Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1 - Adabiyot - Referatlar

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162 KB

Ko'chirib olish

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929) Режа: 1. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг ҳаёти ва ижоди 2. Ҳамзанинг педагогик фаолият и 3. Ҳамзанинг «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби» дарсликларида масал жанри. 4. Адибнинг жадид матбуоти даги фаолияти

Жадид мутафаккирларига хос фазилат шундаки , улар бадиий ижоднинг турли соҳаларида бетакрор асарлар яратиш билан бирга , мураббий , моҳир педагог сифатида мактаблар очдилар , муаллимлик қ илдилар , мактаблар учун дарслик ва қ ўлланмалар яратдилар . Мана шундай фаолият соҳибларидан бири Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийдир . У шоир , носир , драматург , бастакор - композитор , шу билан бирга , жадид педагогикасининг етакчи намояндаларидан бири , умрининг охиригача муаллимликни тарк этмаган мураббийдир . Ҳамза 1889 йил 6 мартда Қўқон шаҳрида зиёли оилада табиб Ибн Ямин Ниёз ўғли оиласида туғилди. Ибн Ямин ўзбек, араб, форс тилларидан анча саводли бўлиб, Қўқон уламоси ўртасида катта эътиборга лойиқ табиб эди. Онаси Жаҳонбиби гарчи мактабда ўқимаган бўлса-да, халқ қўшиқларини, алла ва эртакларини яхши билган. Бу муҳит Ҳамзанинг маънавий камолотида муҳим аҳамиятга эга бўлган. Ҳамза 1896-1903 йилларда «усули қадим» методига асосланган ибтидоий маҳалла мактабида ўқийди. 1900 йилларга келиб Қўқонда илк бор «усули жадид» мактаблари пайдо бўла бошлаган эди. Ҳамза бундай мактабда ўқишни орзу қилди, чунки унда тартиб-интизом, ўқитиш усуллари, ўқитиладиган илмлар Ҳамзани ҳайратга солди. Аммо унинг бу хоҳишлари отага ёқмади. Ибн Ямин ўғлининг диний арбоб бўлишни орзу қилар эди. Ҳамзанинг мадрасада таҳсил кўрган даври 1906-1907 йилларга тўғри келади, шу билан бирга, рус-тузем мактабида бирмунча вақт рус тилини ўрганади. 1909 йилда отасига Намангандан форс ва араб тилларида ёзган хатлари унинг мадрасада ўқиб юрган вақтларидаёқ бу тилларни анча мукаммал ўрганиб олганлигини кўрсатади. Маълумотларга қараганда, Ҳамза 1907 йилда Қўқонда бирмунча муддат жадид маърифатчиларидан, катта сармоядор Обиджон Маҳмудов (1858-1936) қўлида иш юритувчи бўлиб ишлайди. 1 ХХ аср бошларида содир бўлаётган муҳим ижтимоий-сиёсий ҳодисалар Ҳамза ҳаётига, унинг ижодкор сифатида шаклланишига кучли таъсир кўрсатди. 1905 йилги инқилобий ҳаракатлар Русиянинг чекка ўлкалари халқларида 1 Щамза. Тыла асарлар тыплами. Беш томлик. 5-том. Тошкент, «Фан» нашриёти. 1989 йил,

маърифат, озодлик, истиқлол сари интилишларига туртки бЎлди. Ҳамза 1908 йилнинг охири, 1909 йилнинг бошларида Наманганда яшайди ва шу ерда ўқишни давом эттиради, анча маърифатли татар маорифчиси Абдулла Тўқмуллин билан танишади, ундан дарс олади: «У маним қўлимда ўз қаламим билан юз саҳифадан ортиқроқ эски усулдаги ёзишмаларимни кўруб, тарбияға киришди», деб ёзади у таржимаи ҳолида. 1909 йилда Ҳамза Бухоронинг машҳур тараққийпарвар мударрисларидан, «усули жадид» мактаблари тарафдорларидан бўлмиш Муҳаммад Икром ибн Абдусалом қўлида араб тилини янада мукаммал ўрганиш учун Бухорога боради, аммо шиаъ ва сунний ўртасида авжга чиққан жанжал бунга имкон бермайди. Бу даврда Исмоилбек Гаспралининг «Таржимон», Фотиҳ Каримийнинг «Вақт» газеталари, Ризо Фаҳриддиннинг «Шўро» журнали, шу билан бирга, Ўзбек тилида Тошкентда чиқа бошлаган Исмоил Обидийнинг «Тараққий», Мунавварқори Абдурашидхон ўғлининг «Хуршид», Абдулла Авлонийнинг «Шуҳрат» газеталари билан яқиндан танишди, улар билан алоқа ўрнатди. Ҳамзанинг илк шеърлари ва мақолалари шу газеталарида чоп этилди. «Таржимон» газетасини мунтазам кузатиб борган Ҳамза Гаспралинниг 1906- 1907 йилларда шу газета саҳифаларида босилган, бутун турк оламининг, шу жумладан, Туркистон ўлкасининг мустамлака асорати ботқоғига тушиб қолиши сабаблари ҳақида баҳс юритувчи «Муколамаи салотин» («Султонлар мусоҳабаси») асари билан таниш бўлган. Жадид мутафаккирлари мустамлака маъмурлари ва мутаассиб дин пешволари томонидан уюштирилган турли-туман тўсиқларни енгиб, халқ онгини оқартириш, ўзлигини танитиш йўлида, биринчи навбатда, мактаб-мадрасаларни тубдан ислоҳ қилиш, «усули жадид» мактаблари очиш, миллий матбуот, миллий театрни йўлга қўйиш учун кураш олиб бордилар. Ҳамза бундай курашларда ўсиб- улғайди. Ҳамза 1910 йилда Тошкентга келади, бир чопонфурушга шогирд тушади, тикувчилик қилади ва кечалари ҳам ишлаб бирмунча пул топади. У шу йили

Тошкентнинг Қашқар маҳалласида «усули жадид» мактаби очиб, ўқитучилик қилади. У ўқитувчилик фаолияти билан боғлиқ ҳолда Туркистон жадидчилик ҳаракатининг раҳбари Мунавварқори Абдурашидхон ўғли ва унинг атрофидаги шогирдлари жадид муаллимлари ака-ука Шокиржон ва Собиржон Раҳимийлар, Самеъқори билан яқиндан ҳамкорлик қилади. Бу ҳақда Ҳамза қуйидагиларни ёзади: «Муаллимлардан: муҳтарам Мулла Собиржон, Шокиржон Раҳимийлар... жойлари Себзор даҳасида, Тахтапул маҳалласинда. Мулоқотимиз 1910 милодий 2 ўктабр... Пирлардан муҳтарам устози олий муаллим Мунавварқори Абдулмажидхон ўғли. Адреслари: Эски Тошканд, Шайхвон Тоҳур, «усули савтия» мактабида, маҳалла Меҳрободда. Мулоқотимиз 1908 милодий 11 декабрда. Самеъқори афанди. Адреслари: Мунавварқори била баробар, ёҳуд «Туркистон» хонасида («Туркистон кутубхонаси» нашриёти кўзда тутилган У. Д.). Мулоқотимиз 1908 йил 11 декабрда». 2 Ҳамзанинг Мунавварқори Абдурашидхон ўғли ва бошқа жадид педагоглари билан алоқаси кейинчалик янада мустаҳкамланган. У Тошкентдаги педагогик фаолиятида асосан Мунавварқорининг «Адиби аввал», «Адиби соний», «Ҳавойижи динийя», «Ер юзи» каби дарсликлари асосида дарс берган. Демак, унинг илк педагогик фаолияти Тошкентда, жадид педагоглари даврасида бошланди. Ҳамза Тошкентда бир ярим йил ишлагач, 1911 йилнинг сентябрида Қўқонга қайтади ва Ҳожибек гузарида «усули жадид» мактаби очади, унда 30 га яқин болани ўқитади. Шу йили мактаб қошида катта ёшлилар учун кечки мактаб очади. У бу ҳақда шундай эълон ёзади: «Кундуз куни ўқумоқға ожиз Ўлуби, кечаси ўқумоққа ҳаваскор ўлан афандиларнинг муродлари ҳосил ўлмоғи учун кечалик мактаб очилди. Мазкур мактабга 16 ёшдан 50 ёшгача қабул ўлуниб, муддат икки ойдан тўрт ойға қадар. Хат-савод, ҳисоб тамом чиқарилур ҳамда арабча, форсча тилларни ҳам ўқиб, сўзламоққа муҳтож афандиларни қабул ўлуниб мазкур муддатда мумкин қадар билдирилур. 2 Щамза. Тыла асарлар тыплами. Беш томлик. 5-том. Тошкент, «Фан» нашриёти. 1989 йил, 179-бет.

Мактаб очилур кеч соат 7 дан 11 гача. Ўқиш бошланур 1 ўктабрдан. Ҳамза». 3 Катта маҳнат ва не-не умидлар билан бунёд этилган бу мактаб фақат бир йилгина фаолият кўрсатди: ундаги янгича тартиб-интизом, ўқув-ўқитув усуллари, ўқувчиларнинг тез савод чиқариши «усули қадим»чиларга маъқул бўлмади. Уларнинг таъбирича «қанчалик осонлик билан савод чиқарса, шунчалик тез унутилар эмиш». Мактабни ёпдилар, мактабдорни эса қувқин қилдилар. 1912 йилда Ҳамза ҳаж сафарига отланади: ярим йил давомида Туркиянинг Ўша вақтдаги пойтахти Истанбулда яшайди, ундан Арабистонга бориб ҳаж амалларини бажаради. Маккаи мукаррамадан Ҳиндистонга келади. Ҳамза қайси мамлакатда бўлмасин, биринчи навбатда, унинг таълим-тарбия, ўқув муассасалари билан яқиндан танишди. Бир ярим йил давом этган ушбу саёҳатда кўрган шаҳарларини шоир бир мусаддасида санаб Ўтган: Кезиб Қашқар, Хўтан, Кашмиру Ҳиндистону Афғонни, Адан, Байруту Измир, Шому Ҳайфо арзи Эронни, Мадина, Макка, Жадда, Руму Истанбул, Хуросонни, Бутун Русияда ҳар шаҳру ҳар миллатда ҳар жонни, Сани мислингга ўхшаш кўрмадим, гарчанд бор ўлсун, Қачон сандек алар бенуқсу бекам, беғубор ўлсун. 4 Ҳамза 1914 йил феврал ойида ўз ватани Қўқонга қайтади. У энди педагогик фаолият билан бир қаторда бадиий ижод билан ҳам сидқидилдан шуғулланади. Шу йилнниг охирида «Ниҳоний» тахаллусида битган шеърларини тўплаб девон тузди. «Девони Ниҳоний» номини олган ушбу мажмуага, асосан, шоирнинг лирик шеърлари киритилган. 1914 йилда Ҳамза дастлаб Марғилонда, кейин Қўқонда «усули жадид» мактаби очади. Бу ҳақда у «Таржимаи ҳоли»да қуйидагиларни ёзган эди: «1914 йилнинг охирларида Марғилонда мактаб очдим. Саккизинчи ойгача бормай, Андреев исминдақи Скобел маориф раҳбари томонидан мажбурий ёпилди... 3 Султонов Ю. Хал= санъаткори. Тошкент. Ызадабийнашр. 1950., 16-бет. 4 Щамза. Тыла асарлар тыплами. 1-том, 263-бет.

Ундан яна Қўқанд келиб, йўқсил болалар учун пулсиз ўқиш мактаби очдим... Ўзим 4 ойча давом эттиргандан кейин уезд началниги Мединский томонидан тинтув бўлиб ёпилди. Лекин ҳеч бир қандай қоғозларим қўлига тушмагани учун қамалмай қутулдим». Бундай таъқиб ва тақиқларга қарамай, Ҳамза педагогик фаолиятини тўхтатмайди, аксинча, катта саъй-ҳаракат билан давом эттирди. Чунки уни бундай олижаноб ишда қўллаб-қувватловчи, айниқса, маҳаллий мутаассиблардан ҳимоя қилувчи фидойилар, ҳаммаслаклар ҳам бор эди. Атоқли педагог, халқ қозиси Исҳоқхон Ибрат Ҳамза билан яқин муносабатда бўлган. Унинг 1914 йилда Марғилонда очган мактабини бориб кўрган, мамнуният билан маъқуллаган. Бу ҳақда у қуйидагиларни ёзади: «Ўзим мушоҳада қилдимки, бизни(нг) тараққиётда «усули савтия» мактаби жорий бўлди. Бунга кўб уламолар қарши бўлуб, охири Марғинонда бир «усули жадид» муаллими (Ҳамза У. Д.) ила уламо муноқаша қилганда, бечора муаллим: «Мен таълим қиладургон илмларимни ҳузури қози сиезд мажлисида имтиҳон этай, шаръий, ношаръийлигини менга кўрсатсунлар», сиездга шогирдлари ила келиб дедики: «Эй уламойи аҳли ислом ва қозизода! Неча муддатдан буён авлодларингизни таълим ва одобда тарбиятидаман. Аммо баъзи кишилар менга яхши назар ила боқмай, балки интиқом йўлида сўз айтурлар. Бу мен ўқутадургон илмларимни сизларга ҳузурингизда кўрсатиб, агар дуруст шаръий бўлса, менга бу илм дурустдур деб ҳукм қилиб, қўлимга ҳужжат беринглар, агар ношаръий ёки авлодларингиз илмида бузуқ илмлар бЎлса, мени манъ қилинглар», деб ўқитадургон назофа ва шифоҳия дарсларини келтириб, шогридларини бийрон-бийрон савол ва жавобга тутди». 5 1915 йилда Ҳамза тараққийпарвар ёшлар билан «Ғайрат» кутубхонасини ташкил қилди. Бу кутубхонанинг асосий мақсади янги очилаётган жадид мактабларини дарсликлар ва ўқув қўлланмалари билан таъминлаш ҳамда дарсликлар нашр этиш эди. Шу йили Ҳамза бошчилигида «Жамияти ҳайрия» тузилди. Ушбу жамият «усули жадид» мактаблари учун қуйидаги дарсликларни 5 Исщо=хон Ибрат. Мезонуз-замон, =ылёзма, II дафтар, 34-35-бетлар.

сотиб олди: «Ҳавойижи динийя», «Адиби аввал» 6 дона, «Адиби соний» 10 дона, «Адабиёт», «Шифоҳия», «Тажвид», «Бадрул-ҳисоб», «Таҳсисул алифбо» 9 дона. Ушбу китоблар Ҳамзаниг етим-есирлар учун очган «Дорул-айтом» («Етимлар уйи») мактаби болаларига берилган. Булардан ташқари, «Ғайрат» кутубхонасида Саидрасул Саидазизийнинг «Устоди аввал», Абдулла Авлонийнинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим», «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ», Рустамбек Юсуфбек ҳожи ўғлининг «Талими аввал», Мунавварқоринниг «Ер юзи» дарсликлари бир неча нусхадан бЎлган. Ҳамза яратган дарсликлар Янги очилаётган «усули жадид» мактаблари учун дарслик ва қўлланмалар ниҳоятда зарур эди. Мунавварқори, Абдулла Авлоний ва бошқа мутафаккирлар томонидан яратилган дарсликлар Туркистон миқёсидаги мактаблар учун ниҳоятда камлик қилар эди. Бунинг устига «усули қадим» макталар ҳам аста-секин жадид мактаблари учун яратилган дарсликлардан фойдаланишга ўта бошлаган эдилар. Булардан ташқари, неча асрлардан буён мактабларда қўлланиб келинаётган китоблар янги давр ёшларини тарбиялашга, кенг кўламда фикрловчи, миллат, Ватан жароҳатларига малҳам бўлувчи, ХХ аср илм-фан, техникасидан хабардор ёшларни кураш майдонига олиб чиқишга қодир эмас эди. Бунинг учун ёшларни ярамас одатлардан, ахлоқий тубанликка, фожиали натижаларга олиб борувчи турли-туман кўнгил хуши ўйинлардан муҳофаза қилиш, шу билан бирга, ахлоқий покликка етаклаш керак эди. Мана шу эҳтиёж натижаси ўлароқ Ҳамзаниг «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби», «Қироат китоби» ва «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси» асарлари вужудга келди. «Усули қадим» мактабларида Ўқитиладиган китоблар тилининг мураккаблиги, бунинг устига, улар араб ва форс тилида ёзилганлиги, мурғак болалар ақл-идрокидан ниҳоятда йироқлиги Ҳамзани болаларбоп, уларни қизиқтирадиган руҳиятига ҳамоҳанг дарсликлар ёзишга даъват этди. Бу ҳақда «Енгил адабиёт» дарслигининг муқаддамисида қуйидагиларни ёзади: «Ҳозирги ўқулуб турган адабиётларимиз ўқувчиларқа оғур бўлмаса ҳамки, ёш талабаларимизға баъзи луғатларининг мафҳумини оғурлик

қилуб турганлиги шояд бошқа ҳеч бир муаллимга-да тажриба бўлгандур. Демак, у адабиётларга олдингина ҳозирламак учун очуғ маъноли қилиб ҳамда 1-нчи синфга тайёрладик. Токи ҳафтадап бир дарсдангина таълим ўлуниб борилса, шояд 2-синфга (2-йилда) кўчгандаги ўқулажак адабиётларга ёрдамчи бЎла олур эди». Ҳамзанинг педагогик фаолияти у томонидан очилган «усули жадид» мактаблари мустамлакачи маъмурлар Қўқон уезди бошлиғи Мединский, Фарғона халқ мактаблари нозири Андреев каби кимсаларнинг кескин қаршилигига учраганидек, унинг дарсликлари ҳам цензуранинг «минг бир чийриғи»дан ўта олмаган. Бизгача унинг «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби», «Қироат китоби» дарсликлари қўлёзма ҳолида етиб келган. «Енгил адабиёт» дарслигининг муқаддимасида айтилган юқоридаги сўзлардан маълум бўладики, муаллиф ибтидоий мактабларнинг биринчи синфида «Алифбо»ни ўрганиб, саводлари чиққандан сўнг ушбу дарсликни тавсия этади. Дарслик 1914 йилда ёзиб тугатилган бўлиб, матнлар 45 дарсга бўлинган, матнларнинг ҳаммаси назмда ва дарсдан дарсга ўтган сари улар ҳажман катталашиб, мазмунан мураккаблашиб боради. Ҳамзанинг «Енгил адабиёт» дарслигининг ўзига хос фазилати шундаки, унда инсоний гўзал хулқлар, шу билан бирга, инсонни қабоҳатга, тубанликка олиб борувчи хусусиятлар кўпроқ бадиий шаклда, ўқувчилар руҳига кучли таъсир қилувчи санъаткорона услубда берилади. Унинг 1-4-дарси Оллоҳ таъриф- тавсифига, 5-дарси пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафога бағишланади, ундан кейинги дарслар матнлари мактаб, илм, ўқишнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти, тўғрилик, раҳмдиллик каби масалалар анча мўъжаз шеърларда ифодаланади. Ҳамза санъаткор шоир сифатида ёш ўқувчилар руҳий оламига кириб боради, асардаги кичик-кичик манзумалар шундай яратилганки, дарс давомида ўқувчилар оддий кузатувчи-ўқувчи ва тингловчи эмас, балки асарда фаол иштирок этуви, яъни яхшиликни идрок этади ва тасдиқлайди, ёмонликни тушуниб етади ва инкор этади. Дарсликда «Ота насиҳатининг натижаси» номли кичик манзума берилган, ниҳоятда болаларбоп, шу билан бирга, болалар руҳига кучли таъсир этиш

қудратига эга. Манзума уч дарсга мўлжалланган. Унниг сюжети шундай, ота ёлғиз ўғлига шундай насиҳат қилади: « Қолма бегона уйида ҳеч кеч, Сўйлама ёлғонни гар келса қилич». Неча йиллар ўғил ушбу насиҳатга амал қилади. Бир куни у ўртоғи билан бир бегонанинг уйига меҳмонга боради ва биринчи бор отасининг насиҳатига зид ҳолда бегона одамнинг уйида ётиб қолади. Шу кеча фожиа содир бўлади: уй эгасинниг бир душмани бЎлиб, ўша кечаси уни ўлдиргани келади. Кечаси ҳовлига таҳорат учун чиққан ўртоғини уй эгаси деб ўлдиради. Уй эгаси бу воқеадан хабар топиб, бегуноҳ меҳмонни подшоҳ ҳукмига топширади ва бутун айбни унга тўнкайди. Адолатли вазир бўлган воқеани охиригача текшириб, айбсиз йигитни (меҳмонни) озод қилади ва туҳматчи уй эгасини ўлимга ҳукм қилади. Манзума охирида муаллиф қиссадан шундай ҳисса чиқаради: Ҳисса: ҳар ким отасин сўзин тутар, Дунёдан айшу фароғатда ўтар. Ҳамза болаларнинг бўш вақтларини кўнгилли ўтказишларига, қиморбозликка олиб келувчи турли-туман ўйинлардан сақланишга, катта эътибор беради. Шу маънода дасрликдаги «Қиморнинг боши» манзумаси алоҳида аҳамиятга эга. Ҳошим исмли бола ўқиш, илм олиш ўрнига ёшлигидан «тўп-тош», «жупми-тоқ», «орёл», «ошиқ» каби қиморбозликка олиб борувчи ўйинларга берилади. Бир оз ютганидан хурсанд бўлиб, ҳатто кечалари уйқуси келмайди, охир-оқибатда қиморбоз бўлиб, буд-шудидан, уй-жойидан ҳам айрилади. Саккиз байтдангина иборат бўлган ушбу манзуманинг икки байти қиссадан ҳисса сифатида шундай панд-насиҳат хулоса билан якунланади: Ҳисса: ҳар ким ўйнади тўп-тошини, Шубҳасиз, тутди қиморни(нг) бошини.

Бўлмасун, ўғлон, ўюн тўп-тошингиз, Бўлғуси сарсон Ҳошимдек бошингиз. Бола тарбиясида ота-онанинг ўрни алоҳида. Шунинг учун ҳам мутафаккирлар, педагоглар ота-оналар билан болалар муносабатларига ахлоқий тарбиянниг ўта муҳим ва нозик жиҳати сифатида қараганлар. Ҳамза ота-онани ҳурмат қилишни боланинг энг юксак ижобий фазилати деб ҳисоблайди. Муаллифнинг «Ул ақллик бола атосини ҳам қилган тарбия ва шафқатларин ёд этуб деган сўзлари» сарлавҳали учинчи, «Ул ақллик боланинг мушфиқ онаси учун-да қилган ташаккурлари» сарлавҳали тўртинчи ва «Боланинг ёмон бўлмоғига сабаб бўлган онанинг жазоси» сарлавҳали олтинчи дарсларда ота- онанинг фарзанд олдидаги катта бурчи манзуманниг асосий пафосини белгилайди. Ҳамза фарзанднинг ёмон йўлларга кириб кетишида ҳам кўп ҳолларда ота-оналар сабабчи бўлишларини таъкидлайди: «Кичикликдан ўлуб одат ишим, Ўғрилик ўлмишди мани қилмишим. Келсам ўғирлаб нима нарса онам, «Яхши қилибсан, дер эди, жон болам». Демади бир бор онам «Тўғри бўл!» Шундай анонинг ўла жазоси шул». Барча бу иш маънисини билдилар, Аввал ано, сўнг ўзин осдирдилар. Ҳисса: киминг ўғли ёмон, йўқ ажаб, Бўлгай анга ота, аноси сабаб.

Ҳамза ХХ аср бошларида мустамлака Туркистон болаларининг бахтсиз қисмати, халқининг ночор аҳволи, аччиқ турмуши ҳақида ўйлар экан, буларнинг асл сабаби илмсизликдан, жаҳолатдан деб билди: «Бу хўрликларнинг илмсизликдан келганин шояд ўйлаган ва ақлга солуб қараган киши билур», дейди Ҳамза. У «Ўқиш китоби» дарслигида ҳамма орзу-умидларнинг рўёбга чиқишининг бош йўли илм-маърифатни эгаллашдир, деган ғояни болалар онгига сингдиришни ўз олдига қўйган. Бунга эса фақат мактаб орқалигина эришиш мумкин: Оламинг хуршиди кундир, одаминг хуршиди илм, Оламинг зулмоти тундир, одаминг нодор илм. Ҳар муродинг, мақсадингга етмоқ истарсан, мурод, Кўз очуб бедор бўл: даркор илм, даркор илм. Ҳар тараққий айлаган миллат элига сол қулоқ, Кеча-кундуз сўзлари афкор илм, афкор илм. Ул ҳақиқат ойиниға сайқал истарсан, Ниҳон, Илм иста, илм иста, истақил зинҳор илм. Ҳамза болалар ҳаётини, хатти-ҳаракатини, руҳиятини жуда яхши билган. Бу ҳол унинг шеърларида, болаларга хос сўзлар, услуб танлашида кўзга ташланади. «Енгил адабиёт» дарслигининг «Бир ақлли мактаб боласининг ўз-ўзича домласининг қилган тарбиялари ёдига тушиб, фикрлануб деган сўзлари» сарлавҳали 2-дарсида боланинг нутқи воситасида муаллим тимсолини чизади. Ҳамза орзу қилган ўқитувчи бола тилидан шундай таърифланади.: Бизга ҳақ берган улуғ неъмат эрур устодимиз, Кўзимиз нури, танимиз жонидур устодимиз.

Ўйласак, бизни эрурлар чин атомиз шул каиши, Чунки бизга билмаганни билдирур устодимиз. Мактаба келгонимизда, билмас эрдук ҳеч нима, Мунчалик ўргатдилар ёзмоқни, кўр, устодимиз. Ҳамза «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби» дарсликларида масал жанридан кенг фойдаланган. Масалга хос мажозий тимсолларда ҳайвонлар, қушлар ва бошқа жониворлар воситасида воқеа-ҳодисалар тасвирланади. Масалларнинг деярли ҳаммасида икки қутб яхшилик ва ёмонлик, дўстпарварлик ва ҳудбинлик, меҳр- шафқат ва золимлик шу хусусиятларга хос жониворлар қиёфасида тасвирланади. Масал ҳаётни тасвирлашда ниҳоятда ихчам ва айниқса беозор жанр ҳисобланади, унда, албатта, «қиссадан ҳисса» чиқариб, болалар одобига кучли таъсир кўрсатади. Бу дидактиканинг ўзига хос асосий белгисидир. Шу маънода «Ўқиш китоби»дан жой олган машҳур «Тошбақа бирла Чаён» масаланниг берилиши эътиборга лойиқ. Асарнинг мазмуни ҳаммамизга маълум. Ҳамза масални дарслик имкониятларидан келиб чиққан ҳолда анча ихчамлаштирган, шеърий шаклга келтирган, натижада таъсир кучи ошган. Ушбу масал вариантлари машҳур ҳинд эпоси «Калила ва Димна»да, Абдураҳмон Жомийнинг «Баҳористон» ва Ҳамзанинг яқин салафларидан Гулханийнинг «Зарбулмасал»ида берилган. Булардан ташқари, «Тошбақа билан Чаён» масали халқ оғзаки ижодида ҳам мавжуд. Албатта, Ҳамза бу вариантлардан хабардор бЎлган. Ушбу масалда Ҳамза ўқувчиларни Тошбақа каби дўстни қадрловчи, раҳмдил, кишиларга яхшилик қилувчи одамлардан ибрат олишни, Чаён каби яхшиликка ёмонлик қилувчи, тўғри келган кишига озор берувчи чаёнсифат кишилардан узоқ бўлишни уқтиради. Асардан келиб чиқадиган ҳисса (Гулханийда) «аслни хатоси бўлмас, нокасни атоси», Ҳамзада эса анча содда, ўқувчилар руҳиятига яқин: Ҳисса: ким қайрни улфат эдар,

Ўз-ўзича бошига кулфат эдар. Ҳамзанинг яна бир жиддий дарслиги «Қироат китоби»дир. Асар муаллифи таъкидлаганидек, дарслик «бир неча жузъ»дан иборат. Асар тугалланган эмас, фақат бир жузъигина мавжуд, 1915 йилда ёзилган, нашр қилинган эмас. Дарслик муаллифи ўз олдига педагогиканинг назарий масалаларини ахлоқ категорияларини болаларбоп қилиб тушунтириш вазифасини қўйган. Асар моҳият эътиборига кўра Шайх Саъдийнинг «Гулистон» асарига, янада аниқроғи «Гулистон» таъсирида битилган Абдулла Авлонийнниг «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» асарига ўхшаб кетади, шу билан бирга, фарқли жиҳатлари ҳам анчагина. Ҳамза Авлоний каби инсон ахлоқини икки қисмга: «бири ахлоқи ҳусния, иккинчиси ахлоқи замима (ёмон хулқлар)»га бЎлади. «Ахлоқи ҳусния, деб ёзади Ҳамза, инсоният оламининг бир гулшанидурки, анда ҳаё, ҳилм, сахо, қаноат, ризо, шукр, сабр, тавба, сидқа, тавозеъ, ажз, фақрга ўхшаш адолат гуллари била музайян ва муаттар ўлур.Ахлоқи замима бир шўразоредурки, они акчинча, жафо, зулм ҳасад, кибр, куфр, тамаъ, қазб, нифоқ, қасб, намима, кизб, бўҳтон, ғийбат, бухл, хиёнат, исроф, ҳирс, пойриқ, таъжил, фитна ҳосил бунга ўхшаш турли қабоҳат нимарсалардан бошқа шайлар кўкармас. Мана, эмди сизларга мундан буён ҳар бир ёмон ва яхши хулқларни баён қилиб ўтармиз». 6 Ҳамза ушбу дарслигида ўзининг ижтимоий-сиёсий, маърифий қарашларидан келиб чиққан ҳолда инсондаги барча гўзал хулқларни унинг илм-маърифатни қай даражада эгаллаганлиги билан ўлчайди. Ахлоқи замимага мансуб кишиларни илм-маърифатдан юз ўгирган, жаҳолатга ботган кишилар деб билади. Асарда ҳар бир ахлоқий категория учун назарий фикрдан кейин алоҳида, ўқувчилар руҳиятига мос ҳикоя ва ҳари бир мавзунинг моҳиятини ифодаловчи бир байт шеър келтиради. Масалан, сидқ тўғри сўз ҳақида гапиришдан олдин чиройли бир байт келтиради: Тўғри сўзла, эй ўғил, тил бурмағил ёлғонға ҳеч, Бир масал бор: тўғри сўзлар бошини кесмас қилич. 6 Щамза. Тыли= асарлар тыплами., 2-том, 370-бет.

Тўғри сўзламоқнинг аҳамияти ҳақидаги назарий фикрларни айтиб бўлгандан кейин мавзуга мос ҳикоя келтиради. Ушбу ҳикоя муаллифнинг назарий фикрларини ўқувчилар кўзи олдида ёрқин намоён қилиш учун кўргазмали восита вазифасини бажаради. Ҳамза зулмнинг ёмон оқибатлари ҳақида шундай ҳикоя келтиради: улуғ китобларнинг ишончли сўзича, пайғамбарларимиздан Юсуф алайҳиссалом ёшлик вақтларида оталари ҳазрати Яқуб алайҳиссалом билан бир кўчадан ўтиб кетаётганларида, деворнинг тешигидан чумчуқ болаларининг чирқиллаган овози эшитилади. Ҳазрати Юсуф алайҳиссалом оталаридан тез чумчуқ боласини олиб беришни сўрайдилар. Ҳазрати Яқуб алайҳа ҳазрати Юсуф алайҳиссаломни қаттиқ суйганларидан чумчуқ отасининг ҳар қанча илтижосига қарамай, боласини олиб бердилар. Ҳазрати Юсуф чумчуқ боласини етти кун ўйнаганларидан сўнг бир киши чумчуқ боласин олиб, ўз уясига элтиб қўяди. Вақтлар ўтиб, Юсуф алайҳиссалом вояга етадилар ва ўгай оғалари томонидан қул қилиб сотилиб, Миср шаҳрида бир подшоҳнинг Зулайҳо исмли хотини макри билан етти йил зиндонда қамалиб ётадилар. Иккинчи тарафда оталари ҳазрати Яқуб алайҳиссалом ўғиллари Юсуф алайҳа фироқида йиғлайвериб кўзлари кўр бўлади. Агар ҳазрати Яқуб чумчуқнинг бетоқатлигини афзал кўриб, унга етти кун зулм қилмаганларида эди, ўғиллари ҳазрати Юсуф етти йил зиндонда азоб чекмас, ўзлари етти йил муттасил йиғлаб, кўзлари кўр бўлмас эди. Бу ҳикояни эшитган ва ўқиган ҳар бир ўқувчи зинҳор-базинҳор оёқ остидаги чумолига ҳам зулм қилмоқдан қўл тортади. Ҳамза зулм ҳақидаги ушбу ҳикояни кейинги мавзу «Раҳм» билан боғлайди ва «Раҳм» мавзуига мос шундай байт келтиради: Раҳмдил ким ўлди ул марди худо, Доҳил ўлгай тонг-ла жаннат ул-аъло.

«Қироат китоби» ва ундаги ҳикоялар, афористик байтлар Ҳамзанинг педагогик қарашларини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Бу асар орқали яна шундай хулосага келиш мумкинки, Ҳамза мактабда болаларни фақат саводли қилиш, уларга ҳисобдан тўрт амални ўргатиш вазифасинигина қўйган эмас, у баркамол инсонни тарбиялаб вояга етказиш вазифасини қўйган. Учала дарсликда берилган матнларнинг деярли ҳаммаси Ҳамза томонидан ёзилган. Муаллиф дарсликларнинг методик жиҳатларига ҳам катта аҳамият беради, ўқувчиларнинг қабул қилиш даражасини, матнларнинг оғир ва енгиллиги, ҳажми, уларни ўқувчилар онгига етказиш каби масалалар муаллиф эътибор марказида бўлган. Биринчи синф учун яратилган «Енгил адабиёт»даги матнларнинг янада соддалигини таъминлаш учун кўпроқ бармоқ вазнидан фойдаланган, 31-дарсдан бошлаб матнлар аруз вазнининг энг енгил баҳрларида берилади. Баъзи бир ҳажман катта шеърлар, масалан, илм-маърифатнинг буюк аҳамиятига ва жоҳиллик танқидига бағишланган шеър 128 мисрани (64 мисра илм-маърифатни улуғлашга, 64 мисра жаҳолатни қоралашга бағишланган) ташкил қилиб, 8 дарсга 16 мисрадан мутаносиб бўлинган. Муаллиф кўп ўринларда ахлоқий категорияларни болалар онгига етказишда контраст қарама-қарши қўйиш усулидан жуда ўринли фойдаланади. 9 дарсдан иборат бўлган ва «Енгил адабиёт»дан кейин қўллашга мўлжалланган «Ўқиш китоби» дарслигидаги матнлар ҳажман анча катталашган, мазмунан анча мураккаблашган, шеърларнинг ҳаммаси аруз вазнида битилган, баъзи ҳолларда ўқувчилар эътиборини мустақил равишда «қиссадан ҳисса» чиқаришга қаратади. «Ўқиш китоби»даги баъзи матнларнинг тугалланган фикрларни ифодалаши («Қалам», «Ўқув», «Китоб», «Илм», «Мактабдан» радифли шеърлар), баъзи бир шеърий манзумаларнинг ҳажман катталиги («Бир кишини(нг) бор эди тЎрт боласи...» деб бошланувчи, «Мактабда ўқувчи зийрак Қосимнинг аҳмоқ Валига жавоби» каби) шуни кўрсатадики, бу дарслик фақат 9 дарс учун эмас, кўпроқ дарсга мўлжалланган, аммо муаллиф уларни дарсларга мутаносиб бўлишга улгурмаган кўринади.

Ҳамза «Қироат китоби» дарслигининг методик тузилишига, болаларбоп матнлар танлаш ва уларни ниҳоятда содда, жонли, образли ифодалар воситасида тасвирлашга алоҳида эътибор берган. Унда Шарқ насрига хос сажъдан қофиялашган насрдан кенг фойдаланган. Ҳамза ижодида ажойиб шеърий гулдасталари «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси» номи билан машҳур бўлган. Бу умумий ном остида 7 шеърий тўпламга 1915-1917 йилларда яратган шеърлари киритилган. Улар: «Атир гул», «Оқ гул», «Қизил гул», «Яшил гул», «Пушти гул», «Сариқ гул», «Сафсар гул». Бу тўпламларда, асосан, миллатнинг ижтимоий-сиёсий онгини уйқотиш, илм-маърифатга, янги мактаблар очишга даъват этиш қояси етакчилик қилади: Бу Ниҳон қон йиғлаюр миллат учун лайлу наҳор, Ёз ўтуб, қиш келди ҳоло, бизга бўлган йўқ баҳор, Сарсари боди жаҳолат қилмак истар тору мор, Чора шул: мактаб очайлик, шояд ўлсун сабзалар, Эй мусулмонлар, қачон бир дарда дармон истариз? Миллата шавкат, тараққий, шаъну даврон истариз? Абдулла Авлоний каби Ҳамза «Қулоқ нўталари ила эшитилиб келмиш миллий табаррук ашулалармизнинг ўрни йўқолмасун учун баъзи қабиҳ шеърлар ўрнига» миллий руҳ, миллатнниг истиқлол ҳақидаги орзу-интилишларини ифодаловчи сўзлар билан бу халқ куйларини музайян қилиш, бу билан миллатни уйғотиш вазифасини ўз олдига қўйди. Ҳамза миллий истиқлол ғояларини мусиқа, халқ куйлари воситасида, қўшиқлар шаклида ўқувчилар қалбига тезроқ ва таъсирлироқ кириб бориши мумкинлигини яхши тушунган. Ўзбек адабиётида шарқияларнинг яратилиши ҳам кўпроқ Ҳамза ва Абдулла Авлонийлар фаолияти билан боғланади. Ҳамза Ҳакимзода мусиқа соҳасида ҳам катта қобилият соҳиби, бастакор эди. Шу маънода Ҳамзанинг ушбу тўпламлари А. Авлонийнинг «Адабиёт ёҳуд миллий шеърлар» тўпламларига ҳамоҳангдир. Авлоний ва

Ҳамзанинг тўпламлари «усули жадид» мактабларининг ифодали ўқиш, ашула дарсларида қўлланган. Ўзбек ижодкорлари қатори Ҳамза дунёқарашининг такомилида жадидчилик ҳаракатининг буюк раҳнамоси Исмоилбек Гаспрали ва унинг «Таржимон» газетасининг роли катта бўлган. 1914 йил 11 сентябрда Гаспрали вафоти муносабати билан ҳамма ўзбек жадид ижодкорлари қаторида Ҳамза ўзининг бу мусибатли воқеага ҳамдардлигини билдириб, «Явмул вафот» («Садойи Фарғона», 1914 йил 24 сентябр) мақоласини ва «Марсия» («Садойи Фарғона», 1914 йил 28 сентябр) шеърини эълон қилди. Шеърда шундай мисралар бор: Оҳ, миллат, етди бу дам қайғулик, қамлик замон, Тегди оғзингга ҳалокат тоши, эмди тўла қон, Дод қил даври фалакдан, ботди хуршиди жаҳон, Мотам айла, оғласун аҳволинга ҳар инсу жон. Кўк сари учди Масиҳо жисмлар жондан жудо, Яъни такрор тараққий мурғи шабхондан жудо. Ҳамза ўз фаолиятини жадид матбуоти билан мустаҳкам боғлади. Унинг «Фақирлик нимадан ҳосил ўлур?», «Бидъатми, мажусиятми?», «Муаллим афандиларимизга улуғ рижомиз», «Мактаби дорул-айтом», «Ийди қурбон», «Эътироз» каби мақолалари «Садойи Туркистон», «Садойи Фарғона» газеталарида босилди. Ушбу мақоларларда миллатни ярамас иллатлардан, фақирликдан, хурофотдан қутқарувчи бирдан-бир йўл илм-маърифат ғояси илгари сурилади ва бою камбағал, зиёлию шариат-дин пешволари қўлни-қўлга бериб, янги «усули жадид» мактабларига кўмак беришга даъват этади. Ҳамза миллий айирмаларга, синфий табақаланишларга кескин қарши чиқади, унингча, фақат бирлик билангина миллатни жаҳолат ботқоғидан, қолоқликдан, турғунликдан, истибдод қуллигидан қутқариш мумкин. Бу ҳақда «Мактаби дорул- айтом» мақоласида муаллиф ёзади: «Демак, бу «Дорул-айтом»да Хўқанднинг ҳар тарафидан ўлсун фақир болаларни, шубҳасиз, қабул қилинадур. Фақат дафтар,

қаламдан бошқа китобларғача ҳатто мактабдан бериладур. Юқоридаги иона қилувчи афандиларимизқа қиёсан фақир ва етим болаларқа раҳм ва шафқатлари бори Худо ва Расулдан ва миллатнинг ризолиғи бирлан дунё ва охират саодатлариға ҳаваскордан қариндошларимизға бу тўғрида нақадар иона ва мурувват кўргузмоқларини рижо ва ниёз қилурмиз. Ҳамда ҳар ойда эҳсонларини жамлаб, хоҳ оз, хоҳ кўп бу етим болаларин мактаб мудирига берсалар, нақадар болаларни илму маърифатға етишмоғиға энг биринчи шафқатлу ота-оналаридан бўлур эдилар... Диёнатлик баъзи аҳбобларимиз ҳар ойнинг охирида юборадурғон оқчаларини ёздуруб қолдурғонлариқа манда аларға чин қалбим ила ташаккуримни газета орқали эълон қилуб, ваъдаларинида ёзуб ўтувни муносиб кўраман». Ушбу мақола мазмунидан кўриниб турганидек, Ҳамза 1914 йилда Қўқоннниг «Шайхул-ислом» маҳалласида етим болалар учун «Дор-ул айтом» («Етимлар уйи») мактаби очгани, мактаб олдида турган вазифалар ҳақида фикр юритади. Ушбу мактабда ўқувчилар нафақат бепул ўқитилган, улар ҳатто ҳамма ўқув қуроллари билан ҳам мактаб томонидан таъминланганлар. Шунинг учун ҳам Ҳамза миллатдошларини бу мактабга иқтисодий ёрдам беришга даъват этган. Ҳамзанинг педагогик фаолияти мустамлака маъмурларининг қаттиқ таъқиб ва тазйиқларига қарши курашлар жараёнида кечди. Газета ва журналларга мақолалар ёзиб, қалами анча чархланган, турк, татар ҳамда рус адабиётидан анча хабардор Ҳамза ўзбек адабиёти учун нисбатан янги тур насрга қўл урди, «Миллий рўмон» деб номланган «Янги саодат» асарини 1915 йилда тошбосмада «Мадора» кутубхонаси ноширлигида босмадан чиқарди. Романга ушбу байт эпиграф қилиб олинган: Ўқуб тахсили илм айла, маориф шарбатин ютгил, Тилинги жаҳлдан қутқар, ғами миллат била ўтгил. Ушбу асарда Ҳамзанинг етук маорифпарвар ва маърифатпарварлиги яна бир бор намоён бЎлди. Асарда Абдулқаҳҳор исмли анча катта савдогар бой «дунё ҳам

охиратнинг саодати» бўлмиш илм-маърифатни эгаллаш ўрнига ичкилик, қимор каби қабиҳ ишларга берилиб кетади ва бутун мол-дунёсини барбод қилади. Оқила хотини Марям ҳар қандай қийинчиликларга қарамай, ўз умрини ўғли олти ёшли Олимжонни, уч ёшли қизи Хадичани тарбиялашга бағишлайди: Олимжонни «усули жадид» мактабида ўқитади. Ўз одоби, илмга чанқоқлиги билан Олимжон жадид муаллимининг меҳрини қозонади. Муаллим унга оталарча меҳр-мурувват кўрсатади. У вояга етгач, синглиси Хадичани ҳам ўқитади ва яқин мактабдош дўсти ўқимишли Аҳмаджонга узатади. Дарбадарликка дучор бўлган отаси Абдулқаҳҳорни яна ўз оиласига қайтаради, илм-маърифатли Олимжон оиласини янги саодатга мушарраф этади. Асарда Олимжон тақдирида муҳим аҳамият касб этган, Ўзининг ёлғиз қизи Назокатхонни, бойлигини унга қолдирган Абдураҳмонбой образи ҳам анча тўлақонли яратилган. Муаллиф романдан кўзлаган асосий мақсади миллатни «жаҳолат ва қафлат зиндони»дан «дунёнинг ҳақиқий хуршиди ва моҳитоби» маърифат гулзорига етаклашдир. Бунга эришишнинг биринчи омили инсонларда илм-маърифатга рағбат, муҳаббат уйғотиш бўлса, иккинчиси ўқув муассасаларини давр талаблари асосида тубдан ўзгартириш заруратидир. Чунки мавжуд эски мактаблар ёшларни ўқишдан бездиради. Мана, асар муаллифи орзу қилган илм маскани мактаб: «Олимжон, оҳ, бу қандоқ жой? Танинг роҳат олади. Бу дунёнинг боғчаси ва жаннати десанг ҳам ростдур. Мана, қандоқ оқ уйлар. Қандоқ покиза курсилар, булар ёзмоқ учун керакли доскалар, ҳисобга чўтлар, томоша қилмоққа чиройлик хариталар. Булар ҳаммаси илм ўрганмоқ учунгина ҳозирланган. Мана илм қандоқ азиз неъмат. Дунёда илмдан ортиқ ҳам лаззатли, ширин неъмат борми? ЙЎқ, албатта, йўқ бўлса керак. Мана, илм ўқийдургон кишилар шоҳ, гадо, бой, фақир бўлсун, мундоқ улуқ жой ҳаммасига ҳам баробардир». Ҳамза «Янги саодат» асарида яна бир муҳим масалага халқ онгига сингиб кетган «худо берса бўлади-да» деган эътиқод (буни Ҳамза «фасод эътиқодлар» жумласига киритади У. Д.)га эътиборни қаратади. Мутаассиблар томонидан сингдирилган бу эътиқодга асосан одамлар, «берсанг ейман, урсанг ўламан»

қабилида иш тутиб, ўзларида ҳеч бир ҳаракат бўлмайди. Муаллиф бундай асоссиз эътиқодни кескин фош этади: «Худо берса бўлади-да, деган жоҳил ота- боболаримизнинг асоссиз сўз ва фасод эътиқодларидир. Худо золим эмас, бировга бериб, бировга бермай қўймас. Худойи таборак ва таоло саодат илмда, разолат жаҳолатда, ҳар бир иш банданинг ўз ҳаракатига мувофиқ, деб ўз каломида такрор хабар берган». Асарда Абдулқаҳҳорнинг жоҳиллиги туфайли катта машаққатларга юз тутган оила аҳволини мискин, қариб Олимжон руҳиятини тасвирлашда Ҳамза сентиментал услуб бўёқларидан анча кенг фойдаланган. Мактабни битириш имтиҳонига Олимжоннинг отаси Абдулқаҳҳор исмига ёзилган «Даъватнома» олгандаги руҳиятига эътибор беринг: «Оҳ, биз келайлик Олимжонни ҳолиға. Муаллим ҳазратларининг лутф-марҳаматлариқа нақадар сабр қила олмаслик даражадаги шодликларга етишган Олимжон бўлса керак, деб гумон қилмак хатодур. Зероки, отаси Абдулқаҳҳор исмига берган «Даъватнома» қўлига теккандан кейин: «Сани отанг қани, имтиҳон куни бошингда ким турар? Санга дастурхонни ким қилиб берур? Ким сани ўқуганларингни кўрар? Бу боланинг отаси қайси? деган саволга жамоат орасидан кимни кўрсатилур», дегандек бу руҳсиз қоғозни довушсиз итобларига нақадар маъюслануб турганда, Оллоҳ... муаллим ҳазратларининг сўз орасида яна: «Оталарингиз, оталарингиз», деб такрор қилиб турган хитобларига бутун фикри йўқолуб, юраги титраб, бағри эзилуб, кўзи заҳарлик ёшлар била тўлган Олимжон дод деб қичқириб юбормоққа шарму ҳаё қилуб, минг машаққатлар била ўзини уйиға еткуруб олди». Шу билан бирга, асрнинг кўп ўринларида муаллиф лирик чекинишлардан анча ўринли фойдаланган. Бу билан асарнинг ўта таъсирчанлигига эришган. Шунинг учун «Ал-ислоҳ» журналида эълон қилинган «Янги саодат» романи ҳақидаги тақризда асарнинг таъсирчанлигига алоҳида эътиборни қаратади: «Янги саодат» исмли 46 саҳифали туркий ва Туркистон шевасинда бир миллий рўмоннинг янгидан табъ бўлуб, нашр қилинуви бизни кўп масрур этди. Халқни ўқув ва ёзув тарафиға тарғиб қилмоқ учун ҳозиргача Туркистон шевасинда

бунингдек таъсирли рўмон нашр ўлинмамиш, десак муболаға бўлмаса керак. Бу рўмоннинг муҳаррири Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий жаноблари ва ношири «Мадора» кутубхонасидир». 7 «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси» га кирган «Биринчи бўлим» тўпламида «Дилоғон» оҳанги билан айтилувчи «Кўзни очинг, қардошлар!» чақириқ шеърида шундай мисралар бор: Ташлаб Ниҳон кўнгилда бўлган иллатни, Кину бузғу адоват, фисқу ғийбатни. Сунний, шиий сўзларни барбодлашайлик, Миллат йўлин кўплашиб одоблашайлик. Улфатлашиб ёзлашуб ҳам қишлашайлик. Театр ясаб, консертлар, олқишлашайлик. 1915 йилда нашрга тайёрланган ушбу тўпламдан жой олган юқоридаги мисралар Ҳамзанинг саҳна санъатига алоҳида аҳамият берганлигини кўрсатади. Ҳамза 1915 йилдан фаолият кўрсатган Қўқон театр труппаси учун саҳна асарлари драмалар ёзишга алоҳида эътибори берган. 1915 йилда ёзган «Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қурбонлари» драмаси Ҳамзанинг бу соҳадаги биринчи қадами бўлди. Ушбу драмадан кейин у «Ўч», «Муҳторият ёки автономия» (1917), «Ким тўғри?», «Бой ила хизматчи» (1918) каби драмаларини яратди. Ҳамзанинг «Заҳарли ҳаёт ёхуд ишқ қурбонлари» драмаси бевосита жадид маърифатпарварлиги руҳида ёзилган бўлиб, «Янги саодат» «миллий роман»идаги ғоя етакчилик қилади. «Янги саодат»да илмсизлик, жаҳолат туфайли пароканда бўлган Абдулқаҳҳор оиласини ёш Олижон илм-маърифат орқали саодатли қилади. Драмада эса жаҳолат, қолоқлик, мутаассиблик илм-маърифат тараққиёт фидоийлари Маҳмудхон ва Марямхонларни фожеага олиб келади. Ушбу 4 пардали фожиа 1915 йилда ёзилиб, 1916 йилда Тошкентда «Матбаи Ғуломия»да жадид маърифатчиси, Ҳамзанинг яқин дўсти савдогар бой Саидносир Абдулҳай 7 «Ал-ислощ»журнали, 1915 йил, 15 июл.

ўғли Миржалилов (1884-1938) ноширлигида босмадан чиққан. Муаллиф асарнинг жанрини «Туркистон маишатидан қиз ва куёв фожиаси» деб белгилайди. Асарнинг бош қаҳрамонлари Марямхон ва Маҳмудхонлар замонасининг илғор зиёлилари. Улар миллат фарзандларини илм-маърифатли қилишдек улуғ орзулар оғушида романтик хаёллар билан яшайдилар, уларнинг севгиси ҳам ниҳоятда покиза ва самимийдир. Драматург асарда айниқса Марям образига алоҳида эътиборни қаратади, унинг бутун қарашлари Маҳмуд образидан кўра Марям қиёфасида намоён бўлади. Тўғри, Марямхоннинг бу даражага етишида Маҳмудхоннинг хизматлари катта, илм-маърифат йўлига олиб чиққан ҳам Маҳмудхондир. Мана, Марямхоннинг ҳаётдаги мақсади, ҳаётининг бош маслаги: «... афандим, эмди тездан ижтиҳод этингизким, икковимиз қўлимизни тутушиб, зулматда қолмиш бу миллатни, сиз қуёши бўлинг-да, мен моҳитобони бўлиб, қоронғу ватанни ёрутайлик; сиз-да эрларимизнинг ҳолиндан, бан мазлума оилаларимизнинг ҳолиндан ғазеталарга ёзишиб, бир-бирларимизни огоҳлаштирайлик. Чин мақсадимиз бўлган қизлар макатаби очайлик, бан маънавий, сиз моддий хизматда бўлинг, қадрсиз ҳамшираларимизнинг касод ўлмиш бозорларини илми нақдий била кўтаришайлик. Чин яшайлик, келажакдаги авлодларимизни мозоримизга боруб, эрлари сизга, қизлари бизнинг қабримиз узасина оқ, қизил гуллар очуб, Қуръон ўқуб, руҳларимизни олқишларлик даражада бир хизматларни майдонга қўяйлик... ЙЎқ эса қиёматгача қабрингиз миллат ва келажакдаги миллат авлоди тарафиндан мақҳур, қиёмат куни эса жаноб ҳақ ва Расул афандимиз қошинда уятли ва сарнигун ўлмоғингизни хотирангизда ёдгор қолдирам! Демак, орзу-ҳавас ўлса ўлсин, миллаят, инсоният ўлмасун!» Маҳмудхон драма давомида Марямхонга нисбатан анча суст ҳаракат қилади, ҳатто Марям уни кураш майдонига тортишга ҳаракат қилади, у энг сўнгги илож бошқа мамлакатга қочмоққа ҳам тайёр. Марямхон Ҳамзанинг «Янги саодат»идаги аёллардан ўз дунёқарашининг кенглиги, курашчанлиги билан ҳам кескин фарқ қилади. У шариат, дини исломни бузувчи ҳазрат эшон каби мутаассибларга қарши бош кўтаради, уларнинг разил қилмишларини фош этади, келажакка катта умид

билан қарайди. Асарнинг икки ёш қаҳрамони Марямхон ва Маҳмудхон замонасининг ҳал қилувчи кучлари мутаассибларга (асар ёзилган даврда улар ҳал қилувчи куч эди У. Д.) қарши курашадилар. Томонлар ўртасидаги кураш энг юқори нуқтага кўтарилади: ёшларнинг истиқлол, илм-маърифат ҳақидаги юксак орзулари чилпарчин бЎлади. Натижада, иложсиз қолган ёшлар мажуд тузумга, жаҳолатга, мутаассибларга қарши исён сифатида ўз ҳаётларига қасд қиладилар. Ҳамза педагогик асарларида ўзининг маорифпарварлик, маърифатпарварлик қарашларини кўпроқ дидактик усулларда ифодалаган бўлса, драма ва «миллий роман»да бадиий тимсоллар воситасида ўқувчиларга тақдим этади. 1917 йилда Ҳамза Қўқонда муаллимлар жамиятини ташкил этади ва унинг нашри органи сифатида «Кенгаш» журналини чиқаришга киришади. Бу жамиятнинг асосий вазифаси янги мактаблар фаолиятини яхшилаш, уларни керакли ўқув қуроллари билан таъминлаш, дарсликлар яратиш ва нашр этиш, сотиб олиш каби ишларни жадаллаштириш эди. Бу жамиятнинг фаоллари Аширали Зоҳирий, Абдулваҳҳоб Ибодий, Пўлатжон Қаюмий, Умаржон Убайдулла ўғли ва бошқалар эди. Ҳамзанинг 1917 йил октябр тўнтаришига қадар бўлган ижодида асосий ғоя маърифатпарварликдир, у бу даврда жадид адабиёти ва педагогиканинг йирик намояндаси сифатида фаолият кўрсатди. 1917 йил ноябрида Туркистон мухториятининг эълон қилинишини қизғин кутиб олди, унга бағишлаб «Туркистон мухториятина» шеърини яратди. Шеърда шоир мусулмон миллатини улуғ байрам билан муборакбод қилар экан, уларни бир санжақ байроқ остида бирлашишга даъват этди: Келинг эмди бирлашинг, ислом миллати! Кетсун сунний, шиалик нифоқ иллати! Бир санжаққа бирлашсун ислом давлати! Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти! Яшасун энди бирлашуб ислом миллати!

Ҳамза октябр тўнтаришидан кейин шўролар ҳокимиятини қўллаб- қувватловчи шеърлар, қўшиқлар битди, болшевикларнинг янги шаклдаги мустамлакачилик сиёсатини кўра олмади. Баъзан ўз қобилиятини совет ҳукуматининг тарғиб-ташвиқот ишларига сафарбар этди, аммо у маориф соҳасидаги фаолиятини давом эттирди. 1918 йилдан у Қўқон ва Фарғонада, 1921- 1924 йилларда Бухоро, Хоразм, Хўжайлида ўқитувчилик қилди. 1926 йилда Ҳамзага адабиёт ва театр санъатини ривожлантиришдаги катта хизматлари учун Ўзбекистон халқ ёзувчиси унвони берилди. Ҳамза 1929 йилда Шоҳимардонда 40 ёшида бир гуруҳ мутаасссиблар томонидан ўлдирилди. У қисқа ҳаёти давомида ХХ аср ўзбек жадидчилик ҳаракатида, айниқса, жадид педагогикаси ва адабиёти тараққиёти тарихида сезиларли из қолдирди.

А д а б и ё т л а р 1. Тўла асарлар тўплами. 5 жилдлик. Т., “Фан”, 1988-1989. 2. Ёқубов Ҳ. Ҳ.Ҳ.Ниёзийнинг ижодий методи ва услуби. Т., “Фан”, 1989. 3. Қаюмов Л. Ҳамза. Т., “Ёш гвардия”, 1989. 4. Қаюмов Л. Сайланма. Икки жилдлик. Т., 1981-1983. 5. Шарафиддинов О. Истибдод қурбони. “Тафаккур”, 2000, № 3. 6. www . ozbekadabiyoti . com 7. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ижоди

Хамза Ҳакимзода Ниёзий

Ҳамза Хакимзода Ниёзий

Ҳамза Ҳақимзода Ниёзий 5

Хамза Хакимзода Ниёзий