limga, Urishganim o’zimga, Qarg’aganim qornimga. Suvsarlarga oqsin, Yellarga uchsin, Tog’-u toshlarga ursin, Mening qarg’ishimdan yiroqqa ketsin! Bu aytim qarg’ishning magik qudratini kuchsizlantiradi, deb tasawur qilingan. Shuni ham aytish kerakki, qarg’ishning hamma turini ham qaytarib olish mumkin bo’lmagan. Faqatgina shaxsga nohaq yo’llandi, deb hisoblangan qarg’ishnigina orqaga qaytarganlar. So’zning sehr-jodu qudratiga ega e’tiqodning kuchsizlanishi natijasida qarg’ishning marosim bilan aloqadorligi ham yo’qolgan. Hozir qarg’ish janri keng ommaviy tarzda qo’llaniladi. Xalq qarg’ishlarida ibtidoiy insonlarning animistik, totemistik, fetishistik tasavvur-tushunchalari saqlanib qolgan. Aksariyat qarg’ishlarda mifik tushunchalar va obrazlar uchraydi. «Arvoh ursin-e», «Alvastiga yo’luqqur», «Jin urgur» kabi qarg’ishlar shular jumlasidandir. Bu qarg’ishlar kishini telba, shol, gung qiladi, deb tasawur qilinadi. Xalq qarg’ishlarining katta qismi tabiat dunyosi bilan bog’liq. Ularda o’simlik va hayvonot dunyosi olamiga mansub narsalarga murojaat etish vositasida kishiga yomonlik tilanadi. Masalan, «Ko’zingga gul tushsun» qarg’ishida «gul» obrazi alohida diqqatni tortadi. Qadimgi animistik tasawurlarga ko’ra, gul, ayniqsa, qizil gul kuchli magik qudratga ega sanalgan va yomon ruhlar makri makon quradigan manzil sifatida tasawur qilinadi. Binobarin, unda manzil qurgan yomon ruhlar insonga zarar yetkazishi tabiiy. Shu bois yosh chaqaloqiami hech qachon guilar yonida ko’tarmaydilar va uxlatmaydilar. Bola uxlaydigan xonada gulli guidon qo’ymaydilar. Gulning insonga zarar yetkaza olishi bilan bog’liq shunday qarashlar «ko’zingga gul tushsin» qarg’ishining paydo bo’lishiga asos bo’lgan.

Aslida bu orqali ko’zga dog’ tushishi istagi izhor etiladi. Chunki ko’zga gulga o’xshagan qizilcha - dog’ning tushishi natijasida kishining ko’rish qobiliyati zaiflashadi. Hatto u dog’ kattalashib, butunlay ko’z nurini to’sib qo’yishi hech gap emas. Shu sababli kishilar ko’zga dog’ (gul) tushishidan juda qo’rqadilar. Ko’pgina qarg’ishlar hayvonot olami bilan bog’liq holda yaratilgan. Masalan, «Jigaringni kuchuklarga qovurib beray», «Go’shtingni itlar g’ajisin», «Miyangni quzg’unlar cho’qisin», «Qashqirlarga yem bo’lgur» kabilar shular jumlasidandir. Bunday qarg’ishlar qadimgi davrga xos dafn qilish odati - murdalarni vafotidan so’ng uch kun o’tgach, maxsus boqilgan itlarga yoki qushlarga (bo’rilarga ham) yem qildirib, suyagini etidan tozalatish va shundan so’ng ajralib qolgan suyaklarni «ostadon» yoki «ossuriy» deb ataluvchi maxsus idishga solib saqlab qo’yish udumiga ishora bor. Qarg’ishlaming yana bir turi turli jonsiz narsalar bilan bog’liqdir. Ularda ko’pincha xalq orasida muqaddas va tabarruk sanalgan narsalar- ona suti, non, tuz vositasida kishiga qarg’ish yo’llanadi. Ona suti murg’ak qalbning sog’lom kamol topishi uchun qanchalik zurur bo’lsa, non va tuz ham barcha insonlarning asosiy rizq-ro’zisi hisoblanadi. Shu boisdan ularga magik kuchga ega tabarruk narsalar sifatida qaraladi. Bunday qarg’ishlar ota-onasini rozi qilmagan, o’zgalarning xizmatini, yordamini oyoq osti qilgan, yaqinlari xizmatidan bo’yin tovlagan kimsalarga nisbatan aytiladi. Qarg’ishlaming kattagina qismi insonga o’lim tilash uchun aytilishi jihatidan ajralib turadi. Bu xil qarg’ishlarda o’lim tilash kishiga to’ppadan to’g’ri yoki murdani dafn etish uchun qo’llaniladigan narsalarni aytish orqali bayon etiladi. O’lim tilagini ifoda etuvchi qarg’ishlar og’ir qarg’ish hisoblanadi. Kishilar imkon qadar ulardan qochishga intiladi. Ko’pincha bunday qarg’ishni qaytarish uchun unga qarshi «Og’zingdan chiqib, yoqangdan olsin» qarg’ishi aytiladi. Chunki xalq orasida qarg’ishning kuchini qarg’ish bilan sindirish mumkin degan ibtidoiy tasawur hozirgacha saqlanib qolgan. Hozirgi paytda kishilarning so’z magiyasi hamda qarg’ish qudratiga ishonchi bir qadar so’ngan bo’lsa-da, baribir, oilalarda yosh avlodni qarg’ish olmaslikka o’rgatib borish an’anasi hamon davom etib kelmoqda. Kishilarning madaniyati va

ma’naviyati kundan-kunga o’sib borayotgan hozirgi bir sharoitda qarg’ish aytish qo’pol tuyiladi. Chunki qarg’ishlaming mazmuni kishi ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’zini madaniyatli, ma’rifatli hisoblagan har bir shaxs qarg’ishdan tiyilishi shart.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Askiya. O’XI. Т.: G’ACN, 1970. 2. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b. lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990. 3. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т., 1981. 4. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b. 5. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008. 6. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962. 7. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993. 8. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965. 9. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950. 10. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989, 151-162-b. 11. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983. 12. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994. 13. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т ., 2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .: «O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari. Т.: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b. 14. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar. 15. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1-tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b. 16. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .: «Meros». 1994, 92-94-b.

O'xshashlar

O’zbek marosim folklori

O’zbek bolalar folklori

Bolalar folklori

Bolalar folklori

Bolalar folklori misollar