Аббосийлар даври адабиёти ( 750-1258 йиллар VIII-XIII асирлар )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Аббосийлар даври адабиёти (750-1258 йиллар , V III-ХIII асрлар) РЕЖА : 1. Янгиланиш даврига умумий характеристика. 2. Мазкур давр адабиётидаги жанрлар. 3. Янгиланиш даври шоир ва адиблари.

Умавийлар ҳ окимияти ин қ ирозга юз тутгандан сўнг халифалик Аббосийлар сулоласига ўтди . Унинг асосчиси Абу- л Аббос ас-Саффох бўлиб, у Умавийлар сулоласи вакилларининг барчасини қ атил қ илдирди ва пойтахтни Дамаш қ дан Иро қ даги ал-Анбар ша ҳ рига кўчирди. Ундан кейин халифа бўлган унинг укаси Абу Жаъфар ал-Мансур(754-776) пойтахтни Ба ғ додга кўчирди. Абоссийлар давлатининг ривожланишига форслар катта таъсир кўрсатдилар. Давлат тузилиши,унинг девонларидаги иш юритиш ва бош қ а кўпгина юмушлар форслар қ ўл остида бўлди. Бу даврида илм - фан, маданият ривож топди. Аббосийлар маданияти ривожига қ уйдагилар таъсир кўрсатди. 1. Асл араб маданияти. Унинг асосида Қ уръони карим ва у билан бо ғ ли қ бўлган диний илмлар,араб тили на ҳ ви - сарфи ўрин олган. 2. Қ адимги юнон маданияти. Бу маданият Шар ққ а Искандар Зул қ арнайн даврида кириб келган бўлиб, юнонлар Шар қ да ўз фалсафий йўналишларини табобат,фалакиёт илмларини тар қ атган эдилар. 3.Шар қ маданияти , Бу шар қ да фат ҳ қ илинган турклар, форс, ҳ инд ва сомий хал қ лар маданияти мажмуасидан иборат. Аббосийлар даври адабиёти уч даврга бўлинади. 1. Янгиланиш даври (YIII аср ўрталаридан-IХ аср бошигача.) 2 .Янгиланиш даврига қ арши бўлган му қ обил давр (IХ аср бошларидан -Х аср биринчи чорагигача бўлган давр.)

3 Х асрдан- XIII асргача бўлган давр араб адабиёти, санъати, илм-фани маданияти жуда ривожланган давр ҳ исобланади. Аббосийлар даврида адабиётнинг бош маркази Бо ғ дод бўлиб,илм фан ривож топган Басра ва Куфа ша ҳ арларида фаннинг турли со ҳ алари араб сарфи нахви, унинг назарияси, адабиёт ва адабиёт назарияси кабилар ривожланди. Иро қ ша ҳ арларидан таш қ ари маш ҳ ур фан марказлари - динга оид илмлар- Макка ва Мадинада, динга ва тилга оид илмлар Мисрнинг Қ о ҳ ира ва Фустат ша ҳ арларида, Сомонийлар пойтахти - Бухорода, Табаристон пойтахти Журжонда, Суриядаги ҳ амадонийлар мамлакати маркази ҳ алабда ривожланган эди. Аббосийлар даврида шеърият мавзуи ва жанрларда сезиларли ўзгаришлар юз берди. Шериятдаги янги йўналиш ва янги мавзулар қ уйдагилар: 1) Фалсафий шерият; 2).Суфий шерият; Башшор ибн Бурд . Янгиланиш даври вакилларидан бири Башшор ибн Бурд Басрада 714йили форс қ уллари оиласида таваллуд топди. Муста қ илликни қ ўлга киритгач, араб тилини мукаммал ўрганиш ма қ садида бадавийлар орасида яшайди. Сўнгра ўша ва қ тда илм - фан маркази бўлган Басрага қ айтиб, улу ғ устозлардан тил, адабиёт ва бош қ а илмлардан дарс олади. У 10 ёшидан шеър ёза бошлаган. Униг шеър ёзишга қ обилияти ва бош қ а кўпгина илмлардан маълумоти бўлсада, тарбияси жуда суст бўлган. Бу эса унинг ўз асарларида аксини топган. Шунинг учун Басралик шайх Восил ибн Ато ва унинг издошлари шоирни 744 йил Басрани тарк этишга мажбур қ иладилар.

$Шоир Харронга - Сулаймон ибн Хишом олдига йўл олади,биро қ у Башшорни қ абул қ илмайди. Шоир Иро қ ҳ окими Язид ибн Умар ибн Хубайра ал-Фаззарий ҳ узурига келиб, Қ айс Айлан қ абиласига атаб ёзган қ асидасини ў қ иб беради. Мазкур мад ҳ ия ҳ окимни ром этади. Башшор Куфада 750 йилгача исти қ омат қ илади. Басрада уни қ абул қ илмайдилар. 762 йилгача у ша ҳ ардан бу ша ҳ арга юриш билан умрини ўтказади. Кейинчалик у Басрага қ айтади, биро қ Халифа ал- Ма ҳ дий Башшорни ўлдиришга фармон бергач, 784 йили у 70 та қ амчи зарбидан вафот этади. Сайфуд - Давла кутубхонаси ходимлари Абу Бакр ал- Холидий ва Абу Усмон ал-Холидийлар Башшорнинг танланган шеърларининг 320 байтини ўз ичига олган тўпламини нашр қ илдирганлар. Башшор ибн Бурд ҳ ижо,мад ҳ , ғ азал ва рисо жанрларида ижод қ илган. Абу Нувос (762-823\145-198). Ал - Хасан Абу Нувос Хузистон қ ишло қ ларининг бири - Ахвазда 762\145 йили таваллуд топди. У камба ғ ал оиладан бўлиб, икки ёшлигида Басрага кўчиб борадилар. Бола каттаро қ бўлгач, отаси уни бир кишига ў қ ишга беради. У киши Абу Нувосга Қ уръон ў қ ишни ўргатади. Отаси вафотдан сўнг онаси уни савдогар қ ўлига топширади. Абу Нувос буюк тилшунос олимлар Абу Убайд ва Халаф ал-Ахмарлардан таълим олди, айтишларича, Халаф ал- Ахмар ўз шогирдига араб шоирлари шеърларининг катта қ исмини ёдлатиб, ундан кейингина шеър ёзишга рухсат берган. Абу Нувос Бо ғ додга Хорун ар- Рашид ва қ тида 795\179 йили келган. Бу ерда у Бармакийларга я қ инро қ бўлди. Уларни асарларида мад ҳ этди. Абу Нувос Хорун ар-Рашидни мад ҳ$

этиб қ асидалар ёзди ва унинг эътиборини қ озонди, биро қ тезда халифа уни саройдан четлаштириб, қ амашни буюрди, чунки шоир шеърларида ахло қ ий чегарадан чи қ иб кетган эди. Қ амо қ дан чи ққ ач ал-Амин халифалиги даврида сарой шоири даражасига кўтарилди. Бу гал ҳ ам шоир шеърларида кўпро қ май ҳ а қ ида ёзади. Шоир 50 ёшида Ба ғ додда вафот этди. Унинг асарлари Байрут ва Мисрда бир неча бор нашр қ илинди. У асосан мад ҳ , рисо, ҳ ажв, ғ азал, ҳ амриёт ва тардиёт жанрларида ижод қ илди. Абу-л-Атахия 748-825). Аббосийлар даври дастлабки даврларда Араб халифалиги турли тарафларидан Бо ғ додга ҳ ар хил диний илмлар о қ ими кела бошлади. Ислом, я ҳ удий- ҳ инд насороларининг диндорлари бу дунё лаззатларидан воз кечиш, охират ҳ а қ ида тар ғ ибот ишларни олиб бора бошладилар. Аббосийлар давридаги бу о қ им тар ғ иботи адабиётда ўз аксини топди. Унинг вакилларидан бири Абу-л- Атахиядир . Абу Исхо қ Исмоил ибн ал-Косим ибн Сувайд ибн Кисоий Абул-Атохия номи билан маш ҳ урдир. У ал-Анбар ша ҳ ри я қ инидаги Айн ат-Тамр қ ишло ғ ида - ўрта ҳ ол оилада таваллуд топди. Ёшлиги Куфада ўтди, илк таълимни шу ерда олиб, сўнгра Ба ғ додда давом эттирди. Унинг эрта пайдо бўлган шеърий қ обилияти кўпчилик томонидан эътироф этилади. Ёш шоир Халифа ал- Ма ҳ ди замонида Ба ғ додга келиб, халифага атаб қ асидалар ёзади. Сарой шоири сифатида Халифа ал- Ма ҳ дийдан кейинги халифалар-Хорун ар-Рашид, ал-Амин, ал-Мамунлар даврида

ҳ ам ижод қ илиб мад ҳ иялар фалсафий, панд-наси ҳ атли шеърлар ёзади. Абу-л-Атахия янгиланиш даври шоирларидан бўлиб, у кўпро қ ўзига хос бўлган - зу ҳ диёт жанрида асарлар яратиб, унга асос солди. Зу ҳ диёт -бу ўз нафсини тийиш, тарки дунё қ илиш маъноларини беради. Араблар зу ҳ диёт жанрида биринчи галда ғ амгин, та қ водорлик ру ҳ идаги мунгли муло ҳ азаларни акс эттирувчи, жамиятдаги ноха қ ликларни тан қ ид қ илувчи шеърларни киритадилар. Шоир ижодида асосий ўринни эгаллаган зу ҳ диётда кўпро қ диний панд-наси ҳ атлар, охират ҳ а қ идаги фалсафий муло ҳ азалар ўрин олган.Шоирни араб шеъриятидаги фалсафий таркидунёчилик асосчиси деб ҳ исоблайдилар. У кўпро қ шеърий янгиланиш тарафдорларидан бўлган. Унинг мад ҳ ия жанрида ёзган асарларида ма қ ташни хушомадгўйлик даражасида ошириб юбормайди, ҳ ажвий асарларида қ ўполликка йўл қ ўймаган ҳ олда э ҳ тиёткорона асарлар ёзади. Абу-л-Атохия асарларининг катта қ исми зу ҳ диёт жанрига тегишли, қ олган қ исми эса ғ азал, мад ҳ , рисо, ҳ ижо, васф, ҳ икмат жанрларидан иборат. Шоирнинг зу ҳ диётга оид асарларини 1070 йили вафот этган Имом Абу Умар Юсуф ибн Абдулло ҳ , ибн Абд аль-Барр, ан-Нимрий ал-Картубий йи ғ иб тўплаганлар. Янгиланиш даври насри. Абдулло ҳ ибн - Му қ аффа (724-759) Абу Му ҳ аммад Рузбех ибн Дадое - ла қ аби ибн ал- Му қ аффаанинг келиб чи қ иши форс бўлиб, ҳ озирги Ферузобод ша ҳ ри ўрнидаги Жур қ ишло ғ ида 724 йили ту ғ илган.

Ота- онаси Зардуштий динига мансуб бўлиб, ибн ал- Му қ аффани ҳ ам шу ру ҳ да тарбиялашган. Вояга етгач халифатнинг илм-масканларидан бири - Басра ша ҳ рига йўл олади, у ерда маш ҳ ур олимлар, адиблар, шоирлар, ноти қ лар жам бўлган эдилар. Шунинг учун у Басрадаги адабий тўгаракларга қ атнашиб, улу ғ устозлар ўгитини эшитади, ёшлигидан гўзал хул қ и, илмга ташналиги билан устозлар ва дўстлари ишончини қ озонади. Шу боис бўлса керак, бу ёш билимдон йигитни амирлар ва сарой аъёнлари сарой хизматига олишга интиладилар. Ибн ал- Му қ аффа фаолияти умавийлар даврида 20 ёшларида бошланган эди. У Кармандаги Умар ибн Хубайра девонида рисолалар тузиш билан шу ғ улланади. Давлат тепасига Аббосийлар келиши билан у Ахваз ҳ окими,ас-Саффо ҳ ва ал-Мансурлар амакиси Исо ибн Али девонига ишга киради. У ерда исломни қ абул қ илади ва рисолалар ёзиш билан бирга оким жиянларини илм-фан ва адабиётдан бохабар қ илиш билан ҳ ам маш ғ ул бўлади. Ибн ал-Му қ аффа то ўлимига қ адар Исо ибн Али хизматида бўлди. У ал-Мансурнинг Басрадаги ҳ окими Суфён ибн Муовия томонидан фожиали ўлдирилади. 5) Ибн ал- Му қ аффа - араб адабиётининг буюк намоёндаси, олий жаноб ва кенг феълли инсон, катта а қ л, чу қ ур билим эгаси, сўз санъти устасидир. 6) Ибн ал-Му қ аффа ўз даври хал қ фарзандидир. Шунинг учун умри давомида форс адабиёти ва форс давлати тарихига оид асарларини таржима қ илиб, уларни тар ғ ибот қ илган. У жуда ўткир ва интлувчан. Шу боис у ўз хал қ и маданий меросини таржима йўли ор қ али қ айтадан тирилтиришга ҳ аракат қ илди.

7) У форс давлати тарихига оид, «Худой - нома»- асарини ёзди. Бу асар форс-эрон шо ҳ лари тарихига оид бўлиб, Фирдавсий ўзининг “Шо ҳ нома” асарини ёзишда манба сифатида фойдаланган. Иккинчи асари «ат- Тож» - Ануширвони одил таржимаи холига оиддир.У форс тилидан грек файласуфи Арастунинг «Категория»ва «Аналитика» каби фалсафий асарларини таржима қ илди. 8) Ибн ал- Му қ аффа бир неча давлат сиёсатига оид рисолалар, дўстона номалар ёзди. Шулар орасида му ҳ ими «Рисолату--с-Сахоба» бўлиб, Жаъфар ал-Мансурга атаб ёзилгандир. У асосан Халифа атрофдагиларга наси ҳ ат тарзида баён қ илинган. Унда давлат системасини тан қ ид қ илиб, қ андай қ илиб давлатни камолотга етказиши мумкинлигини кўрсатиб берган. Бу асарни ёзишда шоир кўп форс манбаларидан фойдаланган. 9) “Расоилу-л - Хотибин” - (“Ноти қ лар рисоласи”), “ал-Адаб ал-Кабир” (“Катта одобнома”) ва “ал-адаб ас- Са ғ ир” (“Кичик одобнома”). Мазкур асарларида муаллиф киши аввало, ўз ру ҳ иятини тетиклаштириши, ўз тафаккурини ойдинлаштириши керак, бу аждодларга муносиб олийжаноб режаларни амалга оширишга ёрдам беради, деб ёзади. Қ адимгилар эътиборидан ҳ еч нарса четда қ олмаган. Шундай экан биз Ота - боболаримиз тутган йўлдан боришимиз даркор. О қ ил киши одамларга ҳ ар бир ишда айни қ са, Алло ҳ йўлида қ илинадиган савоб амалларда собит қ адам бўлиши керак - дейди. ҳ ар бир а қ лли киши ўз айбларини билса, улардан фори ғ бўлишга уринишлари лозим. Ўртада ўлим борлигини бот- бот эслаб, одамларга кўпро қ яхшилик қ илишга шошилиш кераклигини у қ тиради.

Ибн ал- Му қ аффа асарларининг қ иймати улу ғ дир, чунки муаллиф форс, ҳ инд ва юнон тилидаги манбаларни ўрганиб ўшалар тасирида яратган. Ибн ал-Му қ аффанинг яна бир хизмати шундаки, у «Калила ва Димна»асарини қ адимий форс тилидан араб тилига таржима қ илди. «Калила ва Димна» қ адимги ҳ инд донишмандлари яратган ҳ икматли ҳ икоялар бўлиб, бу ҳ икоялар аллегорик образлар, яъни ҳ айвонлар тилидан баён этилади . «Калила ва Димна» шар қ хал қ лари ҳ икиматлари жам бўлган асардир. «Уни о қ ил ў қ иса манти қ ий ҳ икматларининг ма ғ зини ча қ ади, жо ҳ ил ў қ иса кўнглини очиб овунади» -деган экан донишмандлардан бири.

Адабиётлар. 1. Ханна ал-Фахурий. История арабской литературы. 1 - том, 273-362- бетлар. 2. “Калила ва Димна” асарининг му қ аддимаси. 3. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Аббосийлар даври адабиёти ( 750-1258 йиллар VIII-XIII асрлар )

30-йиллар (Қатағон даври) адабиёти

Европада уйгониш даври ва ва XIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Истиқлол даври адабиёти

60-90 йиллар ўзбек адабиёти