Kecha strukturasida epik, dramatik va lirik unsurlar munosabati - Adabiyot - Referatlar

Kecha strukturasida epik, dramatik va lirik unsurlar munosabati

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2079.5 KB

Ko'chirib olish

"Kecha" strukturasida epik, dramatik va lirik unsurlar munosabati Badiiy adabiyot va san`atda realistik tamoyillarning hukmron mavqe egallashi barobari roman janrining gurkirab rivojlanishi kuzatiladi. Sababki, real voqelikni badiiy tadqiq etish, odam va olam haqidagi qarashlarni butlashu yaxlit ifodalash imkoniyatlarini berishi jihatidan romanga teng keladigani yo`q. Estetik prinsiplarning o`zgarishi, tabiiyki, romandan ham shunga mos o`zgarishni, moslashishni talab qiladi. Aksariyat yirik romannavislar, mutaxassislar yangi tipdagi romanning maydonga kelishida shotland adibi V.Skottning katta xizmati borligini ta`kidlaydilar. Xususan, Balzak "Insoniyat komediyasi"ga yozgan so`z boshida V.Skott haqida: "Он внес в него дух прошлого, соединил в нем драму, диалог, портрет, пейзаж, описание; он включил туда невероятное и истинное, эти элементи эпоса, и подкрепил поэзию непринужденностю сам ы х прост ы х разговоров , ( degan edi. Demak, Balzakning fikricha, V. Skottning janr takomilidagi buyuk xizmati shuki, u romanda barcha adabiy turlarga xos xususiyatlarni uyg`unlashtirdi. Adib haqida shunga o`xshash fikrni boshqa bir romannavis– V.Gyugo ham ta`kidlab aytgandi. Har ikki adib ta`kidlayotgan sintetiklik realistik romanga xos eng muhim xususiyatlardan biridir. Zero, realistik roman asosiga qo`yilayotgan problematikaning badiiy tadqiqi uchun ayni shunday sintetiklik eng optimal imkoniyatlarni taqdim etadi. O`z vaqtida V.Skott romanlarini tadqiq etgan B.G.Reizov ham ularni "sintetik" deb atagan edi. Olimning shotland adibi romanlari tahliliga tayanib aytgan fikricha, roman san`atining uch unsuri–tavsif (opisaniye), rivoya va dialog asarda zarur nisbatlarda birikishi hamda o`zaro uzviy aloqada bo`lishi lozim. Anglashiladiki, B.Reizov "sintetiklik" haqida gapirarkan ko`proq asarning tashqi qurilishini nazarda tutadi. Xuddi shunga o`xshash yondashuv R.Uellek va O.Uorrenlarning qarashlariga ham xos. Ular rivoya tabiati va turlari haqida to`xtalib, romanga "an`anaviy-qorishiq" rivoya xos, degan fikrni bildiradilar. Qorishiq deyilishining boisi esa unda "epik hikoya qilish" va "pyesa" xususiyatlarining aralash holda

zuhur qilishidir. Amerikalik tadqiqotchilar "an`naviy-qorishiq" rivoyada ikki tomonga–"romantik-kinoyaviy" va "obyektiv" rivoyaga tomon og`ish mumkinligini ta`kidlaydilar. Tabiyiki, bu og`ishlarning birinchisida hikoya qilishlik, ikkinchisida dialog salmog`i ustunlik qiladi. Rivoyaning ikkinchi xilini "obyektiv" deb nomlasharkan, tadqiqotchilar uning "dramatik" deb nomlanishini ma`qullamaydilar, sababki, bu holda asar to`laligicha dialoglardan tashkil topishi lozim bo`ladi,–ya`ni, istiloh tushuncha mohiyatiga mos kelmaydi. Ayni shu nuqtadan R.Uellek va O.Uorren fikrini davom ettirib ko`raylik. Demak, romanga xos rivoyaning "obyektivlik" tomon og`ishida muayyan chegara bor, ya`ni, agar asar to`laligicha dialoglardangina tashkil topsa,–qar- shimizda roman emas, pyesa namoyon bo`ladi. Aksincha holda ham, ya`ni, asarda dialog (kengroq, dramatik element) bo`lmagan taqdirda ham, tabiiy, klassik tushunchadagi roman mavjud bo`lolmaydi (shunday atalaverishi mumkin, albatta). Zero, roman o`zining klassik tushunchadagi – "yangi davr eposi" (Belinskiy), "burjua eposi" (Gegel) sifatidagi ko`rinishini shaxsning jamiyatdagi maqomi o`zgargan, u o`zini o`z holicha butun bir olam sifatida idrok eta boshlagan bir sharoitda shakllantirdi. O`zini alohida olam sifatida idrok etgan shaxsning jamiyat bilan, olam bilan ziddiyatlarini badiiy talqin qilishu yo`qotilgan epik butunlikni tiklash klassik romanning bosh muammosi bo`lib qoldiki, shu ma`noda u "yangi davr eposi" sanaladi. Shu bois ham roman markazida shaxsning hayoti, uning ziddiyatlariyu to`qnashuvlari turadi. Nemis faylasufi SHelling roman voqeani eposdan, taqdirni dramadan oladi, deganida ayni shu narsani nazarda tutgan. Ko`ramizki, "sintetiklik" romanning tashqi qurilishidagina namoyon bo`lib qolmaydi, bu uning ichki tabiati bilan bog`liq xususiyatdir. Zero, epik butunlikni tiklashga intilayotgan shaxs deganimiz ijodkorning o`zi ekanligi, ushbu butunlik roman markazida turgan qahramonning tashqi olam bilan to`qnashuvlari (keng ma`noda shaxs dramasi) vositasida tiklanishi shunday deyishga asos beradi. Adabiy turlar orasida "xitoy devori"ning yo`qligi, bir turga mansub asarda boshqa turga xos xususiyatlarning u yoki bu darajada namoyon bo`laverishi mumkinligi ko`pchilik tomonidan e`tirof etilgandir. Bu narsa, ayniqsa, romanga xosdirki,

adabiyotshunos V.Dneprov buni XIX asr romanchiligi misolida, o`tgan asrda yetishgan yirik romannavislar, faylasuflar fikrlariga tayangan holda juda yaxshi asoslab bera olgan. V.Dneprov zamonaviy roman tabiati haqida: "Poeticheskaya sfera romana v svoyom rode trexmerna – ona vklyuchayet v sebya ne tolko epicheskiye, no takje dramaticheskiye i liricheskiye izmereniya", ( deb yozadiki, bu o`rinda u to`la haqdir. Biroq uning janrga xos sintetiklik xususiyatidan kelib chiqib romanni alohida yangi adabiy tur sifatida ta`riflashiga qo`shla olmaymiz. Qo`shilmasligimizning sababi avvalgi bobda aytganimiz romannavisning ichki ehtiyoji bilan bog`liqdir. Bizningcha, o`sha ehtiyojning qondirilishi ijodkordan epik tafakkurni, aniqrog`i, uning zamonaviy ekvivalenti bo`lmish romaniy tafakkurni taqozo qiladi. Zero, dunyoni butunicha va o`zini uning bir qismi sifatida ko`rgan holda uning mohiyatini anglash ( mantiqiy butunligini tiklashga yo`naltirilgan ijodiy faoliyatgina bu ehtiyojni qondirishi mumkin. Shunga ko`ra, biz romanni o`zida dramatik va lirik turga xos xususiyatlarni uyg`un mujassam etgan epik janr deb tushunamiz. Quyida Cho`lponning "Kecha" romanini shu nuqtai nazardan kuzatmoqchimiz. Adabiyotshunos S.Mamajonov Cho`lpon romanini tahlil qilarkan, uning o`ziga xos bir jihatiga e`tiborni qaratadi: "Kecha va kunduz"da hikoya qilishdan ko`ra ko`rsatish, harakat, sahnaviylik ustun turadi. Hamma voqea va qahramonlarning holati, xatti-harakati, kurashi bevosita ko`z oldingizda namoyon bo`ladi. Ularning ovozlarini, so`zlashishidagi ohangni, qiliqlarini eshitib turasiz, ko`rib turasiz. Roman mustaqil va ammo bir-birini taqozo qiluvchi sahnalardan tashkil top- ganday". Bizningcha, munaqqid "Kecha" poetikasiga xos eng muhim xususiyatlardan birini o`z vaqtida nozik ilg`ab olgan. Darhaqiqat, "Kecha" o`zida dramatik unsurlarning salmoqdorligi bilan 2O-3O-yillar romanchiligimiz fonida alohida ajralib turadi. Dramatik unsurlar salmog`ining ustunligi "Kecha" kompozitsion qurilishini ko`p jihatdan belgilaydi. Agar "Kecha" romani sahnalardan tashkil topgan, degan fikrni qabul qilsak, u holda asardagi "sahna"larni ikki tipga ajratish mumkin:

1) S.Mamajonov aytmoqchi,"mustaqil va ammo bir-birini taqozo qiluvchi", asarning syujet o`qini tutib turgan "sahna-ko`rinishlar"; 2) asarning epik qamrov ko`lamini oshirishga, ba`zan birinchi tipdagi "sahna- ko`rinishlar"ni izohlashga xizmat qiluvchi, be-vosita rivoya bilan bog`liq "epizod- sahnalar". "Kecha"ning asosiy syujet chizig`ini birinchi tipga mansub sahna-ko`rinishlarning xronikali izchillikda joylashishi tashkil qiladi. Bu sahna ko`rinishlar o`z navbatida kattaroq kompozitsion bo`lak–"parda"larga biriktirilishi mumkin. Albatta, mazkur sahna ko`rinishlar rivoya qobig`iga o`ralgan, rivoya vositasida tayyorlangan: ikkalasini bir-biridan ajratish mumkin emas. Biroq rivoya ichidagi drama ham nisbiy mustaqillikka ega, pardalar birlashgani holda o`quvchi nazdida butun bir dramatik asar yuzaga keladi. Fikrimizni oydinlashtirish uchun yuqorida aytganimiz yi-rikroq kompozitsion bo`lak–pardalardan biriga mufassalroq to`xtalib o`tish maqsadga muvofiq. O`ylashimizcha, "Kecha"ning dastlabki ikki bobini shartli ravishda "birinchi parda" deb hisoblash mumkin. Agar tajribaga jazm etib, shu ikki bobni drama "tili"ga o`girmoqchi bo`lsak, tubandagicha manzaraga duch kelamiz: Birinchi parda. 1-ko`rinish. Razzoq so`fi xonadoni. Zebi bilan dugonasi Saltining uchrashuvi. Mehmondorchilikka taklif. Onaning rozi- ligi. So`fining dag`dag`a bilan kirib kelishi. 2-ko`rinish. So`fi bilan Qurvonbibi suhbati. Qurvonbibi-ning so`fini yo`lga solib, qizi uchun ruxsat olishi. Razzoq so`fining chiqib ketishi. 3-ko`rinish. Qizlarning xursandligi. Safar tadorigi. 4-ko`rinish. Yo`lga chiqish, aravadagi hangomalar. 5-ko`rinish. Mehmonlarni kutib olish. Zebi bilan O`lmasjon: dilning dilga bog`lanishi. "Kecha"ning asosiy syujet chizig`i shu xildagi dramatik ko`rinishlar silsilasidan tashkil topadi. Agar yuqoridagicha tajribani davom ettirilsa, fikrimizcha, romanda jami yettita "parda"ni ajratish mumkin bo`ladi. Bu yetti pardaning beshtasi

bevosita yoki bilvosita(markazga Akbarali chiqqan so`nggi qismlar) Zebi bilan bog`liq bo`lsa, qolgan ikkitasi Miryoqub bilan bog`likdir. Tabiiyki, mazkur ko`rinishlar tasavvurimiz-dagi "sahna"da amalga oshadi, biz ularni o`z ko`zimiz bilan ko`rish imkoniga ega bo`lamiz. Tasavvurimizdagi "sahna"da yuz bergan voqea-hodisalar oxir-oqibatda o`ziga xos bir butunlik–roman ichidagi dramani yuzaga keltiradi. Biroq romandagi dramatik unsurlar salmog`i qanchalik katta bo`lmasin, o`sha ko`rinishlar tashkil etayotgan dramatik butunlikka mustaqil hodisa sifatida qaray olmaymiz. Sababki, dramatik butunlik roman badiiy voqeligining skeleti, xolos, ya`ni, unga jon va qon bag`ishlab turgan epik va lirik unsurlarsiz badiiy voqelik mavjud emas. Eposning o`zagi rivoya ekanligi ma`lum."Kecha"da rivoyaning o`rni, bajarayotgan funksiyalari unda dramatik unsurlarning salmoqdorligi bilan belgilanadi. Bizningcha, Cho`lpon romanida rivoyaning quyidagi uchta funksiyasini ajratib ko`rsatish mumkin: 1) dramatik ko`rinishlarni tayyorlash; 2) dramatik ko`rinishlarni amalga oshirish; 3) asarning epik ko`lamini oshirish va yaxlit butunligini ta`minlash. Ravshanki, bularning dastlabki ikkitasi asar syujeti bilan bog`liq bo`lsa, uchinchisi kompozitsiyaga aloqadordir. Shu o`rinda fikrimizga ayrim aniqliklar kiritib o`tish zarurati yuzaga keladi. Asar syujeti deganda biz yechimga tomon intiluvchi dramatik butunlik – Zebi bilan bog`liq voqealar silsilasini nazarda tutmoqdamizki, bu o`rinda birmuncha shartlilik borligi e`tiborda tutilishi lozim. Mazkur shartni qabul qilgach, boshqa epizodlarning bari asarning epik ko`lamdorligini ta`minlashga xizmat qiladi – ularning bari asar kompozitsiyasiga aloqadordir, deya olamiz. Shuning o`ziyoq, bizningcha, "Kecha"da rivoyaning yetakchi mavqega ega ekanligidan dalolatdir. Aytish kerakki, "Kunduz"ning potensial mavjudligi e`tiborda tutilmasa, mohiyatan bevosita Miryoqub bilan bog`lik syujet chizig`i (ancha mufassal ishlangan ko`rinishlar, ularni biz ikki "parda"ga birlashtirish mumkin deb o`ylaymiz) boshqa mayda epizodlar darajasiga tushib qolayotgandek, faqat epik ko`lamdorlikni ta`minlashgagina xizmat qilayotgandek taassurot qoldiradi. Agar muddao shugina bo`lganida mazkur syujet liniyasini bunchalik mufassal ishlash(buning natijasida

o`rtada ikki bob to`laligicha asosiy syujetdan uzilgan), uni mustaqil dramatik butunlikka aylantirish shartmidi? Bizningcha, yo`q. Demak, Cho`lpon bu o`rinda faqat epik ko`lamdorliknigina o`ylagan emas, boshqa maqsad bo`lgan. YA`ni, u ikkinchi roman voqealari rivoji uchun o`ziga xos "start maydonchasi" bo`lib xizmat qilishi lozim bo`ladi. Boshqacha aytsak, romanda ikkita dramatik butunlik boru, ulardan biri nisbiy tugallikka ega bo`lgani holda, ikkinchisi dilogiya tabiatidan kelib chiqib ochiq qoldirilgan. Aytib o`tganimizdek, "Kecha"da rivoyaning asosiy vazifa-laridan biri r sahna- ko`rinishlarni hozirlash. Maqsad belgili, shu bois ham Cho`lpon unga erishish uchun zarur tafsilotlarnigina qalamga oladi. Konkret ko`rinishni hozirlovchi tafsilotlar salmog`ini adib, bizningcha, ikki asosiy talabdan kelib chiqqan holda belgilaydi: birinchidan, berilayotgan tafsilotlar sahna-ko`rinishni harakatlantirish uchun yetarli quvvat manbai (ya`ni, kalitli o`yinchoq misoli: kalit bir marta burab qo`yilgach, o`yinchoq mustaqil harakat qilaveradi) bo`la olishi lozim; ikkinchidan, tafsilotlar sahna-ko`rinishning mohiyatini anglatish (ya`ni qahramonlarning xatti- harakatlari, gap-so`zlarining tub sabablarini) uchun yetarli bo`lishi darkor. Aytish kerakki, Cho`lpon kitobxonni imkon qadar tez roman voqeligiga olib kirishga intiladi, shu bois ham dastlabki boblarda tafsilotlarga "xasis"lik kuzatiladi. Muqaddima (prolog)dagi lirik tabiat lavhasi vositasida bahoriy xush kayfiyat hosil qilgach, adib o`quvchisida shu kayfiyat asosida Zebining ayni paytdagi ahvol- ruhiyasi haqida umumiy tasavvur uyg`otadi: "Zebi (Zebinisa)ning qish ichi siqilib, zanglab chiqqan ko`ngli bahorning iliq hoviri bilan ochila tushgan, endi ustiga poxol to`shalgan aravada bo`lsa ham, allaqayerlarga, tola-qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi. Qish ichi ham keti uzilmagan sovchilar bir-ikki haftadan beri kelishdan to`xtaganlar, endi tashqari eshikning "g`iyt" etishi–bir-ikki ayolning astagina bosib, paranjisini sudrab kirib kelishiga dalolat qilmas, hali endigina o`n beshga qadam qo`ygan bu yosh qizning go`dak ko`nglini uncha cho`chitmas edi". Ko`ramizki, parchada o`quvchi e`tiboriga havola etilayotgan tafsilotlar aytarli ko`p emas: qish ichi zerikkan qiz ko`ngli safar orzusida ekani, uning endigina o`n beshga qadam qo`yganiyu halitdan sovchilar darvoza turumini buza boshlagani

aytilgan, xolos. Biroq shu tafsilotlarning o`ziyoq, avvalo, Zebining xatti- harakatlarini, gap-so`zlarini anglashga yordam beradi. Shu bilan birga, zerikishdan kelgan safar orzusining ko`ngilda ustivorligi (safarga taklif qilinganida, otasi rozilik berganida kuzatilgan beadad quvonch) yoki "qish ichi keti uzilmagan" sovchilardan bezorlik (tashqari eshik ochilganida kuzatilgan bezovtalik) qizning keyingi xatti-harakatlarini, gap-so`zlarini ("Qachon? – "Otamdan darak yo`q- ku?"–"O`ynashmay o`laylik, endi otam hech qayerga chiqarmaydi...") belgilaydi ham. O`quvchini tezroq roman voqeligiga olib kirishga intilgan adib yuqoridagi tafsilotlarni beriboq Zebini "sahna"da ko`rsatadi: "Otasi bomdoddan kirmagan, onasi sigir sog`ish bilan ovora, o`zi kichkina sahnni supurib turgan vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining ko`nglini bir qur seskantirib oldi. Bir qo`lida supurgisi, bir qo`li tizzasida–yerga egilgan ko`yi ko`cha eshik tomonga tikilib qoldi". Cho`lpon qo`llagan usulni yana drama tiliga o`girishga harakat qilsak, bizningcha, quyidagicha holat yuzaga keladi: nim qorong`i sahnada Zebi sahnni supurish bilan ovora, sahna ortidan esa muallif ovozi keladi. Bevosita dramatik harakatning o`zi esa Zebining hayrat aralash hadik bilan tashqari eshikka tikilib qolishidan boshlanadi. Ko`rinishning avvalida o`quvchi sahnadagi voqealarni muallif ko`zi bilan (Saltining kirib kelishi, ularning dastlabki gap- so`zlari) kuzatsa, keyinroq muallif bilan yonma-yon turib o`z ko`zi bilan ko`radi. Romanning dastlabki boblariga xos xususiyat epik tafsilotlarga juda kam o`rin berilishidir. Boshqacha aytsak, bu o`rinlarda epik rivoya dramatik ko`rinish uchun yordamchi vositadir, aniqrog`i, dramatik ko`rinishning ichki unsuriga aylanadi. Fikrimizni dalillash uchun "Kecha"ni romanchiligimizning boshqa bir mumtoz namunasi "O`tgan kunlar"ga muqoyasa qilish mumkin. Albatta, A.Qodiriy romanida ham, tabiiyki, umuman zamonaviy romanga xos epik, dramatik va lirik unsurlar uyg`unlashuvi kuzatiladi. Biroq "O`tgan kunlar"da epik rivoya salmog`i anchagina ustun mavqega ega. Romanning dastlabki boblarini varaqlaganimizdayoq A.Qodiriyning, Cho`lpondan farq qilaroq, tafsilotlarga ancha keng o`rin berishiga amin bo`lamiz. Yaxshi eslaysiz, "O`tgan kunlar"ning dastlabki

bobi: "1264-nchi hijriya, dalv oyining 17-nchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botqon, tevarakdan shom azoni eshitiladir..."- qabilidagi tafsilotlar bilan tanishtirishdan boshlanadi. Shundan so`ng A.Qodiriy voqealar kechayotgan joy, roman voqeligiga kiritilayotgan personajlarning shaklu shamoili, nasabiyu mashg`uloti, fe`l-atvoriga oid tafsilotlar bilan o`quvchini shoshilmasdan tanishtirib boradi. Dramatik ko`rinishlar "O`tgan kunlar"da bevosita rivoyadan o`sib chiqadi, bu o`rinda dramatik ko`rinish epik rivoya xizmatida, uning ichki elementi sifatida namoyon bo`ladi Yuqorida shohid bo`lganimiz-dek, "Kecha"ning ilk boblarida biz buning aksiga duch kelamiz. Cho`lpon voqealar kechayotgan joy, personajlar qiyofasiga oid tafsilotlarni batafsil chizib o`tirmaydi, uning uchun muhimi –"sahna"dagi harakat. Cho`lponning tafsilotlardan qochib, tezroq o`quvchi ko`z oldida "sahna-ko`rinish"ni jonlantirishga intilishi o`ziga xos estetik samaralar beradiki, bulardan eng muhimi, bizningcha, kitobxonning o`ta faol ijodiy o`qishga undalishidir. Muallif niyatiga ko`ra, "Kecha"ning o`quvchisi (albatta, did ham malakaga ega o`quvchi) yetishmayotgan chizgilarni o`zi tortishi, tayanch nuqtalarigina berilgan tasavvurni o`zi to`latib olishi darkor. Masalan, romanning ilk ko`rinishlari o`ynalayotgan "sahna"–Razzoq so`fi xonadonini tasavvur etishga asos bo`luvchi tayanch nuqtalarga diqqat qilaylik: 1) "Otasi bomdoddan kirmagan, onasi sigir sog`ish bilan ovora, o`zi kichkina sahnni supurib turgan vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi..." 2) O`rgangan qiz ichkari eshikdan hatlar- hatlamas..." 3)"... qo`ltiqlashib ayvonga bordilar va Zebining otasi turib ketgan so`ri chetiga o`tirdilar..." 4) "...o`choq boshi da choynaklarga choy tashlarkan..." 5)"... Qurvonbibi bir ko`cha eshigiga, bir yonboshlagan daraxtlar orasidan..." 6)"... uyda – dasturxon boshida o`tirgan Salti ikkala qanoti ochiq turgan eshik orqali..." Ko`ramizki, mazkur detallar harakatni, voqeani tasvirlash jarayonida yo`lakay berilayotir. Keyinroq, mavridi bilan bularga "hovuz", "ariq", "darparda", "hovuz bo`yidagi tollar", "baland paxsa devor", "moy qog`oz to`silgan teraza" kabi bir qator tafsilotlar ham qo`shiladiki, ular ham yo harakatni tasvirlash va yo qahramonlarni ta`riflash jarayonida yo`lakay eslanadi. Mana shu uzuq-yuluq tafsilotlarni to`latib, voqea yuz berayotgan joyni tasavvurida jonlantirish uchun

ham o`quvchidan faollik, rejissorlik iqtidori–ya`ni, ijodiy yondashuv taqozo qilinadi. Shunga o`xshash fikrni romanda Zebining qiyofasi chizib berilmagani haqida ham aytish mumkin. Zebining xatti-harakatlari, gap-so`zlarini tasvirlash orqali qizning siyratini chizarkan, adib qahramoniga mehrini ochiq ifodalab turadiki, shu ikkisi asosida, ya`ni siyrat go`zalligi va muallif hosil qilgan badiiy simpatiyadan kelib chiqib, o`quvchi tasavvurida qizning surati tortiladi. Shunisi ham borki, adib Zebi portretiga oid chizgilarni bermagan, demak, o`quvchi qizning suratini o`z idealiga monandgina chizishi mumkinki, o`zi yaratgan go`zalga qalban bog`lanib qoladi. Baski, endi o`quvchi Zebi taqdiriga befarq bo`lolmaydi, uning uchun yurakdan qayg`uradi: u bilan birga kulib, birga yig`laydi. Ko`ramizki, bu o`rinda portretning berilmagani, bir tomondan, obrazning estetik ta`sir kuchini oshirishga, ikkinchi tomondan, avvalgi bobda aytganimiz "niqoblanish" maqsadiga xizmat qiladi. Shuni ham aytish kerakki, Cho`lponning personajlar port-retini yaratishida folklor an`analarining-da sezilarli ta`siri kuzatiladi. Ma`lumki, folklor asarlarida ham ko`pincha salbiy personajlarning qiyofasi mufassal ishlangani holda, ijobiy personajlar portreti ancha nomukammal chiziladi. Aytmoqchimizki, folklor namunalarida yaratilgan salbiy personajlar qiyofasini aniq (bu qiyofada xarakterologik chizgilar, detallar konkretlashtirilgan) tasavvur etishimiz mumkin, ijobiy personajlar qiyofasi esa anchayin mavhum (ya`ni, ENGning eng yuqori darajasi) idealga ishora qiladi. Tabiiyki, bu xil personajlar qiyofasining o`quvchi(tinglovchi) ongida akslanish mexanizmi ham yuqoridagicha: qahramonning xatti-harakatlariyu gap-so`zlari vositasida siyrat chiziladi-da, shu asosda qiyofa tasavvur qilinadi, – har bir konkret o`quvchi (tinglovchi)ning ideali o`zigagina xos ekanligi e`tiborga olinsa, har bir o`quvchining qalbiga yaqin bo`lgan O`Z QAHRAMONI borligi ayondir. Aytish mumkinki, biz bu o`rinda Cho`lpon ijodiga xos muhim prinsiplardan biriga duch kelayotirmiz. Adib tasvir va ifoda imkoniyatlari jihatidan ancha oldinga o`tib ketgan xorijiy adabiyotlarga xos usulu vositalarni milliy-madaniy an`analarimiz zaminiga o`tqazadiki, bu ularning o`zlashishini ham, anglashilishini ham osonlashtiradi.

Romanga ichkariroq kirib borilgani sari rivoya salmog`i ortib. uning vazifalari diapazoni kengayib boradi. Deylik, Akbarali mingboshi, Miryoqublar haqida gap ketganida Cho`lpon ularning o`tmishi, fe`l-atvori, o`zaro munosabatlariga oid tafsilotlarga ancha keng o`rin beradi. Bu tafsilotlar perso-najlarning konkret sahna- ko`rinishlardagi xatti-harakatlari, gap-so`zlarining tub mohiyatini anglashda juda katta ahamiyat kasb etadi. Shunisi ham borki, mazkur tafsilotlar qisman "rejissorlik"ni uhdasiga olgan o`quvchini o`sha ko`rinishni tasavvuridagi "sahna"da jonlantira olishi uchun juda muhimdir. Aytish mumkinki, "Kecha"da rivoya dramatik ko`rinishning asar voqeligidagina emas, ko`proq o`quvchi tasavvuridagi "sahna"da harakatga kelishini tayyorlashga qaratiladi. "Kecha"da epik hamda dramatik turning eng kuchli jihatlari –eposga xos ko`lamdorlik hamda dramaga xos shiddat va voqealarning o`quvchi ko`z oldida kechishi – uyg`un birikadi. Romandagi dramatik ko`rinishlar, bizningcha, sof dramatik asardagi ko`rinishlarga nisbatan reallikka yaqinroq, hayotiyroq. Zero, bu ko`rinishlar rivoya vositasida tayyorlangani uchun ham dialoglarga (personajlar nutqiga) dramadagi kabi holatni oydinlashtiruvchi jumlalarning kiritilishi talab qilinmaydi. Shunga ko`ra, romandagi dramatik ko`rinish (uning asosini, tabiiyki, dialoglar tashkil qiladi) o`zining shiddati, ma`no sig`imining kengligi va ifoda kuchi bilan dramadagidan ustunroqdir. Bevosita ko`rinish chog`ida ham rivoyaning o`rni beqiyosdir: roviy bu o`rinda personajlarning mimik-pantomimik harakatlari, tovush tonalligi, gap ohangi, yuz-ko`z ifodasi haqida eng muhim ma`lumotlarni berib boradi ( o`quvchi sahnaga muallif ko`zi bilan qaraydi. Shu o`rinda romandagi bir epizodni, Zebi surgunga hukm qilingach, chora izlab yurgan Razzoq so`fining Hakimjon bilan suhbatini ko`zdan kechiraylik: "— Nima qilaman endi men?- deb so`radi so`fi. Uning ovozida ojizlik va alamzadalikdan kelgan bir qaltirash boridi. O`lgudek ayanch qaltirash... Hakimjon so`figa tikildi. Burungi so`fidan, yaqindagina kelib bir hafta yotib ketgan so`fidan asar yo`q. Uning rangi machitning jaydari shamidek sap-sariq... Go`yo kasaldan yaqindagina bosh ko`targan. Faqat Hakimjon sipohlikni qo`ldan bermay og`ir va keskin javob qildi:

— Nima qilardingiz? U yer, bu yerga arz qilib ko`ring..." Cho`lpon bu o`rinda so`fining ruhiy holatini yorqin tassavvur qilish imkonini beruvchi chizgilar tortadi. Bunda adib ikkita tayanch nuqtani topgan: tovush tonalligi("qaltirash") va yuzdagi dard ifodasi ("sap-sariq"). Bu tayanch nuqtalar vositasida o`quvchi qahramon holatiga kira oladi, albatta. Zero, bu detallar so`fining g`oyat kuchli sarosimada ekanidan, qizining taqdiriga behad kuyinib, iztirob chekayotganidan dalolat beradi. Biroq rivoyaning vazifasini faqatgina shunda ko`rish kamlik qiladi. Bunga amin bo`lish uchun parchaning psixolingvistik aspektiga, jumlalarning qurilishiga e`tibor beraylik. "Uning ovozida ojizlik va alamzadalikdan kelgan bir qaltirash boridi"–ayni shu ojizlik o`quvchida (yozish jarayonida adibda ham) shafqat hissini qo`zg`aydi, uni qahramonga yaqinlashtiradi. Buning davomidan kelgan "o`lguday ayanch qaltirash" degan jumla esa, aksincha, o`quvchini qahramondan "itaradi", uzoqlashtiradi. Zero, ojizlarga shafqat inson bolasiga xos bo`lgani holda, ayanchlilik o`sha shafqatga ma`lum miqdor jirkanish, nafratni aralashtiradigan narsadir. Aminmizki, Razzoq so`figa ziddiyatli munosabatda bo`lgan Cho`lponning unga rahmi ham keladi, biroq uni kechirolmaydi–nafratlanadi. Adibning ayni shu xil ruhiy holati, qahramonga ziddiyatli munosabati jumlalar qurilishida zuhur topadi. Aytish kerak, bu o`rinda anglanganlik-anglanmaganlik darajasini belgilashimiz qiyin, shunday bo`lsa-da, adib munosabati o`quvchiga "yuqadi". Cho`lpon qisqa bir fursat ichida o`quvchini qahramoniga yaqinlashtiradi(vjivaniye)-da, darhol uzoqlashti- rishga(ostraneniye) intiladi. Xo`p, bundan qanday maqsad ko`zlanadi? Bizningcha, Cho`lpon o`quvchining Razzoq so`figa shafqat yoxud nafrat doirasidagina qolib ketishini istamaydi, uning roman voqeligidan uzilishini, qahramon taqdirini mu- shohada qilib, xolis baholay olishini istaydi. Ko`ramizki, sahna-ko`rinishlarda roviy passiv kuzatuvchi yoxud sharhlovchigina emas, u voqealarga faol munosabat bildiradi, sahnaning o`quvchi tomonidan o`z g`oyaviy-badiiy niyatiga mos tushunilishini ta`minlaydi. "Kecha"dagi barcha tafsilotlar, personajlar, epizod-sahnalar dramatik syujet atrofida uyushadi. Tabiiyki, bularning hammasi ham syujetga bevosita aloqador

emas. Bunga amin bo`lish uchun dramatik syujet asosida sabab-natija munosabati (Chexovning sahnadagi miltiq haqidagi mashhur gapi ko`proq shunga aloqador) ustunligi e`tiborga olish kifoya. Masalan, Razzoq so`fining fe`l-atvori, yashash tarzi, o`tmishiga oid tafsilotlar syujet rivoji uchun zaruriy emas. To`g`ri, ular mazkur ko`rinishni yoki undan keyingi voqealarni asoslashga, ularning to`g`ri tushunilishiga xizmat qiladi. Biroq, shunisi borki, muddao birgina motivirovkaning o`zi bo`lganida Cho`lpon bu tafsilotlarga hozirgidek keng o`rin berib o`tirmas edi. Yoki Enaxonlar oilasi, bechorahol bu oilaning mehmonlarni ko`ngildagidek kuzatish tashvishida kuyinib yurishlariga oid tafsilotlaru epizod-sahnalarni olib ko`raylik. Ular syujet rivoji uchun ahamiyatlimi? Hartugul, ularning syujetni harakatlantirayotgan, voqealarga yangicha rivoj berayotgan unsurlar sifatida tan olinishi qiyin. Albatta, e`tiroz tug`ilishi mumkin: agar Enaxon dugonalarini yaxshilab mehmon qilishni istab qolmaganida... biroq bu e`tiroz ham asosli bo`lmagani uchun tezda chippakka chiqadi: o`tmishda (milliy urf-odatlarimiz yaxshi saqlangan joylarda hozir ham) qishloqqa kelgan mehmonlarni navbatlashib chaqirish rusum edi. Shunday ekan, Enaxon urinsin-urinmasin qizlarning mingboshinikiga taklif qilinishi ehtimoli yo`q emas edi. Ikkinchi tomondan, taqdir Zebiga har tomondan to`r tashlab qo`ygandek: hojatbaror Miryoqub qiz qishloqda paydo bo`lishi bilanoq uni otaxoniga "ilingan", bu yoqda esa katta kundoshlar uni mehmon qilish bahona mingboshi dodxo ko`rigidan o`tkazish rejalarini tuzish bilan ovoralar. Shu mulohazalardan kelib chiqsak, Razzoq so`fi va Enaxonlar oilasi haqidagi tafsilot-lar (ularning har ikkisiga ham keng o`rin berilgan) dramatik syujetning sabab-natija aloqalaridan chetda, faqat bilvosita aloqadorlikda ekanligi ma`lum bo`ladi. Gap shundaki, bu tafsilotlarning vazifasi o`zgacharoq. "Kecha"da dramatik syujet nechog`li muhim bo`lmasin, u romanga xos epik ko`lamdorlikni shakllantirish vositasi, xolos. Hayotni keng qamrovda badiiy aks ettirish, janrga xos romaniy tafakkur ko`lamini ta`minlash esa bevosita rivoyaga yuklanadi. Shunga ko`ra, "Kecha"da dramatik unsurlar salmog`i nechog`li katta bo`lmasin, uni roman janriga taalluq etuvchi bosh unsur epik rivoyadir, degan to`xtamga kelishimiz mumkin bo`ladi.

"Kecha"ning o`quvchisi ilk sahifalardanoq uning shoir qalamiga mansubligini dildan his etadi. Asardan o`rin olgan hayajonga to`liq lirik chekinishlar, hicsiyotga yo`g`rilgan go`zal lavhalar mazkur hisni tobora kuchaytirib boradi. Biroq "Ke- cha"dagi lirik unsurlar haqida gap ketganida faqat asarning alohida o`rinlarini emas, uning butun tarxiga singdirib yuborilgan liriklik, keng ma`nodagi lirik- subyektiv ibtidoni tushunishimiz lozim. Zero, muallif butun borlig`ini parchalab, uning zarralarini asarning har bir to`qimasiga singdirib yuborganki, matn ortidan hassos va bezovta qalb egasi Cho`lpon bor bo`yini ko`rsatib turgandk bo`ladi. Realistik ijod tabiati shundayki, san`atkor voqelikni oddiygina tasvirlab yoki u haqda mutlaq betaraf hikoya qilib qololmaydi. Zero, realist san`atkor o`zi tasvirlayotgan voqelikni bilish, unga o`z munosabatini bildirishni ijodning birlamchi maqsadi deb biladi. Realistik adabiyotning yetakchi janri bo`lmish romanda lirik ibtidoning mavjudligi, avvalo, shu narsa bilan izohlanishi mumkin. O`z vaqtida V.G.Belinskiy bu haqda: "Ham malo naslajdatsya – mo` xotim znat: bez znaniya dlya nas net naslajdeniya", – deb yozgan edi. Tanqidchining bu gapi ijod ahliga ham, o`quvchilarga ham birdek taalluqlidir. Yaxshi kitobxon romanda tasvirlangan voqealar yoki to`qnashuvlar shiddatidangina emas, zo`riqib ishlayotgan tafakkurning ojiz qolgan choqlardagi to`lg`onishlariyu inkishof onlaridagi qudratidan-da zavq ola biladi. Cho`lpon "Kecha"da zamonaviy roman janri beruvchi noyob inkoniyatlardan mohirona foydalanadi. Epik, dramatik va lirik unsurlar uyg`unligi romanda bilish jarayonining bevosita tasvir jarayonida amalga oshishini taqozo qiladi. Buning muhim estetik samarasi shundaki, yozuvchi tayyor bilimlarni bayon qilish qusuri– didaktimizdan asosan qutuladi, o`quvchiga sezilar-sezilmas ishoralar beradi-da, uni o`zi bilan birga o`ylashga majbur qiladi. Bu narsa, xususan, konkret sahna- ko`rinishlarda yaqqol namoyon bo`ladi. Ayniqsa, Maryamga ishqi tushgan, buni hatto o`zi ham tan olishga botinolmayotgan Miryoqubning xatti-harakatlari (bu o`rinlarni, ta`bir joiz bo`lsa, bir aktyor sahnasi deyish mumkin) tasviri uning ruhiyatini anglash jarayoni bilan qo`shilib, uyg`unlashib ketadi. E`tiborli jihati shundaki, adib qahramoni ruhiyati, xatti-harakatlari haqida tayyor fikr, hukm

ifodalamaydi, o`z vazifasini tasvirda biladi-da, mulohaza qilishu hukm chiqarishni kitobxonning o`ziga havola qiladi. Tasvir va bilish jarayonlarining birlashishi haqidagi fikrimizga aniqlik kiritishimiz zarur ko`rinadi. Albatta, Cho`lpon qahramoni ruhiyati haqida avvaldan muayyan tasavvurga ega edi, lekin uning durustroq anglanishi, bizningcha, bevosita tasvir jarayonida, qahramoniga to`la "erk" berib, o`zi kuzatuvchi mavqeida turganida amalga oshadi. Kuzatuvchi mavqeida turgani uchungina Cho`lpon Miryoqubni ham "ichdan" va ham "sirtdan" tasvirlash imkoniga ega bo`ladi. Adib qahramoni ongida kecha-yotgan shiddatli ham ziddiyatli kurashga "Miryoqub ikkita edi: biri qochdi, biri quvaladi" deya topib ta`rif beradi. Qahramon ongidagi jarayonlarning bevosita tasviri uning tashqi harakatlari tasviri bilan almashinib turadiki, bu narsa "sahnaviylik" effektining susaymasligini, o`quvchi nazdidagi Miryoqubni "ko`rib turganlik" illyuziyasining yo`qolmasligini ta`minlaydi: "Itlikning shu xilda osiy o`ylari bilan Miryoqub qanday qilib o`rnidan turganini va nomer zinasidan shoshilib yuqoriga chiqayotganini o`zi bilmay qoldi. Yuzlari, ko`zlari kulardi va bu kulish qondirilmagan nafsning birdaniga xuruj qiladigan sho`xliklaridan o`zga emasidi. O`z xonasiga yaqin yetgach, derazadan yupqa to`r parda orqali ayvonga tushib turgan muloyim shu`lani ko`rganidan keyin negadir (ta`kid bizniki ( D.Q.) yuragi o`ynab, qadam bosishlarini birdaniga susaytirdi. Itlik fikrlari yana orqaga tisarila boshlagan kabi bo`ldi. Eshik oldiga yetgach, qabzaga qo`l uzatolmasdan, to`xtaldi...Ichkaridan yosh xotinning shirali ovoz bilan ohistagina aytayotgan ashulasi eshitilardi. Bu xotinning gapirganida jaranglab chiqadigan shirin ovozi endi ashula aytarkan, cholg`u toriday darrov ko`ngliga ta`sir qildi!" Keltirganimiz parcha misolida tasvir va bilish jarayon- larining birlashishini kuzatish imkoniga egamiz. Ko`rib turga-nimizdek, Cho`lpon bu o`rinda qahramon xatti-harakatlarini "sirtdan" tasvirlamoqda. Bungacha esa adib Miryoqub ongida kechgan odatiy shahvoniy intilish va uning uchun yangi his - chin muhabbat orasidagi kurashni ko`rsatgan edi. Kurashda "itlik" g`olib kela boshlagan palla muallif nigohi qahramonning tashqi harakatlariga ko`chadi-da, uning g`ayrishuuriy ( instinktiv tarzda yuqoriga chiqa boshlagani qayd etiladi. Parchadagi

ikkinchi jumladan Miryoqub ongidagi kurashni diqqat bilan kuzatgan adib endi uning tabiatidagi "itlik"ning ustivorligiga ishonayozgandek bo`lgani ko`rinadi. Lekin Miryoqubning "muloyim shu`la"ni ko`rgach "yuragi o`ynab, qadam bosishini birdaniga susaytirgani" muallifni o`ylatib qo`yadi. U qahramon ruhiyatida qandaydir o`zgarish yuz berganini his qiladi, buning mohiyatini tushunishga intiladi. Muallifning ayni shu ruhiy holati ta`kidlab ko`rsatganimiz "negadir" o`zida mujassamdek. Matnda birgina so`zning nechog`li muhim bo`lishi mumkinligini shu so`z misolida yana bir karra kuzatishimiz mumkindek. Zero, "negadir" so`zi muallif tasvir jarayonida bilishga intilayotganidan darak beribgina qolmaydi. So`zning bu o`rindagi eng muhim funksiyasi shundaki, u kitobxon shuuriga yuborilgan o`ziga xos bir signal bo`lib, o`quvchi diqqat-e`tiborini yuzaga kelgan holatni tushunishga yo`naltiradi. YA`ni, o`quvchi ham oddiy tomoshabin bo`lib qolmaydi, u ham muallif bilan birga bilishga, tushunishga harakat qila boshlaydi. Boshqacha aytsak, "negadir" so`zi bu o`rinda muallif va o`quvchi ruhiyatlari orasiga solingan o`ziga xos bir ko`prik bo`lib qoladi. "Kecha"dagi lirik-subyektiv qatlamni tashkillantiruvchi muhim uzvlardan yana biri, yuqorida aytganimizdek, tasvirla-nayotgan narsa-hodisalarga muallif munosabatidir. Har bir to`qimaga adibning kechinmayu tuyg`ulari, orzuyu armonlari, zavqiyu jirkanishi singdirib yuborilgan asar alal oqibat ko`z oldimizda xassos qalb panoramasini namoyon qiladi. Panora-madagi hislarning tasvir predmetining o`zgarishiga monand turfa tovlanishlari kishi aqlini shoshiradi. Shu ma`noda "Kecha"ni o`qish jarayonida odam bolasiga xos jamiki hislar ki-tobxon qalbiga oshiyon quradi, desak, mubolag`a bo`lmaydi. Zero, realist san`atkor sifatida Cho`lpon hayotni boricha, yaxshiyu yomon tomonlarini birlikda olib qarashga intiladi. Cho`lpon go`zallikka–surat va siyrat go`zalligiga topinadi. Adib topingan go`zallik quruq namoyish emas, hayot nafasi ufurib turmagan go`zallikni tan olmaydi u. O`z idealidagi go`zallikka duch kelingan o`rinlarda adibning qalamidan beadad zavqu hayrat to`kiladi go`yo. "Kecha"ning ochqichi ( bahor tasvirini eslang-a. Bunda Cho`lpon tabiatning bahoriy suvratini tortibgina qolmaydi, yo`q. Uning tasviridagi

bahor mudroq "ko`ngillarni qitiqlaydi" (uyg`otadi), u bilgan tabiatning "dildiragan tanlariga iliqlik yuguradi" bahorda: adib nigohi tollarning novdalarida sho`x qizchalarning "mayda o`rilgan kokillarini", ildizidan endigina bosh ko`tarib kelayotgan o`smada hayotning davomchilari – yetuk qizlarimizning malohatini ko`ra oladi. Bahor hayot nash`asini, yangilanish, jonlanish, erkinlik nash`asini bergani uchun ham aziz adibga. Cho`lpon o`zining zavqiyu hayratini lavha yakunidagi "Hayot nega bu qadar go`zal va shirin bo`ladi bahorda?" degan savolga jam etadi. Savolning ritorik tabiati ravshan, zero, uning javobi lavhaning o`zidayoq bo`rtib ko`rinadi. Cho`lpon mazkur savol vositasida o`zidek go`zallik shaydosi, hayotni, erkinlikni sevguchi qalblarni o`z qalbiga payvasta etadi go`yo. Lirik lavhada barq urib turgan zavqu hayrat epik ko`lamning kengayishi, hayotga chuqurroq kirib borilishi barobari asta ortga chekina boradi. Buning o`rnini boshqa hislar egallaydi: Razzoq so`fi haqida so`z yuritilganida kuzatganimiz kinoya aralash nafrat, Akbarali tasvirida bo`rtib turgan mazaxu jirkanish, sud jarayoni tasviridagi yerparchin qiluvchi sarkazm... ( sanoqni bemalol davom ettirishimiz ham mumkin, zero, bular romandagi hissiy rang-baranglikning bir parchasi, xolos. Muallif hislarini o`ziga yuqtirgan kitobxon ham endi savolni o`zgacharoq qo`yadi: "Hega hayotning har jabhasi har vaqt birdek go`zal emas?" Ayni shu savol o`quvchini muallif bilan birga hayot haqida, uning ziddiyatlariyu norasoliklari haqida mushohada yuritishga undaydi. Ko`ramizki, asarning lirik tabiat tasviridan boshlanishi bejiz emas: uning vositasida muallif o`quvchining roman voqeligiga muayyan munosabatini shakllantirishni maqsad qiladi. Agar badiiy asarni o`qish jarayonida kitobxon muallif bilan muloqotga kirishishini e`tiborga olsak, bu muloqotning amalga oshishi uchun lirik-subyektiv ibtidoning nechog`li katta ahamiyatga molikligi anglashiladi. Ilgari aytilganidek, biz nazarda tutgan lirik-subyektiv ibtido asarning har bir nuqtasiga singdirilganki, konseptual(bilvosita kompozitsion) butunlikni ta`minlashda juda katta ahamiyatga molikdir. Ko`rdikki, "Kecha"da muallif bilan o`quvchi muloqotining amalga oshishi uchun ba`zan birgina so`z, birgina jumla yoki asar kompozitsion uzvlarining muayyan tartibda joylashtirishi kabilar vosita bo`lib xizmat qiladi.

Hikoya qilinayotgan narsaga munosabat muallif (roviy)ning dunyoqarashi, sajiyasi, ayni paytdagi ruhiy holati bilan uzviy bog`liqdir. Uslub–inson, degan qarashdan turtki olsak, munosabatning ko`proq uslubda namoyon bo`lishi ayondir. Xassos adibimiz "Kecha" ning qator o`rinlarida kitobxon bilan bevosita muloqotga kirishadi, unga to`g`ridan-to`g`ri murojaat qiladi. Muallifning bu xildagi lirik chekinishdan ko`zlagan maqsadi ham ravshandek: u o`zining hislarini o`quvchiga "yuqti ish"ni, kitobxonning o`zi berayotgan g`oyaviy-hissiy bahoga qo`shilishini istaydi. Biroq fikrimizcha, shu izohning o`zi bilanoq kifoyalansak, natija haqida so`z yuritib, uning sababini chetlab o`tgan bo`lib chiqamiz. Zero, u yoki bu munosabatni yuzaga keltirayotgan narsa, avvalo, tasvir predmetning o`zidir. Baski, mohiyatan muallifning tasvir predmetiga munosabat bildirishi–xoh oshkora bo`lsin va xoh pinhona bo`lsin ( ijodiy aktning zaruriyat maqomidagi birlamchi hodisasi, o`quvchiga emotsional ta`sir o`tkazish esa shundan o`sib chiquvchi ikkilamchi maqsaddir. Ko`rinadiki, muallifning tasvir predmetiga g`oyaviy-hissiy munosabati bilan o`quvchiga emotsional ta`sir o`tkazish maqsadi butunning dialektik aloqadagi qismlari ekan. Bundan ma`lum bo`ladiki, muallif hislari qanchalik yorqin (xoh bevosita va xoh bilvosita, ya`ni, tasvirga singdirilgan holda) ifodalansa, ularning o`quvchiga ta`siri ham shunchalik samarali bo`ladi. "Kecha"da muallif kitobxon bilan to`g`ridan-to`g`ri mu-loqotga kirishgan o`rinlar kuzatilsa, adib qalbida jo`sh urgan hislarning tamomila o`quvchi hissiyotiga, qalbiga yo`naltirilganiga amin bo`lish mumkin. Xo`sh, o`quvchi hissiyotiga ta`sir qilishda Cho`lpon qanday usul, qanday unsurlarga tayanadi? Buni konkret bir misol yordamida kuzataylik: safar orzusida yongan Zebi bilan Saltanat tamom umidsizlikka tushayozganlarida, Qurvonbibining ustomonligi sabab Razzoq so`fi ruxsat berib yubordi. Qizlarning turish-turmushini bungacha bir qafas sifatida ko`rsatgan Cho`lpon ularning beadad shodliklarini tasvirlashga o`tish uchun quyidagicha ko`prik soladi:" Qafasning darichasi ochildi! Endi qushlarga qanotlarini rostlab turib "pir!" eta uchmoqdan, keng ko`klarga, fazolarga parvoz qilmoqdan boshqa narsa qolmadi. Paranjini yopinib o`tirmasdan, shundoq bosh ustiga tashlab, chimmatni "xo`ja ko`rsin"ga tutgan bo`lib yugurish kerak, xolos..."

E`tibor berilsa, mazkur parchada emotsional ta`sirni kuchaytirishga qaratilgan ikkita tayanch so`z borligi anglashi-ladi: "qafas" va "qush". O`quvchi shuurida chaqindek o`tuvchi "qafas" so`zi Zebining ahvol ruhiyasi, Razzoq so`fining fe`li- huyiyu uning xonadonidagi siqiq muhit haqidagi rivoya vositasida ilgariroq berilgan, endilikda ongning olis burchaklarida quruq informatsiya shaklida yotgan tafsilotlarni yoritadi, jonlantiradi go`yo. YA`ni, "qafas"–siqiq muhit, "qush" – Zebi analogiyalari, birinchidan, muallif bunga qadar hosil qilgan tasavvurni sementlaydi, ikkinchi tomondan, qizlarga achinish hissini qaytadan jonlantiradi. Hatijada o`sha achinish fonida hosil qilingan qizlarning ozod bo`lganlariga quvonish hissining ancha kuchli namoyon bo`lishi ta`minlanadi. Aytish kerakki, lov etib alangalangan bu hisni quvvatlantirishda shu maqsadga mos jumla qurilishining ham sezilarli hissasi bor. Jumlalar qurilishida ma`noni kuchaytirib- ta`kidlab takrorlashga asoslangan stilistik figura ( gradatsiya yetakchi mavqe tutadi. Parchadan aniq ko`zga tashlana- diki, adib ayni shu nuqtada qahramonlariga to`la "evrilgan": "Qafasning darichasi ochildi!" degan shodon xitob shundan dalolat berib turadi, –xitob muallifga ham birdek tegishli, uning shodligi qizlarnikidan aslo kam emas. Muallif o`quvchiga o`zidagi shu kayfiyatni ozmi- ko`pmi yuqtiradi-da, keyin to`g`ridan-to`g`ri unga murojaat qiladi: "Faqat unda darichaning ochilganiga kim sevinadi? Shodlikni kim qiladi? Erkin- likning lazzatini kim totiydi? Shu qadar qaysar bir odamni qadar ustalik bilan yo`lga solgan onaning hurmatini kim o`rniga keltiradi? Uni kim quchoqlab, kim o`padi?". Keltirilgan parchadagi jumla qurilishi nasrda emotsional-ritorik intonatsiyaning estetik ahamiyati haqida gapirish imkonini beradi. Gapdagi emotsional-ritorik ohangdorlikni ta`minlovchi, yuzaga chiqaruvchi narsa emfazalardir. Ma`lumki, she`riy nutqdan farq qilaroq, nasrda ritmik pauza va ritmik aksent hodisalari kuzatilmaydi. Lekin emfaza – ifodaviylikni kuchaytiruvchi urg`ular bot-bot kuzatiladi. Emfaza ( emotsional urg`u tushayotgan, ajratibroq, ta`kidlabroq talaffuz etilayotgan so`z – boshqa so`zlar bilan birikib, nutq taktlarini hosil qiladiki, ularni kolon deb yuritiladi. Yuqoridagi parchaning yozilish shaklini o`zgartirib,

kolonlarga ajratib yozib ko`rsak, bizningcha, ritmning yuzaga kelishi yaqqolroq ko`zga tashlanishi mumkin: "Faqat undA darichaning ochilganigA kim sevinaDI? ShodlikNI kim qilaDI? Erkinlikning lazzatiNI kim totiyDI? Shu qadar qaysar bir odamNI bu qadar ustalik bilAN yo`lga solgAN onaning hurmatiNI kim o`rniga keltiraDI? Uni kim quchoqlab, kim o`paDI?" Hasrda asosan mantiqiy pauzalarga amal qilingani uchun ajratib ko`rsatganimiz kolon(takt)lardan so`ng doim ham pauza bo`lmaydi (aniqrog`i, bu taktlardan so`ng ko`proq "tasavvu riy" ("mnimaya pauza") keladi. Lekin emfatik urg`ular bu kolonlarni bir-biridan ajratib(melodika hisobiga, ya`ni, satr boshidan ko`tarilib, oxiriga tomon tushib boradigan ohang), o`ziga xos ritm hosil qiladi. Bu ritmga kolonlar so`ngidagi tovushlar ohangdoshligi (shartli ravishda "qofiya"deylik), takrorlar (kim, shu qadar, bu qadar), so`roq-sanash intonatsiyasi qo`shilib, ajib xushohanglik yuzaga keladi. Oqibat–parcha emotsional-ritmik butunlik hosil qiladi, nasriy asar ichidagi she`rday taassurot qoldiradi, ko`ngil torlarini titratadi. Bunga o`xshash holni "Kecha"dagi barcha lirik chekinishlarda, adibni zavqlantirgan yo nafratlantirgan, quvontirgan yo iztirobga solgan narsa-hodisalar haqida so`z yuritilgan o`rinlarda har vaqt kuzatishimiz mumkin. Mazkur o`rinlarda ikkilangan yo uchlangan sifatlashlar, bir xil konstruksiyali sodda gaplar uyushishidan tashkil topgan murakkab konstruksiyali qo`shma gaplar, turli nav va

darajadagi takrorlarga duch kelamizki, ular roviy qalbi torlaridan taralgan navolarga tizilib chiqayotgandek tuyuladi, xalq og`zaki ijodiga xos saj` san`atiga uyqashlik kuzatiladi. Hartugul, o`ylashimizcha, tilshunos olimlarimiz Cho`lpon nasrining til xususiyatlariga bag`ishlangan ishlariga ritm, temp, melodika masalalarini, roviy nutqining psixolingvistik aspektini alohida tadqiqot obyekti sifatida olsa bo`ladigandek, shunga yarasha material mavjuddek tuyuladi bizga. Badiiy asarning badiiy kommunikatsiya vositasi ekanligi, kommunikatsiyaga kirishayotgan subyekt uchta asosiy maqsad (reprezentativ, ekspressiv, apelyativ)ni ko`zlashini ilgari aytgandik. Modomiki "Kecha"da har uchala adabiy turga xos xususiyatlar uyg`unligi haqida gapirarkanmiz, ulardan har biri shu uch maqsadning amalga oshishida qanday o`rin tutishi xususida ham to`xtalib o`tish joiz. Tabiiyki, "Kecha"da informatsiya asosan dramatik va epik unsurlar vositasida yetkaziladi. Biroq o`sha informatsiyani tom ma`nodagi badiiy informatsiyaga aylantiruvchi narsa muallif shaxsi ekanligi ham ravshan. Zero, dramatik va epik unsurlar obyektivlik illyuziyasini hosil qilsalar-da, muallif ongiyu qalbida qayta ishlanganliklari uchun ham subyektivlikdan holi emaslar. Ayni paytda, qahramonlar hayotida yuz berayotgan voqealar–tasavvurimizdagi "sahna"da kechayotgan ko`rinishlar–o`z holicha ham o`quvchiga ta`sir qila oladi. Shunisi ham borki, dramadagi kabi bu o`rinda ham muallif shaxsi qisman dialoglarga singdirib yuborilgan. Ko`ramizki, muallif badiiy voqelikda akslangani kabi, badiiy voqelik ham muallif orqali akslanadi. Demak, "Kecha"dagi epik, dramatik va lirik unsurlar o`zaro organik birikib, uyg`un butunlikni tashkil qiladiki, ularni alohida olib ko`rishga intilishimiz shartli – faqat asarni tushunish yo`lidagi amallardan biridir. Yuqorida realistik romanda dramatik unsurlar sal-mog`ining ortishi janrga xos problema – inson dramasi orqali dunyoni anglashga intilish bilan bog`liqligini aytgandik. Shu bilan birga, "Kecha" o`zida dramatik unsurlar salmoqdorligi bilan 20-30-yillar o`zbek romanchiligida alohida ajralib turishini ham ta`kidladik. Cho`lpon romani poetikasiga xos mazkur xususiyat, bizningcha, ikki jihatdan izohlanishi mumkin. Birinchidan, Cho`lpon romanga qo`l urgunga qadar o`ndan

ziyod dramatik asar yaratgan, drama vositasida hayotni aks ettirish, inson xarakterini ochish borasida boy tajriba (ma`lumki, A.Qodiriyni istisno qilsak, ilk o`zbek romannavislari: S.Ayniy, H.Shams, A.Kahhor, Oybeklar bunday tajribaga ega emas edilar) to`plagan edi. Tabiiyki, to`plangan tajriba "Kecha" ustida ishlagan paytida asqotgan. Ikkinchidan, roman yozilgan davr sharoitida Cho`lpon imkon qadar o`z tilidan gapirmasligi lozim ediki, uning dardlari TASVIRda o`z ifodasini topishi mumkin edi, xolos,–"obyektiv" rivoya yo`sinining tanlanishi ham o`ziga xos zarurat edi. "Kecha"ning ushbu bobda diqqat markaziga qo`yilgan masala nuqtai nazaridan tahlili tubandagi asosiy xulosalarni chiqarish imkonini beradi: 1.Cho`lponning "Kecha" romani milliy romanchiligimiz ta-raqqiyotidagi dadil olg`a siljishdir. Zero, hayotni badiiy tadqiq qilish va badiiy voqelikni tashkillantirish prinsipla-ri nuqtai nazaridan "Kecha" milliy nasrimiz an`analaridan sezilarli uzoqlashib, jahon romanchiligi taraqqiyoti darajasiga yaqinlashdi. 2. Xususan, "Kecha"da dramatik unsurlar salmoqdorligi, badiiy voqelikning plastik jonlantirilishi hisobiga subyektivlirik ibtido kuchaytirildi. YA`ni, bunda tasvir tasvir uchun prinsipi emas, tasvir vositasida idrok etish va ifodalash maqsadi yetakchilik qildi–voqeaning tematik aspekti oldingi planga chiqarildi. 3. Cho`lpon "Kecha"da rivoya salmog`ini minimumga keltirish va dramatik unsurlar rolini kuchaytirish hisobiga to`laqonli ba-diiy reallik yarata bildiki, bu bilan asarni qabul qilishda o`quvchining ijodiy faolligini orttirishga erishdi. YA`ni, "Kecha" poetikasidagi bu nav o`ziga xoslik o`quvchi ommaning yangicha badiiy didini shakllantirish, uning jahon adabiyotidagi shu xil asarlarni qabul qilishga tayyorlanishida muhim ahamiyatga molik edi.

O'xshashlar

Epik va dramatik asarlar tahlili

Kecha ning syujet qurilishi va uning badiiy niyat ijrosidagi roli haqida

Syujet. Konflikt. Kompozitsiya

Syujet. Konflikt. Kompozitsiya

Epik tur va uning janrlari