Халқ мақоллари - Adabiyot - Referatlar

Халқ мақоллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Халқ мақоллари Мақоллар халқнинг кўп асрлик ҳаётий кузатишлари , турмуш тажрибалари натижасида туғилган хулосалардан иборат . Бу доно хулосалар шунчаки оддий сўзлар орқали айтилмай, балки ихчам шаклда, бетакрор образлар орқали аниқ ва лўнда ифодаланади. Шу сабабли халқ мақоллари катта тарбиявий аҳамият касб этади. Чунки ҳар бир мақолда ифодаланган фикр кишилар ҳаётида, кундалик турмушида узоқ йиллар мобайнида синовлардан, неча марталаб кузатувлардан ўтиб, юзага келади. Мақоллар шакл ва мазмун уйғунлиги жиҳатидан оғзаки ижод жанрлари ичида алоҳида ажралиб туради. Чунки ушбу жанр намунасида ҳар бир жумла ўзида улкан ҳаётий мазмун ташийди. Бунинг сабаби шундаки, мақолда ҳиссий кечинма, муболағали воқелик эмас, соф ҳаётий хулоса, ибратли фикр, реал ҳаёт ҳақидаги лўнда хулоса айтиш етакчилик қилади. Мақолда ифодаланган ибратли фикр даврлар ўтса ҳам ўзининг қимматини ўзгартирмай яшайди. Шу боис мақоллар шакл ва мазмун жиҳатидан узоқ даврлар мобайнида жуда кам ўзгаришларга учрайди – улар узоқ вақт яшовчанлик хусусиятига эга бўлиб, ўлмас жанрдир. Мақоллар насрий ва шеърий тузилишга эга бўлиб, ҳар икки шаклдаги мақоллар халқнинг жонли сўзлашув тилига жуда яқин бўлади. Халқ мақоллари асосан халқнинг доно фикрлари , ўзга халқлар мақолларининг тилимизга кириб ўзлашиши, йирик маданият ва давлат арбоблари, олиму адибларнинг ибратомуз гаплари ҳисобига бойиб боради. Халқ мақолларининг мавзу доираси жуда кенг бўлиб, уларда халқ ҳаётининг акс этмаган бирон соҳаси йўқ. Чунки халқ ўз турмушининг барча жабҳалари бўйича кузатишлар ҳамда тажрибаларини мақоллар шаклида абадийлаштиради ва уларни шу шаклда келгуси авлодга қолдиради. Халқ мақолларида яхшилик ва ёмонликни қарама-қарши қўйиш, яхшиликни улуғлаш, ёмонликни қоралаш усули орқали ҳаёт ҳақида, инсон ҳамда унинг олижаноб мақсади ҳақида аниқ хулосалар билдир ил ади. Шу

боис мақолларда меҳнатсеварлик улуғла нади , ишёқмас ва текинхўрлардан нафратланиш ҳисси алоҳида самимият билан акс эттирила ди . Чунки мақолни яратган халқ инсонни камолга етказувчи нарса меҳнат эканлигини жуда яхши билади. Мана шунинг учун ҳам кўпгина мақолларда ишёқмаслар, текинхўрлар мақолга хос аниқлик ва ўткир киноявий тил орқали фош этил ади . «Бахт ялқовга бегона», «Берсанг – оласан, эксанг - ўрасан», «Азоб кўрмай, роҳат йўқ», «Ишёқмас – роҳат топмас», «Ишламай еган – оғримай ўлар», «Текинхўр - харомхўр» каби юзлаб мақоллар борки, улар ёш авлодни меҳнатсеварлик руҳида тарбиялашда катта аҳамиятга эга. Халқ мақолларида муҳаббат билан ёритилган мавзулардан бири ватанпарварлик ҳисобланади. Чунки инсоннинг инсонлиги, унинг камолоти ва энг яхши фазилати Ватан деб аталмиш муқаддас даргоҳ бағрида шаклланади. «Булбул чаманни севар, одам Ватанни», «Ватан гадоси – кафан гадоси», «Она юртинг омон бўлса, ранги-рўйинг сомон бўлмас» каби кўплаб мақолларда халқнинг Ватан ҳақидаги энг қимматли, доно хулосалари ўз ифодасини топган. Жуда кўп халқ мақолларида мардлик, сахийлик, адолат, инсоф, дўстлик, олижаноблик, соф муҳаббат каби чин инсоний туйғулар ихчам ифодаланган бўлиб, бундай инсоний хислатлар ҳар бир киши учун ҳамма вақт зарурдир. «Ёвни аяган яра ер – калтагини сара ер», «Ботир қийинни енгар, номард бўйнини эгар», «Бахилни сахийлик билан уялтир», «Баланд ном баланд томдан улуғ», «Аҳди борнинг бахти бор», «Олтин зангламас, севги қаримас», «Уйқу жой танламас, муҳаббат - чирой», «Адолат қиличи кесган қўл оғримас» каби кўплаб мақоллар халқимиз ҳаётида муҳим ўрин тутади. Халқ мақолларининг каттагина қисми илм олиш, ҳунар ўрганиш ва илм эгаллашни улуғлайди, нодонлик ва калтабинликни қоралайди, кишиларни ҳушёрликка, тадбиркорликка ундайди. «Билак билан битмаган иш билим билан битар», «Бир йигитга қирқ ҳунар оз», «Билганнинг билаги толмас», «Айтилган сўз – отилган ўқ», «Бир

кулиб боққан одамдан қўрқ, бир ёришиб ёққан ҳаводан», «Илмсиз киши ўлимга яқин», «Ҳунар, ҳунардан унар», «Ҳунарманднинг нони бутун» каби юзлаб мақоллар асрлар мобайнида кишилар маънавий ҳаётида катта ўрин тутиб келмоқда. Мақолларда ҳаётга, кишиларга, улар ўртасидаги турли алоқаларга аниқ муносабат билдир ил ади. Шунинг учун ҳар бир мақолда тасдиқлаш ёки инкор этиш ифодаланади. Бинобарин, у ёки бу мақолни эшитган кишида ана шу мақолда ифодаланган воқеа-ҳодисага, нарсага нисбатан аниқ муносабат юзага келади. Шу боис мақоллар кишига изчил ғоявий йўналищ беради, ундаги инсоний хислатларнинг, олижаноб фазилатларнинг ривожланишига йўл очади. Ҳақиқий халқ мақолларида меҳнаткаш халқ манфаатлари, идеаллари улуғланади. Улар кишиларни Ватанни, инсонни севишга, адолат ва озодликни, мардлик ва жасоратни, саховат ва меҳмондўстликни қадрлашга, доимо улуғвор бўлишга ундайди. Кўпгина халқ мақоллари ўз маъноларидан ташқари, кўчма маъноларда ҳам қўлланилади. Масалан, «Темирни қизиғида бос» мақоли ўзининг соф ҳаётий маъносидан ташқари, «ҳар бир нарсани ўз вақтида, мавридида қилиш керак, фурсат ўтгандан сўнг уни қилиш бефойда» каби кўчма маънода ҳам қўлланилади. Айрим мақоллар эса ўзининг дастлабки ҳаётий маъносидан ташқари, асл маъносини йўқотиб, фақат кўчма маънода қўлланилади. Масалан, «Қуруқ қошиқ оғиз йиртар» мақоли эндиликда фақат та ъ магирлик маъносини ифодалаш учун ишлатилади. Халқ мақоллари узоқ вақтлар яшайди, улар сиёсий тузумлар, ҳаёт шароити ўзгарса ҳам, ўзларининг пурҳикмат маъноларини барқарор сақлаб қолади. Чунки уларда ифодаланган хулоса ҳеч қачон ўз аҳамиятини йўқотмайди. Масалан: «Ер ҳайдасанг, куз ҳайда, куз ҳайдамасанг – юз ҳайда». Ушбу мақол халқимизнинг деҳқончилик маданияти, тиришқоқлиги ҳақида аниқ, инкор қилиб бўлмас доно хулосасини ифодалайди. Муҳими

шундаки, бу ҳаётий хулоса кечаги ёки бугунги ҳаётимиз учун эмас, ҳатто келгусидаги ҳаётимиз учун ҳам аҳамиятли. Хулоса қилиб айтганда, халқ мақолларида улкан мазмунли, доно фикрни ихчам шаклда аниқ ва лўнда ифодалаш етакчи ўрин эгаллайди. «Сўз кўрки – мақол» дейди доно халқимиз. Чиндан ҳам ҳар бир мақол тилимиз кўркини, нутқимиз нафосатини, тафаккуримизнинг мантиқий қудратини таъминлаб туради. Мана шунинг учун ҳам ҳар бир инсон, энг аввало, халқ мақолларини ўрганиши, улар даги доно ўгитлардан баҳраманд бўлиши, ўз ҳаёти ва фаолиятида бу ҳикматлардан ўринли ва унумли фойдаланиши лозим. Ўзбек халқ мақолларидан намуналар : «Кўп яшагандан сўрама, кўп кўргандан сўра», «Илмни меҳнатсиз эгаллаб бўлмас», «Иш устасидан қўрқар», «Меҳнат бахт келтирар, ғийбат - лат», «Ақл ақлдан қувват олади», «Ақл билан одоб эгизак», «Ақл кўпга етказар, ҳунар кўкка етказар», «Дўстинг бўлмаса – дунё қоронғу», «Ер – хазина, сув – гавҳар». Савол ва топшириқлар: 1. Мақолларга хос муҳим хусусиятлар нималардан иборат? 2. Мақолларнинг бойиб бориш манбаларини биласизми? 3. Нима сабабдан халқ мақоллари узоқ яшайди? 4. Илм олиш, донолик, Ватанни севишга даъват этувчи мақолларнинг маъносини шарҳланг.

O'xshashlar

Халқ оғзаки ижоди 5

Ўзбек халқ насри таснифи

Деҳқончилик билан боғлиқ халқ қўшиқлари

Ўзбек халқ афсун-дуоларининг бадиияти

Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор