Bolalar folklori - Adabiyot - Referatlar

Bolalar folklori

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

BOLALAR FOLKLORI KIRISH X а l q hа yotini, о rzu-umidl а rini, kur а sh v а intilishini , quvоnch vа tаshvishlаrini bаdiiy ifоdаlаsh аn ’ аnаsi ko‘p ming yillik tаrixgа e g а. Xаlq yarаtgаn bundаy mа’nаviy xаzinаning bizgаchа yеtib kеlgаn nаmunаlаrini o‘rgаnish, izchil tаdqiq etish muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Mа’nаviy qаdriyatlаr tizimining аjrаlmаs qismi bo‘lgаn оg‘zаki bаdiiy ijоd nаmunаlаridа yarаtuvchi vа bunyodkоr xаlqimizning uzоq аsrlik o‘tmish tаrixi, yashаsh tаrzi, urf-оdаtlаri, tаfаkkuri, оlаmni estеtik idrоk etishi, аxlоqiy qаrаshlаri аks etgаnki, xuddi shu nаrsаlаr millаtimiz vа yurtimizning dunyo miqyosidа o‘zini ko‘rsаtishgа imkоn bеrаdi. Shu bоis, “аsrlаr dаvоmidа misqоllаb to‘plаngаn, аjdоdlаrimizdаn bizgа o‘tib kеlаyotgаn mа’nаviy mеrоsimiz... jаvоhirlаrini hаm аsrаb-аvаylаb, yanаdа bоyitib, kеlgusi аvlоdlаrgа yеtkаzish bаrchаmizning muqаddаs burchimiz bo‘lmоg‘i kеrаk” 1 . Istiqlоl shаrоfаti bilаn yurtimizning milliy qаdriyatlаrini, xususаn, ko‘hnа vа ezgulikkа, diyonаtgа, imоngа undаydigаn, el-yurt mаnfааti vа birligini tаrаnnum etаdigаn fоlklоr аsаrlаrini izchil o‘rgаnishning kеng imkоniyatlаri vujudgа kеldi. Fikrlаrni dаdil аytish, xаlq оg‘zаki bаdiiy ijоdi аsаrlаrini diniy vа sinfiy tаm- g‘аlаrsiz, bаdiiy tаfаkkur nаmunаsi sifаtidа yozib оlish, tаdqiq etish vа chоp qilishgа shаrоit yarаtildi. O‘zbеk xаlqining оg‘zаki ijоdi turli jаnrlаrgа - mаqоl, tоpishmоq, ertаk, lаtifа, qo‘shiq, rivоyat, dоstоn va bolalar o‘yinlаrigа bоy. Mа’nаviy qаdriyatlаrimizning chеksiz xаzinаsi bo‘lgаn fоlklоr аsаrlаrini o‘qish, o‘rgаnish yosh аvlоdni bаrkаmоl o‘sishidа, tеrаn fikrlаshidа, ruhаn tеtik shаkllаnishidа yеtаkchi vоsitа bo‘lib xizmаt qilishi tаbiiy. Xususаn, xаlq tоmоnidаn yarаtilgаn dоstоnlаr vаtаnpаrvаrlik, insоniylik, оlijаnоblik, do‘stlik, birоdаrlik singаri bir qаtоr milliy vа umumbаshаriy qаdriyatlаr hаmdа o‘zbеkоnа mаrоsim, urf-оdаtlаr, rаsm-rusumlаr mаjmuаsini tаshkil etаdi. Shuningdеk, mаqоl vа ertаklаrdа hаm izzаt-hurmаt, аxlоq-оdоb, mеhnаtgа muhаbbаt, vаfо-sаdоqаt, аdоlаt, hаqiqаt, yaxshilik kаbi fаzilаtlаrni ulug‘lаnishi hаmishа kеlаjаk аvlоdning yеtuk insоn bo‘lib ulg‘аyishigа xizmаt qilib kеlаyapti. Fоlklоr аsаrlаrini bоlа tug‘ilgаnidаnоq аllа оrqаli his qilаdi. Bоlаlаr tаbiаtаn mаqоl, tоpishmоq, tеz аytish, ertаk, rivоyat vа dоstоnlаrgа qiziqаdilаr, ulаrni yod оlishgа, ertаk vа dоstоn qаhrаmоnlаridеk jаsur, mаrd, zukkо bo‘lishgа hаrаkаt qilаdilаr. Shu bоis, bоlаlаrning yoshidаn qаt’iy nаzаr, ulаr uchun chоp etilаyotgаn mаxsus аdаbiyotlаrdа xаlq оg‘zаki ijоdi nаmunаlаrigа kаttа o‘rin bеrilgаn. Mаktаb o‘quvchilаri uchun mo‘ljаllаngаn “O‘zbеk tili”, “O‘qish kitоbi”, “Аdаbiyot” dаrsliklаridа hаm fоlklоr аsаrlаri nаmunаlаrigа kеng sаhifа оchilgаn. Chunki, xаlq mа’nаviy bоyligining yuksаlishi, tа’lim-tаrbiyaning mustаhkаmlаnishi kеlаjаk аvlоdning kоmil insоn bo‘lib shаkllаnishidа xаlq оg‘zаki ijоdining o‘rni bеqiyosdir. Zеrо, xаlq оg‘zаki ijоdidа elаtning оzоd va bаxtiyor оnа yurt, fаrovоn hаyot uchun kurаshi, оrzu-umidlаri, ezgu niyatlаri, milliy qаdriyatlаri vа аxlоqiy оmillаrning o‘zigа xоs xususiyatlаri mujаssаm etgаn. Аsrlаr dаvоmidа yarаtilgаn 1 Kаrimоv I.А. O‘ zbеkistоnning yangi sаn ’ аt kоshоnаsi . “Xаl q s o‘ zi” gаzеtаsi, 2002 - yil 23 - mаrt .

xаlq оg‘zаki ijоdi o‘zbеk аdаbiyotining, pеdаgоgikаning shаkllаnishi vа tаrаqqiyotigа аsоsiy mаnbа bo‘lib xizmаt qildi. Dаrhаqiqаt, Yusuf Xоs Hоjib, Аhmаd Yugnаkiy, Alisher Nаvоiy, Forobiy singаri аllоmаlаrimiz o‘z ijоdlаridа xаlq yarаtgаn mа’nаviy bоyliklаrdаn mоhirоnа fоydаlаngаnlаr. Bugungi аdаbiyot mаydоnigа kirib kеlgаn vа kеlаyotgаn ijоdkоr hаm xаlq оg‘zаki ijоdigа murоjааt etgаn hоldа, nоdir аsаr yarаtishi mumkin, аks hоldа, bundаy аsаrlаr sifаt tаyanchini yo‘qоtib, kitоbxоn e’tibоrini jаlb etоlmаsligi tаbiiy. Bоlаlаr kitоbxоnligining bоy mаnbаi xаlq оg‘zаki ijоdi аsаrlаridir. Fоlklоr bоlаlаr аdаbiyotini yarаtishdа yozuvchi vа shоirlаr uchun muhim mаtеriаl bo‘lib xizmаt qilаdi. Оg‘zаki bаdiiy ijоd bоlаlаr tаfаkkurini o‘stirishdа, milliy qаdriyatlаrni аnglаshida mustаqil, оngli o‘qishlаri uchun tаyanch bo‘lаdigаn tаrbiyaviy аhаmiyatgа egа mа’nаviy оzuqаdir. XX аsrning 20-yillаridаn bоshlаb xаlq оg‘zаki ijоdigа dоir ko‘pgina ilmiy ishlar yaratildi. Bu borada H.Zаrifоv, M.Аlаviya, M.Аfzаlоv, Q.Kаrimоv, Z.Husаyinоvа, M.Murоdоv, G‘.Jаhоngirоv, T.Mirzayev, B.Sаrimsоqоv, K.Imоmоv, О.Sаfаrоv, А.Musаqulоv, M.Jo‘rаyеv singаri оlimlаrning tаdqiqоtlаri fоlklоr аsаrlаrini o‘rgаnishdа аsоsiy nаzаriy mаnbа bo‘lib xizmаt qilаdi. Xаlq yarаtgаn mаqоl, tоpishmоq, mаtаl, tеz аytish, ertаk vа dоstоnlаrning tа’lim- tаrbiyaviy аhаmiyati hаqidаgi fikrlаr ilmiy-nаzariy jihatdan batafsil yortilgan. Zotan, xаlq ijоdiyotining tubsiz ummоnidаn suv ichmаgаn insоn mа’nаviy оlаm sirlаridаn vоqif bo‘lа оlmаydi. Insоn tug‘ilgаn kunidаnоq tushunish, fаhmlаsh, idrоk etish, muhоkаmа qilish, fikrlаsh, o‘ylаb tоpish quvvаtigа egа bo‘lаdi vа bu xususiyatlаr bоlаning o‘sib kаmоlgа yеtа bоrishi bilаn rivоjlаnib bоrаdi. Bоlа tug‘ilgаn kunlаrining ilk dаvridаnоq оnа аllаsidаn bаhrаmаnd bo‘lаdi. Ulg‘аyib bоrgаn sаri ertаklаr оlаmigа sаyohаt qilаdi. Оlаmni аnglаy bоshlаshi bilаn so‘z bоyligini оshirish, nutqi vа tаfаkkurini o‘stirishdа mаqоl vа tоpishmоqlаrni o‘rgаnishgа, ulаrning mаzmun- mоhiyatini tushunishgа hаrаkаt qilаdi. Insоngа xоs bаrchа оlijаnоb fаzilаtlаrni egаllаsh, milliy iftihоr vа umumbаshаriy аn’аnаlаrni shаkllаntirishdа dоstоnlаrgа murоjааt qilаdi. Bu qаrаshlаr оddiy tuyulsа-dа, аslidа bir nеchа аsrlаrgа tеngdоsh аvlоd- аjdоdlаrimizning tаrbiya mаhsulidir. Оg‘zаki bаdiiy ijоd hаr bir аvlоdning mа’nаviy, mа’rifiy, estеtik, аxlоqiy-tаrbiyaviy jihаtdаn kаmоl tоpishidа umrbоqiy xаzinаdir. Xаlq оg‘zаki ijоdining tа’limiy-tаrbiyaviy аhаmiyatini nаzаrdа tutib, ushbu qo‘llаnmаdа quyidаgi mаsаlаlаrni yoritishgа hаrаkаt qildik: - Аdаbiyot dаrslаridа fоlklоr аsаrlаrining jаnrlаri hаqidа nаzаriy tushunchаlаr bеrish usullаrini yoritish; - fоlklоr аsаrlаrini g‘оyaviy-аxlоqiy, tаrbiyaviy nuqtаi nаzаrdаn tаhlil qilish hаmdа ilmiy аsоslаsh; - fоlklоr аsаrlаrining bаdiiy til vоsitаlаrini tаhlil qilish; - o‘zbek bolalar og‘zаki bаdiiy ijоdining qirralarini tahlil va tadqiq etish.

Bolalarning ma`naviy olamini shakllanishida xalq badiiy ijodi yetakchi vazifani o`taydi. Bola tug`ilganidanoq ona allasi orqali xalq merosidan bahramand bo`ladi. Ulg`aygan sari xalq yaratgan bitmas-tuganmas ma`naviy xazinaning aqiqu marjonlaridan zavqlanib, kamolotga erishadi. Bolani allalagan, erkalagan, qo`shiqlar va o`yinlar olamiga chorlagan, lirik hislar, lavhalar orqali hayajonini jo`nbushga keltirgan ijodkorning poeziya yaratish jarayoni o`ziga xos mahoratni talab etadi. Bolalar uchun kattalar tomonidan maxsus ijod qilingan qo`shiqlar, o`yinlar orqali bola ruhiyatining hamma qirralarini o`sha janrda mujassamlashtirgan, tinglashi, aytib yurishiga moslashgan og`zaki adabiyot – bolalar folkloridir. U o`zining so`zi, kuyi, ritmi, obrazliligi, bo`yoqdorligi, jarangdorligi bilan boshqa janrlardan ajralib turadi. Bolalar folklori ham turmush voqeliklarini so`z o`yinlari, musiqiy ohanglar, dramatik ijro shakllarida aks ettiradi. Bolalarda vatanparvarlik, erksevarlik, mehnatga muhabbat, kishilarga ishonch, do`stlarga sadoqat, tabiatga e`tibor tuyg`ulari qo`shiqlar, o`yinlar orqali shakllantirib boriladi. Umumiylikdan xususiylikka qarab siljish mukammallik kasb etadi. Bolalar folklorining janrlari ham bundan mustasno emas. Inson umrining to`rt davri yilning to`rt fasliga mengzatilganidek, bolalik davri o`z tarovati, o`z muhri bilan alohida xususiyatga ega. Bu xususiyat, ayniqsa, bolalar qo`shiqlari, o`yinlarida ko`zga tashlanadi. Bolalar folklorini o`z xususiyati, mohiyati, xarakteri va tuzilishidan kelib chiqib, quyidagicha guruhlashimiz mumkin: 1. Bolalar termalari. 2. Bolalar qo`shiqlari. 3. Bolalar o`yinlari Bolalar termalari, xususan, uch yoshdan olti yoshgacha bo`lgan bolalar o`rtasida ko`proq kuylanadi. Ular to`rt misradan iborat bo`lgan she`r va qo`shiqlardan tashkil topgan bo`lib, bola tomonidan ijod qilingan. E`tibor qilib qarasak, bola yolg`iz bo`lganda zerikishini sezdirmaslik uchun ijod qiladi. O`yinchoqlari, o`ziga tanish jonivorlar, narsalar haqida she`r to`qiydi. Bolalar termalari aksariyat to`rt misradan iborat bo`ladi. Ba`zan esa olti misrada ham uchraydi. Bola tomonidan aytiladigan termalar ularning so`z boyligi darajasida belgilanadi. Bu yoshdagi bolalar psixologlarning aytishicha, 1300 dan 3000 gacha miqdordagi so`zlarni o`zlashtirar ekan. Inchunin, bola erkin vaznda qofiyali yoki qofiyasiz she`r to`qiy olishi mumkin. Bolalar tilidan aytilib yuriladigan quyidagi termalarga e`tibor qaratsak: Qo`zichog`im jingalak, Jo`ni silliq jamalak. Ko`zi qora quralak, Rangi guyo kamalak. Yoki; Chumchuq, chumchuq deng, Labingda uchuq,uchuq deng. Chirillab uchsa tomlardan, Burning puchuq, puchuiq deng. Hay,hay, chumchuq jajji qush

Shoxda turmay pastga tush. Bolalar uy hayvonlari, qushlar bilan bir yarim yoshligidanoq tanisha boshlaydilar. Chunki aynan shu vaqtdan boshlab har bir narsaga intiluvchan, o`ta qiziquvchan, diqqatini tortgan narsalarni ushlab ko`rishga harakat qiladigan bo`ladilar. Bolalar hayvonlar, qushlarning harakatlarini kuzatishlari orqali ularning farqi, rangi, shakl-shamoyili, ozuqasi bilan ham tanishadilar. Ana shular yordamida tabiatni, olamni anglay boshlaydilar. Termalarning ixcham, jarangli, siqiq so`zlardan tarkib topganligi bola nutqining tiniq va ravon bo`lishini ta`minlaydi. Bolalar ijodkorligi qo`shiq, o`yin mashg`ulotlari vaqtida yuzaga keladi. Ularning o`yinlarida tanaffus bo`lmaydi. Negaki, bolalarning serharakatligi, jo`shqinligi, g`ayratchanligi uning so`zamollik fantaziyasi bilan uyg`unlashib ketadi. Bolalar aytib yuradigan “Qaychi-qaychi” termasi o`yin harakati bilan ijro etiladi. Bu terma asosan qiz bolalar o`rtasida ijro etiladigan dialogik shakldan iborat bo`lib, bu ularning sevimli o`yin-qo`shiqlariga aylanib ketgan. O`yin kompozitsiyasi quyidagicha: Ikki qiz bola orqa tomonlama turib, bir-birlarini qo`llarini qaychisimon shaklda o`tkarib oladilar. Termaninig har bir misrasini aytayotganda biri engashib, ikkinchisini ko`taradi. Shu zaylda termaning oxirgi misrasini qizlardan qay biri aytsa, ikkinchisi unga qand beradi. Termaning matni shunday: Qaychi-qaychi, - Qaqqa borasan? Po`lat qaychi. - Toqqa boraman. Po`lat qaychi - Tog`da naqasan? Qo`limni kesdi. - Pista chaqaman. Mullavachchalar Pistani mag`zi Yo`limni to`sdi. Qo`qonni qanti. Qarangki, bolaning ongi shuurida har bir predmetning shakli, vazifasi, joyi, maza-ta`mi haqida tasavvur mavjud. U mana shu tasavvuri darajasida ijod qiladi. Po`lat qaychining o`tkirligi, sho`x bolalarning yo`l to`sarligidan ranjigan qizaloq holi joy qidirib, toqqa qarab ketmoqchi. Tog`da zerikmasligi uchun pista chaqib, o`zini ovutmoqchi. U behudaga toqqa ketmaydi. Pista tog`da o`sadi. Uning mag`zi totli, yemishligi Qo`qonning dong`i ketgan qandining shirinligiga tenglashtiriladi. O`zbek bolalar termalari xazinasi juda boy, sermazmun, serbo`yoq va ohangdor. Bola hayotini o`yin-kulgi bilan birga o`qish, maktabga borish, kattalardek ishlash orzu-istagi bilan ham to`ldiradi. Ularni mo`jazgina ijod laboratoriyasida ishlaydi. Termalar bolalarni jismonan, aqlan va ma`nan tetiklashtiradi. Tafakkurini, nutqini o`stiradi. Bolalar qo`shiqlari. Xalq badiiy ijodiyotida bolalar qo`shiqlari alohida o`rin egallaydi. Olamni estetik idrok qilish, kayfiyatni ko`tarish, beg`ubor qalbda ezgulikni uyg`otish, ma`nan va ruhan tetik bo`lish bolalik duhyosidagi ta`lim- tarbiyadan boshlanadi. Bejizga buyuklar bolani ona qornidaligidanoq tarbiyalab borish kerak, - deb ta`kidlamaganlar. Ona eshitgan qo`shiq, tinglagan kuyi og`ushida qanchalik kayfiyati ko`tarilib, madaniy dam olsa, tug`ilajak farzand ruhan tetik, ma`nan sog`lom, qobiliyatli, zukko, mehr-oqibatli bo`lishi tabiiy. Bu jarayon go`daklik va bolalik davrida yanada mukammallashadi, ulg`aygan sari mustahkamlanadi.

Bolalar anglaydigan milliy urf-odatlar, tabiat mo`jizalari, turmush jarayonidagi harakat-holat, ota-ona va boshqalarga bo`lgan munosabatlarni junbo`shga keltiradigan ichki kechinmalar, his-tuyg`ularning kattalar tomonidan bolalar idroki darajasida aytilgan, kuylangan, xirgoyi qilingan qo`shiqlar bolalar qo`shiqlaridir. Ular o`zining obrazliligi, ritmi, kuyi bilan boshqa lirik qo`shiqlardan ajralib turadi. Bolalar qo`shiqlari dastlab 1932-yilda nashr qilingan “Ashulalar to`plami”da chop qilingan. Bunda “Bozor boraymi qizim?”, “Boshginam og`riydi” kabi ikkita hazil-mutoyiba qo`shig`i kiritilgan. 1934- yilgi to`plamda esa “Qaychi-qaychi” termasi va “Laylak keldi” qo`shiqlari bosilgan. 1935-yilgi “Ashulalar to`plami”da ham bolalar repertuariga maxsus bo`lim ajratilib, to`qqizta bolalar qo`shiqlari nashr etildi. 1937-yilda esa o`zbek bolalar qo`shiqlari alohida kitob holida “Bolalar qo`shiqlari” nomi bilan chop etildi. Unda 18 ta bolalar qo`shiqlari e`lon qilingan. Bolalar qo`shiqlarini mavzu qamroviga ko`ra quyidagicha guruhlashimiz mumkin: 1. Mavsum-marosim qo`shiqlar. 2. Mehnat qo`shiqlari. Mavsum-marosim qo`shiqlari yil fasllari va milliy an`analarimiz bilan bog`liq bo`lgan, faqat bolalar tomonidan ijro etiladigan qo`shiqlardir. Kattalar bolalarninig tabiatga bo`lgan qiziqishini uyg`otish, muhabbatini oshirish, har bir faslning o`z ziynati bilan tanishtirishda ham faol bo`lganlar. Ular tabiat mo`jizalarini va milliy urflarimizni qo`shiqlar tarzida bolalarga o`rgatganlar. Yil fasllari bilan bo`g`liq bahorda kuylanadigan qo`shiqlar “Boychechak”, “ Oftob chiqdi olamga”, “Chittigul”, “Qaldirg`och” kabilar shular jumlasidandir. Boychechak bahor darakchisidir. Bahor kelishi bilan bolalar ko`chalarda to`da- to`da bo`lib, turli o`yinlar o`ynaydilar, varrak uchiradilar, qizlar tolbargakdan qasaba yasab boshlariga taqadilar, qo`shiqlar aytadilar. Ularning birinchi bahor qo`shig`i “Boychechak”dir. “Boychechak”ning kattalar va bolalar tilidan yozib olingan yigirmaga yaqin varianti mavjud bo`lib, hajm jihatidan hammasi deyarli bir xil, ya`ni 8-10 misradan iborat. “Boychechak”ning mukammal deb hisoblangan quyidagi varianti xalq o`rtasida va bolalar ijodida keng tarqalgan. Boychechagim boylandi, Qozon to`la ayrondi, Ayroningdan bermasang Qozonlaring vayrondi. Qattiq yerdan qatalab chiqqan, boychechak, Yumshoq yerdan yumalab chiqqan, boychechak. Boychechakni tutdilar, Tut yog`ochga osdilar. Qilich bilan chopdilar, Baxmal bilan yoptilar. Bolalar tushunchasida boychechak yoshlik, navqironlik, jo`shqinlik ramzi. U nozik bo`lsa-da, ildizi baquvvat. Aqli raso, zukko, navqiron yoshlar bir maqsad sari yo`lga tushdimi, uni hech qanday kuch fikridan qaytarolmaydi. Bu davrda ular o`ta g`ayratli, jo`shqin, serharakat bo`ladilar. Boychechak ham qahraton sovuqning zarralari uzoqlashmay, yer isimay turib, toshloq, qattiq yermi yoki yumshoq

joymi tatalanib bo`yin cho`zib chiqadi. U bosilsa-da, yanchilsa-da yana qaddini rostlab o`sib kelaveradi. U ramziy ma`noda isyonkor ham. U hurlik, erkinlik tarafdori. “Boychechak” qo`shig`i bolalarning sevimli qo`shiqlaridan biri bo`lib, u turli joylarda har xil variantlarda uchraydi. Ulardagi ayrim so`zlar, jumlalar va shakli ham bir-biridan farq qiladi. Bu turlichalik davrning o`zgarishi bilan ramziylik kasb etsa, mahalliy kolorit nuqtai nazarida dialektik xoslikni ifodalaydi. Turli regionlarda aytilgan variantlar 4 yoki 6 misradan iborat. Ularning mazmuni ham bir-biridan farq qiladi. Masalan; Boychechagim bolasi, Qulog`ida donasi. Donasini olay desam, Yugurib chiqdi onasi. Bu variantda boychechak erka, nozik, tanti bolaga o`xshatiladi. Bolasining o`jarligini sezdirmaslik uchun onasi unga qalqon. U zarar ko`rmay o`sib-ulg`ayishi kerak. Yana bir variantda boychechakning nozik tanasi arqonga o`xshatiladi. Ya`ni boychechak tanalari arqondek tegirmonni aylantirishga qurbi yetadi. Qattiq yerdan Qatalib chiqqan boychechak, Yumshoq yerdan Yugurib chiqqan boychechak, Boychechagim boylandi, Tegirmonlar aylandi. “Boychechak” qo`shig`ining keyingi vaqtlarda sayqallashtirilgan, peysaj elementlari ifodalangan variantlari yuzaga keldi: Bolalar, bolalar, boychechak, Boychechakni teraylik. Qarang, qanday chiroylik, Boychechagim ochildi, Qirga tilla sochildi. O`simliklar, gullar dunyosi bilan bog`liq bolalarning yana bir sevimli qo`shiqlaridan biri “Chittigul”dir. Bu gul ham bahorni eslatgani uchun mavsum qo`shiqlar turkumiga kiradi. Qizlar ijrosida aytiladigan bu qo`shiq mayin harakatlar orqali chiroyli ohangdorlik kasb etadi. To`rt, olti, sakkiz juftlikdan iborat qizlar kaftlarini bir-biriga urib, qarsak chalib qo`shiqni maqom bilan turgan joylarida ijro etishadi. Ohangni o`zgarishi, ovoz tempini oshishi ijrochini serharakat bo`lishga undaydi. Qo`shiqni bir qiz ijro etadi boshqalari naqoratiga jo`r bo`lishadi: Chitti gul-o, chittigul, Gul yaxshi, gul yaxshi, Hay-yu chittigul, Gulning bahosi yaxshi. Chitti gulga gul bosay, O`rtadan chiqqan qizning Bir yonini yonbosay, Haydar kokili yaxshi. Hay-yu chittigul, Hay-yu chittigul, Hay-yu chittigul. Hay-yu chittigul, Hay-yu chittigul. Oq sholi-yu ko`k sholi,

Hay-yu chittigul. Oq sholini oqlaylik, Qo`ling qo`lvog`da bo`lsin, Ko`k sholini ko`klaylik. Beling belbog`da bo`lsin. Hay-yu chittigul, Hay-yu chittigul, Hay-yu chittigul. Hay-yu chittigul. Ariq bo`yi sirg`anchiq, Dukur-dukur ot keldi, Sirg`ana ketmang, jon kelin. Chiqib qarang kim keldi. Qaynonangiz urishqoq, Aravada un keldi, Urisha ketmang, jon kelin. Childirmada gul keldi, Hay-yu chittigul Hay-yu chittigul, Hay-yu chittigul. E`tibor qilib qarasak, qo`shiq matnining mazmuni ham bir chiziq atrofida emas, tarqoq: goh chittigul haqida, goh qiz bolaning kundalik hamrohi qo`g`irchog`ining beshigi tilga olinsa, goh ot-aravaning xabarchiligi-yu, goh qo`shni kelin va qaynona murosasi tilga olinadi. Qo`shiqda kundalik turmushdagi voqeliklar badiiy ifodalangan. “Chittigul” qo`shig`i o`yinqaroqligi bilan ajralib turadi. U mukammal ishlangan, go`zal qo`shiq. Bahor elchisi nomini olgan qush qaldirg`och insonning do`sti sifatida bolalarga tanishtiriladi. Qaldirg`ochning samoda sho`x o`yini, quvnoq va yoqimli sasi bolalar diqqatini o`ziga rom qiladi. Ayniqsa, qaldirg`ochning xuddi odamlar kabi loydan “qurg`on” yasashi, chug`urchuqlarini tumshug`i bilan oziqlantirishi, ularni uchishga harakatlantirishi, insonlar kabi mehnatkashligi bolalar diqqatini tortadi, shu jajjigina qushchaning serharakati murg`ak qalblarni hayotga bo`lgan intilishini, Vataniga muhabbat tuyg`ularini uyg`otadi. Bolalar qaldirg`ochni erkalab, ba`zan do`q-po`pisa qilib, unga murojaat qiladilar. Qaldirg`och, g`och, g`och, Eshigingni och, och! Eshigingni ochmasang, Tuynugingdan tushaman, So`k oshingni ichaman, So`ngra qochib ketaman. Qaldirg`och, g`och, g`och, Chiyillamay bola och. Mening sochim jingalak, Pista bilan bodom soch. Bolalarning bahor mavsumida aytiladigan qo`shiqlaridan yana biri “Oftob chiqdi olamga” turkum she`ridir. Qo`shiq oftobning chiqishi, kunlarning isishi, pishiqchilik, to`kin-sochinlikdan darak beradi. Qo`shiq orqali bolalar o`z ichki kechinmalarini, araz-ginalarini ham ifodalaydilar. Qo`shiq quvnoq ohangda, ko`tarinki kayfiyatda aytiladi: Oftob chiqdi olamga, Yugurib bordim xolamga. -Xola, xola, kulcha ber! Xolam dedi:-O`tin ter! O`tin terdim bir quchoq,

Kulcha yopdi bir o`choq. O`g`liga berdi yog`liq kulsha, Menga berdi kuyuk kulcha. Qo`shiqning mazmuni matnidan ma`lum. By o`rinda bola qornidan ham ko`ra qadriga xafa. U mehnat qilib, kuyuk kulchaga ega bo`ldi. Bu nohaqlikdan juda ranjiganligini hazil she`r orqali badiiy ifodalaydi. Bolalarning ajoyib mavsumiy qo`shiqlaridan biri “Laylak keldi, yoz bo`ldi” turkumidir. Laylak haqidagi qo`shiqlar yigirmanchi yillarda yozib olib, e`lon qilingan bo`lsa-da, eng mukammal varianti professor Hodi Zarifov tomonidan nashrga tayyorlangan “O`zbek folklorida” keltiriladi: Laylak keldi, yoz bo`ldi, Qizlar o`yin tushganda Qanoti qog`oz bo`ldi Men nog`orachi edim. Qanoti qog`oz bo`ldi. Nog`oram bir kun buzildi, Laylak boradi toqqa, Tanoblari uzildi. Qor buvaning dastidan. Qanotlarim suzildi. Quloqlarida halqa, Laylak keldi, ilon qoch. Halqasi tushib qoldi. Bola-chaqang olib qoch O`tirdi yig`lamoqqa. Yangi to`ning kiyib qoch, Men Bobo hoji edim, Eski to`ning tashlab qoch! Qizlarga boshchi edim. Eski to`ning tashlab qoch! Bu turkum qo`shiq yoz faslida aytiladi. Bolalarga laylak yoz elchisi sifatida tanishtirilgan. Laylak muqaddas qush bo`lib, u ertak, dostonlarda kishilarning, asar qahramonlarining eng yaqin do`sti, haloskori, homiysi, xabarchisi obrazida namoyon bo`ladi. Qo`shiqning bolalarga xos yana bir tomoni shundaki, laylak insonning dushmani ilondan qo`rqmaydi. U ilon yeydi. Laylak kelish vaqtida ilon tullab, po`st tashlaydi va iniga kirib ketadi. Katta-yu kichik ilondan qo`rqadi. Qir- adirda, yaylovda bolalar erkin o`ynashni xohlaydilar. Yoz yaqinlashgan sari Laylakni kelishini orziqib kutadilar. Bu qo`shiq fasl ko`rinishining ildizi hamdir. Bolalar qo`shiqlariga xos jo`shqinlik, yengil yumor fasl qo`shiqlarida ko`plab uchraydi. Kuz, qish fasllari bilan bog`liq qo`shiqlar mazmunan va shaklan pishiq, tasvirli ifodalangan. Kuz faslida tininmsiz yomg`ir yog`ishi, poliz ekinlarining g`arq pishib yetilishi yoki pishib o`tganligi qo`shiq mazmunini yoritadi. “Yomg`ir yog`aloq” qo`shig`i yengil yumor asosiga qurilgan. Unda yalqov, dangasa bolalar kulgi qilinadi. Bolalar nutqida ko`p aytiladigan mashhur qo`shiqqa e`tibor beraylik: Yomg`ir yog`aloq, Kesha-yu kunduz Echki sog`aloq. Og`zi tinmaydi. Boyning og`lini Qornini qashlab Qorni dumaloq. Yulduz sanaydi. Bu qo`shiq shoirlar ijod laboratoriyasida qayta ishlanib, yangicha variantda ommalashib ketdi. Bolalar shoiri Qudrat Hikmat yomg`irning foydali tomonlarini tasvirlaydi. Xalq ijodiga moslashtirib oladi. Ya`ni: Yomg`ir yog`aloq, Tarnovdan oshib, Yam-yashil o`tloq. Tushadi shoshib.

Endi ekinlar, So`ng jilg`alardan Chiqarar quloq. Oqadi toshib. Fasllar ichida o`z tarovati bilan kumush epitetini olgan qish ham bolalar diqqatini jalb qilgan. Izg`irin shamoli-yu qahraton sovug`iga qaramay oppoq qor ustida zavq-shavqqa to`lib, chana uchgan bolalar qishni ham orziqib kutadilar. Qish faslida yilning almashishi, Qorboboning sovg`a-salomlarini tortishib olishlari, Qorqizni yaxshi ko`rib qolishlari bolalr qo`shiqlarini yaratilishiga sabab bo`lgan, desak adashmaymiz. O`zbek bolalari orasida 30-yillardan beri archa bayramini nishonlash, qorboboni kutib olish odat bo`la boshlaydi. Bu taraddud asta-sekinlik bilan kengayib, an`anaga aylanib qoldi. Har yangi yilda sovg`aga to`lib keladigan qorboboni kutmagan, archani tanimagan bola bo`lmasa kerak. Ko`ngillarini xushnud qilish, qorbobodan yaxshiroq sovg`a olish uchun ularning sha`niga she`r, qo`shiqlar to`qiganlar. Qorbobo keldi, Chollar yugurar Yugurib yelib. Qoqilgan, sudralgan. Oq ko`rpachasini Kampirlar baqirar: Olamga yoyib. - Nega chopasan? Bolalar yugurar, - Bolalar, der “Qorbobo”ni kutgali. Boboni ko`rgani. Sovg`asini olgani. She`rning ohangi , ritmi qo`shiqning yengil va tez aytilishiga moslangan. Qo`shiqlardan parcha keltiramiz: Qor yog`di gupillatib, Qorbobo taqillatib. Kirib keldi bog`chalarga Soqolini silkillatib. Ayniqsa, bolalar bog`chalarida archa bayramini o`tkazish, Qorboboni orziqib qarshi olish, qanday sovg`alar ulashishini sir saqlash juda qiziqarli nishonlangan. Bolalar Qorboboning uzoq o`lkalardan sovg`alar bilan kelishiga rostdan ishonib, intizorlik bilan kutganlar. Qorboboning gupillab yog`ib turgan qorda izg`irin shamol bilan vahimali kelishi bolalarning qish haqidagi tasavvurini oshirgan. Har bir faslning o`ziga xos xislati, ziynati bolalarga qo`shiqlar orqali tushuntirilgan. Bolalar har bir faslning boshlanishida o`ziga mos qo`shiqlarni ijro etganlar. Bolalar tomonidan ijro etiladigan marosim qo`shig`i “Yo Ramazon”dir. Bu qo`shiq faqat ramazon oyining uchinchi kuni o`g`il bolalar tomonidan uch kun aytiladi. Muqaddas ramazon oyida uch kun ro`za tutilgach, bolalar to`da-to`da bo`lib, ro`zaning boshlanganidan xabar beradilar. Odamlarni bir oy ro`zada himmatli, saxovatli bo`lishga, xayr-ehson qilishga chaqiradilar. Bu qo`shiq milliy an`analarimizni o`zida saqlaganligi bilan ahamiyatlidir. U xalqona aks etgan. Bu uyga baraka, baraka… Ro`zani uch kun tutib keldik sizga Ro`zani zakotini bering bizga. Oq uyning tepasida oy ko`rinar,

Bu uyning egalari boy ko`rinar. Xo`ja Xizir nazar qilsin eshigingizga Xudoyim o`g`il bersin beshigingizga. Oq tanga, ko`k tanga, chiqara qoling, jon yanga. Oq amaki, to`q amaki, Chiqa qoling, boy amaki. Qo`lingiz ochiq bo`lsin ehsonga, Ko`nglingiz to`liq bo`lsin iymonga. Oq tanga, ko`k tanga, chiqara qoling, jon yanga. Oq amaki, to`q amaki, Chiqa qoling, boy amaki. Mehnat qo`shiqlari. O`zbek xalq og`zaki ijodi durdonalaridan bolalarga meros qoladigan qo`shiqlardan biri – bu mehnat bilan bog`liq mavzulardir. Bolalar taqlidchi bo`ladi. Xususan, bobo-buvilari, ota-onalari, aka-opalari bajaradigan ishlarni kuzatib, ularning xatti-harakatlarini o`z o`yinlari, qo`shiqlarida takrorlaydilar. Ularning qo`shiqlarini o`zlariga moslashtirib, o`zlashtiradilar. Bolalar, xususan, 7 yoshdan boshlab mehnat jarayoniga kirishadilar. Bajariladigan ishlarni anglay boshlaydilar. Bolalar kattalar bilan birgalikda podaga chiqqanda, ekin yerlarni chumchuq, olaqarg`a va shunga o`xshash qushlardan qo`riqlaydigan paytda o`z qo`shiqlarini aytadilar. Mehnat bolani ijtimoiy hayotning ichiga olib kiradi, turmush, oila, ro`zg`or degan tushunchalarni mehnat orqali anglay boshlaydilar. Kattalar o`zlari bajaradigan ishga bolalarni jalb qilish yo`li bilan bu jarayonni amalga oshiradilar. Bolalar kundalik turmushdagi turli mehnat qurollari, vositalari, shakllari bilan tanishib boradilar. Bolalar ko`pincha to`da bo`lib, poda boqqani chiqib ketishadi. Podadan qaytayotganda qo`shiqlar aytib, o`z ishlaridan mamnun bo`lib qaytadilar: Podalar kelar bosh-bosh, Shildir-shildir kishonim, Oyog`ida chag`ir tosh. Shildirama kishonim. Chag`ir toshni olaylik, Shildirasang mungrab Oyog`iga kishan uraylik. Buzoq qochar, kishonim! Bolaning bu qo`shig`i podaning bir-biridan ajralib ketmasligi, qochmasligi, bir maromdagi harakatini belgilaydi. Chunki uy hayvonlari ham yaxshi va yomon munosabatni his qiladi va shunga qarab harakatda bo`ladilar. Bolalarning meva daraxtlarini chumchuq va yovvoyi qushlardan asrashi, ularni tez-tez quvib turishi ham ularning mehnati hisoblanadi. U endi tomoshabin emas. Mevalarni qo`riqlasa, uzoq vaqt saqlash mumkinligini tushunib yetadi. Ular o`z qo`shiqlarini yaratib, baland ovoz bilan qushlarni haydashga urinadilar: Hala-yo, hala-yo! Katta polni tala-yo! Katta polga to`ymasang, Kichik polni tala-yo. Yoki: Jo`xorilar bo`ldi oq,

Qo`nma shum qorayaloq. Agar qo`nsang, uraman, Bo`lar oyog`ing cho`loq. Hayu, huvva! Bo`sh chelaklarni to`ldirib, suv tashib kelish ham bolalarning mashaqqatli mehnatlaridan biridir. Ilgari vaqtlarda ham suv tanqisligi bo`lib, bolalar kattalar qatorida tinmay suv tashiganlar. Bugungi kunda ham bu tanqislik asosiy muammolardan biridir. Bolalar yoshlariga mos, kuchlari yetadigan chelak va idishlarni suvga to`ldirib keladilar. Bu harakat bir kunda to`rt yoki olti martagacha davom etadi. Bolalar zerikmaslik uchun qo`shiq xirgoyi qilib, she`r aytib ishlarini bajaradilar. Chelagim-ho, chelagim, Borguncha taqir-tuqur. Chelagim-ho, chelagim, Qaytguncha shaldir-shuldur. Zilol suving saqlagin, Bir tomchisin to`kmagin. Suv keltirmoq mushkuldir, Uni to`kmoq osondir. Tosh yo`llarga to`qnashsam, Chayqalmagin chelagim. Ko`rinadiki, bola mehnat orqali har bir narsaning qadrini tushunyapti. Uni asrab-avaylash darkorlisini anglab yetmoqda. Bunday qo`shiqlar bolalar ishini tezlashtirib, yengillashtiradi. Bolalarda mehnatga muhabbat ruhini uyg`otadi, halollik, poklikka undaydi. Bolalar o`yinlari. Inson umrining eng go`zal, beg`ubor onlari bolalik davridir. Go`daklik davridan mehnat faoliyati boshlangunga qadar turli xil mashg`ulotlar bilan shug`llanadi. Uning qiziqishi, yoshiga qarab harakatlar qilishi bolalar o`yinlaridir. S.Ya. Marshakning ta`rificha, “O`yinlar oddiy jismoniy harakatlardangina iborat bo`lmay, ma`lum ritm, ohang, badiiy so`z, syujet va kompozitsiyalarga ega bo`lgan “bolalarning jiddiy mashg`ulotlaridir”. Bolalar yoshlikdan o`yinlar bilan ovunib, undan ma`naviy zavq oladilar, aqliy va jismoniy kamolotga erishadilar. Rus pedagogi A.S. Makarenko bolalar o`yinlarini uch davrga bo`ladi: birinchi davr - 8 oylikdan-6 yoshgacha bo`lib, xona ichidagi o`yinlar davri, ya`ni o`yinchoq davri; ikkinchi davr- 7 -12 yoshgacha bo`lib, serharakat o`yinlar davri; uchinchi davr - 13-16 yoshgacha bo`lib, o`yin jarayonlarining asta-sekin mehnat faoliyati bilan almashinishi davri. Bu davrda bolalar ko`pincha jamoa bo`lib turli o`yinlar o`ynaydilar. Xususan, sport o`yinlari shu davrga mos keladi. Kuzatishlar shuni asoslaydiki, bola birinchi va ikkinchi davrda faqat o`yin bilan mashg`ul bo`ladi, uchinchi davr bola ulg`ayib, jismoniy shakllanib borgach, sport o`yinlari bilan shug`ullanadi. O`zbeklar, ular bilan birga yashagan xalqlar va qabilalarning milliy o`yinlari haqidagi dastlabki ma`lumotlar bizgacha XI asrning buyuk lingvisti, tarixchisi, etnografi Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asari orqali yetib kelgan. Devon muallifi O`rta Osiyo territoriyasida yashagan qabila va xalqlarning

milliy tillariga, ayrim so`zlariga izohot berish orqali kishilarning mashg`ulotlarini va bolalarining o`yinlarigacha tilga oladi, ularning qoidalariga ta`rif beradi. Devonda “Mono`z-mono`z”, “O`tush-o`tush”, “Tobiq”, “ Salavot”, “Quvushish” singari o`yinlar va ularning qoidalari haqida ma`lumotlar berilgan. Masalan, “Mono`z-mono`z” bolalar o`yini kompozitsiyasi quyidagicha; “Bolalar tiz cho`kib, dengiz bo`yida o`tiradular. Sonlari orasiga ho`l qum solib to`ldiradilar. So`ng qo`llari bilan qumni uradilar. Ulardan biri ona boshi bo`lib, mono`z-mono`z deydi. Qolganlari na mono`z-nimaning mo`nguzi (shoxi) deb so`raydilar. U birin-ketin shoxli hayvonlarni nomini sanab ketadi. Uning ketidan ular ham takrorlaydilar. So`ng ona boshi shu nomlar ichidan shoxi yo`q hayvonlani tuya, ot, qo`y kabilarni aytib, bolalarni chalg`itadi. Qaysi bola uning ketidan shoxsiz hayvon nomini aytib yuborsa, u o`yindan chiqariladi. Bu o`yin o`g`il va qiz bolalar ishtirokida o`ynalaveradi. Yoki Sharqning mashhur chovgon o`yini – ot ustida o`ynaladigan o`yinlar orasida keng tarqalgan. Bolalar ham o`zlarini kichik “chovgonlarini” o`ylab topganlar. “Devonu lug`otit turk”da bu tobiq deb atalgan. Bu o`yin o`g`il bolalar o`rtasida o`ynalib, ular bir-birlarini ustiga chiqib, “ot” qilib minganlar. “Ot”ning xatti-harakatlarida o`zini tutolmay, yiqilgan bola yutqazib, o`rin almashadi. Bu o`yinlar qadimdan qolgan o`yin izlari bo`lib, keyingi davrlarda ham bu o`yinning mazmunini saqlagan holda bolalar o`zlariga moslab o`ynaganlar. O`yinga kiritilgan har bir yangi belgi unga yangi mazmun bag`ishlaydi. Masalan “Salavot” o`yini ham bunga misol bo`ladi. Bolalar bir necha joyni koptok sig`adigan qilib o`yadilar. Keyin ikki guruhga bo`linadilar. Chek tashlab, bir tomon ikkinchi tomonning ustiga minib oladilar va qo`llaridagi koptokni haligi chuqur tomonga yo`naltiradilar. Koptok chuqurchaga tushib qolsa yoki biron bolaga tegib ketsa, mingan bola tushadi va mindirgan bola uni ustiga minib, qo`lidagi koptokni chuqurlar tomon yo`naltiradi. Bolaning minish oldidan aytadigan so`zlari o`ziga xos; - Men minaman, ko`tarasan. Ko`tarolmasang, o`livorasan, Yo bo`lmasa, qochivorasan. Astak, pastak, calavot! Bolalarning tez harakat qilishga, chaqqon, epchil bo`lishga undaydigan o`yinlar o`g`il va qiz bolalar ishtirokida o`ynaladi. “Berkinmachoq”, “Yetib ketdi”, “Churrum kesdi”, “Quvlashmachoq”, “Oq terakmi, ko`k terak?” kabi o`yinlar shular jumlasiga kiradi. Bu o`yinlarning kompozitsiyasi deyarli bir-biridan farq qilmaydi. O`yin quyidagicha boshlanadi: Bir to`da bolalar baravariga: Yoshinmachoq, oshga pichoq, kim oyni ko`rdi?-deb, qo`llarini baland ko`taradilar. Ko`tarishdan orqada qolgan bola devorga yuzini qo`yib, ko`zini yumib, sanay boshlaydi. –Bir,ikki, uch, to`rt, besh, olti, yetti, ketti! Bo`lsa ham bo`ldi, bo`lmasa ham bo`ldi, - deb bola ko`zini ochib, bolalarni qidirishga tushadi. Qaysi bolani oldin topsa, o`sha yutqazadi. Ana shu zaylda o`yin davom etadi. “Boylandi” –o`yini ham bolalarning sevimli o`yinlaridan biri hisoblanadi. O`yin boshida ikkita onaboshi belgilab olinadi. 1-ona boshi: - Qo`ying qayda? 2-ona boshi: - Qo`yliqda.

- Tuzing qayda? - Tuzluqda. - Qo`ying nima yeydi? - O`t yeydi, beda yeydi. - Qo`ying nima beradi? - Yog`, go`sht, jo`n beradi. - Shu qizingga nima beray? - Karnaymi? Surnaymi, childirma? -Surnay. Bu o`yin ko`proq qizlar o`rtasida o`ynaladi. Bugungi kun bolalar o`yinlarida ota-bobolarimiz, buvilarimizning aksariyat o`yinlari o`z xususiyatini, izlarini yo`qotmagan. Bu o`yinlar zamirida yangi-yangi o`yinlar ham bolalar tomonidan yaratilmoqda. “Aytishma o`yinlar”, “Lolagul”, “Bulbulim-bulbulim” va bir qancha “Sanamalar” shular jumlasidandir. O`yinlar bolalarni jismonan baquvvat bo`lishini ta`minlash bilan birga aqlini charxlaydi, tafakkurini oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Bolalarning jamoa bo`lib o`ynaydigan o`yinlarida sanamalar alohida o`ringa ega. Ko`pchilik bolalar orasidan onaboshi saylab olishda yoki navbatchini belgilashda sanoq termalari bolalar o`yinlarida juda qo`l keladi. Sanoq termalari ko`pincha ohang va ritm qoidalariga qat`iy bo`ysungan kichik she`riy parchalardan iborat bo`ladi. Masalan, o`zbek bolalari o`rtasida keng tarqalgan sanoqlar anchani tashkil etadi. Bir, ikki, o`n olti, O`n olti deb kim aytdi? O`n olti deb men aytdim, Ishonmasang sanab boq. Yoki; Qars, qurs, pomidor, Onam bergan pomidor. Bir, ikki, uch, to`rt – Besh, olti, yetti, ketti! Sanoqlar ma`lum bir syujet asosiga tuzilmasligi, misralar ham biror ma`noni anglatmasligi mumkin. Ammo bolalarning o`yin boshlashlari yoki o`yin tugashi vaqtida sanoqlar asosiy vazifani bajaradi. Sanoqlar yordamida bolalar o`z o`rinlarini belgilab oladilar. Bu misollar bolalar o`yinlarining nihoyatda keng tarqalganligini tasdiqlaydi. Bu o`yinlar milliyligi jihatidan e`tiborga molik. O`zbek xalqi qadimdan yaratuvchi, bunyodkor xalq. Uning bu jihati yosh avlod harakatida, bolalar o`yinlarida namoyon bo`lmoqda. Rang-barang mavzudagi o`yinlar bolalarning fantaziyasini oshiradi, nutqini ravon qiladi, hayotda yashashga o`rgatadi. O`yinlar bolalarni dastlabki sport mashg`ulotlaridir. Ular yosh avlodni ma`nan yetuk, jismonan baquvvat, ruhan tetik bo`lishiga, inson uchun zarur bo`lgan fazilatlarni tarbiyalashda muhim vosita hisoblanadi.

XULOSA O`zbek xalqi ming yillar davomida yaratgan milliy xazinamizning nodir merosi bo`lgan og`zaki badiiy ijodi hamisha inson kamoloti, yurt farovonligi, jamiyat yetukligi borasida ma`naviy ozuqa bo`lib xizmat qiladi. Yillar uzonidan omon-eson o`tib, avlod-ajdodlardan meros qolgan folklor janrlari ijtimoiy-siyosiy, ta`limiy-tarbiyaviy sohalarda maktab, ma`naviy-ma`rifiy yo`nalishda yo`lboshlovchi vazifasini o`taydi. Xalqning turmish tajribalari, kundalik kuzatishlari natijasida yuzaga kelib, o`z isbotini topgan maqollar, haqllarni hayot maktabi darsligi desak mubolag`a bo`lmaydi. Mustaqil O`zbekistonda milliy qadriyatlar tiklanayotgan hozirgi davrda xalq yaratgan merosini yosh avlod ongi shuurida tasavvur hosil qilish, umuminsoniy qadriyatlarni har tomonlama o`rgatish va tatbiq etish davr talabi. Qolaversa, har bir shaxsning zimmasidagi mas`uliyatidir. Ana shu mas`uliyatni his qilgan inson kelajak avlodimizning yangi fikrlaydigan, izlanuvchan, mehr-oqibatli, yurtsevar, elparvar egalarini yetishtirishda, tarbiyalashda o`z hissasini qo`shadi. Buyuk allomalarimizning ibratomuz hayotlari, Vatan, xalq uchun qilgan xizmatlari haqida, aziz – avliyolarning ilmi-urfoni haqida, mamlakat osoyishtaligi, tinchligi, xalq or-nomusi uchun kurashgan sarkardalar haqida, qolaversa, Vatanning har bir go`shasi xususida ota-bobolarimiz yaratgan rivoyatlar o`zining ilmiy, badiiy ahamiyati bilan qimmatlidir. Rivoyatlar mavzu doirasi nuqtai nazarida asoslanib, tahlillar, misollar bilan yoritilgan. Rivoyatlarni izchil o`rganish va tatbiq etish yosh avlod kamoloti uchun muhim manba hisoblanadi. Bolalar tasavvurini, fantaziyasini o`stirishda ertaklar alohida o`rin tutadi. Har bir aytiladigan ertak bolalarda yangicha taassurot qoldiradi. Bolalar ertak qahramonlariga o`xshashga harakat qiladilar, sehrli narsalarga ega bo`lishni istaydilar yoki o`zlari sehrgarga aylanib qolishni va qahramon singari behisob kuch-qudratga qodir bo`lishni orzu qiladilar. Ertaklar yordamida yaxshilik va yomonlik sahrolarida, adiru tog`liklarida sayohat qiladilar. Ana shu davrdan boshlab nima yaxshi-yu nima yomon ekanligini anglay boshlaydilar. Bolalar ulg`aygan sari o`zlaridan kichiklarga ertak aytib berishga, ularni aqlli, vazmin bo`lishga, o`jar, injiq qiliqlarini tashlashga undaydilar. Ular ham o`zlarini kichik tarbiyachilar sifatida tutadilar. Umuman olganda, xalq og`zaki badiiy ijodi katta-yu kichik, yoshu qari uchun birdek donishmandlik majmuasi hisoblanadi. Asrlar o`tsa-da, buyuk allomalarimiz asarlarida ta`lim-tarbiya masalalari badiiy ifodalansa-da, xalq tafakkurining mahsuli bo`lgan folklor asarlari ma`naviy jihatdan olamshumul mohiyat kasb etishdan davom etaveradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O`zbek xalq poetik ijodi. -Toshkent: “O`qituvchi.” 1990. 2. Imomov K. O`zbek xalq prozasi. -Toshkent: “Fan.” 1981. 3. Sattorov U. O`zbek xalq toponimik rivoyatlari. Avt.ref.diss. -Toshkent. 2001. 4. Jo ` ra y ev M . O ` zbek xalq ertaklarida sehrli raqamlar. - Toshkent: “ Fan. ” 1991. 5. Jo ` ra y ev M. , Shomusarov Sh. O ` zbek mifologiyasi va arab folklori. - Toshkent: “ Fan. ” 2001. 6. O ` zbek xalq maqollari. 2 tomlik. - Toshkent. 2002. 7. Jahongirov G`. O`zbek bolalar folklori. –Toshkent. “O`qituvchi.” 1975. 8. Imomov K . O ` zbek satirik ertaklari. - Toshkent : “Fan . ” 1974 .

O'xshashlar

Bolalar folklori

O’zbek bolalar folklori

Bolalar folklori misollar

Bolalar folklori va mumtoz adabiyot namunalari

O’zbek marosim folklori