Хамза Ҳакимзода Ниёзий - Adabiyot - Referatlar

Хамза Ҳакимзода Ниёзий

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Хамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929) Режа: 1. Ҳамзанинг ҳаёти ва ижодий йўли . 2. Ҳамза ва жадидчилик. 3. “Девони Ниҳоний” тўплами. 4. Ҳамза - маърифатпарвар. 5. “Янги саодат”, “Заҳарли ҳаёт” жадид адабиётининг намуналари сифатида. 6. Янги ўзбек шеъриятида “миллий ашулалар” тўпламларининг ўрни. 7. Ҳамза - миллий истиқлол куйчиси. 8. Ҳамза - драматург. “Майсаранинг иши”. 9. “Паранжи сирларидан бир лавҳа ёки яллачилар иши” драмасининг ғоявий-бадиий йўналиши. Драмада фожиавийлик. Холисхон образи.

Янги ўзбек адабиёти тараққиётида Ҳамзанинг тутган ўрни . Ҳамза ҳаёти ва ижодий меросининг адабиётшуносликда ўрганилиши . Ҳамза ва миллий уйғониш даври адабиёти. Ҳамза ва жадидчилик. Ўзбек халқининг ато қ ли шоири, драматурги, музикант-режиссёри ва йирик жамоат арбоби Ҳамза адабиётимиз тарихида унинг тўн ғ ич вакилларидан бири сифатида кўзга ташланади. Дарҳақиқат ўзбек поэзиясининг ҳам, драматургиясининг ҳам, прозаси, педагогикаси ва театр санъатининг ҳам тарихи Ҳамза ижоди билан узвий боғликдир. Ҳамза эски усулдаги мактабда, сўнг мадрасада таълим олгандан сўнг мустакил равишда мутолаага берилади. Ўзбек, форс, тожик ҳамда рус классиклари асарларини севиб ўкийди. XIX асрнинг биринчи ва иккинчи ярмидаги сатирик мактаб вакиллари ижодини ўрганади - илк поэтик ижодида улар изидан боради. У ўз билимини ошириш максадида рус тузем мактабига кириб ўкийди. Натижада Ҳамза ўзбек халқини колокликда ва жаҳолатда саклаб келаётган ижтимоий тузумга, феодал урф-одатларга, диндорларга қарши кураш очади. Халкни маърифатли килиш орзуси унинг калбида жўш уради. Янги усул мактаблар, рус тузем мактаблари, хусусан, вактли матбуоат Ҳамзанинг дунёкарашига кучли таъсир этади. Ҳамза айникса, 1911 йиллардан бошлаб маърифатпарварлик ишларига катъий киришади. Бу жиҳатдан ҳам у ўз салафлари йўлидан борди, хусусан, Фуркат, Аваз Утар каби маърифпарварларнинг анъаналарини давом эттиради. Ҳамза 1910 йилдан то 1915 йиллар орасида янги усулдаги мактаблар очиб, улар учун “Енгил адабиёт”, “Укиш китоби” , “Қироат китоби” каби дарсликларни яратди. Ҳамза бу дарсликларни яратишда Ушинский, Л.Толстойларнинг бошлангич мактаблар учун тузган дарсликларидан самарали фойдаланди. Улар дидактик принципларга амал килди. Ҳамзанинг илк ижоди. Ҳамза ўз ижодини “Ниҳоний” тахаллуси билан кичик жанрдаги лирик шеърлар ёзишдан бошлади. Унинг 1905-1914 йиллар орасида ёзган шеърлари “Девони Ниҳоний” тўпламига киритилган.

Тўпламга киритилган шеърларда Ҳамза классик поэзия анъаналарига эргашди. Бу шеърларнинг аксарияти аруз вазнида ёзилган бўлиб, улар асосан ишқий ва маърифпарварлик руҳидаги шеърлардан ташкил топган. Ҳамзанинг “Янги саодат” насрий асарида ҳам, “Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ курбонлари” драмасида ҳам жадид адабиётининг бош мавзу - маърифатпарварлик ғоялари етакчи ўринни эгаллайди. Ҳамза адабиётимиз тарихида шоир, драматург сифатидагина эмас, балки насрнавис сифатида ҳам муҳим ўрин эгаллайди. “Ҳақиқат кимда?” (1908), “Ишк” (1915), “Учрашув” (1915), “Турмуш аччиклари” (1915) каби очерк, ҳикоя, кисса ва романлари бунга мисол бўла олади. Ўзбек адабиётида реалистиқ проза намуналарини яратишда Ҳамзанинг хизматлари каттадир. Унинг “Янги саодат” номи билан аталган биринчи йирик асари бошдан-оёк халқни илм-маърифатга чикариш ғояси билан сугорилаган. Повест кириш ва хотимадан ташкари ўн беш бобдан иборат. Асар каҳрамонлари икки кутбни ташкил этади. Биринчи кутбда ижобий каҳрамонлар - Марям, Олимжон, Ҳадича ва муаллиф тимсоллари турса, иккинчи кутбда салбий образ - Олимжоннинг отаси Абдулкаҳҳор туради. Ҳамза воқеалар марказига бир оила тарихини кўяди. ўозибой ва Рўзвонлар бу оиланинг бошловчилари бўлиб, улар муаллифнинг талкинида ёмон кишилар эмас, бирок улар ягона фарзандлари Абдулкаҳҳорни мактабга бериб ўкитмаганлар. Ана шу ҳолат, яъни болаларни ўкитмаслик натижасида мол-мулкларидан ажралиб, хор-зор бўлиб колган ота-оналар такдири асарнинг экспозициясини ташкил этади ва бу воқеа кейинги воқеаларни келтириб чикаради. Демак, бундан кўринадики, асарнинг марказида олимлик билан жоҳиллик орасидаги конфликт ётади. Асарда тасвир этилишича, Абдулкаҳҳор саводсиз, чапани, жоҳил одам, у ичкиликка, киморбозликка берилиб, отасидан колган барча бойликни совуриб юборади. Пировард уйини ҳам киморга бой бериб, оилани хароб килиб, бола-ча қ аларини ташлаб кочиб кетади. Аммо унинг хотини Марям ўкимишли, аклли, иродали аёл бўлгани учун ҳамма кийинчиликларга бардош

беради. Ҳар кимларнинг хизматини килиб, ўгли Олимжон ва қизи Ҳадичаларни ҳам ўзи сингари меҳнатсевар, одобли ва ўкимишли кишилар килиб тарбиялайди. Қиссанинг бош каҳрамони Марямхон ва унинг ўгли Олимжонлардир. Ҳш йигит Олимжон онаси Марямнинг якин дўсти Аҳмаджоннинг ёрдамида янги усул мактабига кириб ўкийди. У ўзининг ўткир зеҳни, одоб-аҳлоки ва ўкишга бўлган зўр иштиёки билан синфдошларидан ажралиб туради. Шундай килиб Олимжон мактабни аъло баҳоларга тамомлайди. Хатли- саводли бўлганидан сўнг Олимжон бойнинг кўлида мирзолик килади. Сўнг отасини излаб топади, оилага кайтаради. Олимжоннинг акл-заковатига тан берган Абдураҳмонбой кейинчалик Олимжонни ўзига куёв-ўгил килиб олади. Бой вафот этганидан сўнг унинг барча бойликларига меросхўр бўлиб колади. Шундай килиб хароб бўлган оила Марямхоннинг тадбиркорлиги ва Олимжоннинг ўкимишли киши бўлиб етишиши туфайли янги саодатга эришади. Бу ўринда шуни таъкидлаб ўтиш керакки, Ҳамза Олимжонни мустамлака зулми остида эзилган, авом халқ ичидан етишиб чиккан биринчи маърифпарвар шахс сифатида психологик жиҳатдан ишонарли тасвирлаган. Асар жуда содда тилда ёзилган бўлишига карамай, унда баёнчилик кучли. Классик адабиётдаги сингари каҳрамонлар ҳаракатда кўрсатилмасдан муаллиф баёни, ҳикояси оркали берилади, уларнинг ички кечинмалари унчалик очилмай колади. Айникса, бунга муаллим образини кўрсатиш мумкин. Бундай камчиликларга карамай Ҳамзанинг жадид руҳида ёзилган мазкур асари маърифпарварлик ғояларини таргиб этувчи, ижобий каҳрамон образини яратган ўзбек реалистиқ прозасининг илк намуналаридан бири сифатида адабиётимиз тарихида муҳим ўрин эгаллайди. Ҳамза 1915-1919 йиллар орасида ўзининг машҳур шеърий гулдастасини яратади. Бу тўпламлар Ҳамза ижодида алоҳида ўрин тутади. Булар “Миллий ашулалар учун миллий шеърлар” номи билан юритилиб, “Ок гул”, “Қизил гул”, “Сарик гул”, “Яшил гул”, “Пушти гул”, “Сафсар гул”,

“Атир гул”, “Гули қ арга” туркумидаги алоҳида-алоҳида тўпламларга киритилган. Ҳамзанинг миллий куйларга шеърлар ёзиши тасодифий бўлмаган, у биринчидан, халқ огзаки ижодига, хусусан, кўшикларга жуда қизикиш билан караган ва этнографик экспедицияларда катнашиб уларни кунт билан тўплаган. Иккинчидан, Ҳамза маърифпарварлик руҳи билан сугорилган бу шеърларини омма орасида кенг таркалишини таъмин этиш максадида халқ кўшикларидан бир восита сифатида фойдаланган. Чунки кўшик халқ орасида тез таркалувчи жанрдир. Шунда килиб Ҳамза халқ орасида кенг шуҳрат козонган миллий ашулаларимизнинг ўрни йўколиб кетмаслиги учун баъзи енгил-елпи, ҳаттоки кабиҳ, беҳаё шеърлар ўрнига янги матн тайёрлаб беришга иштиёк билан киришади. Замондошлари унинг бу хайрли ишларини кўллаб-кувватлайдилар ва Ҳамзанинг табаррук каламидан чиккан “Миллий шеърларни” ихлос билан ижро эта бошлайдилар. “Гул” тўпламларининг ҳар бирида 4-5 тадан, айримларида эса 10 тадан ошик шеърлар бўлиб, уларнинг тематик доираси кенг ва хилма-хилдир. Тўпламлардаги шеърлар бошдан-оё қ халқнинг орзу-умидлари ва интилишларини ўзида акс эттирган. Шунингдек, уларда халқни илм- маърифатга чакириш ва диннинг реакцион моҳиятини фош этиш кенг ўрин эгаллайди. Биргина мисол келтириб ўтайлик. Маълумки, биринчи жаҳон уруши арафасида халқ орасида “Лум-лум, Мамажон” оҳангидаги ашула жуда машҳур бўлиб кетган эди. Бу халқ кўшигида “истаканда чой ичган лум-лум Мамажон” қ абилидаги бачкана, сайёз сатрлар мавжуд бўлган бўлса, Ҳамза худди ана шу ашуланинг матнига эмас, балки мусикий оҳангига таяниб халқни ғ афлатдан уйғонишга даъват этувчи янги шеърий матн ижод этади. Шеърдан айрим мисраларни келтирамиз: Тургил дарддан жисмингни согла, Туркистон, Дониш ўтига ба ғ ринг до ғ ла, Туркистон.

Белга ҳиммат камарин боғла, Туркистон, Маърифатга етмо қ ни чо ғ ла, Туркистон. (Ҳамза, 2, том: 7, 29 бетларга каранг). “Миллий ашулалар”нинг босилиб чи ққ ан китобчалари сакқизта эканлиги барчага маълум. Биз ю қ орида уларнинг номларини зикр этдик. Ҳамза булардан таш қ ари 1919 йилдан 1926 йилгача “Карнай гул”, “Қора гул”, “Гули қ атма- қ ат” тўпламларини ҳам ёзганлигини, аммо уларнинг чоп этилганлигини маълум килади. Хулоса килиб айтганда, “гул” тўпламларида илгари сурилган ғ оя, яъни ватан туйгусини тарбиялашга қ аратилган ғоя реаспубликамиз истиқлолга эришгач янада катта аҳамият касб этмоқда. Ҳамзанинг адабий ижодида драматургия айникса катта мавкега эга. У XX аср бошларидаги бошка ўзбек драматурглари, биринчи навбатда Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон ва Авлонийлар билан биргаликда миллий драматургиянинг муста қ ил адабий жанри сифатида равна қ топишига салмоқли ҳисса қ ўшди. Ҳамза прозага нисбатан авом халқни маърифатли қ илишда театрнинг имкониятлари бе қ иёс эканлигини тезда англаб етди. Шунинг учун ҳам у театрни ҳаёт к ў згуси, замон куйчиси деб атади. Ҳамза театр санъатининг дастлабки тараққиётида ўзи режиссёр, овоз муаллими, артист, композитор, суфлёр ва саҳналаштирувчи бўлиб ишлади. У инқилоб арафаси ва октябрдан кейинги дастлабки йилларда “Уч” (1912), “Илм Ҳидояти” (1915), “Мулла Нормуҳамад домланинг куфр хатоси” (1915), “Заҳарли ҳаёт ёхуд иш қ қ урбонлари” (1915), “Ферузахоним” (1915), “Мухторият ёки автономия” (1917), “Ишчилар ҳаётидан” (1918), “Фар ғ она фожиаси” (“Лошмон фожиаси” 1918), “Бой ила хизматчи” (1918), “Ким тў ғ ри” (1918), “Туҳматчилар жазоси” (1918) пьесаларини ёзди. Ҳамзанинг инқилобга кадар ёзган энг муҳим драматик асарларидан бири ва бизгача етиб келгани “Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қ урбонлари”дир. Бу

асар тўрт пардали фожиа бўлиб, 1915 йилда ёзилган ва 1916 йилда китобча ҳолида нашр этилган. Асар халқ орасида яшин тезлигида тар қ алган. Ҳамза “Заҳарли ҳаёт” пьесасида ўтмишдаги меҳнаткаш халқнинг, айникса, тўрт девор ичида ўзбек хотин- қ изларининг о ғ ир ҳаётини, уларнинг бу қ уллик ҳаётга бўлган нафрати ва ғ азабини акс эттирди. Асар воқеаси иккиёшнинг бир-бирига бўлган чинсевгиси асосига қ урилган. Пьесанинг асосий қ аҳрамони меҳнаткаш косиб қ изи Марямхон бойнинг ў ғ ли Маҳмудхонни севиб қ олади. Маҳмудхон ҳам ўз навбатида Марямхонни самимий севади. Икки севишганлар асарнинг биринчи пардасида тасвирланишича бирга турмуш қ уришни ва халқка хизмат қ илишни орзу қ иладилар. Лекин уларнинг бу орзулари қ аттик қаршиликка дуч келади. Аввало бунга Маҳмудхоннинг отаси Мирзаҳамдам кўнмайди, камба ғ ал косибга қ уда бўлишни эп кўрмайди. (Шу тарзда пьесанинг дастлабки саҳифалариданок эскича урф-одатларга кўникиб қ олган ота-оналар билан улардан илгарилаб кетган ва замонасига си ғ май қ олган ёшлар ўртасидаги конфликт ниш ура бошлайди. Натижада бу конфликт таранглаша бориб, камоннинг ёйидек отилиб, ҳар иккала каҳрамонни - Марямхон билан Маҳмудхонни ҳалок қ илади). Бунинг устига-устак Марямхоннинг ота- оналари уни беш хотинли ҳазрати эшонга назир килиб кўйганлари маълум бўлиб қ олади. Марямхоннинг ота-оналари диний урф-одатлар ҳукмрон бўлган даврда яшаганлари учун ҳам назр-ниёз қ илиш одатларига хайрхоҳлик бил а н қ арайдилар. Ўқ иб, о қ у- қ орани таниб олган Марямхон эски урф-одатларни енгиб ўтишга, хотин- қ изларни саводли қ илишга ва озодликка олиб чи қ ишга интилади. У бу йўлдан ўлимдан ҳам қ айтмайди. Унинг бундай фикрлари, айни қ са, Маҳмудхонга ёзган мактубларида ўз аксини топган... Лекин Марямхон ўзининг бу орзуларини амалга ошира олмайди... Маҳмудхон бўлса муҳаббат ҳа қ ида, ҳақиқат ҳа қ ида о ғ издагина ана шу орзу ҳавасларнинг амалга ошиши учун курашмайди, Марямхонга ҳам ёрдам қ ўлини чўзолмайди. Натижада Марямхон шариат йўли билан ва ота-

онасининг қ ўли билан қ анотлари боғланиб, ҳазрат эшон чангалига топширилади. Пьесанинг иккинчи пардасида эшон уйида, эшон билан Марямхон ўртасида бўлиб ўтган кескин мунозара тасвирланади. Бу мунозарада Марямхон эшон тимсолида умуман дин аҳлларининг асл башарасини ўткир сўзлар билан очиб ташлайди ва ҳар қ андай бойликдан кўра ўзининг соф муҳаббатини устун қ ўяди... Шундай килиб Марямхон зулм гирдобида қ олади. Эшон ҳамма ё ққ а тузо қ қ ўйган. Шариат унинг қ ўлида, ҳукумат уни ё қ лайди. Хатто Эшон унинг ота-оналарининг ҳам кўнглини овлаб, ўзига ипсиз боғлаб олган. Марямхон бундай мушкул аҳволдан қ утилиш йўлларини ахтаради. Лекин нажот эшиклари берк. Охирида иложини топа олмагандан сўнг, эшонга хотин бўлишдан, у билан заҳарли ҳаёт кечиришдан кўра ўлимни афзал кўради. Натижада у эшон уйидан қ очиб, ўз уйига келади ва яна бу даргоҳга келмаслик учун заҳар ичиб бетоб бўлиб колади. Асарнинг учинчи пардасида Марямхоннинг ўз ота-онаси уйида заҳарланиб ётгани тасвирланади. Бу ўринда она билан бола ўртасида бўлиб ўтган суҳбат характерлидир... Асарда муаллиф хотин- қ изларнинг ҳу қ у қ сизлигини, ҳатто онанинг ўз фарзандига бўлган ҳа қ -ҳу қ у қ идан ҳам маҳрум эканлигини қ аҳр- ғ азаб билан кўрсатиб ўтади. Марямхон бу аҳволни яхши тушунади, лекин шунга қ арамай эски урф-одатларга кўникиб қ олган оналарнинг ҳам жим турмасликка, золимларга қарши курашга ча қ иради. Пьесанинг бу эпизоди Гулханийнинг “Зарбулмасал”идаги “Туя билан бўтало қ ” масалига жуда-жуда ўхшаб кетади... Марямхон эскиллика қарши курашда қ аҳрамонона ҳалок бўлади. Шундан сўнг Маҳмудхон ҳам ўз аламига чидай олмасдан Марямхон қ абри устида ўзини ҳалок қ илади. Марямхон ўз эрки, ўз ғояси, эъти қ оди ва севгиси учун курашган эрксевар ўзбек аёлидир. Марямхоннинг ўлими курашдан енгилиш ёки писсимистиқ ўлим эмас, балки ўша машъум замонга, заҳарли ҳаётга, хотин-

қизларнинг хўрланишига, ҳа қ оратланишига қарши айбномадир. Маҳмудхонга келсак, Маҳмудхон ўша давр либерал буржуасиясининг типик вакили сифатида гавдаланади. У ўз севгиси йўлида, ма қ сади йўлида отасига қарши курашиш у ё қ да турсин, унга бирор қ атти қ сўз ҳам айта олмайди. Маҳмудхоннинг ўлими Марямхон ўлими сингари ижтимоий тенгсизликка, давр ҳа қ сизлигига қарши норозилик эмас, балки писсимизмнинг бир кўринишидир. Асар фа қ ат Ҳамза ижодидагина эмас, балки ўзбек драматургияси тараққиётида ҳам муҳим ўрин эгаллайди. У Ҳамза ижодий такомилидан дарак беради. Драма фожий ва сентиментал характерга эга. Ўзбек инқилобий шеърияти ривожида Ҳамзанинг роли . Ҳамза ижодидаги ижтимоий тенгсизликка қарши кураш кайфияти айни қ са унинг 1917 йил феврал инқилобидан кейинги ёзган асарларида равшан кўзга ташланади. Бу жиҳатдан унинг ўзбек адабиётининг дастлабки намуналари ҳисобланган “Шундо қ қ олурму?”, (1917), “Биз ишчимиз!”, “Ҳой, ишчилар!” (1917), “Уй ғ он!” (1918), “Ишчилар уйғон!” (1918), “Ишчи бобо” (1918), “Яшангиз ишчи деҳконлар!” (1918) сингари жанговор шеър ва кўши қ лар жуда характерлидир. Янгича мазмунни янгича шаклда ифода этган ушбу асарлар ўзбек шеъриятидагина эмас, балки умуман Шар қ адабиётида тамомила янги саҳифа очди ва унинг кейинги тараққиёт йўлини белгилаб берди. Ўзбекистон инқилобий поэзиясининг биринчи намуналари ҳисобланган ушбу шеърларда ишчи синфининг курашлари, унинг янги ҳаёт қ уришдаги авангардлик роли биринчи марта ўз ифодасини топди. Ҳамза аслида 1917 йил феврал инқилобини катта умидлар билан кутиб олди ва уни халқ қ а озодлик келтирувчи “Ҳуррият” деб тушунади. Аммо унинг умидлари руёбга чи қ майди. Чор ҳукумати ўрнига келган мува ққ ат ҳукумат зулмнинг, эксплуатациянинг янада янгидан-янги шаклларини қ ўллайди. Ҳамза орадан кўп ўтмай феврал буржуа инқил о бининг бундай контрреволюцион моҳиятини, яъни унинг халқ манфаатини эмас, балки

буржуазиянинг манфаатини кўзда тутиб амалга оширилганлигини яхши англиб етади ва буржуазияни хоин деб атайди. У ўзининг “Шундо қ қ олурму?!” шеърида халқ такдири душманлар қ ўлида қ олмаслигини, халқ албатта озодликка чи қ ишини башорат қ илади. Шоир айтганидек, орадан кўп ўтмай октябр тўнтариши юз беради. Бунинг устига қ увончли воқеа, яъни 1917 йилнинг ноябрида Қў қ он мухторияти, бош қ ача айтганда Туркистон мухторияти, Ҳамза башорат қ илиб айтгандай халқ ҳокимияти юзага келади. Туркистон советлар Россиясидан ажралиб чи қ ишига оз колади. Ҳамза яна қ увончларга тўлиб, ўзбек халқини миллий муста қ иллик байро ғ и остида бирлашишга ча қ ириб, ўзининг инқилобий шеърларини ёзишда давом этади. Ю қ орида эслатиб ўтганимиз: “Биз ишчимиз!”, “Ҳой, ишчилар!”, “Уй ғ он!”, “Ишчилар, уйғон”, “Ишчи боб о ”, “Яшангиз ишчи деҳ қ онлар!” каби шеърлар шулар жумласидандир. Шуни ҳам алоҳида таъкидаш керакки, Ҳамза ил ғ ор ғоялар билан ҳар қ анча қ уролланган бўлмасин, бош қ а ёзувчилар сингари у ҳам мустабид тузум сиёсатига, унинг берган ваъдаларига ишонади. Охир о қ ибатда бу тузум сиёсатининг “оташин” тар ғ иботчисига айланади. Ҳамза ижодида хотин- қ излар озодлиги мавзуи. Адабиётимиз тонгидан бошлаб давр талабларига ҳамиша ҳозир жавоб бўлиб келган Ҳамза ижодида хотин- қ излар озодлиги мавзуи кенг ўрин эгаллайди. Бу мавзу унинг илк асарларидан тортиб, қ айта- қ айта ишланиб келинди ва сўнги даврда ёзган йирик асарларининг марказий мавзуига айланиб қ олди. Масалан, “Майсаранинг иши” (1926), “Паранжи сирларидан бир лавҳа ёки яллачилар иши” (1927) каби ўзбек драматургиясининг шоҳ асарлари, шунингдек 1927-1928 йиллар мобайнида ёзилган “Ўзбек хотин- қ изларига”, “Бу кун - 8 март”, “Март қ урбони - Ойниса”, “Ҳужум хоинларга”, “Муборак”, “Турсуной марсияси”, “Узилган чечаклар”, “Хотин- қ излар овози”, “Озод хотин-қизлар кўши ғ и” каби шеърий асарлари хотин- қ излар озодлиги мавзуига ба ғ ишланиб ёзилган бўлиб, Ҳамза уларда хотин-қизлар озодлиги душманларини аёвсиз фош қ илишга ча қ иради.

Ҳамзанинг бу мавзуга ба ғ ишлаб ёзган драмалари орасида “Яллачилар иши” алоҳида аҳамиятга эга. Ҳамзанинг бу асарни ёзишдан муроди-ма қ сади ҳам хотин-қизларни паранжи асоратидан халос этиш, уларнинг ижтимоий ҳаетдаги мав қ еларини тиклаш, инсоний ҳу қ у қ ларини ҳимоя этиш учун бошланган ҳаракатга ҳисса қ ўшиш эди. Мазкур асар Ҳамзанинг хотин-қизлар озодл и г ига багишланган сўнгги йирик асаридир. Кейинчалик “Холисхон” номи билан халқ орасида машҳур бўлиб кетган бу ажойиб асар паранжига қарши кураш энг авжига чи ққ ан бир пайтда юзага келди. Ҳақиқатдан ҳам аҳолининг ярмидан кўпини ташкил этган аёлларни паранжидан озод килиш ва уларни ҳа қ и қ ий озодликка олиб чи қ иш шу даврнинг муҳим вазифаларидан эди. Маълумки, ўзбек ҳаётига ва ўзбек аёлларига онгига асрлар давомида чу қ ур сингиб кетган эди. Шунинг учун ҳам унинг зарарли о қ ибатларини тушунтириб бериш ғоят муҳим эди. Ҳамза “Холисхон”да гўё аёлларни бузу қ чиликдан са қ лаш учун чикарилаган паранжининг аслида эксплуататорлар қ ўлида ҳу қ у қ сизлик ва бузу қ ликни беркитиб турувчи бир парда эканини кенг ҳаётий лавҳалар ор қ али очиб ташлайди. Драмада энг ёр қ ин ва мукаммал ишланган образ 17 ёшли “гул андом, ширин сўз, соҳибжамол қ из” Холисхондир. Холисхоннинг та қ дири ва унинг интилишлари асарнинг асосини ташкил этади. Бой қ изи Холисхон муҳаббатни бойлик билан, мансаб билан ўлчамайди. Холисхон бўлажак эр ким бўлишидан катъий назар биринчи галда қизнинг унга муҳаббати бўлиши кераклигини ўқ тиради. “Кўмирчи бўлсин, темирчи бўлсин, тўрт девор ичида севганинг бўлсин” дейди у. Шунинг учун ҳам Холисхон ўзи севмаган Бойваччага турмушга чи қ ишни қ атъий равишда рад этади. Холисхоннинг қ исмати, саргузашти ўтмишдаги минглаб, миллионлаб ўзбек аёлларининг фожиали ҳаётини акс эттиради. У та қ дирни тан олмайдиган “Ҳар кимнинг бахти ўз қ ўлида” деб ишонган ва ўз бахти учун курашга тайёр турган соф кўнгил, а қ лли, иродали, эркпарвар аёл образидир.

Холисхоннинг ота-оналарига келганда улар ҳам худди “Заҳарли ҳаёт” пьесасидаги Марямхоннинг ота-оналарига ўхшаб шариат қ оидаларига, эски урф-одатларга ва мол дунёга муккасидан кетган кимсалар. Улар қизларининг та қ дири билан мутла қ о қизи қ майдилар. Аксинча, муаллиф айтганидек, “бойиб қ олиш максадида гулдек қизларини кўлга уло қ тирадилар”. Шундай қ илиб Холисхон ота-онасининг ёвуз ниятига қарши, яъни Холисхонни ўз севган йигити - Рустамбекка эмас, балки Бойваччага бериш ва мол-дунё ортирриш ниятига қарши уйларидн бош олиб чи қ иб кетади ва ўз севгиси Рустамбек билан шариат қ оидалари асосида эмас, балки адолат қ оидалари асосида турмуш қ уришга оши қ ади. Аммо ҳукмрон ижтимоий тузум, эски урф-одатлар Холисхондек якка шахслардан устин келади. Ҳатто Холисхоннинг ок кўнгиллиги ҳам бу тузум шароитида унинг бахтсизлигига сабаб бўлади: у алдо қ чилик ва сот қ инлик йўли билан яшовчи ёвуз ниятли кишиларнинг кўлига, яъни фоҳишахонага тушиб колганни ўзи ҳам сезмай колади. Асарда ўз оиласидан мадад тополмаган Холисхоннинг Норбойваччадек муттаҳамларнинг қ ўлига тушиб қ олиш эпизоди зўр ҳаяжон билан кўрсатилган. Холисхон умрининг охиригача ана шу одамфурушлар муҳитидан, уларнинг чангалидан чи қ а олмайди. Унинг севгилиси Рустамбек ҳам Маҳмудхон сингари оҳу-фи ғ онлар чекиб ўтади. Севишганларнинг мушкулларини осон этиш учун кўмакка келган Тожибой сингари бег у ноҳ дўстлари ҳам ҳалок этилади. Салбий типлардан бири - яллачилар бошлиги Мастурадир. Ҳамза бу образни яратишда ҳамҳаётдаги бор фактларга суянади ва унинг протатипи қ илиб Қў қ онлик машҳур яллачи Мастура ҳофизни олади. Мастурани биз хотин-қизларнинг шурини қ уритадиган, уларни йўлдан оздиришга, бузишга ҳаракат киладиган харомхўр маҳлука сифатида кўрамиз. Асар кишиларнинг энг яхши орзу-умидларини, севгисини поймол этиб, янчиб келган эксплуататорлик тузумига қарши қ уллик символи бўлган паранжини лаънатлаш тарзида жаранглайди. Драма 20- йиллар ўзбек драматургиясининг муҳим юту ғ и бўлиб қ олди.

Ҳамза ижоди камолот бос қ ичига етган йилларда, яъни 1928 йилнинг август ойида Шоҳимардон (Ҳозирги Ҳамзаобод)га боради. Маълумки, бу қ ишло қ Фар ғ она водийсидаги энг гўзал, хуш манзара ва об-ҳавоси ё қ имли жаннатмакон сўлим жойлардандир. Аммо ўша вактларда бир гуруҳ руҳонийлар, шайхлар-эшонлар қишлоқ қ а ин куриб олган эдилар ва текинхўрларча ҳаёт кечирар эдилар. Ҳамза қишлоқни ана шу қ уз ғ унлардан тозалаш ва халқнинг оромгоҳ жойига айлантириш ишига фаол киришади. Хал қ унинг бу ташаббусини қ ўллаб- қ увватлайди. Бу эса реакцион гуруҳларнинг шоирга бўлган адоватини кучайтириб юборади. Натижада қ утурган реакцион кучлар Ҳамзага суи қ асд уюштириб, уни 1929 йилнинг 18 март куни тошбўрон қ илиб ваҳшиёна ўлдирадилар. Шундай қ илиб Ҳамза ижодида маърифпарварлик ва истиқлол учун кураш етакчи ўринни эгаллайди.

Адабиёт: 1. XX аср ўзбек адабиёти тарихи (дарслик) . -Т.: Укитувчи, 1999. 2. Каримов.И. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали, 1992, 1-сон. 3.Мамажонов.С. Барҳаёт Ҳамза. Т., 1991. 4. Ҳамза ҳакида маколалар тўплами, Т., 1960 й. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Хамза Хакимзода Ниёзий

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ижоди

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1

XX аср ўзбек адабиёти тарихи.( Махмудхужа Бехбудий, А. Авлоний, Фитрат, Хамза Хакимзода Ниёзий)

Ҳамза Хакимзода Ниёзий