Европада уйгониш даври ва ва XIII аср маърифатчилик даври адабиёти - Adabiyot - Referatlar

Европада уйгониш даври ва ва XIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.5 KB

Ko'chirib olish

ЕВРОПАДА УЙ F ОНИШ ДАВРИ ВА XVIII АСР МАЪРИФАТЧИЛИК ДАВРИ АДАБИЁТИ Режа : 1. Уйғониш даврининг асосий хусусиятлари, Данте Алигъери хаёти ва ижоди, Илохий комедия – Данте сиёсий-фалсафий ва адабий фаолияти якуни. 2. Петрарка ва Баккаччо ижоди. 3. Д.Дефо ижоди. Робинзон Крузо асарининг аҳамияти. 4. Немис маърифатчилик адабиёти, воқелар, зиддиятларнинг кучайиши

Бунда айниқса хал қ поэзияси анъаналарининг роли каттадир. Энг қ адимги поэзия намуналари ме ҳ нат қў ши қ лари бўлса, ўрта асрларга келиб, қўши қ урф-одат доирасидан чиқиб, мустақил адабий жанр сифатида шаклланади. Черков узо қ ва қ т хал қ ни жаҳолатда сақлаб келса-да, лекин у барибир кишиларнинг реал ҳаёт зав қ -шав қ ига б ў лган иштиёқини б ўғ а олмади. Ўрта асрлар адабиётининг ривожланишига катта таъсир этган омиллардан яна бири антик маданиятдир. Ўрта асрлар рицарь поэзиясида Рим шоири Овидий тилга олинади. Македониялик Искандар ҳақидаги эртаклар, Вергилийнинг «Энеида» поэмаси каби асарлардан ў рганиш, фойдаланиш асосида дастлабки рицарь роман ва қиссалари вужудга келади. қаҳ рамонлик эпослари хусусида му ҳ окама юритилганда Fарб ва Шар қ хал қ лари ижоди ўртасида баъзи бир я қ инлик ва ў хшаш сюжетлар мавжудлиги ў ша давр хал қ ларининг маълум бир тара ққ иёт босқичида яшаб, келажак ҳ ақидаги орзуларининг муштараклиги билан изоҳланади. Француз қ а ҳ рамонлик эпоси француз поэзиясининг илк намуналари меҳнат, жанговар юриш, маиший ҳ аёт масалаларига ба ғ ишланган қў ши қ лар шаклида пайдо бўлган. Хал қ ҳаётининг ало ҳ ида во қ еаларини гавдалантирган бундай қў ши қ лардан эпик достонлар яратилган. Бундай достонларда хал қ ҳ аёти, орзу-умидлари ифодаланган. Эпик поэзиянинг ижобий қ а ҳ рамонлари мард, жасур ва соғлом, сахий, мазлумларга ёрдам бериш ва ватан учун жонини фидо қилишга тайёр турган кишилар қ илиб к ў рсатилган. «Роланд ҳақида қў ши қ » француз қ а ҳ рамонлик эпоси 4002 мисрадан иборат б ў либ, унда Француя ягона бир давлат сифатида қадрланади, унинг императори Карл, «азиз Франция» учун жон фидо қилган Роланд улу ғ ланади. «қўшиқ»да во қ еаларнинг хал қ эпосига хос тарзда муболаға билан берилиши. Роланднинг ватанпарварлиги. «Роланд ҳ а қ ида қў ши қ » чу қ ур инсоний туй ғ улар, д ў стликни ў з ида мужассамлаштирган бадиий ёдгорлик намунасидир. Асарда ҳарбий қаҳрамонликнинг куйланиши. Испан хал қ ининг қа ҳ рамонлик эпоси шу жумладан, «Сид ҳа қ ида қўшиқ» ўрта асрлардаги Fарбий Оврўпо қа ҳ рамонлик эпосидан фар қ қ илади, яъни испан қ а ҳ рамонлик эпосида хушчақчақлик устун туради. «Нибелунглар ҳ а қ ида қў ши қ » немис қ а ҳ рамонлик эпоси ма ҳ сули б ў либ, қ адимги эртакнинг бир туридир. Унда реализм ва хал қ чиллик элементлари б ў либ, ижобий образлар тасвири ва тал қ инида к ў ринади. «Нибелунглар ҳ а қ ида қў ши қ » билан ўзбек хал қ ининг қа ҳ рамонлик эпоси «Алпомиш» ў рта сидаги ў хшашликлар ҳ ар икки асар қ а ҳ рамонларининг хулқида, шиддаткорлигида, қ удратида к ў ринади. Алпомишнинг «ўтда куймаслиги»га немис па ҳ лавони Зикфрид ў хшаса, Барчин билан Брюнхильдалар ў з ошиқлари олдига шарт қў йишлари билан ў хшаш. Лекин ҳар икки асар қа ҳ рамонларининг та қ дири ўхшамайди. Агар Барчиннинг шартларини бажариб Алпомиш унга эришган бўлса, немис па ҳ лавони фожеали ҳалок б ў лади.

XII-XIII асрларга келиб салб юришлари, ша ҳ арлар мав қ еининг ўсиши даврида рицарьлик маданияти ривожланди. Рицарь адабиёти ў рта асрларда Францияда пайдо бўлган ва Fарбий Оврўпонинг бош қ а мамлакатларида шаклланаётган рицарь адабиёти учун намуна хизматини ўтайди. Рицарьлар поэзияси трубадурлар (ижод этмоқ маъносини билдиради) ва немисларнинг миннезанг («севги қў ши ғ и» маъносида)лар пайдо бўлди. Трубадурлар лирикасининг асосий хусусиятларидан бири унда турмуш, ҳ аёт қ увончларини акс эттириш бўлса, миннезанглар ижодида эса трубадурларга яқинлик бор, лекин уларнинг ўзига хос хусусияти - ахло қ ий масалалар асосий ў ринни эгаллайди. Рицарьлик лирикасида куйланган севги, турмуш қ увончлари рицарь романларида ҳам асосий мавзудир. Уларда қ а ҳ рамонлар психологиясига алоҳида урғу берилади. Рицарь романи ҳам дастлаб Францияда, кейинчалик бош қ а мамлакатларда пайдо б ў лади. Рицарь романлари ичида «Тристан ва Изольда» алоҳида ажралиб туради. Бу асар XII асрларда к ў п адиблар томонидан ишланган, лекин бизгача парчалар етиб келган. Унда инсоний му ҳ аббат ва дунёвий ҳ одисалар тасвирланиб, му ҳ аббат инсоннинг табиий ҳ ис-туйғ у лари натижаси сифатида к ў рсатилади. XIII асрга келиб ривожланиб бораётган шаҳар таба қ асининг орзуларини ифодаловчи янги адабиёт - шаҳар адабиёти пайдо б ў лди. Унда оддий турмуш манзаралари акс этган, меҳнаткаш омманинг манфаати ҳ имоя қилинган, кундалик ҳаётдаги ё қ имсиз ҳ олатлар танқид қилинган. Бу адабиётнинг кенг тарқалган жанри - фаблио - кичик реалистик ҳикоядир. Уларда ҳ ажв турлича: баъзиларида кулги, бошқаларида танқид асосий ўринни эгаллайди. К ў п ҳ олларда оддий де ҳқ он ёки ша ҳ ар кишисининг донолиги хусусида гапирилади. Бунда й фаблиолар ўзбек хал қ и ҳикояларига ўхшаб кетади. Масалан, «Золим подшо», «Б ў ри билан тулки» каби. Бу ўхшашлик хал қ нинг ижтимоий манфаатлари ва турмуш шароитларидаги яқинликдан келиб чи ққ ан. Германияда фаблиолар таъсирида шванклар - замонавий ҳ ажвий ру ҳ даги реалистик ҳ икоялар вужудга келди. «Тулки ҳа қ ида роман»да ме ҳ наткаш омма манфаатларини ҳимоя қ илиш, хал қ донолигини кўрсатиш асосий мақсад эди. Даврнинг муҳим хусусиятлари инсон шахсини улу ғ лаш, табиат ва жамиятни инсон манфаатларига б ў йсундириш б ў лган. Уй ғ ониш даврининг яна бир хусусияти антик маданиятга муносабат масаласидир, улардан ў рганадилар, ўтмиш меросга қ изи қ адилар. Ўрта асрлар хал қ поэзияси ва антик адабиёт анъаналари бу даврнинг турли ёдгорликларига таъсир қ илган. Бу даврнинг йирик гуманистлари антик давр манбаларидан тенглик ва адолат учун кураш ғ ояларини оладилар. Уй ғ ониш даври адабиётида антикликка мурожаат қ илиб, воқеаларни ў ша ҳ олича эмас, балки реал образларни фантастик бўёқларда тасвирлайдилар. Халқ оғзаки ижодиёти, ҳажвиядан самарали фойдаланиш Уй ғ ониш даври адибларининг ижодига катта ёрдам берган. Хусусан,

Шекспир ижодида, унинг фожеаларида айрим персонажлар қ иёфасида оддий хал қ нинг аянчли ҳ аёти тасвирланади. Овр ў по Уй ғ ониш даврининг илк ватани. Уйғонишнинг дастлабки белгилари Данте ижодида кўринса ҳам, лекин Уй ғ ониш даври т ў ла маънода XIV асрнинг иккинчи чорагидан бошланиб, XVII асргача давом этади. Алигьери Данте - (1265-1321) - Ўрта асрнинг с ў нгги ва янги замоннинг биринчи шоири. XIII асрда Дантенинг ватани - Флоренциядаги сиёсий курашнинг ёзувчига таъсири. Данте адабий фаолиятининг бошланиши - лирик шоир сифатида. «Янги ҳ аёт» - Данте поэзиясининг энг ю қ ори чўққиси. Тўпламдаги реалистик ғ оялар. Беатриче образи, Асарнинг автобиографик характери. Дантенинг сиёсий-фалсафий трактатлари. «Зиёфат»да Ўрта асрлар фалсафаси, дини ва ахло қ и тасвирланса, «Хал қ нут қ и ҳ а қ ида» трактатида эса бутун Италия учун ягона тил - миллий тил яратиш кераклигини, уни ҳимоя қилиш кераклигини уқтиради. Бу биринчи илмий асар сифатида. «Илоҳий комедия» - Данте ижодининг ч ўққ иси б ў либ, адибнинг сиёсий-фалсафий ва адабий фаолиятининг якунидир. Бу асар Дантени «Ўрта асрнинг энг охирги ва янги замоннинг энг аввалги шоири» сифатида танитиши. Данте кўп жи ҳ атдан ҳали ў рта аср урф-одатлари таъсирида б ў лса ҳам, лекин «Илоҳий комедия» асарида у замонавий масалаларни фантастик бўёқларда акс эттириб, янги тан қ идий фикрлар билан чиқади, бутун ў рта аср маданиятига фалсафий - адабий хулоса ясайди. Асар композицияси, унда Италиянинг бирлиги учун кураш, шоир сатирасининг ватан хоинларига қ арши қаратилиши. Асарнинг ўткирлиги, ғоявий бойлиги ва аҳамияти. Асардаги реалистик ҳ олатлар. Дантенинг поэтик ма ҳ орати. Дантенинг «Ило ҳ ий комедия»си ў збек тилида Абдулла Орипов таржимаси. Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий тушунчада қ атор янгиликларнинг келиб чи қ иши Уйғониш (Ренессанс) даврига асос бўлди. Шахс эркинлиги ва инсоннинг табиий интилишларини ҳимоя этувчи гуманистик ҳ аракатнинг юзага келиши. Диний а қ идалардан ҳ оли, реалистик мазмундаги антик маданиятга қизи қ ишнинг кучайиши моҳияти билан ў рта асрлар идеологиясига зид характердаги бу ҳ одисалар «энг буюк ў з гариш» даври - Уйғониш даврининг му ҳ им белгилари сифатида. Петрарка (1304-1374) - Уйғониш даври гуманистларидан бўлиб. Данте каби бадиий адабиёт ор қ али замонасининг сиёсий ҳаётига таъсир кўрсатиш, миллий бирлик учун курашига ҳ аракат қ илган. Петрарка ҳ ам қадимги юнон- рим адабиётидан ўрганди ва уларга тақлидан асарлар ёзди. Жумладан, Вергилий «Бурколикалар»ига тақлидан ёзган шеърларида баъзан ҳажвиёт бўлса, баъзан шоирнинг шахсий ҳ ис-туйғулари акс этган. Унинг насрий асарлари («Унутилмайдиган нарсалар ҳ а қ ида», «Маш ҳ ур кишилар ҳақида»)да Римнинг машҳур кишилари, жумладан, македониялик Искандар,

Ганнибаллар хусусида гапирилади, кишилардаги ватанпарварлик ру ҳ ини кўрсатади. Петрарка ижодида севги лирикаси асосий ў ринни эгаллайди. Лаура номи билан куйланган шеърларида шоирнинг ҳ ис-туйғулари берилган. Бу унинг «Мадонна Лауранинг ҳаёти», «Мадонна Лауранинг вафоти» асарлари б ў либ, унда севги мавзусидан таш қ ари сиёсий ва фалсафий мавзудаги шеърлари ҳ ам бор. Бундай шеърларида жанговарлик руҳи сезилиб туради. Жованни Боккаччо (1313-1375) Уй ғ ониш даври адабиётида новелла жанрида ижод қилиб, унинг ривожига ҳисса қў шди. Дастлабки ижодида рицарь романларини қайта ишлади, шеърларида чўпонлар поэзиясидан фойдаланди, рим ёзувчиси Овидийнинг «Метаморфозалар» асарига та қ лидан «Фьезолан парилари» асарини ёзди. Оврўпо адабиётида биринчи бўлиб, «Фьяметта» психологик романини яратди. Асарида севгилиси ташлаб кетган маъшу қ анинг ҳис-туйғу ва руҳий азоблари қаҳрамон тилидан берилади. Боккаччо Овр ў по адабиётида биринчи б ў либ аёлларни ўз ў рни, характери, уларнинг ички дунёси, ҳ ис-туйғулари, қ увонч ва ташвишларини реал кўрсатиб берди. Боккаччонинг «Декамерон» асари ҳикоялар т ў плами б ў либ, хал қ о ғ заки ижодиётига мурожаат қ илди. Юзта ҳикояни ў з ичига олган бу асар «Минг бир кеча»ни эслатади. Боккаччонинг бу ҳикояларни ёзишдан ма қ сади - кишиларга янги онг, янги маданият ва гўзалликни сингдиришдан иборат эди. Шоир ижодида севгини кенг маънода, ижтимоий ҳаёт билан бо ғ ли қ ҳ олда тасвирлаш асосий ў ринни эгаллайди. Боккаччо қ а ҳ рамонлари оддий кишилар, уларнинг ижобий хислатлари - эпчиллик, донолик, хушчақчакликдан иборат б ў либ, фоьклордан кенг фойдаланган. «Декамерон» ўзбек тилида. XV-XVI асрларда Франциядаги ижтимоий-сиёсий ҳ олат. Франциск I ва испан қироли Карл V ў рта сидаги вазият, сиёсий ҳолатнинг кучайишига сабаб бўлиши. Бу давр адабиётининг вакили Франсуа Рабле (1494-1553) б ў либ, ижодида халқ орзу-истакларини ифодаловчи асарлар яратди. Жумладан, унинг ў збек тилига таржима қилинган «Гаргантюа ва Пантагрюэль» романи ўрта аср тартиблари, хул қ -атворларига қ арши сатира сифатидаги асар б ў либ, унда хаёлий б ў лсада, халқнинг келажакдаги яхши турмуши акс эттирилган. Асарда ёзувчи ўша давр гуманистларини қ изи қ тирган тарбия, уруш ва тинчлик масалаларини ёритади. Ўрта аср таълим-тарбиясига янги ўқитиш усулини қ арши қўяди. Асарда оддий кишилардаги садоқат, ме ҳ натсеварлик, самимийлик хусусиятларини му ҳ аббат билан тасвирласа, ру ҳ онийлар ва уларнинг таълимотлари устидан кулади. Халқ орзу-умидларининг ифодаланиши, инсонпарварлик ғ оялари ва педагогик қ арашлари. Асарда халқ оғзаки ижодиётидан унумли фойдаланиши. Рабле яратган халқпарвар қ ироллар

образи, ижодининг демократик ру ҳ и, сатирик услуби, хушча қ ча қ кулгуси. Франсуа Рабле ижодининг жа ҳ он адабиётига кўрсатган таъсири ва а ҳ амияти. XIV-XVI асрларда Англияда Уй ғ ониш даври ҳ аракатлари, ишлаб чи қ ариш муносабатларининг ривожланиши, Ўрта аср тартиблари ва унинг ғ оявий асосларига путур етказувчи янги гуманистик дунёқарашнинг шаклланиши. Де ҳқ онлар ҳ аракати. Хал қ оммасининг зулмга қарши норозилиги. Англияда Реформация. Дин ва черковга муносабат инглиз гуманистлари учун асосий масала. Уй ғ ониш ҳаракатининг мамлакат маданий ҳаётига таъсири, санъат ва адабиётнинг гуманизм ғ ояларини ёйишда асосий қ урол вазифасини бажариши. Англияда Уйғониш даври ёзувчиларининг ў тмишдошлари. Вильям Ленгленднинг «қўшчи Петр ҳақидаги хаёл» поэмаси XIV асрнинг иккинчи ярмидаги Англия ижтимоий ҳаётининг ў з ига хос томонларини, деҳқонларнинг оғир аҳволини ёритиб берувчи асардир. Поэмада меҳнат ғ оясининг илгари сурилиши, де ҳқ он меҳнатининг мақталиши. Асарнинг хал қ онгининг ў сишига таъсири. Чосернинг «Кентерберий ҳ икоялари»да Англиядаги ижтимоий таба қ алар ҳаётининг акс этиши. Асарда реализмнинг кучи. Робин Гуд ҳа қ ида халқ балладалари ва уларнинг деҳқонлар ҳ аракати билан боғлиқлиги. Инглиз гуманистик адабиётининг тарихий ривожланиш бос қ ичлари ва хусусиятлари. Томас Мор ҳаёти ва ижоди. «Утопия» асарида ёзувчининг гуманистик қарашларининг акс этиши. Асарда Овруподаги мавжуд ижтимоий тузумнинг қораланиши, мавжуд тартибларга қ арши хал қ оммасининг норозиликларининг ифодаланиши. «Утопия» асари билан Уй ғ ониш даври маърифатчилик адабиётига асос солиши. Драма ва театрнинг ривожланиши. Англиядаги «Глобус» театрининг демократик характери. Шекспир ўтмишдошлари - Кристофер Марло - янги типдаги театрнинг яратилишига катта улуш қўшган драматург. Марло - кучли, эҳтиросли шахслар образини яратувчи, «Улуғ Темур», «Доктор Фаустнинг фожиали тарихи», «Мальта яхудийси» трагедиялари қа ҳ рамонларининг хусусиятлари. Вильям Шекспир (1564-1616) - инглиз Уй ғ ониш даврининг буюк намояндаси. Унинг ҳ аёти ва ижоди. «Шекспир масаласи». Шекспир ижодини даврлаштириш; Шекспирнинг поэма ва сонетлари. Поэмалари «Венера ва Адонис», «Лукреция»га антик давр тарихи ва мифологияси сюжет қ илиб олиниши, лекин уларда Уйғониш даври ру ҳ ининг ифодаланиши, Шекспир сонетларига Петрарка таъсири. Сонетларида ҳақиқий инсоний ҳ ис-туйғунинг ифодаланиши. Тарихий хроникалари, марказлашган ҳ окимият учун кураш, давлат ва халқ та қ дири масалаларининг қў йилиши. Шекспирнинг сиёсий қ арашлари. «Генрих IV» асарида Шекспирнинг асар қ а ҳ рамонини индивидуаллаштиришдаги реалистик маҳорати. Шекспир комедиялари. Комедияларнинг мавзуси. Уйғониш даври ру ҳ и билан суғорилган, чу қ ур гуманистик ғ ояларни илгари сурган комедияларида панд-насиҳат. « қ ийи қ қ изнинг қ уюлиши» комедиясининг яратилиши ва унда илгари сурилган ғоя. Ўрта асрларда ҳ укмронлик қ илган «ёвуз аёл» тушунчасига Шекспирнинг муносабати ва унинг бу асарда янгича тараннум этилиши. Асар қа ҳ рамони -

Катаринанинг « қ ийи қ »лигига ў ша давр му ҳ итининг таъсири сифатида қ аралиши. Катаринанинг қуюлишида Петручионинг таъсири. Катарина ва Бьянка образларини қиёслаб к ў риш. Асар ўзбек саҳнасида. «Ўн иккинчи кеча» комедиясининг ғоявий мазмуни. Асардаги комик ҳолатлар. Ака-сингил Виола ва Себастьянлар та қ дири. Комедиядаги чин муҳаббат, одамгарчилик, шижоат каби ҳислатларнинг ифодаланиши. Шекспир томонидан та қ дир масаласининг ечилиши. Инсоннинг бахтга эришиши (граф Орсинонинг Виолага) жараёнини тасвирлаш билан Шекспирнинг инсон т ў си қ ларни енгиши зарур деган хулосага келиши. «Ўн иккинчи кеча» оптимистик ру ҳ даги комедиядир. Асар ў збек тилида ва са ҳ нада. Шекспирнинг «Венеция савдогари» комедиясининг яратилиши. Комедияда икки дунё кишилари ў рта сидаги қарама- қ аршилик ва курашнинг тасвирланиши. Антонио билан Шейлок образлари. Шейлок судхўр образидир. Шейлок ў з хал қ и - яхудий хал қ ининг ҳу қ у қ лари ҳимоячиси сифатида тасвирланиши. Бу образнинг мураккаблиги. Комедияда шахсиятпарастликнинг фош қилиниши. Шекспирнинг трагедиялари. «Ромео ва Жульетта» - ў рта аср фанатизми устидан ғ алаба қилган буюк инсоний севгини куйловчи асар. «Гамлет» трагедияси Шекспир ижодининг чўққисидир. Асарнинг асосий ғ ояси. Трагедияда чириган олам эътиқодларига зарба берилиши, сарой а ҳ ли эгоизми, монарх деспотизмига қарши курашнинг ифодаланиши. Гамлетнинг: «Табиатнинг нақадар ажойиб мўъжизасидир одамзод! Унинг зе ҳ ни нақадар олижаноб, ундаги қобилиятлар на қ адар бепоён», - деган фикрлари. «Гамлет» саҳнада. «Отелло» трагедиясининг яратилиши ва ғояси. Асарда икки тарихий давр - ў либ бораёган абсолютизм ва ту ғ илиб келаётган даврда вужудга келаётган янги ахло қ , тушунчаларнинг мураккаб жараёнини, шахс билан уни ўраб олган муҳит ўртасидаги зиддиятларни акс эттириш. қа ҳ рамоннинг шахсий фожиаси замоннинг ижтимоий конфликти даражасига кўтарилиши. Асар саҳнада. «Макбет» трагедиясининг ғояси. Унда золимга муносиб ўлимнинг тасвирланиши. Макбет - сиёсий деспотизмнинг т ў ла инъикоси. Асарда инсоний ҳуқу қ ларнинг ҳимоя қилиниши. Шекспир трагедияларининг ижтимоий аҳамияти. Шекспир реализми, унинг хусусиятлари. Шекспир асарларининг тили ва унинг бойлиги. Шекспир асарлари ўзбек тилида ва саҳнада. Испанияда гуманистик дунё қ арашнинг шакллана бориши билан жамиятга ва унинг урф-одатларига қ арши курашнинг кучайиши. Испан Уйғониш даври адабиёти XV-XVI асрларда юз берган ижтимоий-сиёсий во қ еалар, мамлакат тарихий тара ққ иётининг ў з ига хос хусусиятлари. Гуманистик ғ ояларнинг тар ғ иб қ илиниши. Испан адабиёти ва романчилик.

Мигель де Сервантес (1547-1616) - испан адабиётининг реалист ёзувчиси. Сервантес дунё қ арашининг гуманистик характерда шаклланиши. «Дон- Кихот» романи - XVI-XVII аср бошларидаги испан ижтимоий ҳаётининг реалистик умумлашмаси. Роман жамият ва унинг урф-одатларига зарба берган очиқ сатира эканлиги. Дон-Кихот образи ва унинг иккиланувчанлиги. Асарда халқ образи. Хал қ чиллик масаласи. «Дон-Кихот» асари ўз бек тилида. Сервантес драматургияси. «Нумансия»да ватанпарварлик пафоси, унинг испан хал қ ининг тинчлик учун кураши даврида ў йнаган роли. «Дон-Кихот» романи ў рта аср рицарь романларига пародия тари қ асида ёзилган б ў лса ҳ ам, мазмуни кенг, ў ша жамият ва унинг урф-одатлари фош қ илинган. Асарда ёзувчи ҳ арбий санътнинг ҳа қ и қ ий ма қ сади - тинчлик эканлигини у қ тиради. Роман қаҳрамонларининг кўпчилиги де ҳқ он ва чўпон, талаба ва аскар, аравакаш ва косиблардир. Ўрта асрда яшаган де ҳқ он аёлнинг турмуши, орзуларини реал к ў рсатиб берди. Ёзувчи асарида ўз даври муҳим томонларини англагани ҳ олда, асосий қа ҳ рамонлари ор қ али ў з давр воқелигини акс эттирди, рицарьлик ва бойликка интилишни қоралади. Романнинг халқчиллиги. Асар билан Сервантес ўрта аср рицарь романларига қ арши чи қ иб, янги реалистик романга асос солди. Сервантес ижодининг Оврўпо адабиётига таъсири катта. Классицизм адабиёти. Тарихий вазият ва адабий о қ имлар. Уй ғ ониш даври адабий йўналишларининг давом эттирилиши. Классицизмнинг асосий принциплари. Инглиз адабиёти. Жон Мильтон - инглиз адабиётининг йирик вакили. Мильтон ижодининг босқичлари. «Й ўқ отилган жаннат» эпик поэмаси; сиёсий воқеаларнинг тасвирланиши. Мильтон дунёқарашидаги зиддиятлар. Антик маданиятни ю қ ори баҳолаши. «Топилган жаннат» поэмасида ин қ илобий ғ оялардан чекиниш. Поэма - сиёсий ру ҳ даги асардир. «Самсон - курашчи» драматик асарида ин қ илобий ғ ояларга мурожаат қилиниши, ёзувчининг ўз даврининг актуал масаласига эътибори. XVII асрда Испанияга христиан динининг салбий таъсири. Мамлакат ижтимоий ҳаётидаги во қ еаларнинг испан адабиётига таъсири масаласи. XVII аср испан адабиётидаги уч й ў налиш. Испан адабиётида барокко оқимининг ривожланиши. Лопе де Вега - испан адабиётида Уй ғ ониш реализми анъаналарини давом эттирган улу ғ ёзувчи. Лопе де Вега ижодида испан реалистик театрининг юқори по ғ онага к ў тарилиши. «Янги санъат» асарида испан миллий драмасининг асосий қ оидаларини белгилаб бериши. Унинг эстетик қ арашлари. Ижодиётининг ранг-баранглиги. Лопе де Вега асарларининг мавзуси. Давлат масаласи ва қ а ҳ рамонлик мавзусининг ечилиши. Асарларидаги хал қ чиллик, хал қ эртаклари, хроникалардан фойдаланиши.

« қ ў з ибулоқ» пьесаси тарихий қ а ҳ рамонлик ва ижтимоий-сиёсий характердаги асардир. Пеьесада драматик конфликтни ташкил этган асосий во қ еа - хал қ қ ў зғ олони хусусида. Лопе де Веганинг новаторлиги ва хал ққ а яқинлиги. Асарда де ҳ қонлар образи, « қ ў з ибуло қ » демократик ру ҳ билан суғорилган, бадиий пухта ишланган асардир. Асарда типик образ ва реалистик манзаранинг яратилиши. Асарнинг қ иммати. Лопе де Веганинг «Ўз уйида доно» пьесасида оддий де ҳқ он турмуши, маънавий поклигининг ю қ ори табақа кишилари манманлигига қ арши қў йилиши, «Плаш ва шамширлар комедияси»да севги, оилавий-маиший мавзунинг ёритилиши, «Кў з а к ў тарган қ из», «Ра қ с муаллими», «Аслзода идиш ювувчи хотин» каби асарларида инсонни эски урф-одатлардан ҳоли этиб, уни улу ғ лаши муаммолари. Лопе де Вегадан кейинги даврда испан драмаси. Кальдерон - шу давр Испания ру ҳ ини, гуманизмнинг инқирозга юз ў гирганлигининг ифодачиси сифатида. Кальдероннинг диний ру ҳ даги пьесалари. («Бутга сажда қ илиш», «Ҳаёт - уйқу демак»). Кальдероннинг ор-номус масаласига ба ғ ишланган драмалари («Айрилиқнинг хавфи», «Номус ғалабаси», «Маҳфий нико ҳ »). Кальдерон драмаларида реалистик тасвир, характерларнинг пишиқ ишланиши ва демократизми. Кальдерон ижодидаги қ арама- қ аршиликлари. Кальдероннинг драматик ма ҳ орати. Испан театрининг тушкунликка тушиши. XVII аср француз адабиёти ва санъатида классицизмнинг тараққиёти. Пьер Корнель - XVII аср француз драматурги. Унинг «Сид» трагедияси ўз давридаги ижтимоий қарама- қ аршиликларнинг реалистик тасвирлаши. Сид образи ватан учун хизмат қ илувчи. Корнелнинг бу асарда эркинлик ва демократик ғояларни ҳ имоя қилиши, феодал урф-одатларни танқид қилиши. «Сид» атрофидаги кураш ва унинг ғ оявий-сиёсий мақсади. «Гораций» трагедиясида Корнель давлат ва жамият иши учун кураш мавзусига мурожаат қилиши. Асарда гражданлик бурчи масаласининг қўйилиши. Корнель француз трагедиясининггина эмас, балки француз характерлар комедиясининг асосчиси сифатида (« қ аллоб» комедияси). Корнель ижодининг с ў нгги даврларида ёзилган асарларида тушкунликнинг ифодаланиши. Мольер - француз миллий театрининг асосчиси. Мольер - француз классик комедиясини яратувчи. Комедияларидаги реализм. Комедияларида оила, никоҳ масалаларини к ў тариб чи қ иши («Эрлар учун сабо қ », «Аёллар учун сабоқ») Мольер дунё қ арашидаги халқчиллик. Мольернинг XVII аср Франциясидаги сиёсий кучларни тан қ ид қ илувчи асарлари. «Тартюф»да христиан дини ва черковнинг тан қ ид қ илиниши. Пьесанинг сатирик кучи. «Дон-Жуан»да ахло қ сизлик ва ў з бошимчаликнинг фош этилиши. «Мизантроп»да мавжуд тартибларга қ арши кураш масаласи. «Хасис»да асосий қ а ҳ рамон учун асосий хусусият б ў лган хасисликни очиш. «Хасис» Мольернинг типик «характерлар комедияси»дир. «Дворянликдаги мешчан»да аристократия ҳ аётига тақлид қ илувчи ва дворянликка суқилиб

кирувчи мешчанни танқид қилиш. Мольер комедияларида оддий халқ образи. Мольер асарларининг аҳамияти. Унинг асарлари саҳнада. Лафонтен - XVII аср француз масалчи шоири. Лафонтен ижодидаги черков ва аристократик хулқ-атвор тан қ ид қилинган шеърий эртаклари. Лафонтен масаллари, улардаги хал қ чиллик ғ ояси, ҳ а ққ онийлик ва реалистик тасвир. Унинг «Дуб ва қ амиш» масалида мағрурлик масхара қ илинган, сарой текинх ў рларини қ оралаган «Пашша билан чумоли», адолатсиз судни тан қ ид остига олган «Маймунлар судида тулкига шикоят билан чи қ увчи б ў ри», абсолют ҳ окимият зулмига ишора қилувчи «Касал арслон ва тулки», шунингдек, руҳоний ва дворянларнинг ёвузликларини фош этувчи бир қ атор масаллари. Ижодининг кейинги даврларидаги масалларида сатиранинг кескинлашиши, реалистик тасвирнинг устунлиги. Лафонтен масалларининг соддалиги, ижтимоий ҳ аётни кенг қ амраб олиши, меҳнаткаш омма манфаатларини ҳимоя қилиши. Лафонтен масаллари ў збек тилида. Лафонтен ва ўзбек масалчилиги. Буало - классицизм адабий услубининг йирик назариётчиси. Буало сатиралари. Дидактик поэмаси «Поэзия санъати». Унинг эстетик қарашлари, реалистик ғояларнинг чекланганлиги. Буало абсолютизм ғояларининг маддоҳи. Жан Расин - XVII аср француз драматурги. Француз абсолют монархияси зиддиятлари кескинлашган даврда Расин ижоди. Расин дунё қ арашидаги қ арама- қ аршиликлар. Расин - халқчиллик ғояларининг ҳимоячиси. Асарларида ҳукмрон доираларнинг з ў равонликка асосланган сиёсатларини қоралайди («Андромаха», «Британник», «Федра»). Золимга айланган мутлақ ҳ окимнинг хатти-ҳаракатларини қораловчи «Британник», саройдаги ахлоқий тушкунликнинг фош қилиниши («Федра»). Расин ижодининг сўнгги даври трагедияларида таврот мавзуларига мурожаат қилиши. Расин трагедияларининг халқчиллиги. Расиннинг француз драмутургиясига қў шган ҳиссаси. XVIII аср маърифатчилик оқими к ў пгина Овр ў по мамлакатларининг ижтимоий ҳ аётида катта бурилиш бўлди. XVIII аср маърифатчиларининг фаолиятлари турли мамлакатларда турлича бўлишига қ арамай, уларнинг асосий тарихий вазифалари бир б ў лган. XVIII аср маърифатчиларининг фаолияти ж ў ш қ ин ва хилма-хилдир. Уйғониш давридан бошлаб Овр ў по ҳ еч қ ачон ижтимоий ва маданий ҳаётда бунчалик изланишлар макони б ў лмаган. Универсал билимга эга бўлган маърифатчилар инсонга хизмат қ илишни асосий ма қ сад деб биладилар. Улар онг ҳ укмронлик қ илишига ишонган ҳ олда ғ оя дунёни ўзгартиради деб, ғоя моҳиятини ошириб юборганлар. Маърифатчиларнинг илмий, фалсафий, эстетик ва адабиёт со ҳ асидаги кузатишларидаги асосий масала инсон шахси бўлган. Лекин уларнинг гуманистик қарашларида зиддиятлар бор. Маърифатчилик адабиётининг хусусияти унинг олдига қў йилган асосий масалалар - янги ижтимоий ҳ аёт шаклларини ў з лаштириш ва бу

шаклларнинг кишига таъсири билан боғли қ . Бу даврнинг характерли ва ёр қ ин адабий ҳодисаси маърифатчилик реализмидир. Даниель Дефо (1661-1731) Даниель Дефо жа ҳ он адабиёти тарихига ў лмас «Робинзон Крузо» асарининг автори сифатида кирган. У инглиз ва Овр ў по адабиётида роман жанрига асос солган маш ҳ ур ёзувчидир. Ўз замонасининг илғор зиёлиларидан б ў лган Дефо ажойиб публицист, талантли журналист сифатида ҳ ам шу ҳ рат топган. Дефонинг адабий фаолияти кенг ва ранг-баранг. Унинг талай ма қ ола ва памфлетларидан ташқари, фалсафа, и қ тисодиёт, тарих, педагогика, статистика, география ва медицинага ба ғ ишланган бир қанча асарлари бор. Дефо ижодининг биринчи даврида қатор памфлетлари ёзилган б ў либ, улардан «Камба ғ аллар т ўғ рисида», «Инглиз хал қ ининг аввалги қудрати ҳа қ ида», «Легион номидан мурожаат» каби. Булар ор қ али ёзувчи дунёқаришининг ижобий ва чекланган томонларини, инглиз конституциясига муносабатини кўрсатади. Дефонинг оддий хал ққ а муносабатини, педагогик қарашларини тушунишга ёрдам беради. Дефо ижодининг иккинчи даврида романист сифатида танилади. Ёзувчига биринчи шуҳрат келтирган асари 1719 йилда ёзилган «Робинзон Крузо» романидир. Ундан с ў нг «Маш ҳ ур капитан Сингльтоннинг ҳ аёти ва саргузаштлари» ва бошқалар ёзилиб, Дефонинг истеъдодли романист эканлигидан дарак беради. Романда саргузашт, автобиографик, педагогик элементлар бор. Асар маиший-саргузашт роман ҳисобланиб, унда қа ҳ рамоннинг ёшлигидан то қаригунга қадар б ў лган ҳ аёти тасвирланган. Ўз даврининг илғ о р ёзувчиси сифатида Дефо Робинзон Крузо образида инсонга хос энг нозик кайфиятларни бера олган. Дефо асарининг бо қ ийлиги боиси табиатни ва жамиятни ў з гартирувчи ме ҳ нат нафасини бера олишидадир. Дефо бадиий услубининг ў з ига хослиги. Дефонинг реалистик, маърифатпарварлик ру ҳ идаги романларида халқчиллик учун курашиши. Дефонинг «Робинзон Крузо» асари ўзбек тилида. Жонатан Свифт (1667-1745) Свифт XVIII аср Англия адабиётида ало ҳ ида ў ринни эгаллайди. У фа қ ат инглиз адабиётининг эмас, балки жаҳон адабиёти тарихида ҳ ам машҳур тан қ идчилардан биридир. Свифтни ў з даврининг курашларисиз тасаввур қ илиб бўлмайди. Унинг ҳ аёти ҳам, ижоди ҳ ам Ирландия билан чамбарчас боғланган. Хал қ бахти, ватан бахт-саодатини ҳукмронлар қизиқишларидан устун қўйган ёзувчи Ирдландиянинг муста қ иллиги учун ирланд ватанпарварлари билан биргаликда инглиз зулмига қ арши олиб борилган курашларда фаол иштирок этади ва халқнинг кўнглига й ў л топади. Свифт ҳаётида ҳам, унинг ижодида ҳ ам инглиз ҳаётининг қ арама- қаршиликлари ў з аксини топган. Свифт, аввало, ў з даври иллатларини аёвсиз фош этувчи сатирикдир. «Китоблар жанги», «Бочка ҳа қ ида эртак», «Мовутфуруш хатлари» шулар жумласидандир.

Свифт номини дунёга танитган, ижодининг гултожи ҳ исобланган романи «Гулливернинг саё ҳ атлари» б ў либ, афсонавий эртакка ўшайди. Лекин асар инсон ва жамият характери ҳ а қ идадир. Унда даврнинг характерли хусусиятлари акс эттирилган. «Гулливернинг саёҳатлари» романи - инглиз ҳаётининг танқиди умумлашмаси сифатидаги асар. Романда Англиядаги ҳукмрон синфнинг чиркин урф-одатлари, давлат сиёсати, фан ва маданиятига ёзувчининг муносабати. Романда жанр муаммоси. Романда сатиранинг халқаро аҳамияти. Свифт ижодий методи муаммолари. Свифтнинг «Гулливернинг саёҳатлари» романи ўзбек тилида. Самюэль Ричардсон - эпистоляр роман ижодчиси. Ричардсон романларининг эволюцияси. Ёзувчи дунёқраши ва ижодий йўналишининг характери. Инглиз маърифатчилик романларида (Г. Смоллет) реалистик йўналиш тараққи ё ти. Инглиз маърифатчилик романларида турли йўналишлар (Ричардсон, Филдинг, Смоллет). Генри Филдинг - маърифатчилик адабиётининг намояндаси, драматург, романист, публицист. Филдинг ижодининг бос қ ичлари. Ижодининг дастлабки босқичида Свифт сатирик анъанаси давомчиси. («Жонатан Уайльд тарихи»). Филдингнинг сатирик драматургиясида инглиз сиёсий қ урилиши тан қ иди. Романист-Филдинг ижоди эволюцияси. («Том Жонс тарихи»). Ричардсон билан Филдинг мунозараси. Филдинг дунёқарашининг материалистик негизи. Филдинг ижодида ахлоқ масаласи. Филдинг романларида ижобий қ а ҳ рамон муаммоси, хал қ образи. Филдинг романларида типиклик муаммоси ва сюжет қурилиши масаласи. Асарларининг тили. Романист - Филдинг эстетик қ арашлари. Филдинг эстетикасида кулгунинг аҳамияти. Филдинг ижодининг с ў нгги даври. («Амелия» романи). XVIII асрда француз абсолютизмининг емирилиши. XVIII асрнинг биринчи ярмида француз адабиётида оқимлар кураши, реалистик йўналиш курашининг акс этиши. Франсуа Мари Аруэ Вольтер - XVIII аср маърифатчиси, шоир ва драматург, файласуф ва тарихчи, публицист ва курашчи сифатида. Вольтер ижодини даврлаштириш. Вольтер дунё қ арашининг умумий характеристикаси. Вольтер ва черков. Вольтернинг маънавий-фалсафий, ижтимоий-сиёсий қарашлари. Вольтер -тарихчи. Вольтер бадиий ижоди эволюцияси. Вольтер ижодий методи масаласи (классицизм ва реализмга муносабати). Вольтер - драматург. «Брут» трагедиясида озодлик, ватанга садо қ ат ғ ояларининг илгари сурилиши. «Заира» трагедиясида диний жаҳолатни тан қ ид қ илгани, «Му ҳ аммад» трагедиясида эса дин, черков - қ аллоблик ва мунофи қ лик қ уроли эканлиги. Вольтер ижодида ижтимоий- сиёсий масалаларнинг ёритилиши («Кандид ёки оптимизм») Вольтернинг тарихий ва фалсафий мавзудаги асарлари. Вольтер ижодининг аҳамияти. Дени Дидро - XVIII аср маърифатпарвари. Дидро - энциклопедия асосчиларидан бири. Унинг фалсафий қ арашлари. Дидронинг драматургия масаласига муносабати. Дидронинг эстетикага оид асарлари ва Оврупода

маърифатчилик реализмининг тара ққ иёти. Дидронинг санъат со ҳ асидаги асарлари («Никоҳсиз ўғ ил ҳа қ ида су ҳ батлар», «Драматик адабиёт т ўғ рисида», «Тасвирий санъат ҳ а қ ида тажрибалар»), фалсафий асарлари д’Аламбер билан Дидро суҳбати», «Материя ва ҳ аракатнинг фалсафий принциплари»). Дидронинг бадиий истеъдоди. «Монахиня» романининг ғ ояси. Бу маърифатчилик реализми асари сифатида. «Рамонинг жияни» - диалог шаклида ёзилган асар. XVIII аср француз реалистик адабиёти тара ққ иётида бу асарнинг аҳамияти. Француз танқидчилиги. Дидро ижодининг тарихий аҳамияти т ўғ рисида. Жан-Жак Руссо - сентиментализм оқимининг асосчиси. Ижодининг даврлари. Руссонинг ижтимоий-сиёсий ва тарихий қ арашлари. «Ижтимоий шартнома» рисоласи ёзувчининг сиёсий программаси сифатида. Руссонинг педагогик қ арашлари («Эмиль ёки тарбия т ўғ рисида»). «Юлия ёки янги Элоиза» романида ижтимоий тенгсизликнинг к ў рсатилиши. Романда табиат масаласи. Ижобий қ а ҳ рамонлар характерининг очилиши. Роман услуби. Кейинги давр Оврупо адабиётида роман жанри тара ққ иётида тутган ўрни. «И қ рор» асарида XVIII аср француз жамиятининг танқидий тасвирланиши. «И қ рор»да автор образи. Асарнинг кейинги давр автобиографик романларига таъсири. Руссо ижодий методининг хусусиятлари. Руссо ва француз романтизмининг вужудга келиши. Руссо ижодининг қ арама- қ арши томонлари. Руссо ижодининг кейинги давр учун а ҳ амияти. Бомарше - маърифатчилик даврининг драматурги, публицисти. Ижодининг бос қ ичлари. Драматургиясининг демократик ва реалистик й ў налиши. Бомарше эстетик қ арашлари. («Евгения» пьесасига сў з боши). Фигаро ҳа қ идаги трилогияси. «Севилиялик сартарош» асарининг ғ оявий мазмуни. «Фигаронинг т ў йи» асарининг сиёсий ва бадиий аҳамияти. XVIII аср реалистик комедиянинг тараққиётида Бомарше ўрни. 90-йиллар ижодида ғ уссали кайфиятнинг пайдо бўлиши («Жинояткор она»). XVIII асрда Германиянинг иқтисодий ва сиёсий а ҳ воли. XVIII аср ўрталарида миллий маданиятнинг ривожланиши. Немис маърифатчилигининг чекланганлиги. «Б ў рон ва тазйиқ» адабий ҳ аракати намояндалари. Готхольд Эфраим Лессинг - Германиянинг миллий бирлиги учун курашган маърифатпарвар адиб. Лессинг - халқчил санъат эстетикаси назариётчиси, халқчил санъат учун курашчи. Лессингнинг миллий театрнинг вужудга келишидаги роли, драма жанрига асос солувчи. Лессингнинг «Эмилия Галотти» пьесасида ижтимоий конфликтнинг қў йилиши. «Минна фон Барнхельм» асарида етти йиллик уруш давридаги немис ҳ аётининг реал картинасининг к ў рсатилиши. Хал қ ичидан чи ққ ан қ а ҳ рамонлар қ иёфасининг очилиши. Лессингнинг «Донишманд Натан» фалсафий драмаси. Асарда диний эъти қ одга бўлган эркинлик масаласи. Лессинг асарларининг а ҳ амияти. Фридрих Шиллер ижодининг Штюрмер даври. Шиллер илк драматургиясининг ғ оявий й ў налиши. « қ аро қ чилар», «Макр ва му ҳа ббат»

драмаларининг ғ оявий мазмуни. « қа ро қ чилар» трагедиясида курашчанлик, эрксеварлик ғ ояларининг илгари сурилиши. Асар қаҳ рамонидаги исёнкорлик ру ҳ и. Драмаларида автор реализмининг кучи. Шиллернинг 90-йиллар ижоди - тарихий мавзуга мурожаат. Шиллер драмаларида реализм ва романтизм. («Мария Стюарт», «Валленштейн», «Орлеан қ изи»). Шиллер драмаларининг услуби. Шиллер асарлари ўзбек тилида ва ўзбек са ҳ насида. Иоганн Вольфганг Гёте - немис хал қ ининг буюк адиби. Гёте ижодининг бос қ ичлари. Гётенинг адабий фаолиятида штюрмер даврининг хусусиятлари. Гёте ижодининг илк даври эстетикаси. «Гец фон Берлихинген» асарида зулмга қ арши исёнкорлик ру ҳ и. Асарнинг хал қ чиллиги. «Ёш Вертернинг изтироблари» романида ҳ аётий муаммоларнинг к ў тарилиши. Асарда зулмга, адолатсизликка, оддий инсон ҳ у қ у қ ларининг поймол қ илинишига қ арши исёнкорлик ру ҳ и. Романнинг психологик ва ижтимоий мазмуни. Романда Вертер қ исматининг тасвирланиши. Роман ўзбек тилида (Янглиш Эгамова таржимаси). Гёте лирикасининг асосий мавзуси. Гётенинг маданият ва санъат ишларига муносабати. Гётенинг ижтимоий ва адабий қ арашлари. Гёте поэтик ижодининг ч ўққ иси - «Ма ғ рибу машри қ девони»да фалсафий лирика яратиши. «Фауст» - Гёте ижодининг ч ўққи си. Асарнинг ғ оявий мазмуни. Фауст образи, унинг фалсафий ва бадиий а ҳ амияти, унинг эволюцияси. Хал ққ а хизмат қ илиш фикри- қ а ҳ рамоннинг олий ма қ сади. Трагедиянинг асосий қ а ҳ рамонлари (Фауст, Мефистофель, Маргарита, Елена, Вагнер ва бош қ алар). Трагедиянинг фалсафий томони. Асарнинг оптимистик ру ҳ да тугаши. Асарнинг бадиий хусусиятлари, тили, услуби. Гёте асарларининг а ҳ амияти. Гётенинг асарлари ўзбек тилида (Эркин Во ҳ идов таржимаси). Романтизм. Характер яратиш. Контраст образ. Инглиз романтизми. Лиро-эпик достон. Лирика. Роман. Тарихий роман. Француз романтизми. Лирика. Драматургия. Публи ци стика. Роман. Немис романтизми. Эр так жанри. Фольклор. Очерк. Халқ қўшиқлари. Баллада. Овр ў по романтизм адабиёти XVIII асрнинг охири ва XIX асрнинг бошларида шаклланди. XVIII аср маърифатпарварлари ўз фаолиятлари билан о қ илона давлат, о қ илона жамият ў рнатилиши тарафдорлари эдилар. Аммо XVIII аср охирида юз берган ин қ илоб ва унинг натижалари маърифатпарварлар ишончини о қ ламади, янгича тартиблар ў рнатилди. Бу одамлар онгида, фанда, маданият ва адабиётда, санъатнинг барча со ҳ аларида кескин ў з гаришларга олиб келди. Адабиётда янги адабий о қ имлар вужудга келдики, уларнинг бири ў тмишга юз ўг ириб, ў рта асрчилик анъа на ларини ма қ таб асарлар ёзса, иккинчиси хал қ интилишларини ифодаловчи асарлар ёзиб, маърифат, озодлик, тенглик, биродорлик идеалларига соди қ б ў либ қ олдилар. Даврнинг адабий оқимлари ў рта сидаги кураш ва ало қ аси. Ил ғ ор ғ ояли романтиклар хал ққ а ишонч билан қ араб, унинг та қ дирига, урф-одатларига, миллий анъаналарига, о ғ заки ижодга ижобий муносабатда б ў лдилар. Улар деярли барча адабий жанрларда ижод қ илдилар. Асарларида кучли, э ҳ тиросли

қ а ҳ рамонлар яратиб, мавжуд тузумга нисбатан муросасизликка, унга қ арши исёнга, норозиликка ча қ ирдилар. Образларнинг бойлиги ва ранг-баранглиги, чу қ ур лиризм, ҳ аётий во қ еалар тугунидаги мураккабликлар ва қ арама- қ аршиликларни к ў ра билиши билан ил ғ ор романтиклар жа ҳ он адабиёти ривожида янги бос қ ич яратдилар. XIX асрнинг тан қ идий реалист ёзувчилари во қ еликни кенгро қ , чу қ урро қ акс эттиришда романтиклар т ўп лаган ижодий тажрибага суяндилар. Романтизм адабиётининг баркамол характерлар яратиш, ҳ аёт зиддиятларини йирик контраст образлар т ўқ нашувида к ў рсатиб бериш каби хусусиятлар йирик ёзувчилар реализмининг шаклланишига ў з ҳ иссасини қў шди. Немис адабиётида романтизм даврида эртак жанри ни ҳ оятда ривожланди. Хал қ о ғ заки ижодининг бой хазиналаридан т ў планган ака-ука Гриммлар ҳ амда Гофманнинг эртаклари ало ҳ ида ў ринни эгаллайди. Гофман (1776-1822) ижоди учун характерли нарса санъат ва санъаткор мавзуи б ў лди. Унинг асарларида истеъдодли музикантлар, санъаткорлар ҳ аммава қ т Германиянинг зерикарли, пасткаш ҳ аётида б ўғ иладилар, ў з идеаллари билан немис ҳ аёти шароити ў рта сида номувофи қ лик к ў риб азоб чекадилар. Гофманнинг ў з замонасидаги тузумни фа қ ат санъаткор зиёлилар кў з и билан қ оралаши унинг дунё қ арашидаги чекланганликни билдиради. Бу чекланганлик ў ша давр немис ҳа ётининг қ оло қ лиги, сусткашлиги натижаси эди. Билганимиздек, Наполеон ҳ умронлиги тугагандан кейин ҳ ам немис хал қ и о ғ ир зулмдан қ утула олмаган эди. Гофманнинг композитор Крейслер тарихига оид очерклари унинг номини адабиёт оламига танитди. Кейинчалик унинг «Кавелер Глюк», «Дон Жуан» номли новеллалари, музика ҳ а қ идаги ма қ олалари эълон қ илинади. Санъат мавзуи ва унинг ҳ аётга муносабати Гофман ижодининг охиригача давом этади. Унинг «Тунги ҳ икоялар», «Серапион муридлари», «Циннобер ла қ абли митти Цахес» эртаги, «Мушук Муррнинг хотиралари» романи ҳ ам маш ҳ ур. «Циннобер ла қ абли митти Цахес» номли эртак шаклига солиб ёзилган сатирасини авторнинг ў з и «замонавий эртак» деб атайди. Асарда ў з ига орти қ ча бино қў йган, ҳ аддидан ошган давлат арбобларининг сатирик қ иёфаси к ў рсатилган. Гофман асарининг хал қ ижоди билан ало қ аси унинг эртак шаклидан фойдаланишидагина эмас, унинг хал қ фольклоридан олган се ҳ рли соч толалари мотиви, ёмонлик устидан яхшиликнинг ғ алабаси каби оптимизмида к ў ринади. Инглиз адабиётида романтизм Овр ў по ин қ илобий ҳ аракати даврида шаклланган б ў либ, инглиз романтиклари мавзуни қ айси даврдан олишларига қ арамай, ў з замонасига мурожаат қ иладилар. Улардан бири Байрон б ў либ (1788-1824), ижодида даврининг барча зиддиятлари акс этган. Асарларида замонасидаги миллий озодлик ҳ аракатини (Испания, Албания, Италия, Греция) ирланд хал қ ининг Англия зулмига қ арши олиб борган курашларини тасвирлади. «Чайльд - Гарольднинг зиёратлари» лиро-эпик достонида исёнкор шахс билан адолатсиз жамият ў рта сидаги т ўқ нашув ҳ икоя қ илинади. Асар қаҳ рамони зодагон йигит Чайльд Гарольд Англия му ҳ итида б ўғил ади. Ўз уйини ташлаб, узо қ денгиз сафарига отланади. Аммо унинг

ў тмиши каби келажаги ҳ ам умидсизлик кайфиятларига т ў ла. «Шар қ достонлари»да шоирнинг адолатсиз жамиятга нисбатан муносабати к ў рсатилган, инглиз замонаси, унинг тартибларига қ арши исёни ифодаланган. Ижодининг ч ўққ иси «Дон-Жуан» шеърий романи б ў либ, шоир замонасидаги му ҳ им ижтимоий во қ еаларга, масалаларга ў з ининг тан қ идий муносабатини билдиради. Дон Жуан образи шоирнинг романтик қ а ҳ рамонларидан фар қ қ илиб, мутла қ о реал во қ еалар, реал одамлар билан т ўқ нашади. Шу сабабли ҳ ам Дон Жуан образи реализмга я қ ин туради. Байроннинг «Сулиотларга ба ғ ишланган қў ши қ », «Кефалония дафтарлари», «Греция ҳ а қ ида с ў нгги сў з лар» каби асарлари эрксевар грек хал қ и ҳ аётига ба ғ ишланган. Байрон асарларини ў збек тилига Ҳ амид Олимжон, Ма қ суд Шайхзода, Шукрулло, Жуманиёз Жабборов, Му ҳ аммад Али, Рауф Парфилар таржима қ илганлар. Шоирнинг «Дон Жуан» шеърий романини Абдулла Шер таржима қ илган. Инглиз романтикларидан Шелли, Вальтер Скоттлардир. Шелли « қ иролича Маб», «Ислом қ ў зғ олони», «Озод қ илинган Прометей» поэмалари, ҳажвий ва ишқий мавзудаги лирик шеърлар авторидир. Вальтер Скотт эса тарихий романлар автори сифатида жа ҳ он адабиётида ном қолдирган. Унинг тарихий мавзудаги романлари XII асрдан то XIX асргача бўлган хилма-хил вао қ еаларни қ амраб олади. Вальтер Скотт кишилар тақдирини тарихий воқеалар о қ ими билан боғли қ ҳолда кўрсатиб берди. Унинг ҳар бир қаҳрамони конкрет тарихий шароит ва миллий хусусиятлари билан узвий равишда гавдалантирилади. Вальтер Скотт ижодини, характерига к ў ра уч даврга б ў лиш мумкин. 1. 1796-1813 йиллар - романтик поэмалари. 2. 1814-1818 - Шотландия тарихига оид романлари «Уэверли», «Гай Маннеринг», «Пуританлар». 3. 1819-1832 - «Айвенго», «Квентин Дорвард», «Перт гўзали» романларини ёзди. Вальтер Скотт (1771-1832)нинг «Айвенго» асари алоҳида ажралиб туради. XII аср Англиясидаги қ арама-қаршиликлар роман марказида туради. Асарда Робин Гуд ҳақидаги хал қ қўшиқлари ва балладаларидан фойдаланган, қаҳрамонларнинг, айни қ са, хал қ дан чиққан қаҳрамонларнинг тили ифодали бўлиб, унда хал қ оғзаки ижоди хазинасидан унумли фойдаланилган. Француз адабиётида романтизм й ў налишининг негизида инқилоб туфайли юзага келган тартиблар ётади. Ил ғ ор француз романтиклари ижтимоий ҳаётга умид бо ғ лаб, у инсониятни озодликка олиб келишига ишонадилар. Агар классицизм давр адиблари мавзуни қ адимги Юнонистон ва Римдан олган б ў лсалар, ил ғ ор романтиклар мавзуни ўз халқи тарихидан, миллий тарихдан ахтардилар. Улардан Виктор Гюго, Жорж Сандлардир. В. Гюго (1802-1885) - шоир, драматург, романнавис ва публицист сифатида ижод қ илиб, ў з асарларида француз хал қ тилининг бойликларидан унумли фойдаланди, француз шеър тузилишини янги вазнлар, хилма-хил қ офия,

миллий колорит, кенг хал қ лу ғ ати билан бойитди. Унинг «Кромвель» драмасига ёзган му қ аддимаси илғор романтизм адабиётининг амалдаги манифести, программасига айланди. Гюго «Марион Делорм», «Эрнани» романтик драмаларини, « қ иролнинг дилхушлиги» тан қ идий драмасини яратди. У «Париж Биби Марям ибодатхонаси» романига мавзуни XV аср Франция тарихидан олди. Инсон тарихида диннинг машъум ролини кўрсатиш ма қ садида XV аср Париж ҳаётига мурожаат қ илди. «Х ў рланганлар» романида хор-зор яшаб, тубанликка тушган, хўрланган кишилар қисматининг аянчли эканини кўрсатади. Романда ёзувчи дунё қ арашидаги зиддиятларга қ арамай, кенг ижтимоий масалаларни ў рта га ташлади. Гюгонинг шеърий т ў плами «Да ҳ шатли йил»да Париж Коммунаси ва Франция - Пруссия уруши во қ еалари баён қилинади. Гюгонинг «Денгиз заҳматкашлари» романида табиат стихиясига қ арши кураш тасвирланиб, асар ў збек тилига таржима қилинган (Наби Алиму ҳ амедов, 1938 йил). «Козетта», «Гаврош» ҳ икоялари ҳ ам ў збек тилига таржима қилинган. «Бюг Жаргаль» ўзбек тилида. Америка адабиётида кўзга кўринган романтик ёзувчилар Вашингтон Ирвинг ва Фенимор Купер эди. Жеймс Фенимор Купер (1789-1851) - романнавис б ў либ, «Американинг Вальтер Скотти» деб ном олган ва тарихий роман жанрига асос солган адиб ижодида инсонпарварлик, оддий кишилар ҳаётини акс эттириши билан ди ққ атга молик. Ижоди уч бос қ ичга бўлинади: 1. 1821-1826 - асарлари «Жосус», «Лоцман», «Пионерлар», «Бостон қ амали», «С ў нгги Могикан»ларда Америкадаги адолатсизликларни қоралайди. 2. 1826-1833 - Овр ў по сафари ва «Мард», «Жаллод» романлари Оврўпо мамлакатлари тарихига бағишланган. 3. 1833-1851 - ижодида силжиш. «Моникенлар», «Овчи», «Из қ увар» романларида А қ Ш тузуми тан қ ид қилинади, индей қ абилалари ҳаёти акс эттирилади. Унинг «Сўнгги Могикан», «Чингачгук - улкан Илон», «Изқувар» романлари ўзбек тилида.

30-40 ЙИЛЛАР НЕМИС АДАБИЁТИ XIX асрнинг бошларида Наполеон юришларининг Германия иқтисодиётига ва шу жумладан, маданияти ва адабиётига таъсири. Давр шоири Хенрих Хейне асарларида озодлик ғ ояларининг ифодачиси сифатида. Унинг дастлабки шеърий т ў плами - « қў ши қ лар китоби» - хал қ қў шиқларига ни ҳ оятда я қ ин туради ва беш қ исмдан иборатдир. «Йўл манзаралари» очерклар тўпламида ватан манзарасини чизар экан, унинг қолоқлигидан, сусткашлигидан тушкунликка тушмайди. «Силезия тўқувчилари» - ишчилар қ ў зғ олонини ифодаласа, «Германия. қиш эртаги» ижодининг чўққиси ҳисобланади. Шоир достондаги қиш сўзи ор қ али Германиянинг қолоқлигига, у ерда ҳ укм сураётган жа ҳ олатга ишора қ илади. Хенрих Хейне (1797-1856) шеърларидан ў збек тилига Ойбек, Миртемир, Шукрулло, Хайриддин Сало ҳ , Абдулла Шерлар таржима қилганлар. Хейненинг ў збек тилида «Лирика» ва «Германия, қ иш эртаги» т ў пламлари бор.

АДАБИЁТЛАР: 1 . Алимухамедов Н. «Антик адабиёт тарихи», Тошкент, « Ўқитувчи », 1975 йил. 2. Сулаймонова Ф. «Шарқ ва Fарб», Тошкент, « Ўзбек истон», 1997 йил. 3. Кун Н. А. «қадимги Юнонистон афсона ва ривоятлари». Тошкент, 1983 йил. 4. Маҳмудов Ма ҳ кам « Ҳ айрат ва тафаккур», Т., Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990 йил. 5. Рим адабиёти бўйича хрестоматия. Ойбек та ҳ рири остида. Тошкент, 1940 й. 6. Софокл «Шо ҳ Эдип», Т., Адабиёт ва санъат нашриёти, 1979 йил. 7. Хомер «Илиада», Т., Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988 йил. 8. Эсхил «Занжирбанд Прометей», Т., Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978 йил. 9. Андайк Дж. «Кентавр», Москва, 1979 йил. 10. Илёсов Я. «С ўғ диёна», Тошкент, «Шар қ », 1994 йил. 11. «Махабхарата», Тошкент, «Ёш гвардия», 1966 йил. 12. «Миф диффузияси ва эпик мотивлар», «Ўзбек тили ва адабиёти», 1994 йил, N 3.. 13. Сагдуллаев А. «Огненнўе стрелў», Тошкент, «Университет», 1993 йил. 14. «Эллада қаҳрамонлари», Тошкент, «Ёш гвардия», 1976 йил. 15. Норматова Ш. “Жаҳон адабиёти тарихи” Т.; 2008. 16.www.Ziyonet.uz 17.www.NUR.uz

O'xshashlar

Европада уйғониш даври ва XVIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Истиқлол даври адабиёти

Урта асрлар шахар адабиёти.Уйғониш даврига утиш. Уйгониш даври адабиёти.Англияда уйғониш даври адабиёти

Аббосийлар даври адабиёти ( 750-1258 йиллар VIII-XIII асирлар )

Аббосийлар даври адабиёти ( 750-1258 йиллар VIII-XIII асрлар )