Maxmud Qoshg`ariyning, devoni lug`ati turk asari haqida - Adabiyot - Referatlar

Maxmud Qoshg`ariyning, devoni lug`ati turk asari haqida

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz MAXMUD QOSHG’ARIYNING ,,DEVONI LUG’ATI TURK” ASARI HAQIDA REJA: 1. Mahmud Qoshg’ariyning hayoti va ilmiy faoliyati to’g’risida 2. Asosiy qism 3. ,,Devoni lugati turk” asarini o’rganish tarixi........ 4. ,,Devoni lugati turk”ning manbalari tarkibi va tartibi 1

www.arxiv.uz 1. Kirish. Mahmud Qoshg’ariyning hayoti va ilmiy faoliyati to’g’risida. Birinchi turkolot Maxmud Qoshg’ariyning asl ismi Maxmud Ibnul Xusayn ibn Muhammadali Qoshg’ariy bo’lib uning bobosi Qashqarda tug’ilgan bo’lsa ham asosan Bolasog’unda yashagan. Ba’zi manbalarda Qoshg’ariyning to’liq ismi Shamsiddin Mahmud ibn Husayn tariqasida keltirilgan. Maxmud Qoshg’ariy Qoshg’ar shahrining janubi G’arbidagi O’pol qishlog’ining o’g’iz mahallasida tug’ilgan. U Qoraxonning xukmdorlaridan Yusuf Qodirxonning evarasi. Otasi Xusayn ibn Muhammad (Qodirxonning nevarasi) ,,Arslon Elik” nomi bilan 1056 – 1057 yillarda Barsixon amiri bo’lgan. Maxmudning ona tomonidan buvasi Xoji Sayfiddin buzrukvor bo’lgan. Mahmud Qoshg’ariy Samarqand Buxoro Bog’dodda tahsil olgan. Arab fors rumoniy kabi 8 – 9 tilni mukammal egallagan. U qandaydir bir qirg’in paytida ota yurtini tashlab chiqib ketgan. Mahmud 2

www.arxiv.uz Qoshg’ariy haqida bizgacha juda oz ma’lumot yetib kelgan. Bu ma’lumotlar ham uning ,,Devonu lug’atit turk’’ asari orqali yetib kelgan. Devonu lug’atit turkdan yana bir narsa ma’lumki Mahmud Qoshg’ariy bu lug’at bilan bog’liq bo’lgan yana bir asar - ,,Kitobi javohirun naxfiy lug’otit turk” (turkiy tillarning naxv qoidalari) kitobini ham yozgan va bu kitob hanuzgacha topilgan emas. Mahmud Qoshg’ariyning qoraxoniy zodagonlarning oliy toifasiga mansub ekanligini quyidagi daillar ham tasdiqlaydi. 1. Bobomiz somoniylardan turk yerlarini tortib olgan usha amirdir. Bu hamir ,,ya’ni amir” Tekin deb ataganlar. Mahmud Qoshg’ariy asar boshida o’zi to’g’risida so’zlab o’zining eng eski turkiy qabilalarida ekanligini bildirgan. Mahmud Qoshg’ariy taqor turkiy tillardan tashqari arab va fors tillarini ham bilgan. Asarning muqaddimasida aytilgan so’zlardan M.Qoshg’ariy Buxoro va Nishopurda bo’lgan deb taxmin qilish mumkin. Maxmud Qoshg’ariy va uning asariga bag’ishlangan tadqiqotlarda Mahmud Qoshg’ariy va uning chuqur 3

www.arxiv.uz va boy bilim olishi mumkin bo’lgan Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marf, Shimoliy Eron va Bog’dod musulmon olimlarning markazlari qayta – qayta tilga olinadi. Usha davr musulmon maktablarida arab tili grammatikasi musulmon aqidalari va xuquqshunoslik xisob, qur’on va xadis o’rgatilgan. Mahmud Qoshg’ariy ,,Devoni lug’atit turkda” yorqin namoyish etgan linvistika geografiya, tarix va boshqa fanlarga oid bilimlarni extimol keyinchalik olgan. Mahmud Qoshg’ariy turk yerlari bo’ylab qilgan ko’p yillik safarining birlamchi maqsadi haqida gapirmaydi. Asardagi avtoxarakteristikadan quyidagilar ma’lum: ,,Men turklar, turkmanlar, og’izlar, chiginlar, yag’molar, qirg’izlarning shaharlarini qishloq va yaylovlarini ko’p yillar kezib chiqdim. Lug’atlarni turklari turli xil so’z xususiyatlarini o’rganib aniqlab chiqdim. Men tilda ularning yetuklaridan eng katta mutaxassislaridan xushfaxmlaridan eski qabilalardan jang ishlarida usta nayzadorlaridan edim. Ularga shuncha diqqat qildimki turklar, turkmanlar, o’g’izlar, chiginlar, 4

www.arxiv.uz yag’molar, qirg’izlar qabilalarining tillari butunlay dilimga jo bo’ldi. Ularni har tomonlama puxta bir asosda tuzdim. Kitob devoni lug’atit turk deb ataldi. Men bu kitobni hikmatli so’zlar, sajlar, maqollar, qo’shiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim”. Devoni lug’atit turkni tuzishdan avval linvistik tarixiy va etnografik materialni yig’ish bo’yicha ko’p yillk ish amalga oshirilganligi tabiiy. Lekin Mahmud Qoshg’ariy o’z yurtini tashlash turk yerlarini kezib yuritishga nima majbur etdi? Bu savolga 2 ta javob bo’lishi mumkin. 1. O’z tiliga, o’z tarixiga muhabbat turk tilining arab tilidan qolishmasligining dalillari bilan isbotlab uni ulug’lash istagi. 2. Mahmud Qoshg’ariy hijriy 448 – 449 yillarda sharqiy qoraxoniylar davlatida hammaga ma’lum bo’lgan qonli voqealar bo’lib turgani uchun o’z yurtlarini tark etishga majbur bo’lgan. Devoni lug’atit turk (turkiy so’zlar devoni) melodiy 1072 – yillarda yozila boshlagan va 1074 – yilda tugatilgan. Muallif bu haqda shunday degan. (Kitob 464 – yilda hijriy) jumadul avval boshlarida boshlandi va to’rt karra 5

www.arxiv.uz yozilganda va tuzatilgandan so’ng 464 – yil jumadul oxirining 12 kuni bitirilgan. Bu vaqtda muallif 50 yoshda bo’lgan. Umuman olganda bu asar 11 – asrda yozilgan bo’lib turkey so’zlar lug’ati xisoblanadi. II. Asosiy qism. ,,Devoni lug’ati turk” asarining o’rganilish tarixidan. BMT o’zining maxsus qarori bilan 2008 – yilni Maxmud Qoshg’ariy yili deb e’lon qildi. Maxmud Qoshg’ariy 11- asrning 2 yarmidayoq tillarnin o’rganishga birinchi bo’lib qiyosiy tarixiy usulni qo’llagan qomusiy olimdir. Olim yaratgan Devoni lug’atit turk asari faqat lug’at emas Maxmud Qoshg’ariy Rumdan Mochungacha ya’ni shimoliy Xitoydan Qoradengizgacha bo’lgan xududdan istiqomat qilgan va xozirgi kunda turkey xalqlarning shakllanishiga asos bo’lgan 71 ta turkey qabila va urug’lar tillarda qo’llangan 8 mingga yaqin so’zni fonetik leksik, simatik, gramatik xususiyatlarini xatto yozuvi va imlosini tarixiy qiyosiy taxrir qilish bilan birga bu qabila va urug’larning etnogenizi va 6

www.arxiv.uz ular istiqomat qilayotgan uyda shahar va tumanlarning tarixi mahalliy urf odatlari hamda koinot sirlari haqida ma’lumot yozib qoldirdi. Ayni paytda qabila va urug’lar joylashgan hududlarning geografiyasi hayvonot va o’simlik dunyosi haqida ma’lumot berib hududning haritasini tuzib chiqqan. Bu harita ma’lumotlarning aniqligini xozirgi zamon olimlari V.I.Belyayev X.Xasanovlar arxeologik qazilmalarda etnograflar tasdiqlashini ko’rsatib o’tadilar. Devoni lug’at turkda xalq og’zaki ijodiga oid 300 dan ortiq she’riy parchalar, 291 ta maqol, va matallar keltiriladi. Bu xol O’rta Osiyoda 11 asrgacha ham yozma va og’zaki ijod bo’lganini isbotlaydi. Ammo ijtimoiy – siyosiy axvol ayniqsa arablarning kirib kelishi va islom dinini joriy qilinishi ko’p qo’l yozmalarning yo’qolishiga sabab bo’lgan. Devonu lug’at turkning Mahmud Qoshg’ariyning o’z qo’li bilan yozilgan nusxasida 1266 – yili Muhammad ibn abu baker Ibn Fotih as Soviy ad Damashxiy tomonidan ko’chirilgan nusxasi Georbakr shahrida olim ali Amiriy sotib olgan. Devoni lug’atit turk asari arab tilidan birinchi marta 7

www.arxiv.uz turk tiliga tarjima qilingan bo’lsa keyinroq uni to’liq tarjimasi O’zbekiston fanlar akademiyasi til va adabiyot instituti arabshunos olim S.Mutalliyev tomonidan amalga oshirilgan. Tarjima 1960 – 1963 yillari 3 jildda nashr etilgan. Devoni lug’ati turkning to’liq tarjimasi boshqa tillarda ham amalga oshirildi: asar uyg’ur tiliga 1980 – 1984, ingliz tiliga 1983 – 1986, fors tilida 1996 – 2005, qozoq tilida 1997 – 1998, rus tiliga 2005 va ozaybarjon tiliga 2006 yil tarjima qilindi. Avvalo Devoni lug’atit turkning turli tillarga bo’lgan tarjimasidagi muhim muammo turkey so’zlarning 11 – asrda shakllana boshlagan adabiy til Qoshg’ariy ta’kidlagan xoqoniyatni shaklida bo’lishi sharfligi masalasidir. Devoni lug’ati turkda qo’llangan turkiycha so’zlarning miqdori ham turlicha beriladi. O’zbek nashrida – 9222 K.Brokkelman ishida 7993 Besim Atalay nashrida 6727 ta, ruscha nashrida ham 6727 ta so’z miqdorlari bir xil emas. 2. Devoni lug’atit turkning manbalari tarkibi va tartibi. 8

www.arxiv.uz Mahmud Qoshg’ariy men bu kitobni maxsus alifbo tartibida xikmatli so’zlar, sajlar, maqollar, qo’shiqlar, rajaz va nasl deb atalgan parchalar bilan bezalgan. Qattiq joylarini yumshattim, qiyin va qorong’u joylarini yoritdim so’zlarini o’z joyiga qo’yish kerakli so’zlarni osonlik bilan o’z joyini topish uchun bu ish bir necha yillar mashaqqat tortdim. Kitobni 8 asosiy bo’limda chekladim. 1. Hamzalik (alif, vov, yoy, bilan boshlanadigan so’zlar bo’limi). 2. Solim (alif, vov, yoy bo’lmagan so’zlar bo’limi). 3. Muzoaf bir harfi ikki marta takrorlangan so’zlar bo’lmagan. 4. Misol boshida yoy bo’lgan so’zlar bo’limi. 5. Uch xarfli so’zlar bo’limi. 6. To’rt xarfli so’zlar bo’limi. 7. G’unnaliylar bo’imi. 8. Ikki undosh qator kelgan so’zlar. Har bir bo’limni otlar, ismlar va fe’llar tarzida ajratib berilgan. Otlarni oldin fe’llarni esa otdan keyin o’z sirasiga qarab boblarga ajratib o’z o’rniga 9

www.arxiv.uz oldinma keyin ko’rsatdi. Tushunilishi oson bo’lishi uchun assarda arabcha istilohlarni qo’lladim. Mahmud Qoshg’ariy Devoni lug’atit turkning leksikasi so’z turkumlarini ajratishni xisobga olgan holda struktur alfabit prinsip asosida tuzilgan. Mahmud Qoshg’ariy Devoni lug’atit turkda fonetik morfologik sintaktik kuzatishlar bexisob bo’lib ular hamisha qiyosiy planda berilgan. III. Xulosa Xulosa qilib aytganda Mahmud Qoshg’ariyning Devoni lug’ati turk asari turk tili rivojlanishiga muhim hissa qo’shgan manba hisoblanadi. Devoni lug’atit turk asarida turk gramatikasi uning fonetik xususiyatlari leksikasi haqida fikr yuritilagan. Bu asarda faqatgina turk tiliga oid ma’lumotlar emas balki boshqa fanlar tarix va aniq fanlar to’g’risida tushunchalar o’z aksini topgan. Devoni lug’atit turk asarining tarbiyaviy ahamiyati ham katta. Bu asarda tilgan olingan qabilalar tili urf odatlari madaniy qadriyatlari haqida ham umumiy tushuncha bergan. Shuning uchun ham bu asar xozirgacha o’z qadr 10

www.arxiv.uz qimmatini yo’qotmay yosh avlod qalbida joy olib kelmoqda. ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. ,,Turkiy filologiyaga kirish” o’quv uslubiy qo’llanma. Qarshi 2002 yil. 2. ,,Buyuk tilshunoslar” X.Jabborov 2002 yil. 3. ,,O’zbek adabiyoti” Safo Matjon, Sharofjon Sariyev Toshkent 2008 yil. 4. ,,O’zbek tili va adabiyoti jurnali” 2009 yil 5. WWW.Ziyo Net. Uz. 6. www.arxiv.uz 11

O'xshashlar

Mahmud Qoshg`ariy va uning Devonu lug`otit turk asari

Mahmud Kоshg’ariy va uning Dеvоnu lug’оtit turk asari haqida

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari 2

X-XII asrlar adabiyoti