Mahmud Qoshg`ariy va uning Devonu lug`otit turk asari - Adabiyot - Referatlar

Mahmud Qoshg`ariy va uning Devonu lug`otit turk asari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Ma h mud Q osh g` ariy va uning Devonu lu g` otit turk asari Reja: 1. Ma h mud Q osh g` ariyning h ayot y o` li va adabiy merosi. 2. Ma h mud Q osh g` ariy adabiy merosining o` rganilishi. 3. “Devonu lu g` otit turk”- q omusiy asar. 4. “Devonu lu g` otit turk” asaridagi adabiy istilo h lar.

XI asrning yirik olimi Ma hmud Qoshg`ariy Movarounnahrni Qoraxoniylar sulolasi egallagan, turkiy adabiy til mintaqada urf bo`la boshlagan paytda yashab ijod etgan. Bobosi Muhammad asli Qoshg`arlik bo`lib, Ma h mud Q osh g` ariy Bolaso g` unda tu g` ilgan. Kelib chi q ishi va va tiliga k o` ra Kosh g` ariy nisbatini olgan. Yigitlik yillarini Bolaso g` unda o` tkazgan Ma h mud Q osh g` ariy umrining katta q ismini turkiy xal q lar yashaydigan o` lkalarni kezib, ularning madaniyati, tili, sheva va la hj alarini o` rganish, adabiy til bilan cho g` ishtirish, material t o` plash bilan o` tkazadi. O` zining bu ishlari h a q ida olim b u nday deb yozadi: “Men turklar, turkmanlar, o`g` izlar, chigillar, ya g` molar, q ir g` izlarning sha h arlarini, q ishlo q va yaylovlarini k o` p yillar kezib chi q dim, lu g` atlarini t o` pladim, turli xil s o` z xususiyatlarini o` rganib, ani q lab chi q dim. Men bu ishlarni til bilmaganim uchun emas, balki bu tillardagi h ar bir kichik far q larni ani q lash uchun h am q ildim. Ularni h ar tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim”. (M. Q osh g` ariy. “Devonu lu g` otit turk”. 1-j. T., 1960, 44-bet.) O` z ilmiy kuzatishlarining yakuni sifatida umrining yetuk davrida “Javo h irun na h v fi lu g` otit turk” (“Turkiy tillarning sintaksis q oidalari”) va “Devonu lu g` otit turk” asarlarini yozadi. Birinchi asar bizgacha yetib kelmagan. Ikkinchi asar h ozirgi h isob bilan 1072-1074-yillarda yozib tugatilgan va abbosiy xalifalar avlodidan b o` lgan Abul q osim Abdullo h binni Mu h ammad al-Mu q tado ga bag`ishlangan. Asarning asosiy matni o`sha davr an`anasiga ko`ra arab tilida yozilgan bo`lib, turkiy tilning boyligini, mazmundor va rang-barangligini tushuntirish uchun yaratilgan, deb taxmin qilish mumkin. “Devoni lug`otit-turk” asari endilikda barcha turkiy xalqlar tillari, jumladan, o`zbek tili tarixini o`rganishda beqiyos yodgorlikdir.

Ma h mud Q osh g` ariyning adabiy merosini o` rganish b o` yicha bir q ancha o` zbek olimlari, turkologlar tad q i q otlar olib borishgan. Fitrat, Mutallibov, Stebiva, Reshetov, Abdura h monov, Rustamov kabi olimlar Ma h mud Q osh g` ariyning q adimgi turkiy tillarni o` rganishga buyuk h issa qo` shgan o` z davrining o`t a bilimdon olimi ekanligini ta`kidlaydilar. H ozirgi zamon ja h on ilmiy jamoatchiligi XI asr buyuk olimi Ma h mud Q osh g` ariyni q iyosiy tilshunoslikning asoschisi, deb tan oladi. “Devonu lu g` otit turk” sa h ifalari bilan tanishar ekanmiz, k o`z oldimizda Ma h mud Q osh g` ariy georgraf, botanik, zoolog, tilshunos, folklorshunos, adabiyotshunos, tarxichi olim sifatida namoyon b o` ladi. Shuning uchun h am olimni q omusiy olim, asarni esa q omusiy asar deya olamiz. 8 b o` lim, mu q addima va xulosa q ismlaridan iborat b o` lgan ushbu asarning h ar bir b o` limida ot-ism s o` zlar, fe`llar q ulaylik uchun alo h ida ajratib berilgan. Unda 7500 dan oshi q turkiy s o` z va iboralar izo h langan. Lu g` atda yuzlab kishi ismlari, sha h ar va q ishlo q , o` lka nomlari, daryo, to g` , yaylov, vodiy, dara, y o` l, dovon, k o` l, soy kabi ju g` rofiy atamalar, turli q abila, uru g` , elat, sayyora, yulduzlar, fasllar tilga olinadi. Turkiy xal q lar tarixiga oid q adimiy ma q ol va h ikmatli s o` zlar, 700- misradan oshi q she`riy parchalarning k o` p q ismi turkiy xal qlar og`zaki ijodiga xos to`rtliklardan iborat. Ammo “Devon” ga kiritilgan she`riy parchalarning 150 misraga ya q in islom davri she`riyatiga xos b o` lgan bayt tipidagi masnaviy, q asida, q it`a, g` azal parchalari b o` lib, ularni Q osh g` ariyning o` zi h am k o` pincha “bayt” deb ataydi. VIII-XI asrlarga oid turkiy she`riyat namunalarida u yoki bu darajada aruz vazniga o` tish moyilligi seziladi. Kitobda 7 ta epik doston, ish q iy qo` shi q lar, p andnomalar, koinot yaratilishiga oid asotir, she`rlar, tabiat manzaralari tasviri, mad h iyalar, falsafiy musho h adalar uchraydi. “Devon” dagi epik doston- qo` shi q lar k o` pro q jangnoma xarakterida b o` lib, ba`zi yirik parchalarga shartli ravishda “Tangutlar bilan jangnoma”, “Uy g` urlar bilan jangnoma”, “Yabaku bilan jangnoma” deb

nom qo` yilgan. Ularda turkiy elatlarning shijoati, q iyinchiliklarga bardoshi, jasurligi, h arbiy h iylalar, siyosiy kurash, elparvarlik, mardlik tuy g` ulari tavsif etilgan. Devonda sa q langan 2 yirik asar k o` pchilikning di qq atini o` ziga tortadi: 1. “Alp e r To`ng a marsiyasi ”. 2. “ Q ish bilan yoz mulozaryasi”. “Devonu lu g` otit turk” da dunyo xaritasi doira shaklida chizib k o` rsatilgan. Uning markazida Markaziy Osiyo joylashgan. Bolaso g` un, Shosh, O` zgan, Isfijob, Mar g` inon kabi sha h arlar ushbu h ududga alo q ador k o` rsatilgan. XI asr ju g` rofiy tasavvurlaridan darak beruvchi xaritaning ilova q ilinishi Qosh g` ariyning q omusiy alloma ekanligini yana bir marta isbotlaydi. XI asrda yaratilgan “Devonu lu g` otit turk” asaridagi she`riy parchalar 5-6 asrlarga tegishlidir. Ular bir q ancha adabiy janrlarda yaratilgan b o` lib, masnaviy, munozara, t o` rtlik, ruboiy, murabba` sh u lar jumlasidandir. T o`rtlik shakliga tayangan she`riy parchalarni Mahmud Koshg`ariy, asosan, “qo`shug`” deb ataydi. Mehnat va marosim qo`shiqlari, lirik she`rlar a-a-a-b shaklida qofiyalangan. To`rtliklar orasida a-b-v- b, a-a-a-a shaklida qofiyalanganlari ham bor. Xalq qo`shiqlari barmoq vaznida yaratilgan bo`lib, 7-bo`g`inli misralardan tuzilgan. Turoqlar 4+3 shaklida. “ Qo`shug `” atamasini olim qo`shiq, qasida, she`r deb izohlaydi. Buddaga sig`ishuvchi turkiylarda “ takshut ” atamasi “ she`r ”, “ nazm ”, “ bayt ”, “ manzuma ” ma`nosini anglatgan. “ Ir ” (yir) atamasi g`azal, maqom, kuy o`rnida qo`llangan. “ Ku g ” atamasi kuy, she`r vazni, she`r ma`nolarini anglatadi. Kuglar qamug` tuzuldi. Ivrish idish tuzildi. She`rlar tugal tuzildi, ichimlik va qadoqlar tuzildi . Budda davri adabiyotida uchraydigan “ shlok ” istilohi sanskritcha

“ shloka ” so`zidan olingan bo`lib, “ manzuma ”, “ madhiya ” ma`nosini anglatadi. Asardagi she`riy parchalarning g`oyaviy-badiiy xususiyatlarini kuzatish qadimgi she`riyatimizda jiddiy shakllanish va rivojlanish jarayoni boshlanganidan dalolat beradi. Bularning bari olimni o`z davrining hamma zamonlarn ing buyuk adabiyotshunos olimi deb atashga huquq beradi. Ma h mud Qosh g` ariyning islomdan ilgarigi va ilk islom davri turkiy madaniyat obidalarini tad q i q etish, t o` plash va avlodlarga yetkazib berishdagi xizmatlari ni h oyatda ulkandir. Uning tarix, etnografiya, tarix-ju g` rofiya xususidagi bilim doirasi, til va adabiyot so h asidagi q omusiy salo h iyati, tad q i q q udrati bugungi kunda h am h ayratlanarli darajada edi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ma h mud Q osh g` ariy. “Devonu lu g` otit turk”. Toshkent, 1960- 1961-1963 yillar. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi: S.M.Mutalibov. 2. Aziz Q ayumov. “ Q adimiyat obidalari”. T., 1971. 3. Natan Mallayev. “ O` zbek adabiyoti tarixi”. 1-kitob. T., 1976. 4. “Ma`naviyat yulduzlari”. T., 2001, 124-129-betlar. 5. A. H ayitmetov. “Adabiy merosimiz uf q lari”. T., 1997, 176-178- betlar. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari 2

Maxmud Qoshg`ariyning, devoni lug`ati turk asari haqida

Mahmud Kоshg’ariy va uning Dеvоnu lug’оtit turk asari haqida

Muhammad Sodiq Qoshg`ariy