Navoiy va Bobur hayoti, ijodidagi mushtarak xususiyatlar - Adabiyot - Referatlar

Navoiy va Bobur hayoti, ijodidagi mushtarak xususiyatlar

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2109.5 KB

Ko'chirib olish

Navoiy va Bobur hayoti, ijodidagi mushtarak xususiyatlar «Sharq adabiyotning hashamatli, rangli bir tarixi bor. Bu dabdaki tarizning oldidan o`tganda, bu unga Ovropo adabiyoti ham shapkasini olib, salom berib o`tadir, shunga o`zini majbur ko`radir. Sharq adabiyot butun dunyo adabiyoti orasida singirsiz-misli yo`q bir adabiyotdir» Fitrat. Reja: 1. Navoiy va Bobur hayoti 2. Aziz Qayumovning «Alisher Navoiy» nomli kitobi Navoiy timsoli 3. Adabiyotshunoslarning Navoiy va Bobur haqidagi fikrlari 4. Navoiy va Bobur ijodidagi mushtarak xususiyatlar 5. «Boburnoma» da Navoiy timsoli.

Har bir ijodkorning faqat o ` zigagina xos bo ` lgan ijodiy tamoyillari, o`zigagina xos bo`lgan ijodiy xususiyatlari bo`lish bilan birga danyoqarash, ilm va ijod saviyasisi jihatidan yaqin bo`lgan ijodkorlar hayoti va ijodida mushtarak, umumiy xususiyatlar ham mavjud bo`ladi. Navoiy va Boburning bir zamonda yashashi, Temuriylar saltanati ravnaqi yo`lida kurashi, ilm va badiiy ijoddagi salohiyatining kuchliligi kabi omillar sababli ular hayot va ijod yo`lida o`xshash, mushtarak tomonlar ko`plab uchraydi. Bu ikki ijodkor fevral oyida tavallud topganlar. Har yili 9 fevral Navoiyning 14 fevral Boburning tug`ilgan kuni sifatida keng nishollanadi. Har yili bu oyda Respublika madaniy hayotida jonlanish, tozalanish, yangilanish ko`zga tashlanadi.. 1957 yildan buyon har yili 9 fevralda respublika miqyosida Navoiy hayoti va ijodiga bag`ishlangan ilmiy anjuman o`tkazish an`anaga aylangan. 80 – yillarda Andijon ziyolilari O`zbekiston yozuvchilari uyushmasi, Qo`lyozmalar instituti bilan hamkorlikda 14 fevralda Bobur hayoti va ijodiga bag`ishlangan ilmiy anjuman o`tkazishga qaror qildilar, bu anjumanni an`anaviy anjumanga aylantirmoqchi bo`ldilar. Bunday anjuman 2 marta Andijon shahrida yuqori ilmiy saviyada o`tkazildi. Ammo o`zkompartiya mafkura kotibasining Andijonda o`tkazgan mafkuraga oid anjumanida bu ish qattiq qoralandi. Shu bilan bu anjuman barham topdi. Istiqlol Bobur ijodiga to`g`ri va odil qarashga yo`l ochdi. Ana shu anjumanni qayta taklashga vaqt yetdi. Navoiy va Bobur –hokimlarning farzarndlari . Navoiyning otasi Giyosiddin Muhammad (kichkina, baxshi) Abdulqosim Bobur otasi zamonida Sovzovor shahrining hokimi edi. Boburning otasi esa Umarshayx Mirzo Farg`ona viloyatining hokimi edi. Bu ikki shoirning ismi va taxallusi sherga bog`liqdir. Navoiyning ismi masalasi istiqlolgacha boshqacha sharxlandi. Masalan, Aziz Qayumovning «Alisher Navoiy» nomli kitobida shoirga qo`yilishi masalasi shunday berilgan. Xonaning eshigi qiya ochilib, Alining boshi ko`rindi. Giyosiddin unga tura tur degandek ishora qilib, mashg`ulotda davom etdi. Ali xonaning eshigini berkitib tashqarida qoldi. Bir oz fursat o`tgach, xonadagi kishilar chiqib ketishdi. Shunday so`ng Ali xonaga kirib Giyosiddin bilan ko`rishdi. Alining chehrasida shodlik ifodasi zuhr etib turar, pochchasining xizmat safaridan qanday qaytganini so`rab o`ltirmasdanoq gap boshladi: -Suyunchi berasiz, pochcha, xushhabar olib keldim. Ollo taolo sizga farzand ato qildi o`g`il! Bugun sahar vaqti opamizning ko`zlari yoridi,- dedi Ali.

Giyosiddin azbaroyi xursandligidan o`rnidan turib ketdi. Ali ham o`rnidan turdi. Giyosiddin darrov belidagi oltin bilan ziynatlangan serbezak kamarini yetib Alining beliga taqdi. Yaxshi xabar keltirgani uchun uni duo qildi. Qaytadan o`tirishdi. Giyosiddin qaytishni savolga ko`mib tashladi. Ali barcha savollarga batafsil javob berdi.Doyalarning gapicha chaqaloq sog`lom, onasining ahvoli yaxshi. Xovlida katta xursanchilik. Munajjim domla idris allaqachon fol ochib bolaning baxtli yulduz ostida dunyoga kelganini bildirdi. Xamma otaning yo`liga mutazir. Giyosiddin shodlik to`la qo`llarini Alidan uzmas. Uning so`zlarini jon- qulog`i bilan tinglar edi. Alini yaxshi ko`rar edi. Uning xush xulq xush ta`b va dardmadnd yigit ekani she`r yozish va cholg`uchilik mahorati va xattotligi o`z maqsadlari yo`lidagi ixlos va sadoqati Giyosiddinga ma`qul edi. -Rahmat sizga g`oyat minnatdorman inim,-dedi Giyosiddin. Iloxi umringiz uzoq bo`lsin. Yaxshi soatda xushxabar keltirdingiz. Jiyaningizni sizni nomingiz bilan ataymiz. Sizday shoir va fozil odam bo`lsin. Yana sher ham qo`shamiz sherdek qudratli jasur bo`lib o`sin. Farzandimizning nomi Alisher nomi bo`ladi.1 Aslida esa Giyosiddin Muhammad o`g`li Muhammad payg`ambarning sahobalaridan biri aliga o`xshashini orzu qilib, o`g`liga Ali nomini qo`ygan. Ismini ikkinchi qismini ham Aliga dahldordir. Muhammad Alayhissalom Alining kofirlarga qarshi jangdagi jonbozligini ko`rib: «U Ollohning sheri-der edi.» Garchand Alisher jangchi bo`lib yetilmagan bo`lsa-da she`riyatning sheri bo`lib nom qozondi.Alisher hayoti davomida bir marta qilich ushlagan. Yodgormirzoni urgan paytda hech kim saroyga kirishga jur`at yetmaydi. Shunda Navoiy sarbozning qilichini olib xassa singari yerga tirab devorga yo`l boshlaydi. Shu tariqa mast bo`lib yotgan Yodgor mirzo xibsga olinadi. Navoiyning ta`kidlashicha, Nizomiy va Xisrav Dehlaviylar gul uzgan chamanga kirmoq uchun she`riyatning sheri bo`lish kerak, aqlli yo`lbarsi bo`lish kerak. Emas oson bu maydon ichra turmoq Nizomiy panjasiga kanja urmoq Kerak sher olida ham sheri tanga Agar sher o`lmasa bor palanchi Faxr bilan ayta olamizki, Navoiy Nizomiy panjasiga dadil panja urib, she`riyatning sheri bo`ldi. O`z «Xamsa»si bilan «Xitodin Xuroson»chaga bo`lgan joylarni «taxti farmoni»ga oldi. Olibmen taxti farmonimga oson Chirin chekmay Xitodin to Xurson

Shunisi ahamiyatliki, Navoiy «Xamsa» yozishda ustozlariga xurmat bilan qarash bilan birga, o`rni bilan ularni beomon tanqid qiladi. Yo`ldasa bu yo`lda Nizomiy yo`lim Qo`ldasa Xisrav ila Jomiy qo`lim Xisrav timsoli talqinida salaflar xato qilganini shunday yozadi: Vele chekkanlar ushbu jomdin roh Sarosar bo`ldilar Xisravga maddoh Bu o`rinda shuni ta`kidlash joizki, Navoiy Xisrav timsoliga munosabatda Nizomiy Ganjaviy niyatini to`g`ri tushunmaydi. Navoiy tarixiy shaxs bo`lgan eron podshosi Xisrav tarixini yaxshi biladi. «Tarixi mushluki Ajash» kitobida uning tarixini beradi. Navoiy xudbin, zolim, maishatparas, xotinboz Xisravni Nizomiy dostonida chinakam oshiq sifatida beriligini ma`qullamaydi. Nizomiy Ganjaviy «Xisrav va Shirin» dostonida tarixiy Xisravdan foydalanib o`zi orzu qilgan shoh timsolini bermoqchi edi. Uning maqsadi tarixiy Xisravni berish emas edi. Nizomiy dostonida 2 xil Xisravga monand bo`lsa, Shiringa uylangandan keyingi Xisrav Nizomiy orzusidagi shoh timsoli edi. Yoki Bahrom timsoli talqini ko`rib, Nizomiy «Panj ganj» i «ganj» emas deyishga yetib boradi: Olloh, Olloh ne ganj o`lg`ay bu Sabrasar elga rani o`lg`ay bu Ha, bunday fikrlarni she`riyatning sheri ayta oladi. Navoiyning Bahrom timsoliga bunday munosabaning sababi shundaki, uning uqtirishicha ertadan kechgacha may ichgan odamga hikoya aytishning xojati yo`q: o`z-o`zidan uxlab qoladi. Ikkinchidan, Bahromdek shohga kakazamkor hikoya aytib, ma`lum qila oladimi? Navoiy asarida shohga hikoyalarni kanizaklar emas, musofirlar aytadi. Bobur taxallusi ham sher ma`nosini beradi. Umarshayx xonadoni behor faslida qir-adirlarga chiqadilar. Bir mahal qarashsa, Zahiriddin davrada yo`q. Xizmatkorlar, enagalar atrofida izlay boshlaydilar.Bir qir oshib qarashsa, Zaxiriddin sher bolalari bilan ochomlashib o`ynab yotibdi. Shundan boshlab uni «Bobur» deb erkalata boshlaydilar. Keyincha bu shoirning taxallusiga aylangan. Navoiy va Bobur taxalluslari avval boshqacha sharhlanib bugun esa boshqacha tushunilmoqda. «Navo» so`zi bag`rida kuy, sarasi, baxt baxra ma`nolari bor. Navoiy bu ma`nolarni o`z she`rlarida keng qo`llagan. Kuy ma`nosidagi bayt:

Navoiy banavolig` birla doim may ichar bu kun Navo naqshini davron mutribi bazmida cholg`ay deb. Sayrat ma`nosidagi bayt Ey Navoiy, istasang bargu navo bu bog` aro Guldek ul roki` kecha, bulbul kabi bedor subh Baxt ma`nosidagi bayt : Navosiz ulusning navo bahshi bo`l Navoiy yomon bo`lsa, sen yaxshi bo`l Bahra ma`nosidagi bayt: Dahr bog`ida bo`kib koming rovo Komronlar topti nazmidin navo Navoiyshunoslikda shoir taxallusi «kuy» ma`nosidan olingan, degan fikr keng tarqalgan. I. Sulton esa shoir taxallusiga «Bahra» so`zi asos bo`lganini to`g`ri ko`rsatgan. Butun ulushi el-yurtga foyda, ka`r, baxra yetkazishga bag`ishlangan shoir o`z taxallusiga «baxra» so`zini asos qilib olgani shubhasizdir. Shoirning o`zi ham buni uqitirib, yuqoridagi baytni keltirgan. Shoir taxallusining ma`nosi munozarasi bo`lgani kabi talaffuzi ham munozarakidir garchand shoir taxallusi Navoiy tarzida yozilib, aytilib kelinayotgan bo`lsa ham, bunday talaffuz jaddiy qiyinchiliklar tug`diradi. Shuning uchun shoir taxallusini kimdir. «Navoiy» tarzida, kimdir «Navoiy» tarzida talaffuz qiladi. Yuqoridagi holatni hisobga olib, A. Rustamov shoir taxallusini «Navoiy» tarzida aytish va yozishni taklif qilsa, N Jumayev esa «Navoiy» tarzida aytish va yozishni taklif etadi. «Navodir-ush shabob»ning Tehron nushasida shoir dashati mavjud bo`lib, unda shoir taxallusini «Navoiy» tarzida bergan. Bobur taxallusi ham 1983 yilga qadar «Bobur» tarzida aytilar va yozilar edi. Shoir taxallusi o`z she`rlarida, rus, turk adabiyotshunoslari tomonidan «Bobur» shaklida yozilib, aytilib kelinar edi. 1983 yili adabiyotshunos A. Abdug`ofurov «O`zbekiston madaniyati» gazetasida shu masalaga oid maqola e`lon qilib, shoir taxallusini «Bobur» shaklida yozish va aytish taklif etadi. «Bobur» shshakli to`g`ri ekanini isbot etadi.

Olim «Giyos-ul-lug`at» kitobida yo`lbars so`zi ______shaklida, ya`ni ikkincha «b» tobush ustida __(vov) berilgani keltirib, bu xolatda, albatta, «Bobur» o`qilishi to`g`ri ekani uqtiradi. Ikkinchidan, Bobur bir ruboiysida o`zz taxallusini beraliki, unda «Bobur» ekaniga shak-shubha qolmaydi. SHe`ring eshitish orzusin Bobur qildi, Ne fikri xushu yaxshi tasavvur qildi. Ko`zki yorug` ayladi savodi birla, Mazmuni birla quloqni pudur qildi. Qofiya bo`layotgan so`zlarga e`tibor berilsa, «putur», «tasavvur» so`zlari ikkinchi bo`g`inida «u» tovushi kelar ekan, qofiya ilmiga ko`ra birinchi misradagi qofiyada ham ikkinchi bo`g`inda «u» tovushi kelishi aniqdir. Demak, shoir taxallusi «Bobur» ekanliginni shoirning o`zi ham tasdiqlamoqda. Navoiy va Bobur ijodidagi mushtarak xususiyatlaridan biri shundaki, ular o`z ijodlariga o`zlari yuksak baho berganlar. Badiiy ijod olamida faxriya deb atanmish xodisa bor. BU xodisa adabiyotshunooslikda yaxshi o`rganilmaganigi sababli, u haqda aniq va lo`nda tasavvur yo`q. Ayrim adabiyotshunoslar uni janr deb qarashsa, ayrimlar uni san`at deb qaraydilar. Bizningcha, faxriyani san`at deb qarashsa ma`quldir. Adabiy janr bo`lish uchun ma`lum mazmuniy asos va shakliy xususiyatlarga ega bo`lish zarur. Faxriyada mazmuni asos bo`lsa-da turg`un shaxsiy xususiyat yo`q. Fahriya-maqtov mazmunidagi she`riy yoki nasriy parcha bo`lib, unda ijodkorning o`z ijodiga yoki u yoki bu asariga o`zi tomonidan berilgan yuksak bahosi, o`z ijodini boshqalar ijodi bilan qiyosining ifodalanishi. Fahriya go`zal ifodadan tashqari davr sinovlaridan o`ta olmagina, ijodkor bahosi ko`pchilik tomonidan tan olinsagina chinakam san`atga aylanadi. Ijodkorning o`z ijodiga, o`z asariga o`zining baland baho berishi, bir tomondan, sharqona odob doirasiga sig`mayganday bo`lib ko`rinadi, ikkinchi tomondan esa, shoirlar ruxiyasida shunday bir tuyg`u bo`ladiki,. Ularning har biri o`zini buyuk shoir sanab yozayotgan narsasini eng zo`r narsa deb biladi. Ijodkor qalbida na shunday tuyg`u xukmron bo`lsa-da ayrim shoirlar boshqacharoq oldida o`z ijodini pastroq baholaan o`rinlar ham yo`q emas. Bunday holatlarda shoirning bahosini haqiqat o`rnida qabul qilinmasdan, uning sharqona hamkorligi, ustozga hurmati ma`nosida qarash kerak. Masalan, shoir Qutb Nizomiy Ganjaviy «Xamsa»sidagi «Xisrav va Shirin» dostoni tarijima qilar ekan: Qozontek qaynab uni savdo pishirdim.

Nizomiy boshidin xaxvo pishirdim,- deb yozgan. Yoki Erkin Vohidov «Yoshlik devoni» debochasida Istadim sayr aylamoqni men g`azal bo`stonida Kulmadingiz ne bor sanga deb Mir Alisher yonida deb yozgan. Sharq adabiyoti tarixiga nazar tashlasak, ko`pchilik shoirlar fahriya aytganiga guvoh bo`lamiz. Firdavsiy «Shohnomasi»da shunday satrlar bor: Yomg`ir va quyosh nurlaridan bo`lurlar barbod Hashamatli binolarning erdilar obod Men she`rim bilan tikladim oliy bir qasr Unga zahmat yetkazolmas na tosh, na yomg`ir. Xisrav Dehlaviy «Daryoi abror» qasidasiga o`t yuksak baho beradi: «Agar aflok havodisi va ro`zg`or navoibidin mening barcha nazmim zamona sahifasidin mahv bo`lsa va bu qasidam qolsa, menga basdur nevchunkim har kishi oni o`qusa, bilurkim, nazm mulkida mening tasarruf va iqtidorim ne martabada ekandur» Yuqoridagi ikki faxriya davr sinovlaridan muvaffaqiyatni o`tdi. «Shohnoma» jahon tillariga tarjima qilinib, xalq e`zozida yashamoqda. Xisrav Dehlaviy qasidasi esa Jomiy va Navoiy singari ulkan ijodkorlarni ham maftun etgan. Jomiy «Daryoi abror»ga nazira tarzida «Lujjat-ul asror», Navoiy esa «Tuhfat-ul afkor» qasidalarini yozganligi Dehlaviy faxriyasining xaqchiligini ko`rsatadi. Xisrav Dehlaviyning «Daryoi abror» qasidasining matla`si shundaydir: Qo`sh shoh xoli-yu bongi g`ulg`ulash dardi sar oy, Harni qoni shud baxishki tar shohi bahru bar oy Tarjimasi: podshoh nog`orasining ichi bo`shu, ovozasi bosh og`ritar, Ozu ko`lga qanoat qilgan kishi quruqlik va demizning shohidir. XIII asr shoirining podshoh nog`orasiga til tokizishi katta jasorat edi. Navoiy safarga ketish oldidan Jomiy bilan xayrlashgani boradi. Navoiy otga o`tirgach, Jomiy « yo`lda o`qirsan» deb, bir paygirnoma beradi. Navoiy yo`ldayoq uni ochib o`qiydi. Ma`lum bo`ladiki, Jomiy Xisrav Dehlaviy qasidasiga nazira tarzida «Lujjat-ul asror» nomi qasida yozgan ekan. Jomiy qasidasi matla`sida ham podsho taxtiga daxldor gap bor. Kungiri ayvoni shoh naz poki payvon bar tor ast, Raxixo kash ba devori xisori din dor ast Tarjimasi: podshoh ayvonining kunguralari ko`kka yetgan bo`lsa ham, baribir, unga din devorining soyasi tusha beradi. Bu qasidani o`qib, Navoiyda ham bu qasidalarga nazira bog`lash niyati tug`iladi. Ot ustidayoq qasida matla`sini yozib, bir ro`mol bilan Jomiyga yuborib, ularga tatabbu qilishga ruhsat so`raydi. Jomiy roziligini olgach, «Tuxfat-ul afkor» qasidasini yozadi. Qasida matla`si:

Otashin ma`lini toji Xisravanro zevor ast, Axgari baxri xayoti xom puxtai dar sar ast. Tarjimasi: podsho boshini ziynatlovchi toj uning boshida xom xayollarni pishiruvchi idishdir. Katta faxr bilan aytilgan, amalda o`zini aqlagan faxriyalar qatoriga Hofiz, Jomiy faxriyalarini kirish mumkin. Hofiz: Iroqu fors chirifti ba she`ri xush Hofiz Biyoni navbati Bog`dodu vaqti Tabrez ast Jomiy : Agar ba fars ravad karvoni ash`oram, Ravoni Sa`di-yu Hofiz kunond istiqbol. Ha, chindan ham, Hofiz she`riyati nafaqat Bog`dodu Tabrez, butun sharq olamida shuhrat tutgani kabi Jomiy she`riy karvoni istiqboliga Sa`di-yu Xofizgina emas, sharq shoirlari peshvoz chiqmoqdalar. Adabiyot tarixida ayrim shoirlar faxriyalari san`at darajasiga ko`tarilmagani, davr sinovlaridan o`ta olmagani, baho o`zini oqlamagan holatlar ham mavjud. Shuni unutmaslik kerakki, har qanday shoirga ham faxriya aytish to`g`ri kela bermaydi. Faxriya aytuvchining yetarli ma`naviy asosiy bo`lmasa, u faxriyada me`yorni bilmasa, odob doirasidan chiqsa, bunday faxriyalar o`sha shoir uchun malomatga aylanishi mumkin. Sakkokiy Ulug`bekka bag`ishlangan qasidasida shunday faxriya aytgan edi: Falak yillar kerak sayr etsa-yu keltirsa ilmiga Meningdek shoiri turki seningdek shoxi doxoli. Ulug`bek singari shohi doxo Ulug`bekdan keyin ko`rinmagan bo`lsa-da, falak hech qancha sayr etmay, Navoiydek turkiyguy shoir maydonga keldiki, u ijod salmog`i, barkamolligi bilan Sakkokiydan o`tib ketdi. Xususan, bu faxriyaga Navoiyning quyidagi faxriyasi yaxshi javobdir: Navoiy nazm aro tig`i zabolin o`yla surdikim Pagon topmas uyotdin o`zni o`ltirmakka Sakkokiy. Umarxon saroyning «Malik-ul shuarosi» Ado shunday faxriya aytgan edi: Gar Navoiydek Ado so`zini o`tkazsa, ne tong, Shoh Umar afzalmu yo Sulton Xusayniy Bayqaro.

Bu faxriya o`zini oqlamadi. Adoning so`zi Navoiy so`zidan o`tkir bo`lolmadi. Ado nomini bugun Navoiy tufayligina eslab turibmiz. Faxriya aytishda manmanlikka berilish, odobsizlik qilish o`zini oqlagan emas. XVII asrda yashagan Niyoziy taxallusi shoir o`zini zamonasining Xisrov Delsaviysi deb da`vo qilgan. Jomiyni mensimaganligi uchun Samarqand she`riyat muxlislari uni shahardan quvib yuborganlar. Umarxon saroyidagi shoirlardan Fazliy, Mushrif singari shoirlarning o`ta maqtanchoqlik, odobsizlik bilan aytgan faxriyalari o`sha zamonda ham, bugun ham adabiyot muxlislari nafratini uyg`otgan, uyg`otmoqda. Navoiy va Bobur barcha masalalarda ibrat, namuna bo`lgani kabi faxriya aytishda ham ibratlidir. Muhimi shundaki, ular faxriyalari amalda o`z isbotini topgan. Navoiy «Xosa ma`ni» sanalgan iyxot san`ati bilan bir kunda yuz bayt bitishni holva yeyish bilan teng ko`rgan: Agar xosa ma`ni gar iyxot erur, Oning bir kunda yuz bayti holvot erur. Agar shoir bir kunda yuz bayt aytishga qodir bo`lmaganda edi, undan bu qadar ulkan lirik meros qolarmidi-yu, «Xamsa» dek asar ikki yilda yozib tugatilarmidi? Darvoqe, «Xamsa» ga oid faxriyalar ham baland nardamarda aytilgan, eng muximi, ana shu gaplar hammasi bajarilgan. Ma`lumki, Nizomiy Tanshoviy «Xoja» ni o`ttiz yilda yozgan. Navoiy Samarqandda o`qiyotgan chog`lari Sayid Hasan Ardasherga yozgan xatida shunday faxriya aytgan edi: O`ttiz yilki oni Nizomiy demish Qoshimda erur ikki-uch yillik ish. Navoiy faxriyasini eshitgan Husayn Bayqaro o`sha davrda shunday degan ekan: «. . . bu gaplar shoirona lof va moyak hammon gazof (qalamning behuda valdirashi). Shoir «Xamsa» ni 1483-85 yillarda yozib tugatdi. Yana ham xayratovuz nuqta shundaki, Navoiy «Xamsa» yozishga ketgan o`vaqtim olti oy deb aytgan: Yig`ishtirsa bo`lmas bori olti oy Ki bo`ldik bu ra`noga suratkamoy. Bu ikki yil, olti oy haqidagi fikrlovchi quyidagicha tushunmoq kerak. Navoiy talabalik chog`lari «Xamsa» ni ikki yilda yozaman deb, faxriya aytgan

ekan, umri bo`yi bu ishga tayyorlanib yurdi. Bu ikki yil bu olti oy shoir xayolida tayyor bo`lgan satrlarki qog`ozga tushirish uchun kerak bo`ldi. Navoiy «Xamsa» yozmay turib faxriya aytgani kabi, «Xamsa» ni tugatgach ham shunday faxriya aytgan: Olibmen taxti farmonimda oson Cherik chekmay Xitodi to Xuroson. Xuroson demakim SHerozi Tabrez Ki qilmishdir nayi qilkim shakkarez Ko`ngil bermish so`zimga turk jon ham Ne yolg`iz turk, balki turkmon ham. Navoiy zamondoshlari: Jomiy, Husayniylarning shoir «Xamsa» siga bergan yuksak baholari, «Xamsa» ning besh yarim asrdan ortiq vaqt el ardog`ida ekani Navoiy faxriyalarining hayotiy ekanligini ko`rsatadi. Husayn Bayqaro Navoiy «Xamsa» sini o`qib chiqqach, Navoiyni o`ziga pir deb biladi va unga quyidagicha baho beradi: Erur so`z mulkining nishvoristoni, Kalo nishvoriston Xisrovnishoni. Dema Xisrovnishonining qahramone, Erur gar chin desang sohibqirone. Navoiy epik ijodiyotdagina buyuk bo`lmasdan, lirik ijodiyotda ham buyuk shoir edi. Adabiyot tarixida Kobo Sulton Navoiy, Muhammad Sharif Navoiy, Baqoiy Navoiy singari shoirlar o`tgan bo`lsa-da, bizning Navoiy lirikasi barkamolligi, serjiloligi, chuqur mazmunga ega ekanligi bilan boshqa Navoiylar, boshqa shoirlar ijodidan ajralib turadi. Navoiyning shunday faxriyasi bor: Sabt o`lmasa Navoiy oti nazim zaylida Faxm aylar ahli dard kanomi adosidan. Ha, chindan-da, Navoiy she`rlarining oxirida shoir taxallusi berilmasa ham, «ahli dard» she`rning yuksakligidan Navoiyniki ekanini seza oladi. Shoirning «Lison-ut tayr» dostonida shunday faxriya bor: Turk nazmida chu tortib men alam Ayladim ul mamlakatni yak qalam

Navoiy bunday deyishga tamomila xaqli edi. U turkiy til imkoniyatlarini tushunib, uning huquqi uchun kurash boshlaganda, turkiyguy shoirlar u qadar ko`p emas edi. «Majolis-un nafois» tazkirasida 459 ta shoir haqida ma`lumot bor. Shulardan 29 tasi ham turkiy, ham forsiy tilda ijod qilar, turkiyguy shoirlar esa 16 tadan ortmas edi. Navoiy mana shunday sharoitda turkiy til huquqlarini tiklash uchun alam tortdi, kurashdi. Navoiyning turkiy til ravnaqi uchun kurashi oson kechmaganini Navoiy va Binoiy munosabatlarida yorqin ko`rish mumkin.binoiy fors-tojik tili tarafdori bo`lib, Navoiy bilan hamisha bu masalada tortishib kelgan. Til uchun bo`lgan kurash oxiri siyosiy kurashga aylanib, Binoiy Shayboniy tomoniga o`tib ketadi, xonni madh etuvchi doston yozadi. Oxiri shayboniylardan pand yeb, Bobur huzuriga boradi, Boburga atab musiqalar yozadi, Bobur iltifotiga sazovor bo`ladi. Navoiy va Binoiy munosabatiga oid xalq og`zaki ijodida shunday hikoya bor. Bir kun Binoiy Navoiy xonadoniga kelibdi. Dorboza oldida turib: «Alisher, xo Alisher», - deb chaqiribdi. Ichkaridan kichkina kuchuk chiqib, Binoiyga qarab vovillabdi. Bu xolat Binoiyning izzat-nafsiga tegibdi. Kimsan, fors-tojik adabiyotining katta shoiri bo`lsa-yu, uni kuchuk qarshi olsa. . . Navoiy chiqsa, bir boplashni ko`ngliga tugibdi. Alisher chiqqach, Binoiy shoirning taxallusiga ishora qilib: «Alisher, kuchugingiz navo qiladur»,-debdi. Binoiy lutfini tushungan Navoiy javob qilibdi: «Ha, ko`chada yurgan tashlandiq kuchuk edi, mana parvarish qilib edim, Binoiydek bo`lib qoldi». «Boburnoma» da Navoiy va Binoiy o`rtasidagi munosabatga oid quyidagi voqealar tasvirlangan. «Alisherbekka xili mutarriz ekandur. Ul jujladin biri budurkim, bir kun shatranj majlisida Alisherbek oyog`ini uzatur. Binoiyning (orqasi) ga tegar, Alisherbek mutoyaba bila derki: «ajab baloyest Hiri agar poy daroz mekuni ba (pushti) shoir merasad (Ajab bir baxodirki, Hirotda oyog`ingni uzatsang, shoirning orqasiga tegadi). Binoiy derkim: agar jat` mekuni hat ba (pushti) shoirmerasad» (yig`sang ham, shoirning orqasiga tegadi). Oxir bu zarofatlardin yana Liridin Samarqand azimati qildi. Alisherbekni qanin nilalar ixtiro` qilib edi va yaxshi nimalar ixtiro` qilib edi, har kishikim, har ishta bir nima paydo qildi, ul nimaning rivoj va ravnaqi uchun «Alisheriy» der edi. Ba`zi zarofat bila Alisherbekka isnod qilurlar edi. Nechunkim Alisherbek quloq og`rig`ida yog`liq bog`lag`on uchun xotunlar ko`k yog`liqni qiyiq bog`lag`onni «nozi Alisheriy» ot qo`ydilar. Bu jumladin Binoi y Xiridin azimat qilur vaqt emagi uchun polondo`zg`a g`ayri mukarrar kokone buyurur, otini «Alisheriy» der, «polona Alisheriy» mashhur bo`ldi». Bu ish ikki yo`ldan bordi. «Muxokamat-ul lug`atayi» nomli asar yozib, turkiy va fors tillarini qiyosiy tahlil qilib, turkiy tilning ifoda imkoniyatlari boy ekanini ilmiy tarzda isbotlab berdi. «Turkiy tilda go`zal obidalar bitish mumkin

emas» degan aqidalarga qarshi borib, «Xazoyin-ul maoniy», «Xamsa» kabi asarlarini, ilmiy asarlarini turkiy tilda yozib, turkiy tilning zo`rligini amaliy jihatdan isbotlab berdi. Faxr bilan aytiladigan yana bir nuqta shundaki, barcha shoirlarni turkiy tilda ijod qilishlariga da`vat etuvchi Xusayn Boyqaroning maxsus farmoni chiqdi. Bularning hammasi Navoiy faxriyalarining hayotiyligi, shunchaki maqtov so`zlari bo`lmasdan, daho ijodkorning bashoratlari isboti hamdir. «Unidin uldirki va xayolimga andoq kelurki, so`zum martabasi avjdan qo`yi enmagay, yozganlarimning shuhrati a`lo darajadan o`zga yerni yoqtirmagay»,-deb faxriya aytgan edi Alisher Navoiy. Oradan besh yarim asrdan ortiq vaqt o`tibdiki, Navoiy «yozganlarining shuhrati» baland va «a`lo daraja»da bo`lib kelmoqda. Bobur ijodida faxriyalar ko`p uchramaydi. Shoir shunday faxriyalar aytgan: Iroqu forsa gar yetsa sening bu she`ring, ey Bobur, Ani xifz etgusi Hofuz, musallani tuygusi Salmon. Bobur she`riyati Iroqu forsdagina emas, ona yurti Turon, Afg`onu Hind- butun jahonda shuhrat topayotgan Bobur faxriyasining hayotiyligini ko`rsatadi. Navoiy va Bobur ijodiga chuqurroq nazar tashlasak, bu ikki buyuk ijodkor ijodida hamohang nuqtalar ko`plab uchraydi. bunday hamohanglik ularning ruboiylarida, g`azallarida, tuyuqlarida, masnaviylarida ko`zga tashlanadi. Garchand ular bir zamonda yashashsa-da, jangu jadallarga boy zamon ularning uchrashuviga imkon bermadi. Navoiyning Boburga maktub yo`llashi, Boburning Navoiyga javob xati bilan ular o`rtasidagi hayot ishlari uzildi. Bobur Hirotga kelganda esa Navoiy vafot etgan edi. Bobur yigirma kun Navoiy uyida yashadi. Shu yerda Navoiy asarlari bilan to`liq tanishdi. Bobur Navoiyning «Xazoyim-ul maoniy» devonini mutoala qilib, aruz bahri tartibi bilan o`zi uchun saylanma devon tuzadi. Bu holatni Boburning o`zi shunday qayd etgan: «Alisherbekning uylarini ta`yin qildilar Hiridin chiqquncha Alisherbekning uylarida edim. odina kuni, oyning yigirma uchida Alisherbekning to`rt devonidin buhur va avzon tartibi bilan g`azallar va abyotikim, intixob qililadur edi, itmomig`a yetti». Mana shunday xatti-harakatlar bu ikki ijodkor ijodida o`xshash holatlarni yuzaga keltirgan. Bobur Samarqand taxtidan ajrab, Andijonga ham kira olmay qolgan damda yaratgan ruboiysida Vatandan ayrilgan g`arib ko`ngil izhorini shunday sharhlaydi: Yod etmas emish kishini g`urbatda kishi, Shod etmas ko`ngilni mehnatda kishi. Ko`ngilni bu g`ariblikda shod o`lmadi, ol,

Gurbatda sevinmas emish, albatta, kishi. Bu ruboiy, bevosita, Navoiyning quyidagi mashhur ruboiysi ta`sirida yuzaga kelgan: Gurbatda g`arib shodmon bo`lmas emish, el anga shafiqu mehribon bo`lmas emish. Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa, Bulbulga tikondek oshiyon bo`lmas emish. Navoiy ruboiylari ichida tavzi` san`atidan mohirona foydalangan, to`rt qator she`rida ma`shuqa maqtovini chiroyli ifoda qilgan bir ruboiy bor: Ko`z birla qoshing yaxshi qabog`ing yaxshi Yuz birla so`zing yaxshi dudog`ing yaxshi. Men birla eling yaxshi saqog`ing yaxshi Bir-bir ne deyin boshdin oyog`ing yaxshi. Ma`shuqa portretini «boshdin oyog`» bu qadar muxtasar tasvirlash Boburga ham zavq bergan, oqibat, quyidagi ruboiy yuzaga kelgan: Jon vola erur la`ni shakar boringga, Ko`nglim ham erur xarob ruhsoringga. Tuftoring erur boshdin-oyoq barchasi xo`b, Men banda bo`lay boshdin-oyoq boringga. Boburning quyidagi ruboiysi Navoiyning quyidagi matla`si ta`sirida yuzaga kelgan. Ishq ila bo`ldim masal savdo bila afsona ham Shukurulloh, kim yana oshiq menu devona ham. Bobur yozadi: Yuz shukur qilayki yoka oshiq bo`ldim, Olamg`a bo`lib afsona oshiq bo`ldim. Yaxshi so`zingu vasfi jamoling eshitib, Ko`rmay seni g`oyibona oshiq bo`ldim.

Bobur «Mustasar» asarida tuyuq janri, uning tajxis san`ati asosida yuzaga keluvchi turi haqida so`zlaganda, misol uchun Navoiyning quyidagi tuyug`ini keltiradi: La`nidin jonimg`a o`tlar yoqilur, Qoshi qaddimni jafodin yoqilur. Men vafosi va`dasidan shodmen, Ul vafo bilmonki qilmas, yoqilur Navoiy tuyug`idagi tajkisni yuzaga keltirayotgan «yoqilur» so`zi asosida Boburning quyidagi tuyug`i yuzaga kelgan: Qaddimni firoq mehnati yoqildi, Ko`klut g`ashu andux o`tig`a yoqildi. Xolimni sabog`a aytib erdim, eychun, Bilmon senga sharq qilmadi, yoqildi. Navoiyning «Koshki» radifli g`azaki bor. Bu g`azalga jomiy muxammas, Husayniy nazira bog`lagan. Qizig`i shundaki, Navoiyning o`zi ham bu g`azalga muxammas bog`lagan. Shoirning o`z g`azaliga muxammas bog`lashi kam uchraydigan xodisa. Bunday holatni Ogahiy ijodida ham kuzatamiz. Shoir «Ustika» radifli g`azaliga muxammas bog`lagan. Navoiyning «Koshki» radifli g`azali Boburga ham zavq bergan. Bobur ham Xusayniy kabi bu g`azalga nazira bog`lagan. Gazal va naziralarning matla`sini keltiramiz. Navoiy: Ochmagay erdi jamoli olam aro koshki Solmag`ay erdi bori olamg`a g`avg`o koshki. Husayniy: Qilmag`ay erdim yuzin ko`rmak tamanno koshki Solmag`ay erdim ko`ngil mulkiga yog`mo koshki. Bobur: Ko`rmagay erdim jamoli olam aro koshki

Bo`lmag`ay erdim bori olamda rasvo koshki. Ko`rinadiki, Bobur tazmin asosida Navoiy matla`sidagi torse san`atini saqlagan holda go`zal bayt yaratgan. Bobur ayrim o`rinlarda tazmin yo`li bilan Navoiy misralarini aynan olib, baytga kiritadi. Tazmin san`atida fikriy mutanosib mendan tashqari badiyat jihatidan ham baytlar bir-biriga mos bo`lishi zarur. Navoiy g`azallarida shunday bayt bor: Oshiq o`ldim bilmadi yor o`zgalarga yor emish Olloh, olloh, ishq aro mundoq bolalar bor emish. Bobur yozadi: Oshiq o`lg`och ko`rdiki ul shamshod qaddin yuz balo Olloh, olloh, ishq aro mundoq bolalar bor emish Boburning san`atkorligi shundaki, Navoiy misrasi Bobur fikrining izchil davomiga aylangan. Har ikki misrani ikki ijodkorga qalamiga mansubligini faqat mutaxassis adabiyotshunosgina farqlaydi. Navoiy misrasida «O» tovushi orqali assonans, «L», «M» tovushlari orqali tavzi` san`ati qo`llangan. Bobur misrasida ham «O» tovush to`rt joyda takrorlanmoqda, «D» tovush orqali esa tavzi` san`ati yuzaga kelmoqda. Navoiy visol anxori zavqini, oshiq qalbidagi orzu-ishtiyoqni shunday tasvirlaydi: Ne xush o`lg`ay ikovlon mast bo`lsak vasl bog`inda, Qo`lim bo`lsa oning bo`ynidayu og`zim qulog`inda. Oshiqning visol damlari haqidagi orzu-intilishlari Bobur g`azallarida ham Navoiyona oshkora, ham shakliy, ham mazmun jihatdan hamohang satrlarda ifodalanadi: Ne xush o`lg`ayning agar uyqunin baxtimni uyg`otsam, Kechalar tori mo`yidek beliga chirmashib yotsam. Navoiy «Xayrat-ul abror» dostonida yomon shayxlar haqida fikr yuritib, o`z fikrining darajama-daraja oshirib, ajoyib bayt yaratgan edi: Bu el erur barcha yomondin yomon,

Kimki yo`q andin yomon, andin yomon. Bobur xijron haqida yozar ekan, o`z fikrini Navoiyona san`atkorlik bilan ifoda qilgan: Bormi ekan hech kima olamda xijrondin yomon Har nekim ondin yomonroqdir, budur ondin yomon. Navoiyda shunday bayt bor: Ko`zda suv, ko`ngil aro o`t, ne ko`rarsen oxir? Yana ahvolin alarning ne so`rarsen oxir? Bu baytda Navoiy tazod san`ati (suv, o`t) birikmani radif qo`llash orqali fikrni ta`sirli ifoda qilmoqda. Lirik qahramonning ko`zda suv, ko`ngil aro o`t holatdagi tasviri kitobxon ko`z oldida yorqin manzara-lirik qahramon kayfiyatini to`la keltirmoqda. Bobur mashhur masnaviylaridan birida yurtdan uzoqda, yor va diyordan vafo ko`rmagan lirik qahramon qalb manzarasi tasvirida Navoiyda uchragan yuqoridagi holat-tazod san`atidan foydalangan holda qalam tebratadi: Bir kecha xotirim mushavvash erdi, Ko`zda suv ko`nglim ichra otasi erdi. Navoiy va Bobur ijodidagi mushtarak xususiyatlardan biri ularning ko`p tillik ijodkor ekanligidir. Navoiyshunoslikka doir adabiyotlarda Navoiy zulnisokayn shoir deb baholanadi. To`g`ri, Navoiy turkiy tilda, fors tilida devonlar yaratgan. Ikki tilda ijod qilgan shoirlar ko`p bo`lsa-da, ikki tilda devon yaratgan shoirlar ko`p emas. Navoiy an`anasi Mohlaroyim Nodira tomonidan davom ettirlgan. Navoiy ijodiga nazar tashlasak, u turkiy va fors tilidan tashqari arab tilida ham ijod qilganiga guvoh bo`lamiz. «Hazoyin-ul maoniy» devonining birinchi baytiyoq arab va turkiy tilda bitilgani (muolma san`ati) fikrimiz isbotidir. Ashraat min aksi shamsil kasi anvor-ul xudo Yor aksin mvyda ko`r deb jondin chiqdi sado. Bundan tashqari, Navoiy arab tilida «Sab`xat abxur» nomli lug`at yaratgan. Demak, Navoiy ko`p tillik ijodkordir.

Bobur ham Navoiy singari ko`p tillik ijodkordir. U, asosan, turkiy tilda ijod qilgan bo`lsa-da, Hind devoni fors va Urdu tilida yozilgan she`rlardan tarkib topgan. Bobur ham Navoiy singari bir she`rni ikki tilda ham yaratgan. Har hazki xaloyiq andin o`yrilmas emish, Ul haz mazasiyu qadrini bilmas emish. Ma`junu basitu bo`za bust yane, Bir jura` chog`ir durdi ishin qilmas emish. Navoiy va Bobur ijodiy faoliyatida badiiy ijoddagi hamohanglik bilan birga ilmiy ijodda ham mushtarak xususiyatlarini ko`rish mumkin. Bu mushtaraklik ilmiy sohadagi serqirralikda, qomusiy ilmga ega ekanlikda ko`rinadi. Ular zamonasining buyuk shoirlari bo`lish bilan birga adabiyotshunos olimlari hamdir. Ikkalasi ham aruz nazariyasiga bag`ishlangan asar yozganlar. Navoiyning «Mezon- ul avzon», Boburning «Muxtasar» asarlari aruz ilmiga bag`ishlangan. Aruz ilmiga oid arab olimi Xalil ibni Ahmad kitobidan tortib, bugungi kungacha ko`plab asarlar yoziladiki, bular aruz ilmini o`rganishga bo`lgan katta qiziqish, ehtiyoj borligini ko`rsatdi. Fitratning «Adabiyot qoidalari» kitobidagi aruz haqidagi ma`lumotlar, A.Rustamovning «Aruz haqida suhbatlar» risolasi A.Hojiahmedovning «Maktabda aruzni o`rganish» nomli kitobi aruzni o`rganuvchilar uchun qo`llanma bo`lmoqda. Aruz she`r tizimi haqidagi S.Mirzayev, U.To`ychiyevlarning ilmiy ishlari turkiy aruz qonuniyatlarini o`rganishda muhim manbadir. Demak, Navoiy va Bobur an`analari bugungi kunga qadar davom etmoqda. Navoiy adabiyotshunos olim sifatida 2 ta tazkira yaratgan. «Majolis-un nafois» turkiy tildagi birinchi tazkira bo`lib, unda 459 ta Navoiy zamondoshlari bo`lgan shoirlar haqida ma`lumot berilgan. «Nasoyin-ul muhabbat» nomli asar ham tazkira bo`lib, unda 770 ta sufiy shoirlar haqida ma`lumotlar bor. Bobur tazkira janrida maxsus asar bitmagan bo`lsa-da, «Boburnoma» asarida 30 dan ortiq shoir haqida ma`lumot qoldirgan. Boshqa tazkiranavis olimlar adabiyot tarixchisi sifatida ko`rinsa, Navoiy va Bobur esa ham adabiyot tarixchisi, ham adabiyot tanqidchisi sifatida ish ko`rgan. Ularning shoirlar haqidagi ijobiy va tanqidiy baholari xolisligi bilan diqqatga loyiqdir. Navoiy va Bobur tilshunos olimlar hamdir. Navoiy «Muxokamati ul lug`atayn» kitobida turkiy til bilan fors tilini qiyosiy tahlil qilib, turkiy tilning boy va jozibali til ekanini isbotlab berdi. U arab tilida «Sab`xat anxur» nomli lug`at yaratdi.

Bobur tilshunos olim sifatida «Xatti Boburiy» deb nomlangan alifbo yaratdi. Arab alifbosini turkiy talaffuzga u qadar mos emasligini ko`rgan Bobur bu alifboni isloh qilib, 1503-1514 yillari «Xatti Boburiy» ni yuzaga keltirdi. Bu alifbo Boburiylar xonadonida qo`llangan. Bobur «Boburnoma» asarida 1528 yil voqealari haqida to`xtalar ekan, shunday yozgan: «Muxlo Bixishtiydin Xikdolg`a kamar va xanjar va «Boburiy xati» ning mufradoti yiborildi». Garchi bu alifbo hayotda keng qo`llanmagan bo`lsa-da, uning vujudga kelishi zo`r xodisa va katta jur`at edi. Bobur «Qur`on» ni o`z alifbosida ko`chirtirib, makkaga yuborgan. Hozir bu «Qur`on» Mashxad shahrida saqlanadi. «Xatti Boburat» bizning davrimizgacha yetib kelgan. quyidagi yozuvning usti qismida Bobur xarfi, ostida esa arab xarfi beriladi. Bobur tilshenos sifatida badiiy ifodaning qayd etadi. O`g`li Xurosonga yozgan maktublaridan birida unga nasixat qilib, shunday yozadi: «bu xatlaringni bitibsenva o`qumaysen, ne uchunkim, agar o`qir xayol qilsang edi, o`quyolmas eding. O`quyolmagandin so`ng, albatta, tag`yir berur eding. Xatingni xud tashvish bila o`qisa bo`ladur, vale asru mug`laqtur. Imlong yomon emas. agarchi xeyli rost emas, «iltifot» ni «to» bila bitibsen. Kulungni «yo» bila bitibsen. Xatingni xud har tavr qilib o`qusa bo`ladur, vals bu mug`naq alfozingdin maqsud tamoni mafxung bo`lmaydur. Golibo, xat bitirda kolillig`ing ham ushbu jihattindur. Bundin kara betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bitti: ham sanga tashvish ozroq bo`lur va ham o`qug`uchig`a». Bobur vatandan uzoqda ham ona tili ravnaqini o`ylaydi. Uning Qobul va Xindistonda turib, turkiy tilda ijod etishining o`zi ona tiliga mehr-muhabbatidan edi. Bobur bu bilan cheklanmaydi. Turkiy tilni rag`batlantirishning turli shakllaridan foydalanadi. «Boburnoma» da 1519 yil voqealari bayonida shunday lavxa bor: «Chahorshanba kuni. . . mutoyaba jihatidan deyildikim, har kim sortcha aytsa, bir ayog` (qadah) ichsun, bu jihatin ko`p kishi ayog` ichti. Sunna vaqtida chaman o`rtasidag`i tolor (so`ri) ustida o`lturuldi. Deyildikim, har kishi turkcha aytsa, bir ayog` ichsun. Bunda ham g`alaba, (ko`p) kishi ayog` ichti». Bobur so`zning qudratini juda yaxshi tushunuvchi tilshunos, ajoyib notiq bo`lgan. Bobur Xindistonda Lano Sango qo`shinlariga qarshi olib borgan janglaridan birida uning lashkarlari orasida sarosima, parokandalik yuzaga keladi. Vaziyatni tushungan Bobur lashkarlari oldida otashin nutq so`zlaydi. U, jumladan, shunday deydi: «Har kimki hayot majlisiga kiribtur, oqibat, ajal paymonasidin ichqusidir va har kishikim, tiriklik manziliga kiribyutur, oxir dunyo g`amxonasidin kechkisidir, yomon ot bilan tirilgandin, yaxshi ot bilan o`lgan yaxshiroq. . . Tangri taolo bu navch saodatni bizga nasib qilibdur va mundoq davlatni bizga qarayib aylabtur. O`lgan shohid va o`ldirgan g`oziy, barcha tangrining kalomi bilan ont

ichmoq kerakkim, hech kim bu qatildin yuz yondurur xayol qilmay to badanidin joni ayrilmaguncha, bu muhoriba va muhotiladin ayrilmagay». Navoiy va Bobur tarixchi olimlardir. Navoiy «Tarixi muluki Ashyan» nomli kitobida Eron va Turon shohlari tarixini yozgan. «Tarixi xukamo va anbiyo» nomli kitobida esa avliyolar va payg`ambarlar tarixini yoritgan. Boburning «Boburnoma» asavri XVI asr Boburiylar tarixini eng izchil, haqqoniy va nolis yoritgan asar sifatida qimmatlidir. "B«burnoma" »indiston tarixini o`rganishda Beruniyning «Xindiston» kitobidan keyingi eng yaxshi manbadir. Navoiy va Bobur tarjimonlardir. Navoiy Hazrati Imom Alining «Nasrul-la oliy» asarini she`riy yo`lda tarjima qilgan. Ma`lumki, A.Jomiy 40 ta xadis mazmunini 40 ta ruboiyga solgan edi. Navoiy ushbu asarni tarjima qilib, «Arbain xadis» deb atadi. Bunday faoliyat Bobur ijodiga ham xosdir. Bobur Xo`ja Ahrorning «Volidiya» nomli asarini she`riy yo`lda tarjima qilgan. Navoiy va Bobur musiqashunos olimlar ham edi. O`tmish ziyolilarining bugungi ziyolilarga ibratli tomonlaridan biri shundaki, ular, albatta, musiqadan xabardor edilar. Ular soz chalar, kuylar yaratar edilar. Musiqani bilmaslik u zamon ziyolilari uchun ayb sanalgan. Bobur bergan ma`lumotga ko`ra shoir Binoiy musiqadan bexabar ekan. Navoiyning ta`miri bilan u musiqani o`rganadi, xatto, kuylar yaratish darajasiga boradi. «. . . Burunlar musiqiydin bexabar ekandur, bu jihattin Alisherbek ta`n qilur ekandur. Bir yil Mirzo Marvga qishlay borganda- Alisherbek ham borur. Binoiy Hiriyda qolur. Ul kish musiqiy mashq qilur, yozgacha oncha bo`lurkim, ishlar bog`lar. Yoz Mirzo Hiriy kelganda sovet va naqsh o`tkarur. Alisherbek taajub qilib, tahsin qilur. Musiqiyda tavr ishlar bog`labtur, ul jumladin, bir naqshi bor, nuhrangga mavsum. Bu to`qqiz rangning tuganishi va naqshning maylosi rosttadur»1. Fitratning «O`zbek klassik musiqasi ham uning tarixi» kitobida Navoiyning yetuk musiqashunos bo`lgani yoritilgan. Navoiyning «Xamsat-ul mutahayyirin» asaridan ma`lumki, u musiqaga oid asar yozishni bu sahnaning mutaxassisi Ali Shohga topshirgan va u olim «Aslul usun» nomli kitob bitgan. Bu asarni ma`qul ko`magan hazrat Mir Murtoz, Xoja Abdulloh Marvarid, Binoiy kabilarga aytib, musiqa sohasida kitob yozdirgan. Biroq bularning hech biridan ko`ngli to`lmagach, uni ng da`vati bilan Jomiyning «Advar» nomli musiqiy risolasi maydonga kelgan. Navoiyning «Mezon-ul avzon» kitobida turkiy vazilar qatorida «Arg`ushtik» nomli bir usul doirasi borligi, bu haqda musiqiy kitoblarda yozilganini aytib, bir necha turk kuylarining nomlari berilganini ko`rsatadi. Navoiy bu asarida «Turk» otli bir kuy borligini aytadi. Bu kuy «g`oyatdan tashqari, dilnazir va ruhafzo» ekanini aytadi. Fitratning uqtirishicha, bu kungi klassik musiqamizdagi «Nasrulloyi» kuyining avj qismida «Turk» nomli juda yoniq, juda ta`sirli bir nag`ma bor. Shunday ma`lumotlarni bergan, boshqalarni musiqaga oid kitoblar

yozishga undagan Navoyining o`zi musiqaga doir kitob bitmagan. Fitrat yozadi: «. . . koshki shul arab aruzini yozg`oningiz joyida turk vazni, turk musiqasi to`g`risida kitoblar yozsa edingiz, demakdan o`zimizni saqlay olmaymiz». Navoiy musiqani Xo`ja Yusuf Burxondan o`rgangan. Musiqaning nazariy- amaliy masalalarini yaxshi bilgan. Bobur «Boburnoma» da Navoiy asarlarini sanar ekan, «Yana ilmi musiqada yaxshi nimalar bog`laydir, yaxshi «naqsh» lari, yaxshi «pishrav» lari borligini aytgan. Bu fikrlar Navoiyning yaxshi bastakor bo`lganini ko`rsatadi. Fitratning ko`rsatishicha, Navoiyning birgina kuyi bizgacha yetib kelgan. Bu kuy aslida «Qadri Navoiy» bo`lib, bu kuyni Xorazm va Farg`onada «Qori Navoiy», Toshkentda esa «Qori Navo» nomi bilan yuritadilar. Bobur ham Navoiy singari musiqashunos olim edi. U «Musiqa ilmi» nomli risola bitgan. Ayki choqda Bobur bastakor ham edi. Bu haqda «Boburnoma» da shunday ma`lumotlar bor: «Yakshanba kuni oyning o`n oltisida sabuhiy qilib, xushyor bo`lib, ma`jun ehtiyor qilg`onda, Muxlo Yorak, panjgohda muhammas davrida bog`lag`on naqshini o`tkazdi. Yaxshi naqsh bog`labtur. Necha mahal edi, mundoq nimalarga mashg`ulluq qilmaydur edim. manga ham dag`dag`a bo`ldi, bir nima bog`lagaymen. Bu taqriba bila chorgoh sovtini bog`ladim». Navoiy va Bobur XX asr ilmiy va badiiy ijod taraqqiyotiga ulkan ta`sir etdilar. Navoiyning hayoti va ijodiga oid doktorlik, nomzodlik dissertatsiyalari yoqladi, yirik Navoiyshunos olimlar yetishib chiqdi. V.Zohidov, A.Xaytmetov, A.Abdug`ofurov, H.Sulaymon, A.Rustamov, S.Erkinov kabi o`nlab olimlar Navoiy hayoti va ijodi bo`yicha doktorlik dissertatsiyalari yoqladilar. G.Karimov, M.Shayxzoda, S.Ganiyeva, Y.Ishaqov kabi ko`plab olimlar Navoiy ijodi bo`yicha fan nomzodlari bo`ldilar. XX asr o`zbek adabiyotining kamoli haqida o`ylaganda, uning taraqqiyotidagi muhim omillardan biri o`zbek mumtoz adabiyotining ilg`or an`analari ekanligi ma`lum bo`ladi. O`zbek mumtoz adabiyoti esa Navoiy siymosida eng yuksak cho`qqisiga ko`tarilgan. Demak, Navoiyning hayoti va ijodiga daxldor masalalar XX asr o`zbek adabiyoti taraqqiyoti bilan zich bog`liqdir. Mazkur masalaning quyidagi qirralari mavjud: XX asr o`zbek adabiyotida Navoiy timsoli, Navoiy asarlari syujeti, g`oyaviy motivlari, kompozitsiyasi asosida yaratilgan asarlar, Navoiy asarlariga mansub bayt va parchalarning XX asr o`zbek adabiyotiga mansub asarlardagi ko`rinishlari. XX asr o`zbek adabiyoti vakillari ichida Navoiy haqida qalam tebratmagan ijodkorlari juda kamdir. Bu buyuk shoirga bo`lgan ehtiroj, uning yuksak talanti oldidagi hayrat mahsulidir. Ammo ularning barchasini ham yuksak badiiy asarlar deb bo`lmaydi. Ulug` o`zbek shoiri haqida nazmda Oybek, G.Gulom, H.Olimjon,

M.Shayxzoda, Mirtemir, E.Vohidov, A.Oripov, B.Boykobikov va boshqalar doston, ballada, she`rlar yaratdilar. Ular ichida Oybekning «Navoiy va Guli» dostoni, B.Boykobikovning «Xamsa» nomli she`riy pentologiyasi diqqatga loyiqdir. E.Vohidovning «O`zbegim» nomli qasidasidagi quyi dagi baytlapr shoirga bo`lgan yuksak extiroj namunasidir. Mir Alisher na`masiga aks-sado berdi jahon, SHe`riyat mulkida bo`lding shohu sulton, o`zbegim. Menga Pushkin bir jahonu menga Bayron bir jahon Lek Navoiydek bobom bor ko`ksim osmon, o`zbegim. A.Oripovning «O`zbekiston Vatanim manim» she`rida Navoiyga alohida bandlar ajratilgan. Ko`p jahongir ko`rgan bu dunyo Barchasiga guvoh yer osti Lekin, do`stlar, she`r ahli aro Jahongiri kam bo`lar rosti. Besh asrkim nazmiy saroyni Titratadi zanjirband bir sher Temur tig`i yetmagan joyni Qalam bilan oldi Alisher Dunyo bo`ldi chamanim manim O`zbekiston Vatanim manim A.Oripovning «Alisher» nomli she`rida Navoiy ijodining buyukligi otashin satrlarda ifodalangan. Jahonki muqaddas neki ko`ribdi Bariga onasan, ey qodir hayot Besh asr naridan boqib turibdi Nurki bu yuzlarga nuroniy bir zot. Shu buyuk o`g`lingni ardoqlab dildan Xalqim, ta`zim etsang arzigay tamom Uning nomi bilan birga bitilgan Dunyo daftariga o`zbek degan nom.

Nasrda Navoiy timsoli M.Osimning «Zulmat ichra nur», «Badarg`a», «Asmtrabod», «Darveshning fitnasi» hikoyalarida L.Patning «Hayot bo`stoni» qissasida, Oybekning «Navoiy» romanlarida muvaffaqiyatli yaratilgan. Dramaturgda esa Uyg`un va I.Sultonning «Alisher Navoiy», I.Maxsutning «Navoiy Astrabodda», V.Sa`dullaning «Xuroson yulduzi» nomli dramalari yaratildi. Leningradlik olimlar: A.P.Korsun, A.N.Boldirev, M.M.Dyanonlar ham «Alisher Navoiy» nomli drama yaratganlar. Bu drama 1959 yili «Guliston» jurnalining 3,4,5-sonlarida e`lon qilingan. Yuqoridagi asarlarning hammasi qizil imperiya hukmronligi davrida yaratilgan bo`lib, ularda hayotiy haqiqatlar zamona andozasiga solib berilganki, bugun ularga o`zgacha munosabat zarurdir. Navoiy obrazini har tomonlama, bor haqiqatlar asosida yaratish o`zbek ijodkorlari oldidagi vazifa bo`lib qolmoqda. Navoiy dostonlari yoki dostonlari tarkibidagi hikoyalar asosida o`zbek adabiyotida turli janrlarda badiiy asarlar yaratildi. Xurshid Navoiy dostonlari ta`sirida «Farxod va Shirin», «Layli va Majnun» dramalarini yaratgan. Navoiy asarlari asosida zamonaviy janrlarda asar yaratish borasida hamyurtimiz K.Yashin barakali ijod qildi. uning «Mehr va Suhayl» muzikali dramasi, baleti M.Muhammedov bilan hamkorlikda yaratgan. «Dilorom» operasi librettorlarida «Sab`ai sayyor» dostoni g`oyaviy yo`nalishlari aks ettirilgan. Hamza va K.Yashinning «Boy ila xizmatchi» dramasida mualliflar Jamila obrazini, uning sadoqatini ifodalashda Shirin timsolidan, uning Farxodga bo`lgan Sadoqati tasviridan foydalanganlar. Farxod Xisrovga bandi bo`lgan damlarda Shirin unga maktub yo`llab, o`z sadoqatini shunday bayon qilgan: Tikon kirsa kaftingga ninasidin, Chiqarsam erdi kiprik ignasidin. Ko`rib xoru xas o`rnungda nihoniy Sochim birla supursam erdi oni Chu bilsam gardin ko`nglingda qayg`u Yer uzra ashkdin sepsang edi suv. Jamila Gofirga bo`lgan sadoqatini shunday bayon qilgan: «Agar kaftingizga tikon kirsa, kiprigim bilan chiqaray, agar o`tirgan joyingizga xas-xashaklar to`kilsa, sochlarim bilan supuray, changi chiqsa, ko`z yoshlarim bilan suv sepay, jonginam». H.Olimjon «Zaynab va Omon» dostonini yaratishda «Farhod va Shirin» dostonidan unumli foydalangan. H.Olimjonning Navoiy yubiley hay`atida ishlashi, «Farhod va Shirin» dostoni haqida ilmiy maqola yaratishi Navoiy ijodiga chuqur nazar solish imkonini berdi.

Navoiy «Farhod va Shirin» dostonida sevgi tarixini boshlar ekan: Yozib jon mushobidin ikki oyat, Debon Farhodu Shirindan hikoyat.- deb yozgan edi. H.Olimjon ham «Zaynab va Omon» dostonini sevishganlar nomini zikr etish bilan boshlaydi: Suylab beray Zaynab va Omon, Sevgisidan bir yangi doston. Navoiy doston boshlanishida Farhod yurti-Chin haqida so`z yuritsa, H.Olimjon «Zaynab o`sgan el» haqida yozadi. Navoiy dostonida xarakterlar beomon to`qnashgan, ularning kim ekani yorqin aks etgan o`rinlar Xisrav va Farhod dialogi vositasida berilgan. Dedi: «Qaydin, sen, ey Majnuni gumroh», Dedi: «Majnun Vatandin qayda ogoh?». H.Olimjon ham Zaynab xarakteridagi qat`iyat, sevgiga sadoqat singari xususiyatlarni Anor xola va Zaynab dialogi orqali aks ettirgan: Bo`lmaydimi Sobir tez gapir, Opa, bo`lmas, jonim, gapim bor. YO meni de, yoki Omonni, Netay, tikdim yo`lida jonni. Navoiy asarlariga murojaat, ular asosida yangi asarlar yaratish an`anasining yangi ko`rinishlari O.Matchonning «Xamsa» yog`dulari» turkumida, F.Usmonning Navoiy dardlari asosida yaratgan she`rlarida ko`rinadi. Navoiy asarlariga mansub satrlardan bugungi asarlarda foydalanishning ibratli namunasi Alisher Navoiy dramasida ijobiy hal qilingan. Drama muvaffaqiyatini ta`minlagan omillardan biri muallifning Navoiy satrlaridan o`rinli va me`yoridan foydalana olganligidir. Drama Navoiy satrlari ikki xil ko`rinishda uchraydi. Birinchisi: drama Navoiy satrlari aynan keltiriladi. «Ey nasimi subh», «o`n sakkiz ming olam» singari g`azallardan olingan baytlar, «Gurbatda g`arib», «Nokasu nojins» kabi ruboiy va qit`alar , Xisrav va Farhod dialoglaridan parcha aynan keltirilgan.

Shunisi muhimki, bu parchalar voqealar rivoji, xarakter xususiyatlariga mos ravishda berilgani, ular syujet ko`rinishining ajralmas xalqasiga aylanib ketgan. Gulini qaramda ko`rgan Navoiy unga qarata shunday deydi: Ko`zim chiqsin seni ko`rguncha mundoq Kesilsin til seni so`rguncha mundoq. Navoiy nutqidagi bu bayt «Farhod va Shirin» dostonidan olingan. Dom- daraksiz ketgan Farhodni izlab yo`lga chiqqan Bahrom uning qabrini topadi. Qabr ustida shunday deydi: Ko`zim chiqsin seni ko`rguncha mundoq, Kesilsin til seni so`rguncha mundoq. Nelar kelmish boshinga g`urbat ichra, Ne g`urbatlar chekibsen shidday ichra. . . Dramada Navoiy baytlaridan foydalanishning ikkinchi yo`li shundaki, shoir baytlarining mazmuni saqlangan holda qahramon nutqi vazn, qofiya she`riyatlaridan kelib chiqib, o`zgartirilgan holda beriladi. «Xayrat-ul abror» dostonida quyidagi mashhur bayt bor: Odami ersang, demagil odami Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami Dramada mazkur bayt mazmuni saqlangan holda Turk nutqida quyidagi shaklda berilgan: Kimiki bo`lsa inson, bo`lsa odam, Xaloyiqning g`amin oydur damodam. Uyg`un va I.Sultonning «Alisher Navoiy» dramasida Navoiy siymosini A.Xidoyatov, O. Xo`jayev, Y.Axmedovlar yaratganlar. Sahnada Navoiy siymosini uzoq yillar O.Xo`jayev muvaffaqiyatli yaratib berdi. «Alisher Navoiy» nomli kinofilmda Navoiy siymosi R.Hamrayev tomonidan yaratilgan. Navoiy singari Bobur merosi ham XX asr o`zbek ilmi, badiiy adabiyoti taraqqiyotiga katta asos bo`ldi. Bobur haqida dastlabki risola Y.Yoqubov tomonidan yaratildi (1941). S.Azimjonova Bobur ijodi bo`yicha nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalari yoqladi. S.Aliyev, S.Jamolov, L.Xo`jayeva, S.Shukurullayeva, S.Xasanov kabi olimlar Bobur ijodi bo`yicha nomzodlik dissertatsiyalari yoqladilar. «Boburnoma» nashri bo`yicha S.Mirzayev,

P.Shamsiyev, S.Xasanovlar katta ish olib bordilar. Boburni geograf sifatida o`rgangan H.Xasanov xizmatlarini ham ta`kidlash zarur. Bobur lirik merosi nashrida S.Azimjonova, A.Qayumovlarning katta xizmati bor. Bobur merosini o`rganishda Andijon Davlat universiteti olimlarining ham ulushi bor. S.Jalilov «Bobur va Andijon», «Boburning Farg`ona davlati», R.Shamsutdinov «Boburni izlab», «Boburiylar sulolasi», B.Jalilov «Boburning ijod qirralari», «Boburning badiiy mahorati», «Bobur» singari kitob va risolalar yaratdilar. SHo`ro siyosatining Bobur shaxsiga salbiy munosabati uning faoliyatini, merosini bundanda kengroq va chuqurroq o`rganishga imkon bermadi. Shuning uchun bo`lsa kerak. Chet el olimlari yaratgan ayrim tadqiqotlar salmog`i va saviyasi jihatdan jahonshumul ahamiyat kasb etdi. Bu borada Bakke Gramonning «Boburnoma» tarjimasi uchun Nobel mukofoti olishi, Yapon olimi Eyji Mano 30 yil mehnat qilib, «Boburnoma» ning tanqidiy matnini yaratgani fikrimizninig dalilidir. SHo`ro siyosati tufayli Bobur haqida badiiy asarlar yaratgan masalasi og`ir kechdi. Chet ellarda allaqachon Bobur haqida o`nlab badiiy asarlar yaratilsa-da, o`zbek adabiyotida XX asrning 70-yillariga qadar Bobur siymosini aks ettiruvchi asarlar yaratilmadi. Bu borada P.Qodirovning jasoratini, mahoratini alohida ta`kidlash zarur. Uning «Yulduzli tunlar» romani, shu xaqdagi dramasi bu boradagi ilk izlanishlar bo`ldi. Yozuvchi Boburning farzandlari haqida «Avlodlar devoni» nomli roman yaratdi. H.Sultonov «Saodat sohili» nomli qissa, «Boburiynoma» nomli kitob yozdi. Andijonlik Z.Muhitdinov «Zahiriddin Muhammad Bobur» nomli drama yaratdi. Bobur haqida fideofilm yaratilgan bo`lib, unda Bobur siymosini M.Abduqunduzov mahorat bilan yaratdi. Yuqoridagi asarlar sho`ro davrida yaratilganini hisobga olsak, Bobur siymosini haqqoniy aks ettiruvchi she`r, ballada va doston, qissa va romanlar, dramalar yaratish o`zbek ijodkorlari oldidagi vazifa bo`lib qolmoqda. Navoiy va Bobur keyingi davr ijodkorlari uchun mahorat maktabi vazifasini o`tamoqda. Keyingi davr shoirlari ularni o`zlariga ustoz sanaydilar. Munis Navoiyni ma`naviyat borasida o`ziga pir deb biladi, ismlari o`xshash ekanidan faxr etadi: So`z ichra Navoiyni jahongir turur Munisga maoniy yo`lida pir turur Ogahiy esa har jihatdan Navoiyga ergashdi, «Navoiyi soniy» bo`lib tanildi.

Ogahiyning topgay erdi sozi nazmingdin navo Baxra gar yo`qtur Navoiyning navosidin sanga. Navoiyning serma`no va badiiy yuksak merosini puxta o`rganish Nodira ijodiy kamolotida muhim omil bo`ldi. Mohlaroyim Navoiy singari o`zbek va tojik tillarida devon tuzdi. Nodiraning: Go`zal yorimga, ey bodi sabo, yetkur salomimni Kim eltar sendin o`zga yor kuyiga payomimni,- Matla`ni g`azalida shunday satrlar bor: Muridi ishq olam so`zman ushshoq bazmida Navoiy nolayi naydek baland etdi maqomimni. Nodira Navoiy g`azallariga muxammaslar bog`ladi, shoir qo`llagan radif, tasvir vositalaridan foydalanish orqali ustoziga izdoshlik qildi. Navoiy: Ko`zingga tani notavonim fido Ravon baxsh la`lingga jonim fido. Nodira: Labing shahdi nobiga jonim fido Xiromon qadingga ravonim fido Nodira Bobur ijodini ham puxta o`rgangan. Bu ikki Bobur haqida vidofilm yaratilgan bo`lib, unda Bobur simosini M.Abduqunduzov mahorat bilan yaratdi. Yuqoridagi asarlar sho`ro davrida yaratilgannini hisobga olsak, Bobur Siymosini haqqoniy aks ettiruvchi she`r, balnada doston, qissa va romonlar dramalar yaratish o`zbek ijodkorlari oldidagi vazifa bo`lib qolmoqda.

Navoiy va Bobur keyingi davr ijodkorlari uchun mahorat maktabi vazifasini o`tamoqda. Keyingi davr shoirlari ularni o`zlariga ustoz sanaydilar. Munis Navoiyni ma`naviyat borasida o`ziga pir deb biladi, ismlari o`xshash ekanidan faxr etadi: So`z ichra Navoiyni jahongir turur Munisga maoniy yo`lida pir turur. Ogahiy esa har jihatdan Navoiyga ergashdi, «Navoiyi soniy» bo`lib tanildi. Ogahiykim topgay erdi sozi nazmidin navo Bahra gar yo`qtur Navoiyning navosidin sanga. Navoiyning serma`no va badiiy yuksak merosini puxta o`rganish Nodira ijodiy kamolotida muhim omil bo`ldi. Mohlaroyim Navoiy singari o`zbek va tojik tillarida devon tuzdi. Nodiraning: Go`zal, yorimga, ey bodi sabo, yetkur salomimni Kim eltar sendin o`zga yor kuyiga payomimni, -matla`ni g`azalida shunday satrlar bor: Muridi ishq olam so`zman ushshoq bazmida Navoiy nolayi naydek baland etdi maqomimni Nodira Navoiy g`azallariga muhammaslar bog`ladi, shoir qo`llagan radif, tasvir vositalaridan foydalanish orqali ustoziga izdoshlik qildi. Navoiy: Ko`zinga tani notavonim fido Ravon baxsh la`linga jonim fido Nodira: Labing shahdi nobiga jonini fido Xiromon qadingga ravonim fido Nodira Bobur ijodini ham puxta o`rgangan. Bu ikki shoir lirik merosini o`rganish shuni ko`rsatadiki, Nodira ko`p o`rinlarda Bobur ijodiga murojaat etadi, uni o`ziga ustoz deb biladi. Nodira Bobur avlodidan ekanidan faxr etadi: Saodat xanodoni shohi Bobur nasli pokiman Xudoyo, rahmat ayla, barcha ajdodi izomimni. Shoira lirikasida Boburiylar xonadoniga mansub hikoyatlar, rivoyatlarga bog`liq misralar ham uchraydi. Jumladan, «Oltin beshik» hikoyatiga bog`lik shunday misralarni o`qimiz: Bashorat sizga, ey ahli jahonim, mulki dunyoga Charog`i maxfixi oltin beshik Bobur nishon keldi. Ma`lumki, Bobur o`z lirik merosini sharqning buyuk liriklari: Hofiz, Solmaonlarga ham manzur bo`lishini faxriya yo`li bilan aytgan edi:

Iroqu forsa gar yetsa sening bu she`ring, ey Bobur, Ani xifz etgusi Xofiz, musallam tutgusi Solmon. Ana shunday orzu, ana shunday fahriya Nodira lirikasiga ham xosdir: Tong emastur bo`lsa bu muddatda ustodi suham Nodira ash`origa tahsin etar solmon ko`rib Bobur lirikasida oshiq dardini ma`shukaga yetkazishda kabutar vosita bo`lganini ko`ramiz. Lirik qahramon ma`shuqaga yozgan dil izhorini kabutar oyog`iga bog`lar ekan, baribir, nomukammal bo`lib ko`rina beradi. Lirik qahramon kabutarga murojaat qiladiki, sening nari bolingga xatni emas, ko`nglimni bog`lasamki, unda ma`shuqaga bo`lgan mashru muhabbat to`la ko`rinsin: Kabutar eltasen xattim ne bo`lg`ay gar qabul etsang Ko`ngilni bog`lasam ul noma yanglig` pari bolingga Kabutar detali Nodira lirikasida ham uchraydi. Yordan xabar keltirgan kabutarga ofarinlar o`qiydi: Keltursang, ey kabutar, agar yordin xabar, Ko`rganda nomasin pari bolingdan o`rgilay Navoiy va Bobur tiriklik chog`lari uchrasha olmagan bo`lsada, vafotidan so`ng bir-biriga yaqinlashdilar. Ular xoki Afg`on tuprog`ida yotibdi. Biri Hirotda, biri Qobulda makon tutgan. Istiqlol Andijonda Navoiy va Boburni bir-biriga yaqinlashtiridi. Navoiy nimiga bog` oldida tulporga mingan Bobur ustoziga peshvoz chiqayotganday turibdi.

O'xshashlar

Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari

Zahiriddin Bobur hayoti va adabiy merosi Bobur lirikasi

Alisher Navoiy hayoti va ijodi

Navoiyshunoslik Navoiy hayoti va ijodini o’rganish manbalari

Zahiriddin Muhammad Bobur