Kutubxonalarning ma’lumot bibliografiya apparati (MBA) - Adabiyot - Referatlar

Kutubxonalarning ma’lumot bibliografiya apparati (MBA)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.4755859375 KB

Ko'chirib olish

Kutubxonalarning ma’lumot bibliografiya apparati (MBA) Reja: 1. MBA haqida umumiy tushuncha 2. MBAni tashkil etish, o‘rganish 3. Ma’lumot-bibliografiya fondi (MBF)

MBA haqida umumiy tushuncha MBA kutubxona hujjatlari fondini har tomonlama ochib berish, aks ettirishga mo‘ljallangan, o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq yoki bir-birini to‘ldirib boruvchi, kitobxonlarni zarur axborot bilan ta’minlashga qaratilgan va kasbiy kutubxona-bibliografik faoliyatni tashkil etishni o‘z ichiga oluvchi kompleksdir. MBAning sifati kutubxonachilik ishining, ayniqsa, bibliografiya ishining qanday tashkil etilganiga bog‘liq. Hozircha hamma kutubxonalar (ayniqsa, tuman va qishloq kutubxonalari) zamonaviy axborot texnologiyalari bilan to‘liq ta’minlanmagan. Demak, hali ancha vaqt zamonaviy MBA bilan bir qatorda an’anaviy MBA tashkil etish va undan foydalanish davom etadi. MBAning tarkibi, xususiyatlari, tuzilishi kutubxona xususiyatidan va maqomidan, kutubxona fondi, kitobxonlar so‘roqlarining mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Universal kutubxonalarda MBA hamma bilim sohasi bo‘yicha tashkil etiladi va turli kitobxonlarga ular haqida axborot beradi. An’anaviy MBA quyidagi 3 qismdan iborat: — aynan shu kutubxona uchun mos va zarur kutubxona kataloglari tizimi; — kartotekalar tizimi; — ma’lumot-bibliografiya fondi (MBF). Kitobxonlar tomonidan berilayotgan turli xil so‘rovlarni bajaruvchi kutubxonalarda mohiyatiga ko‘ra nashr etilmagan bibliografik ma’lumotnomalardan iborat bajarilgan talablar fondi tashkil etiladi va yuritiladi. Kataloglar tizimi alifbo, sistemali va predmet katalogidan tashkil topadi. Yana yirik va markaziy kutubxonalarda o‘lkashunoslik katalogi ham yuritiladi. Kutubxona fondi mazmunidan va xususiyatidan kelib chiqqan holda boshqa turdagi kataloglar ham tashkil etiladi. Masalan, notali nashrlar katalogi, me’yoriy- texnik hujjatlar katalogi, musiqali audiomateriallar katalogi, CD-ROMlar katalogi va boshqalar. Bu kataloglar turli yo‘nalishda kutubxona fondini yoritib berish, uni targ‘ib etish, tavsiya etish va axborot berish vazifasini bajaradi. MBA tarkibida

kartotekalar muhim ahamiyatga ega. Unda kutubxona fondidan tashqarida ham mavjud bo‘lgan juda katta mazmunda axborot to‘planadi. Kartoteka turlari ham kutubxona xususiyatidan, kitobxonlar guruhlarining tarkibidan kelib chiqib tanlanadi. Ko‘proq quyidagi kartotekalar tashkil etiladi: — umumiy yoki universal bibliografik kartotekalar: maqolalarning sistemali katalogi yoki Bosh ma’lumot kartotekasi (BMK) yoki Bosh axborot kartotekasi (BAK); — mavzuli kartotekalar; — o‘lkashunoslik kartotekasi; — maxsus kartotekalar (badiiy asarlar sarlavhalarining kartotekasi, taqrizlar, shaxslarga oid, tasviriy san’at asarlari kartotekasi va boshqalar). Kichik kutubxonalarda, asosan, alifbo va sistemali katalog, mavzuli kartotekalar tashkil qilingan. Viloyat axborot-kutubxona markazlarida alifbo, sistemali, o‘lkashunoslik kartotekasi, badiiy asarlar sarlavhalari kartotekasi va mavzuli kartotekalar mavjud. Oliy o‘quv yurti kutubxonalarida ham, asosan, alifbo va sistemali, predmet kataloglari va mavzuli kartotekalar tashkil etiladi. Musiqa bo‘limlari mavjud kutubxonalarda qo‘shiqlar kartotekasi, izonashrlar kartotekasi, nashr etilmagan asarlar kartotekalari, xorijiy tillarda nashr qilingan asarlar yoki o‘zbek mualliflari asarlari kartotekasi, madaniyat va san’at masalalari bo‘yicha kartotekalar tashkil etilgan. Kartotekalar tizimi gazeta, jurnal va to‘plamlar, davomli va davriy nashrlar, ayrim nodavriy nashrlar mazmunini ochib berishga, ayrim mavzular va muammolar, o‘lka hayoti, asarlarning alohida janrlari va turlari haqida ma’lumot berishga qaratiladi. Dunyo miqyosida to‘la axborot to‘plash va saqlash uchun kutubxonalarda tashkil etilayotgan katalog va kartotekalar muntazam to‘ldirib borilishi, bir-birini to‘ldirishi, o‘zaro bog‘liq bo‘lishi talab etiladi. Bu yagona yo‘naltirish tizimi yoki alifbolipredmet ko‘rsatkichi yordamida amalga oshiriladi. Alifbo-predmet ko‘rsatkich (APK) muntazam ravishda yangi tushunchalar, shaxsga oid rubrikalar bilan to‘ldirib boriladi. Bu uning sifatini oshiradi, axborotni qidirish, to‘la

ma’lumotga ega bo‘lish, katalog va kartotekalar tizimidan unumli foydalanishning samarasini oshiradi. An’anaviy katalog va kartotekalar tizimi kutubxona MBAning bir qismi bo‘lib, o‘zida rejali tashkil etilgan, o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi kartochkali katalog va kartotekalarni aks ettiradi. Katalog va kartotekalarning bir- biridan farqi shundaki, katalog aynan olingan kutubxona fondini to‘la aks ettiradi. Kartoteka shu fonddan olingan maqsadga qaratilgan, tuzilayotgan kartotekaning yo‘nalishiga mos bo‘lgan qisminigina aks ettiradi. Bundan tashqari, kartotekalar kutubxonada mavjud bo‘lmagan, ammo olingan mavzu bo‘yicha boshqa manbalarda ham mavjud bo‘lgan materiallarni (avval fonddan chiqarilganlarni ham) aks ettiradi. Kartotekalar kataloglarni to‘ldiradi, kitobxonlarga alohida nashr etilmagan materiallar haqida ma’lumot beradi. Kartotekalar tizimiga quyidagilar kiradi: — umumiy bibliografik kartoteka; — o‘lkashunoslik, agar shunday katalog mavjud bo‘lmasa; — mavzuli; — uslubiy va bibliografik hujjatlar kartotekasi; — badiiy asarlar sarlavhalarining kartotekasi. Bunday kartotekalar bolalar va o‘smirlar kutubxonalarida, maxsus kutubxonalarda tashkil etiladi. Shuningdek, ko‘pgina kutubxonalar yangi adabiyotlar kartotekasi va boshqa mazmundagi kartoteklarni ham tashkil etadi. Sistemali katalog bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Zamonaviy MBA an’anaviy va elektron shakldagi ma’lumotlar bazasi va bankidan iborat tizim. Elektron shakldagi MBA kutubxonadan tashqariga, butun mamlakat va xorijiy mamlakatlar apparatiga axborot talabi bilan kirish imkonini beradi. Zamonaviy MBAga quyidagilar kiradi: —kutubxona kataloglari tizimi: an’anaviy va elektron katalog; — bibliografik kartotekalar tizimi: ma’ lumotlar bazasi va banki; — bibliografik va axborot nashrlari;

— bajarilgan so‘roqlar fondi; — ma’lumotnoma nashrlar fondi; — faktografik qidiruv tizimi; — yagona alifbo-predmet ko‘rsatkichi va MBA. Elektron katalog bilan bir qatorda an’anaviy kataloglar tuzish davom etmoqda, chunki ularning har biri o‘z vazifasiga ega. An’anaviy katalog kutubxona tashkil etilgandan beri tashkil etilayotgan bo‘lsa va shu davr ichidagi fondni aks ettirsa, elektron kataloglar deyarli barcha kutubxonalarda 1994- yildan beri yoki elektron katalog uchun dastur olingan yildan boshlab tashkil etilmoqda. U kutubxonalararo va xalqaro miqyosda axborot almashuv imkonini beradi. Kartotekalar tizimida ham elektron ma’lumotlar bazasi paydo bo‘la boshladi. Undagi bibliografik yozuvlar ma’lum bir yildan boshlab tanlangan vaqtli matbuot nashrlari va to‘plamlardan olingan hujjatlarga beriladi. Rossiya kutubxonalari hududiy doirada bir necha kutubxonalar birgalikda «O‘lka» nomi bilan yig‘ma kartoteka ham tashkil etmoqda. Unda viloyat, shahar, tuman haqidagi hujjatlar aks etgan, bu keyinchalik bosma ko‘rinishdagi o‘lkashunoslik qo‘llanmasini nashrdan chiqarishga olib keladi. Ba’zi kutubxonalar birgalikda umumiy kartotekani korporativ asosda tashkil etganlar. Ular o‘zlari obuna bo‘lgan yoki ishlayotgan vaqtli matbuot nashrlarini qamrab oladi. Kitobxonlar ko‘p murojaat qiladigan mavzular va masalalarga oid kartotekalar ma’lumotlar bazasiga kiritiladi. Masalan, «Tabiatni asrang: o‘lkaning ekologik muammolari», «Tadbirkorga yordam», «Ta’lim muammolari», «Madaniyat va san’atning muhim masalalari» va hokazo. Keyingi paytda respublikamizda 27 dan ortiq huquqiy axborot markazlari tashkil etilgan. Shu kutubxonalar hududlar xususiyatidan kelib chiqib birgalikda «Inson va qonun», «Qonunni o‘rganamiz», «O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi», «Demokratik jamiyat sari» kabi ma’lumotlar bazasini yaratishlari va almashishlari mumkin. «Obuna» nomli ma’lumotlar bazasida kutubxona obuna bo‘lgan vaqtli va davomli nashrlar haqidagi ma’lumotlar to‘planadi.

MBAni tashkil etish, o‘rganish Kutubxonalar uchun MBAni to‘ldirish, o‘rganish va joylashtirish muammosi doimo muhim masalaga aylanib kelgan. Katalog va kartotekalarni tashkil etishda bosma kartochkalar muhim ahamiyatga ega. Keyingi 15 — 16 yil davomida bunday kartochkalar nashr etilmay qo‘ydi. Shuning uchun har bir kutubxona o‘z bilganicha kartochkalarda bibliografik yozuvlarni olib bormoqda. Bu esa kutubxonachilik va bibliografik ishlardagi qonun-qoidalarning buzilishiga, ayniqsa, sistemali katalog uchun ma’lumotlarni berishda xatoliklarga sabab bo‘lmoqda. Shifr indeksi bir nomdagi kitobga turli kutubxonalarda turlicha beriladi, bu bibliografik so‘roqlarni bajarishda ham murakkabliklarga olib keladi. MBFni ma’lumotnoma nashrlar bilan to‘ldirishda, kitobxonlar so‘rog‘idagi, o‘zgarishlar e’tiborga olinadi. Bu o‘zgarishlar ishga oid faktografik so‘roqlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Bu kutubxonalarga savdo-sanoat kataloglarini, biznes-ma’lumotnomalarni, prays-varaqalar, reklama-bukletlari va ko‘rgazmalarning va turli yo‘nalishdagi yoymalar kataloglarining tezda muomaladan chiqib qolishiga qaramasdan o‘z fondlarini to‘ldirib borishni taqozo qiladi. Ikkinchidan, keyingi yillarda turli xil mazmundagi va yo‘nalishdagi CD- ROMlar ko‘payib bormoqda, bular — mamlakatimiz hayotiga oid va o‘zimizda, qo‘shni mamlakatlarda va xorijda tayyorlangan hujjatlar. Bibliografik qo‘llanmalar keyingi yillarda mamlakatimizda deyarli nashr etilmayapti, nashr etilsa ham 200 — 300 nusxada, buning ustiga juda qimmat. Demak, tijorat asosida kutubxonalarning bibliografik faoliyatini kengaytirish zarurati tug‘iladi. MBAni o‘rganish uning har bir qismi va unga kiruvchi har bir elementning ta’sirini, samarasini, ahamiyatini tahlil qilib borish uchun kerak. Bu narsa ular fondga kelib tushishi bilanoq amalga oshadi, o‘z navbatida ular doimo yangilanib, yaroqsiz holga, mazmunan eskirgan paytda fonddan chiqarishga moslarini aniqlashda kerak. MBAni joylashtirish muhim masala. Uni kitobxonga qulay bo‘lgan joyga, xonaga joylashtirish zarur. Imkoni bor kutubxonalarda bu apparat yaxlit holda alohida xonada joylashtiriladi va alohida bo‘lim sifatida tashkil etiladi. Boshqa bir hollarda axborot zali sifatida katalog va kartotekalar

alohida xonada joylashtiriladi, bunda kitobxon va kutubxonachi, bibliograf uchun ishlash qulay bo‘ladi. Katalog va kartotekalarning, ma’lumotlar bazasi yoki bankining ma’lumotlari alohida olib qaraganda majburiy hujjat-pasportda aks etadi. Bu shu hujjatlar soni oshib borgan sayin ularni almashtirish, sotish, internetga joylashtirish, zarur ma’lumotlarni qidirib topishda qiyinchilik tug‘ilgan hollarda yordam beradi. Pasportda katalog yoki kartotekaning nomi, mavzusi, tashkil etilgan yili, komplektlash manbasi, xronologik chegarasi, hajmi, yillik o‘sishi, muntazamliligi, yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirib borish muddati, hujjatlarning turlari, bibliografik yozuvlarning tarkibi, tuzilishi yoki sxemasi, yordamchi apparatlari, javobgar shaxsning ismi, nasabi ko‘rsatiladi. Zamonaviy MBA muntazamlilik, ishonchlilik, iqtisodiy tejamkorlik kabi sifatlarga ega bo‘lishi va rejali, ijodiy, muntazam tashkil etib borilishi zarur. MBA ishini tashkil etishda ishtirok etuvchi maxsus bo‘limning bibliograflari yoki xodimlari axborotni to‘la yig‘ishga va saqlashga mas’uldir. Shundagina iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish jarayonida tashqi axborot resurslaridan o‘z vaqtida va maksimal darajada foydalanish imkoni paydo bo‘ladi. Har bir bo‘lim o‘zining axborot vazifasini bajaradi va bir-birini takrorlashga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Yangi texnologiya bilan ishlash jarayonida, dasturlarni qo‘llashda har bir kutubxona axborotlarning to‘la bo‘lishiga, ulardan unumli va samarali foydalanishga, ayniqsa, dasturlarni qo‘llashga mas’uliyat bilan yondashishlari talab etiladi. Ma’lumot-bibliografiya fondi (MBF) Kutubxonaning MBF an’anaviy ma’lumot-bibliografiya apparatining bir qismi bo‘lib, o‘zida kutubxona-bibliografik faoliyatining hamma jarayonlarini olib borish uchun zarur bo‘lgan va turlituman axborotni o‘zida to‘plagan nashrlar va materiallardan iborat. MBFga kutubxona fondidan quyidagi materiallar ajratib olinadi: — rasmiy va nodavriy nashrlar — O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Axborotnomasi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsion Sudining materiallari, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Axborotnomasi, kutubxonachilik ishiga oid Davlat va hukumatimiz qarorlari, Prezident Farmonlari, buyruqlari aks etgan to‘plamlar; —kitob ichi va kitobdagi bibliografiyalarga ega bo‘lgan ayrim ilmiy nashrlar; — ijtimoiy sohaga oid o‘quv dasturlari, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari; —biror bilim sohasiga oid yangi axborotga ega bo‘lgan ilmiyommabop nashrlar, masala yoki muammoga oid qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati; —ma’lumotnoma nashrlar—qomusnomalar (ensiklopediya), qomusiy lug‘atlar, ma’lumotnomalar (spravochnik), lug‘atlar, yo‘l ko‘rsatkichlar; — hududdagi yirik axborot markazlarining axborot va bibliografik nashrlari, ilmiy-yordamchi, kasbiy-ishlab chiqarishga oid, nashriyot va kitob savdosi, o‘lkashunoslik, tavsiyaviy va ommabop ko‘rsatkichlar; — kutubxonachilik va bibliografik xizmat ko‘rsatishni tashkil etish haqidagi va boshqa maxsus masalalarga oid amaliy va uslubiy nashrlar; — kutubxonachilik ishi, bibliografiya ishi va kitob ishiga, axborot xizmati ko‘rsatishga oid gazeta va jurnallar (masalan, «Biblioteka», «Bibliografiya», «Ìèð áèáëèîãðàôèè», «O‘zbekiston matbuoti», «Kitob dunyosi», «Íàó÷íûå è Tåõíè÷åñêèå áèáëèîTåêè», «ÈíôîðìàTèêà è îáðàçîâàíèå» va boshqalar), ularda axborot bilan birgalikda qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati ham berib boriladi; — bajarilgan ma’lumotlar fondi ham MBAning bir qismi va o‘zida bir qancha mavzularga oid bajarilgan yozma bibliografik so‘roqlarni aks ettiradi. Unda so‘ralgan murakkab mazmundagi, alohida bibliografik qidirish va tahlilini talab qilgan savolga yoki masalaga oid bajarilgan javobning nusxasi saqlanadi, bundan tashqari, dolzarb hamda muntazam so‘ralishi mumkin bo‘lgan siyosiy va ilmiy mazmundagi so‘roqlarning javobi ham to‘planadi. Bu materiallar nafaqat shu kutubxona, balki boshqa kutubxonalarning kitobxonlari uchun ham zarur bo‘lib qolishi mumkin. Bajarilgan ma’lumotlar arxivi yoki fondi xizmat xarakteriga ega, u turli kutubxonalarda turlicha tashkil etiladi. Ba’zi kutubxonalar bilim sohalari yoki

mavzular bo‘yicha katalog yashiklarida saqlasa, ayrim kutubxonalar alohida hujjatlar saqlanuvchi jildlarda (papka) yoki konvertlarda saqlaydi. Bu fonddan foydalanishni osonlashtirish uchun kartochkalar ko‘rinishida alifbo-predmet ko‘rsatkichi tuziladi, unda mavzusi, so‘roqning maqsadi, predmet rubrikasi, so‘roqning tartib raqami, uning bajarilgan vaqti ko‘rsatiladi. Kitobxonning talabiga ko‘ra axborotlashgan kutubxona kataloglarini, bibliografik qo‘llanma va ko‘rsatkichlarning elektron shakllarini ham to‘plab borish hozirgi kun talabi bo‘lib qoldi. MBF kutubxona fondining bir qismi bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatga va ahamiyatga egaligi uchun alohida bo‘lim sifatida tashkil etilgan xonada yoki axborot bibliografiya bo‘limida joylashtiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot— pirovard maqsadimiz. Asarlar . - „ O ‘ zbekiston“, 2000. 3. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. — 10- jild. O’. „O‘zbekiston“, 2000. 4. Milliy istiqlol g‘oyasi. — O’. „O‘zbekiston“, 2001. 5. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi // Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — O’. 1987. 6. Axborotlashtirish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: 1993- yil 7- mayda qabul qilingan // „Xalq so‘zi“, 1993. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002- yil 12apreldagi 123- sonli „Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasini tashkil etish to‘g‘risida“gi qarori // „Xalq so‘zi“. 2002. 8. Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkiletish to‘g‘risida O‘zbekiston Prezidenti qarori // „Xalq so‘zi“, 2006. 9. Mamatraimova H. Bibliografiya // O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 2-jild. — O’., 2001. 10. Mamatraimova H. Bibliografiyashunoslik// o‘sha joyda. 11. Mamatraimova H. Davlat bibliografiyasi//o‘sha joyda.—3- jild.—

O'xshashlar

Iste’molchilarga ma’lumot-bibliografiya xizmati (MBX)

Kutubxonalarning bibliografik ishi

Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar

O‘rta osiyoda bibliografiya

Axborot—bibliografiya resurslari