Lafziy san'atlar - Adabiyot - Referatlar

Lafziy san'atlar

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

LAFZIY SAN`ATLAR Reja: 1. Ishtiqoq 2. Iltifot 3. Izdivoj 4. Mukarram 5. Muvozina 6. Muzoraa 7. Nido 8. Qaytariq 9. Saj` 10. Tasdir 11. Tasbe 12. Tardi aks 13. Ta`did 14. Tarse` 15. Takrir 1

"She`riyat — bu, olam hayotlning tirik tomiri, uning qoni, uning olovi, uning shu`lasi va quyoshidir ". (V.Belinskiy) She`riy san`atlar mumtoz adabiyotimizda qofiya ilmi kabi alohida ilm sifatida o`rganib kelingan. Bu ilm arablarda "balog`at ilmi", forsiy va turkiylarda "ilmi sanoye` " – san`at ilmi jon o`rganilgan. She`riy san`atlarga she`rni ta`sirchangligini, badiiyligini, qimmatini oshiruvchi vosita sifatida ajaralgan. Bu haqida alohida ilmiy asarlar ham yaratilgan. Jumladan, Rashididdin Votvotniag "Hadoyiq us -sehr fiy dahoyiq ush- she`r" asarida bu xususida alohida to`xtalib o`tilgan. Xudoydod Taroziyning "Funun ul-balog`a" asarida 100 ga yaqin she`riy san`atlar, Atoulloh Husayniyning "Badoyi us -sanoye` " asarida 143 ga yaqin she`riy san`atlar haqida ma`lumotlar keltirilgan. She`riy san`atlar 3 ta tavsifiy guruh bo`yicha o`rganiladi : l. Lafziy san`atlar. 2.Ma`naviy san`atlar. 3. Lafziy-ma`naviy san`atlar (Harfiy san`atlar). Lafziy san`atlar -so`zning shakli bilan bog`liq holatda vujudga keladigan san`atlar. Ma`naviy san`atlar-so`zning mazmuni va ichki o`ziga xos xususiyatlari asosida vujudga keladi Lafziy- ma`naviy san`atlar. She`riy san`atning ushbu turida so`zning shakliga ham, uning mazmuniga ham e`tibor beriladi. Lafziy san`atlar, she`riy nutqdagi so`zning tovushi bilan bog`liq bo`lib, ko`proq shakl hodisasi sifatida namoyon bo`ladi. Ammo uning ham o`z shartlari mavjud. "Bilginki, lafziy go`zalliklamning asosi uldurkim, albozni ma`noga to be qilgaylar" , deb ta`kidlaydi Atoulloh Husayniy. 1. ISHTIQOQ 2. ILTIFOT 3. IZDIVOJ 4. MUKARRAM 5. MUVOZINA 6. MUZORAA 7. NIDO 8. QAYTARIQ 9. SAJ` 10. TASDIR 11. TASBE 12. TARDI AKS 13. TA`DID 14. TARSE` 15. TAKRIR 2

ISHTIQOQ -arabcha so`zdan olingan bo`lib, "so`zdan-so`zni ajratmoq" , "yo`nmoq, chok etmoq, darz yetkazmoq" ma`nolarini anglatadi. Ishtiqoq badiiy san`atining o`ziga xos xususiyati shundaki, ijodkor bayt yoki ba`zi gaplarda o`zagi bir bo`lgan so`zlarni ikki yoki undan ortiq keltirishni zarur deb biladi. Darhaqiqat, isritiqoq qo`llanishning fikriy hissiy samara berishdagi ahamiyati shundaki, odaida uning radifsimon jarangdoshligiga va ayni choqda, qarama-qarshi ma`no tashishi bilan ko`zga tashlanadi. Ganja Vatan, ko`ngli oning ganj hez, Hotiru, Ganjiru tili ganj rez. (Alisher Navoiy) Sochilgan sochingdek sochilsa siring, Anor yuzlaringni kimga tutasan? San na javr etmak tilarsan istagumdir oni man, Kim muhibg`a ha na mahbub aylasa mahbub erur. (Ogahiy) ILTIFOT - arabchadan "lutf" demakdir. Bu san`atda shoir bayonu tasvir vaqlida gap shaxsini o`zgartirib boradi. Bu nutqqa xilma-xillik bag`ishlab, uni zerikarli bo`lishidan saqlaydi, kitobxon e`tiborini qattiq jalb qilib, uning zavqini kuchaytiradi. Shahni ul jom qildi bodaparast, Ichmayin boda andin bo`ldi mast. Bu baytda gap shaxsi birinchi shaxsdan ikkinchi shaxsga ko`chirilgan. Iltifotda she`rning ovoz maromi birdan keskin o`zgarib ketadi. Voy, yuz ming voy, yuz bo`ldim firibi qirqqa, Hokimi Dizzax mutiyu payravi jurqundiman. IZDIVOJ -atamasi arabcha so`z bo`lib, uning lug`aviy ma`nosi "er-u xotin bo`lisir , "juftlab olish" demakdir. Lafzdosh so`zlarga asoslangan bu san`atni Share; filologlari " tazmini muzdavaj " yoki " izdivoch" deb ataydilar. Izdivoch usulida so`zlar yonma-yon keltiriladi. Masalan, Alisher Navoiyning quyidagi baytlariga e`tibor berib ko`raylik: Ko`pti gulchehr yuz niyoz bila, Demayinkim niyoz, noz bila. Ishlarin gar shikasta basta dedim, Yuzidin birin jasta-jasta dedim. 3

Birinchi baytdagi "niyoz" bilan "noz" ning, ikkinchi baytdagi qofiyadosh "shikasta" va "basta" so`zl arming yonma-yon kelishi izdivoj yoki juftlash san`atidir. Izdivojni turli gap bo`laklari orasida, xususan, aniqlovchi bilan aniqlanmishda ko`rish mumkin. Poklik pardasida mehri sipehr, Pardalar o`ylakim, sipehrda mehr. To`rt yuz qui kamar bazaar ban, La`lu durdin bezab kamar bari. Birinchi baytning birinchi misrasida "mehr" aniqlanmish, "sipehr" aniqlovchi, ikkinchi baytda esa "kamar" aniqlanmish, "bazar" aniqlovchidir. MUKARRAR -"qayta-qayta", "ust-ustiga" ma`nolarini ifodalaydi. Shu nom bilan ataluvchi lafziy san`at esa baytning har ikkala misrasida juft so`z qo`llanishini nazarda tutadi. Atoulloh Husayniy o`zining "Badoye -us -sanoye` " asarida "Rasltidi Vatvot depturkim, shuaro mukarrar deb andoq she`mi ayturkim, bit baytta bir lafzni kehirurlar va o`zga baytta aning ta`sirida o`shul lafzni yana kehirurlar" , -deb ta`kidlaydi va Asjadiy she`ridan misol keltiradi. Ushbu san`atda bir baytning ikki misrasida keltirilgan ikki juft so`z keyingi bayt misralarida ham takrorlanishi kerak. Furqatingdin xasta ko`nglum qatra-qatra qon erur, Olloh-olloh, bu ne hajru behadu poyon erur. Tola-tola nay o`qung ko`ksimda go`yo sindikim, Tevraluptur notavon ko`nglumda bir-bir tolalar. Mukarrar lafziy san`ati XV asrdan keyingi o`zbek she`riyatida Furqat ijodida uchraydi. Avval-avval iutfingiz haddin ziyo.d erdi menga, Emdi-emdi marhamat komrog`ingizga dog`man. Halqa-fialqa zulfikim ul mohi tobonindadur, Ching`a boqsam doldek xurshid aning yonindadur. MUVOZINA -arabcha so`zdan oligan bo`lib; "tenglik, qiyoslash, bezash, bir- biriga mos" demakdir. U tuzilishiga ko`ra ham, misraga yuklaydigan maxsus ohangdorligiga ko`ra ham tarse` badiiy san`atiga yaqin bo`lsa-da, uning o`ziga xos xususiyati parallel misralardagi so`zlarning ritmik takroridadir. Binobarin, muvozinada baytdagi so`zlarning ritmik parallelligiga, ritmik birikmalar takroriga 4

va mosligiga hamda tengligiga e`tibor beriladi. Keltirilgan ushbu misollar fikrimiz dalili bo`la oladi: l. Uch so`zli misralar muvozinasi: Erkin mehnat elidan, O`ynab gullar teraman. 2. To`rt so`zli misralar muvozinasi: Burdand ba har taraf varaqho, Xondand zi har varaq sabaqho. (Badriddin Hiloliy) 3. Besh so`zli misralar muvozinasi: Ne bo`lib avvalda bidoyat senga, Ne keiib oxirda nihoyat senga. (Alisher Navoiy) 4. Olti so`zli misralar muvozinasi: Alg`il o`gut manclin o`g`ui er dam tila, Bo`yda ulug` bilg`a bo`lur bilking ula. (Mahmud Qoshg`ariy) 5. Yetti so`zli misralar muvozinasi: Har yerda bahor o`lsa,chaman bo`lsa kerak," Har yerda chaman: gulu suman bo`lsa kerak. MUZORAA -asli arabcha shakli "muzore" dir. Uning lug`aviy ma`nolaridan biri o`xshashdir. Bu badiiy san`at ekin ekuvehi, dehqon, aruz she`riy tizimidagi muzore` baxrining nomi kabi ma`nolarni ifodalasa-da, badiiy vosita sifatida uning o`ziga xos xususiyatini o`xshashlikdagina, uyg`unlikdagina ekanligini nazarda tutish lozim. Muzoraaning bayt, band yoki misralardagi o`rin masofalarga k) ra quyidagi turlari mavjud: 1. Yondosh muzoraa mukarrar tajnis kabi yonma-yon kelgan tovush, talaffuzi uyg`unlashgan ikki so`zdan yuzaga keladi: Odami ersang, demagil odami, Oniki yo`q xakq g`amidin g`ami. (Alisher Navoiy) 1. Yaqin muzoraa deb, tovush talaffuzi jihatidan o`xshash bo`lgan so`zaro ishtirok etgan ikki yoki uch so`zga aytiladi. Ammo bu badiiy san`atni yuzaga keltiruvchi muzoraa orasida bir boshqa so`z ishtiroki ham bo`ladi: "... u shunday bir podshohki, qachon sen ko`nglungga zavolsiz jamolni, nuqsonsiz kamolni keltirsang, uning jamolu kamolini ko`rgan bo`lasan" . (Sino) 5

3. Yiroq muzoraa deb, bir misrada o`rniga ko`ra bir-biridan olisroq masofada joylashgan ikki so`zga aytiladi: Mushtoqingman, ey ajal, karam qil, Daf`i alam ila raf`i g`am qil. NIDO -shoir baytda biror kishi, narsa, qush, hayvonlar, tabiat hodisalariga murojaat yoki xitob qilish san`ati hisoblanadi. Dadajon! Sizni juda sog`indim, Sog`indim ikkala ko`zim bilan teng. (Erkin Vohidov) Urush! Noming o`chsin jahonda, Hamon bitmas sen sogan alam. She`rim! Yana o`zing yaxshisan, Boqqa kirsang gullar sharmanda. Hijron kechasi charxi falakka ye`tar, ey moh, Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma. QAYTARIQ. Shoir bir so`zni misraning boshi va oxirida takrorlasa, qaytariq san`aii yuzaga keladi. Un chiqmas tinglashar jim, Kim bu o`zi, qani, kim ? Jon ol udi berib ion, Va qancha-qancha qurbon. Necha bu bexudliq ila yilu oy, Voy, agar kelmasang o`zingga, yoy. SAJ` -badiiy san`ati asli arabcha so`z bo`lib, uning lug`aviy ma`nosi bulbul, qumri, to`ti, musicha singari sayroqi qushlar galasi ovozlarining bir-biriga moslashib, jo`r bo`lishib ketishi hamda ularning turli xil holat va maqomlarda kuylanganligini ifodalaydi. Adabiyotshunoslikda esa saj` deb, keng ma`nodagi adabiyotda satru misra, baytu gap ichida so`zlami lafzdoshlashtirish usuliga aytiladi. Bu san`at vositasi bilan yozilgan asariarda ikki yoki undan ortiq iboralarning oxirgi so`zi, gap qurilishidagi sintagmalari o`zaro qofiya va ritmda ohangdoshlik xususiyatiga ega bo`lishi taqozo etiladi. "SAJ" -shunday xususiyatga egaki, u jumla yoki gap bo`laklariga ohangdorlik, ravonlik bo`lib, tasvirning emotsional kuchini 6

oshiradi, uning o`quvchi yoki tinglovchi tomonidan esda qolishini osonlashtiradi" (B.Sarimsoqov.O`zbek adabiyotida saj` . Toshkent:1978, 118- 119-betlar). Sharq filologlari saj` badiiy san`atini quyidagi turlarga bo`lib o`rganadilar: l. Saj`i mutavoziy (to`liq saj`) 2. Saj`i mutarraf (qofiyali saj`) 3. Saj`i mutavozin (vazndosh saj`) Saj`i mutavoziy -ibora yoki gap oxiridagi so`zlar hijoyu bo`g`inda, qofiya(raviy)da bir-birlariga mos bo`lib keladi., Jondin seni ko`p sevarmen, ey umri aziz, Sondin seni ko`p sevarmen, ey umri aziz. Har neniki sevmak ondin ortiq bo`lmas, Ondin seni ko`p sevarmen, ey umri aziz. (Alisher -Navoiy) Saj`i mutarraf -saj`ni yuzaga keltiruvchi so`zlar qofiyaga asoslangan bo`lib, qofiyalanuvchi jumlalarning biri ikkinchisining bir bo`lagidan iborat bo`ladi. Buni ilmda qofiyali saj` deb ham ataydilar. Saj`ning bu turida so`zlar qofiya va vaznda bir-biriga mos kelavermaydi, faqat jumlalar o`zaro lafzdoshu ravishdosh bo`lib, joylashish o`rinlari qonuniydir. Oshiq elga notavonliqdur nishon, Ishqdin bexonumonlig`dur nishon. Saj`i mutavozin.Saj` san`atining bu turida jumlaning o`zaro lafzdoshu vazndosh bo`lib kelishi qonuniydir. Yo`qsa yo`l bir kun, ikki kunluk emas, Bas kishi poyonig`a yettuk demas. (Alisher Navoiy) TASDIR - atamasi arabcha so`z bo`lib, bu so`zning lug`aviy ma`nolaridan biri, birinchi misraning boshida kelgan so`zning ikkinchi misra oxirida kelishidir. Tasdir so`zlarning baytdagi o`rniga, takrorlanishiga ko`ra tasbega yaqin bo`lsa-da, ammo ular qaytariladigan so`zlarning joylashish tartibiga ko`ra farq qiladi. Ka`ba ki olamning o`lub qiblasi, Qadri yo`q andoqki ko`ngul ka`basi. Badiiy adabiyotda tasdirning tardi aksli, tazodli, intizomli, o`zakdosh, aksli, takrorli va sinonimik turlari mavjud. Ko`z qaro qilma g`ayr qoniga, Qonim ich qona-qona,ey qora ko`z. Shamollar. shamollar. bastakor shamollar, Siz jahongashtasiz,baxtiyor shamollar. Onajomin bund ay qilma, Bunday qilma onajon . (Abdulla Oripov) 7

TASBE -birinchi misraning oxirida keltjrilgan so`zni yoki so`z birikmasini ikkinchi misraning boshida keltirish tasbe san`atini yuzaga keltiradi. Bu qaytariqlarga asoslangan san`at bo`lib, uning o`ziga xos xu`susiyati shundaki, tasbe so`zlarining o`rni qat`iy o`zgarmasligi bilan ko`zga tashlanadi. Binobarin, tasbe ko`rsatkichlarining har biri yuqori va quyidagi misra gaplari bilan uzviy bog`liq bo`ladi: tasbening ikki gapga mansubligi ularning sintaktik va orfoepik talaffuz qilish andozalarini belgilaydi. Buni takrordek o`qib ketib bo`lmaydi. Birinchi tasbe ko`rsatkichidan so`ng pauza bo`lishi qonuniy bo`lib, bunda misra va baytlar zanjir hosil qiladi. Birida sencha ko`rmadim jur`at Jur`atin g bo`ldi maslahingg`a jihat. Shoh ila qildi gulgun mul, Mul alar chehrasin qilib gul-gul. Dedi donoki, nlki, derlar zol, Zoldek men yasabmen ul timsol. (A.Navoiy) Bilursankim, jahonning yo`q baqosi, Baqosi yo`q jahonga ne baqosi. (S.Ahmad) TARDI AKS - sharq xalqlari adabiyotida ko`p qo`llanilagan badiiy san`atlardan bo`lib, uning lug`aviy ma`nosi "teskari qilib takrorlash" demakdir. Bade`shunos olimlarning uqtirishicha, tardi aks- forsiyda qaytmoqdir. Tardu aks san`ati she`rning birinchi misrasida keltirilgan ikki so`z yoki so`z birikmalarining keyingi misrada o`rnini almashtirib qaytarish natijasida yuzaga keladigan san`atdir. Bu xil qaylarishlar natijasida mazkur so`z yoki so`z birikmalari yana bir bor ta`kidlanibgina qolmay, balki ularning ma`nosi ham yangilanadi, misra mazmuni ham takomillashadi. Ko`ngulga bo`ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko`ngluma ermish qaro balo soching. Baytdagi so`zlarni qayta keltirilishi natijasida oxiridagi so`z oldinga o`tadi va bu aks sanaladi. Bu amal misrada va baytda yuz berishi mumkin. Agarda bu amal bayt doirasida amalga oshirilsa, uni komil, misrada bo`lsa, uni maxraj, ya`ni notamom deb atash mumkin. l. Komili mujriy (shaklan tugallangan, ma`naviy yangi) ga misollar: O`zing manga ermas, oting mangu ul, Oting mangu bo`lsa, o`zing mangu ul. (Yusuf Xos Hojib) Subhidam oftobi ko`kning gumbazida yondi yo, 8

Yondi bir feruza gumbaz subhidam oftobida. (Erkin Vohidov) 2. Komili muttahodiy (shaklan, ma`naviy takror) ga misollar: Aytmon shohimni yo mohimni yetkur boshima, Ham mohi g`ofilvashimni, shohi ogohimni ham. (Alisher Navoiy) Doimo dedim bo`]ma oshno, parishonlik, Bo`ldi, oshno dilga doimo parishonlik. (Erkin Vohidov) 3. Mahraji mujriy (shaklan tugallanmagan, ma`naviy yangi) ga misol: Olimlar--shoiru, Shoirlar-olim. Bilim -kuchda, Kuch -bilimda. Tardi aks san`ati turkiy she`riyatda XIV asrdan boshlab keng qo`llana boshlangan. Ozarbayjon shoiri Imomiddin Nasimiy o`z g`azallaridan birini butunligicha shu san`at asosida yaratgan: No`shin labini la`li la`li labini no`shi, Shirin ko`ruram jondin, jondin ko`ruram shirin. Jono, yuzingiz. oyi, oyi yuzingiz, jono, Rangin chu guli axmar, axmar chu guli rangin. Har kimsa sani ko`rmaz, ko`rmaz sani har kimsa, Qandin chekadir hijron, hijron chekadir qandin. TA`DID so`zi arabcha so`z bo`lib, u "hisob", "sanoq", "miqdor" degan ma`nolarni ifodalaydi. Bu san`atning __ xususiyati shuki, matndan ega, kesim, aniqlovchi, to`ldiruvchi va hollarning zanjirli birin-ketin bir necha bor kelishini belgilashdir. Uyushgan so`zlar, birikmalar va gaplar ham intonatsiya jihatidan alohida ohang kasb etadi. Uch, to`rt yoki undan ortiq so`z, birikma yoki gaplar uyushuvi badiiylikni oshiradi, kitobxonni lazzatlantiradi va ta`kid tufayli qiyosiy ta`kid yuzaga kelishini quyidagi misollardan kuzata olamiz: Yoqibsan, o`rtabsan, solibsan o`tga, Tuzlading so`z bilan, tilding til bilan. Hakimu olimu sohib fasohat xoni zor o`lmish, Bu kunda kimki imonin sotar ul e`tibor o`lmish. (Muqimiy) 9

Musuljnon ichra lekin nag`ma ko`p bor, Chunonchi, g`ijjaku tanbo`ru sefor. Dutoru arg`anun, qonun ila rud, Rubobu, doira, changu nayu ud. (Furqat) . Musofirman, g`aribman, bekasu ham benavodurmah, Vujudim dardg`a to`ldi, emdi darmonimni sog`indim. TARSE` -arabcha so`zdan olingan bo`lib, "injuni ipga tizish" degan ma`noni angiatadi. U mumtoz adabiyotimizda -ko`p qo`llaniladigan san`atlardan biri bo`lib, o`z asl lug`aviy ma`nosida injulardagi hajmu rangu tovlanishlar uyg`unligini bildirsa-da, she`riyatda misralardagi parallel so`zlarning jarangdoshligi va ohangdoshiigini ko`rsatuvchidir. Bu san`atning o`ziga xos xususiyati shundaki, .tarse`ni yaraluvchi so`zlar qatorida nechta komponent bo`lsa, shuncha qofiyadoshu radifdoshu hijodosh so`zlar ishtirok etadi. Tarse` badiiy san`ati serunum qo`llaniladigan vositalardan bo`.lib, u baytning ko`rku ziynatidir. Adabiyotimizda mukammal to`laqonli, sara va nuqsonli kabi tarse` xillari mavjud. Masalan, Ro`yim ila bo`ldi munawar qarog`, Bo`yim ila bo`ldi muattar dimog`. (Nishotiy) Bu baytda so`zlar ohangdoshligidan tashqari, so`zlar sonining tengligini ham kuzata olami. Qamar yuzingdin bo`lur munavvar, Shakar so`zingdin kelur mukarrar. (Sayfi Saroyi) Mazkur baytdagi parallel so`zlarda faqat qofiyadoshlik bilangina jarangdoshlik yuzaga kelgan. Ul ahd ila paymon qani, ey yor, ne bo`ldi? Ul lutf ila ehson qani, ey yor, ne bo`ldi? Sendek menga bir yori jafokor topilmas, Mendek senga bir zori vafodor topilmas. TAKRIR iborasi arabcha bo`lib, u "takrorlash " ma`nosida keladi. U adabiyotda semnum qo`llanadigan vositalardan biri sanaladi. Takrirda bir misrada u yoki bu so`zni, so`z birikmasini takfor qo`llaniladi. Takrir badiiy nutqning hissiyligini, ta`sirchanligini oshiradi. 10

Dema, ishqim nayladikim ro`zg`oringdur qaro, O`rtadi , ey qotili nbmehribonim, o`rtadi. (Alisher Navoiy) Jonim olur, ey pari, xolimg`a boq, Ishtiyo qu__is htiyoq u ishtiyoq. To nuini furqatda qo-`yding nolishim, Al firoqu al firoqu al firoq. Aylamishsan qatlima ag`yor ila, Ittifoqu ittifoqu ittifoq. Bovar etmassan desam yuz yolborib, Ko`nglum oqu ko`nglum oqu ko`ngkum oq. (Ogahiy) 11

O'xshashlar

Lafziy she’riy san’atlar

O`xshatish asosidagi she`riy san`atlar

She’r tuzilishi

She`riy san`atlar haqida ayrim mulohazalar

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi