Navoiyning til haqidagi fikrlari - Adabiyot - Referatlar

Navoiyning til haqidagi fikrlari

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Navoiyning til haqidagi fikri Navoiy “Muhokamat-ul-lug`atayn ” da til va tafakkurning umumiy masalalari to`g`risida ham fikr yuritadi.Uning til va tafakkur haqidagi fikr-mulohazalarida ilg`or ,ratsionalistik tushunchalar ham,o`rta asr sxolastik falsafiy qarashlari ham bor. Navoiyning tushunishicha,til ijtimoiy hodisadir.Til insonni hayvondan ajratuvchi “gavhari sharif ” dir.Til tafakkurning ifoda qurolidir. Kishining ko`ngli (fikri) daryodir,so`z esa –dur,so`zlovchi g`avvosdir.Dur turli xilda bo`lgani kabi,so`z ham har xil bo`ladi.Yaxshi so`z kishiga jon baxsh etadi,yomon so`z kishini halok etishgacha olib boradi.Til ma`rifat va adabiyot quroli hamdir.So`z so`zlashdan maqsad ma`no ifodalashdir: “amo chin alfoz va iboratdinmurod ma`nidir va mazkur maxluqotdin maqsud insondur va ul mazxari maoniy va bayon,so`z aning so`zidadir va takallum aning kalomida borur”.Binobarin,”ma`ni adosida alfoz tilga kelur va ul alfozdin ma`ni faxm bo`lur”.Demak,Navoiy til bilan tafakkurni bir-biridan ajratmaydi,balki ularni uzviy birlikda oladi.U ma`noni birlamchi,shaklni ikkilamchi deb hisoblaydi,ma`noga so`zning joni deb baho beradi. Navoiy tilni qotib qolgan,o`zgarmas bir narsa deb hisoblamaydi.Til o`sadi,rivojlanadi,u har doim jamiyatning extiyojiga muvofiqlashib boradi,tillar o`zaro aloqada bo`ladi,bir-biri bilan chatishadi. Til va tafakkur masalalaridagi bu ijobiy fikr-muloxazalariga qaramay, Navoiyda o`rta asr sxolastik falsafasi va islom aqidalari ham chuqur iz qoldirgan. Navoiy ishining nutq qobiliyatini xudoga,turli tillarning paydo bo`lishini Nux payg`ambar va uning o`g`illariga

www.arxiv.uz bog`laydi.U “Muhokamat-ul-lug`atayn”da bunday deydi: “Mundin so`ngra uch naf tildurkim,asl va mo`tabardur va ul tillar iborati gavhari birla qoyimning adosig`a Zevar va har qaysining furui bag`oyat ko`pdur.Ammo turkiy va forsiy va hindiy asl tillarning amnshaidurki,Nux payg`ambar…uch o`g`liga kim,Yofaz va Som va Xomdur etushur.Va bu mujmal tavsili budurki,Nux…to`fon tashviridin najot va aning mahlakasidin hayot topti,odam ma`murasida bashar jinsidin osor va inson navidin namudor qolmaydur erdi.Yofasniki,tavorix ahli Abut-turk bitirlar,Xito mulkiga yibordi va Somniki,Abul-furs bitirlar,Eron va Turon mamolikining vasatida voli qoldi va Xomniki,Abulhind debdurlar Hindiston bilodig`a uzotti.Va bu uch payg`ambarzoda avlod va atboi mazkur bo`lg`on mamolikda yoyildilar va qolin bo`ldilar”. Navoiyning fikricha, arab tili bundan mustasnodir, u “kalomi ilohiydur”,hamma tillardan go`zalroq va boyroqdir chunki xudoning kalomi bo`lgan “Quron ” va payg`ambar hadisi,avliyolar va mashoyixlar so`zi shu tilda yaratilgan.Islom dini hukmron bo`lgan bir sharoitda XV- asr mutafakkiri Navoiyning “Quron” tili bo`lgan arab tiliga diniy nuqtai nazardan yondashib,uni barcha tillardan yuqori qo`yishi ajablanarli bir hodisa emas edi. Navoiy o`zbek adabiy tili va adabiyoti taraqqiyotiga,tilshunoslik fanining ravnaq topishiga til va tafakkur haqidagi o`rta asr sxolastik va diniy qarashlari bilan emas balki radikal va taraqiyparvar fikrlari bilan,konkret fakt va misollar asosida “turk” va “sort” tillarini o`zaro chog`ishtirib ilmiy xulosalar chiqarishi bilan g`oyat katta xizmat qiladi.

www.arxiv.uz “Fors-tojik tiligina boy va nafisdir,o`zbek tili qashshoq va qo`poldir” degan g`ayri ilmiy tendensiyalarni uzil-kesil tor-mor etish,o`zbek yozuvchilarini o`z ona tilida ijod qilishga rag`batlantirish o`zbek tilini fors-tojik tili bilan chog`ishtirishni, bu tilning boyligi va o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy asosda yoritishni talab qilar edi.Binobarin,ikki tilni o`zaro chog`ishtirish “Muhokamat-ul-lug`otayn” (“Ikki tilning muhokamasi”)ning negizi bo`ldi. Navoiy bu asarida konkret til hodisalari asosida ikki tilning lug`at boyligi,so`z yasalishi,fonetik tarkibi,stilistikasi va boshqa xususiyatlarini o`zaro chog`ishtirib,faqat boyligi va badiiy imkoniyatlari jihatidan o`zbek tilining fors-tojik tilidan qolishmasligini isbot qiladi hamda o`zbek tili so`z boyligi va boshqa ayrim xususiyatlari bilan fors-tojik tiliga qaraganda bir qator ustunliklarga ham egadir,degan xulosaga keladi. Navoiy tilning lug`at boyligiga alohida ahamiyat beradi.U ikki tilni bir-biriga chog`ishtirar ekan,fors-tojik tilida ekvivalenti bo`lmagan ko`pgina o`zbek so`zlariga e`tibor qiladi.Bu jihatdan,ayniqsa,”Muhokamat-ul-lug`atayn”da keltirilgan yuzta fe`l – infinitiv diqqatga sazovordir. Navoiy uvormoq, quruqshamoq, usharmak, jijashmak, o`ngdaymoq chekrimak, bo`ysaymoq,umunmoq, usanmoq kabi so`zlarni sanab o`tar ekan,”bu yuz lafzdurki, g`arib maqosid adosida tayn qilibdurlarki,hech qaysi uchun sort tilida lavz yasamaydurlar” deydi. Navoiy keltirgan fe`llar holat va harakatni konkretroq ifodalash,ularni deverentsiatsiya qilish imkoniyatini beradi.Masalan,yig`lamsinmoq,ingramoq,singramoq.o`kirmak,inchqirm oq so`zlari yig`lamoqning alohida-alohida ko`rinishlarini

www.arxiv.uz ifodalaydi.Biroq fors-tojik tilida yig`lamoqning barcha ko`rinishlari bir xildagi girya kardan so`zi bilan ifodalanadi.Yoki o`zbek tilidagi ichmoq,sipqarmoq,tomshimoq so`zlari fors-tojik tilida nushidan so`zi bilangina ifodalanadi va boshqalar. Navoiy boshqa so`z turkumlari,ayniqsa ot so`z turkumi yuzasidan ham shunday misollar keltiradi.Masalan,Fors-tojiktilida og`o ham,ini ham birodar so`zi bilan,egachi,ham,singil ham xoxar so`zi bilan aytiladi,otning egari zin deyilsa ham,jibilgir,to`qum,torliq,to`qa,qo`shqun kabi asboblari turkiy so`zlar bilan yuritiladi. Navoiy turli hayvon va qushlarning ichki differentsial nomi ham fors-tojik tilida juda oz ekanini o`zbek tilida esa bunday nomlarning ko`pligini ko`rsatadi. Navoiy omonim va polisemik so`zlar o`zbek tilida fors-tojik tlidagiga nisbatan xiyla ko`p ekanini,bunday so`zlar tuyuq janrida sherlar bitish uchun kengroq imkoniyat berishini “Muhokamat-ul- lug`atayn” da ot,it,bor,sog`in,tuz va ko`k so`zlari misolida alohida takidlab o`tadi. Navoiy so`z yasalishi masalalari haqida ham to`xtalib,o`zbek tilining yangi so,z yasash imkoniyati va usullarini misollar asosida izohlaydi.Masalan,o`zbek tilida shin (sh) harfi bilan chopishmoq,topishmoq kabi so`zlar,chi vositasida ko`rchi,suvchi,qushchi kabi so`zlar,lom (l) qo`shish bilan yasol,qabol kabi so`zlar vujudga keladi deydi va hokazo. Navoiy o`zbek tilining fonetik xususiyatlari va stilistik haqida ham konkret misollar asosida fikr yuritadi.

www.arxiv.uz Navoiyning ikki tilni o`zaro chog`ishtirishi bu ikki tilning barcha masalalarini qamrab olmaydi va ololmas ham edi,chunki “Muhokamat- ul-lug`atayn” ning o`z oldiga qo`ygan maqsadi buni talab ham etmas edi.Binobarin, Navoiy ikki tilning lug`at boyligi haqida so`zlar ekan,fors-tojik tilida ekvivalenti bo`lmagan o`zbekcha so`zlarning misol tariqasida keltirish bilan kifoyalanadi,lekin har ikkala tilda qo`llaniladigan arabcha so`zlar haqida yoki fors-tojik tilidan o`zbek tiliga kirgan so`zlar haqida gapirmaydi.Bu bilan Navoiy o`zbek tilida ishlatiladigan “arabcha” yoki “forscha-tojikcha” so`zlarni inkor etmaydi.U,jumladan “turkiy” va “sort” tilida so`zlovchi xalqlarning va bu xalqlar tilining o`zaro aloqasi haqida: “har miqdorki bu birining u biri bila omezish va guftu guzori bor,ul birining ham bu biri bila xamoncha takallum va guftori bor”, -degan edi.Biroq o`zbek tilining boyligini ko`rsatish uni kamsitishga xotima berish o`zbek tilining so`z boyligi jihatidan keng imkoniyatlarga ega ekanini,uning fors-tojik tiliga ta`sirini yoritishni talab qilar edi.Bu malum darajada ikki tilni chog`ishtirishning boshqa masalalariga ham taluqlidir. Navoiy ikki tilni bir-biriga chog`ishtirishda ba`zan tendentsiozlik mayllarini o`zida zohir qiladi,ayrim muloxazalarida yanglishadi; “turk sorttin tez faxmroq va baland idrokroq ” kabi so`zlari ayrim o`rinlarda”turkiy” jonli tildan misol olib,uni “sort” adabiy tili leksikoniga muqoyasa qilishi va XV-asr o`zbek tilidagi unlilarning singaemonik almashinishi yoki dialectal o`zgarishlarini til boyligi deb hisoblashi uning manashu hildagi nuqsonlaridir.Biroq bular “Muhokamat-ul-lug`atayn”da yetakchi mulohaza bo`lmay,o`tkinchi mulohazalardir.

www.arxiv.uz Navoiy o`zbek tilining boyliklari va o`ziga xos xususiyatlarini yoritar ekan,u fors-tojik tilini kamsitish yoki unga yotsirash yo`lidan bormaydi.Ma`lumki, Navoiy o`zining adabiy faoliyatini fors-tojik tilidagi she`rlari bilan boshlagan va “zullisonayn”shoir sifatida umrining oxiriga qadar bu tilda ham g`oyaviy-badiiy yuksak asarlar yaratgan edi.Fors-tojik tili Navoiyning ikkinchi ona tili edi.Uning fors-tojik tilidagi asarlari kitobxonlarga o`zbek tilidagi asarlari kabi yaqindan manzur bo`lgan va Jomiydek ustoz so`z san`atkorning tahsiniga erishgan edi. Navoiyning ikki til haqidagi fikr-mulohazalari xolisona va obyektiv fikr-mulohazalardir.Buni Navoiyning o`zi ham ta`kidlab:”Bu so`zlardan hasm mundoq bilmasun va muddaiy bu nav gumon qilmasunki,mening tab`im turk alfozig`a muloyim tushgan uchun ta`rifida mubolag`a izxor qilurmen,va forsiy iboratqa munosabatim ozroq uchun inkor va nafyig`a isror ko`rguzurmen… ” degan edi. Navoiy o`zbek tilining boyligi va o`ziga xos xususiyatlarini kengroq va to`laroq yoritar ekan,u bu tilning badiiy asarlar yaratish uchun keng imkoniyatlarga ega ekanini isbot qilish,o`zbek yozuvchilarini o`z ona tilida ijod etishga va bu tilning xazinalaridan to`la foydalanishga rag`batlantirish maqsadini o`z oldiga qo`ygan edi.

www.arxiv.uz Ulug` o`zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning faoliyati va ijodiyoti xalq va Vatanga,insoniyat va ma`rifatga xizmat qilishning ajoyib bir namunasidir.Alisher Navoiy o`zaro feodal urushlarni bartaraf etish uchun,mamlakatning obod bo`lishi va xalqning osayishtaligi uchun fidokorlik bilan kurashdi,ilm-fan,san`at va adabiyot ahllariga homiylik va rahbarlik qildi.U o`zbek adabiy tili uchun kurashning jangovar yalovbardori bo`ldi,o`zbek adabiyoti yangi taraqqiyot pog`onasiga olib chiqdi,ilm-fanning turli sohalariga doir nodir asarlar yaratdi. Navoiy jahon adabiyotining ulug` namoyondalaridan biridir.U o`lmas asarlari bilan juda ko`p xalqlarga manzur bo`lib,ularning klassik san`atkorlari qatoridan o`rin oldi va badiiy adabiyot taraqqiyotiga samarali ta`sir etadi. Navoiy o`rta asrning daxshatli reaksiyasiga duch keldi,feudal- klerikal muhit uning dunyoqarashida ayrim jiddiy ziddiyatlarni vujudga keltirdi.Biroq u xalq va Vatan uchun,inson va uning baxt-saodati uchun kurash yo`lidan chekinmadi,gumanizm va ma`rifatparvarlikning otashin jarchisi bo`ldi,qachon bo`lmasin insoniyatning zulm-zo`rlikdan,nodonlik va jaholatdan xalos bo`lishiga,adolat va ma`rifatning tantana qilishiga komil ishonch bilan qaradi. Navoiy yashab ijod etgan davrdan buyon besh asr o`tdi.XX asr boshlarida kelib dunyoning katta bir qismida - bizning mamlakatimizda ishchilar sinfi kapitalist va pomeshchiklar hokimiyatini ag`darib tashladi,sovet hokimiyati qilindi.Ulug` Oktabr sotsialiatik revolyutsiyasi g`alaba qozondi.V.I.Lenin asos solgan Kommunistik partiya rahbarligi va rus xalqi yetakchiligida o`zbek xalqi asriy qullikdan ozod bo`ldi,sotsiolistik taraqqiyot yo`liga kirdi.Sovet Hokimiyati o`zbek

www.arxiv.uz xalqiga o`tmishda ota-bobolari tomonidan yaratilgan madaniyat boyliklarini qayta ishlab olish imkoniyatlarini yaratib berdi.Sovet hokimiyati davrida Navoiyning adabiy-ilmiy merosi yangi hayotga musharraf bo`ldi,barcha sovet xalqlariga yaqindan manzur bo`ldi. Navoiy merosi tarixiy-ma`rifiy,shu bilan birga,juda katta ijtimoiy- tarbiyaviy va estetik ahamiyatga egadir.Gumanizm,xalqlar do`stligi,osoyishtalik va birodarlik uchun kurash g`oyasini hormay- tolmay kuylagan Navoiy kommunistik jamiyat qurayotgan ulug` sovet kishilari bilan,tinchlik,demokratiya va sotsializm uchun kurashayotgan barcha taraqqiyparvar kishilar bilan har doim birgadir;u mangu barhayotdir.

O'xshashlar

Badiiy til Obrazli til Ta`sirdor til Qisqa va ravon til Ma`nodor va siqiq til Xalqchil til Sodda buyoqdor til

Alisher Navoiyning “Xamsa” asari

Aliher Navoiyning ilmiy filologik merosi

Alisher navoiyning ilmiy merosi 2

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi