Ertaklar

Ertaklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

Ertaklar Biz yoshligimizda ertaklar mamlakatida sayr qilishni orzulaganmiz. Shoir Hamid Olimjon aytganidek: “Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda, Ko’p ertak eshitgandim. So’ylab berardi buvim. Esimda o’sha damlar, O'zi uchargilamlar, Tohir- Zuhra, Yoriltosh, Oyni uyaltirgan qosh. O't bog’lagan qanotlar, Beqanot uchgan otlar. Baxtiyor bilan Oygul, Qiz bo’lib ochilgan gul, So’ylaguvchi devorlar, Bola bo’p qolgan chollar. Buvimning har qissasi, Har bir aytgan hissasi, Fikrimni tortar edi, Havasim ortar edi. Haqiqatan, Tohir- Zuhra, Yoriltosh bizni hamisha o’ziga jalb qilgan, havasimizni o’ziga tortgan. Ota-bobolarimiz ham tuyog’idan gavhar sochgan kiyiklarni ko’rish umidida bo’lganlar. Oxir provardida xayolidan o’tkazilgan mo’jiza voqealarni hayotiylashtirish maqsadida g’olib kelib, mif, afsona, rivoyatlar zaminida ertaklar dunyodagi boshqa xalq og’zaki ijodida keng tarqalganidek, o’zbeklarda ham ommaviy janr sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan

yurtdoshlarimiz tomonidan sevib aytib kelingan.Bu janr o’zbek folklorining epik turiga mansub. Ulardan oddiy maishiy hayotida ro’y bergan ibratli voqea hikoya qilingan. Keyinchalik inson fantaziyasi bu hodisalarga har xil to’qima lavhalar qo’shgan va yangi- yangi ertaklar milliy ma’naviyat xazinasidan o’rin olgan. Bu orzu- havaslar natijasiz bo’lmadi, albatta. Masofalarni bir zumda bosib o’tish, dunyoning turli burchaklaridagi voqealardan xabardor bo’lish niyatlari jam bo’lib, bugungi kunda raketa, samolyot, avtomobillarning, televizor, masofadan boshqaruvchi texnikaning, qolaversa, telefon-telegrafning kashf etilishiga olib keldi. Mahmud Koshg’ariy “Devon-u lug’atit turk” asarida biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish ma’nosini etuk so’zi anglatishini yozadi. Olim bu so’z aslida biror narsani hikoya qilishdan olingani haqida xabar qiladi. O'zbeklar qadimgi paytlardagi voqealarni tafsilotlari bilan aytib berishni “ertak” deb ataganlar. Atamaning qadimiyligini qozoq, qirg’iz, turkman xalqlarida ham bu so’z aynan shu ma’noda qo’llanilishidan bilsa bo’ladi. Ertak yurtimizda shu qadar ko’p va xilma-xil mavzularda tarqalganki, ayrim hududlarda uni o’zlaricha ataganlar. Xususan, ayrim joylarda “shuk”, “ushuk”, “matal”, “cho’pchak”, “cho’rchak” deb ham yuritilgan. Bizning ertaklarimiz mavzusiga, til vositalaridan foydalanish usuliga, voqealar tizimiga ko’ra shartli ravishda uch yirik turlarga bo’linadi: 1. Hayvonlar haqidagi ertaklar. 2. Sehrli ertaklar. 3. Maishiy ertaklar. Bulardan tashqari ertaklarning bir xil turlari bor bo’lib, ular asosan hajm, mavzu, maqsad jihatidan bolalar folkloriga oid ertaklarni tashkil etadi. Afsona, rivoyatlar matnini ijro etishda alohida tayyorgarlik talab qilmasligini aytib o’tganmiz. Ertaklarni ijro etishda ham maxsus iste’dodga ega bo’lish u qadar shart emas, ammo xalqimizda ertak aytish an’anasi alohida ertakchilarning ijrolari jozibasi qiziqishni kuchaytirishi bilan ajralib turishini tasdiqlaydi. Qo’qondan Zavonbibi Sarimsoqova, Toshkentdan Sharif Musaev, Xorazimdan Mahfura

Sobirova, Andijondan Murodilla Ziyodov, Namangandan Abdullaxo’ja kabi yuzlab mashhur ertakchilarning nomlari ular yashagan hudud atrofida mashhur bo’lgan . Ertakchilar o’z ijrolarini alohida vaziyatlarda amalga oshirganlar. Natijada, ertak aytish an’anasi shakllangan. Ular ertak aytishdan oldin oldilariga tuz, isiriq, taroq, supurgi, suv, non kabi narsalarni qo’yib chiqqanlar. Ijro davomida esa ulardan ko’rgazmali ashyo sifatida foydalanganlar va ertak ta’sir kuchini oshirishga uringanlar. Ertakchilarning kasb- korlari ham ertak mazmuniga aloqador bo’lgan. Masalan, chevar ertakchi aytgan asarlarida chevar, mulla ertakchilar aytgan namunalarda ilmga aloqador qahramonlar ishtirok etgan. Bu bilan ijrochilar o’z kasblarini ham yo’l-yo’lakay targ’ib qilish maqsadini nazarda tutgan bo’lishlari mumkin. Hayvonlar haqidagi ertaklar . Miflar mavzusida totem tushunchasi haqida ma’lumot bergan edik. Uzoq qadimgi zamonlarda ajdodlarimiz tuya, ot, ayiq, bo’ri, ilon, qaldirg’och kabi hayvon va qushlarni o’zlariga homiy deb bilganlar. Bu hayvon va qushlar avval miflarda, keyin afsona, rivoyatlarda qahramon sifatida ishtirok etganlar. Ertaklar yaratila boshlaganida esa mazkur an’ana bu janrga ham meros bo’lib o’tgan. Shuning uchun hayvonlar haqidagi ertaklarning yaratilishi davrini ularda obraz sifatida ishtirok etayotgan hayvon va qushlar nomiga, voqealar tavsifiga va harakat doirasiga qarab belgilash mumkin. Masalan, “Quyosh yerning pahlavoni ” ertagida ona ayiq Rustamni parvarish qiladi, uning hayotida alohida o’rin egallaydi: Rustam va otasi yamoqchi cholga qo’lidan kelganicha yaxshiliklar qilib, dushmandan asraydi. O'zbek xalq ertaklari haqida maxsus o’rganish ishlarini olib borgan Mansur Afzalov “Ilon og’a” ertagini alohida ajratib ko’rsatadi. “Ilon- kuyov niqobini olsa, insonga aylanadi. Qiz ilonning niqobini kuydirib yuborsa, u kaptar bo’lib uchib ketadi. Ilon og’aning onasi va xolasi yalmog’iz kampir bo’ladi. Lekin Ilon og’a va qiz o’z tadbirlari orqali yalmog’iz kampirni yengib, murod- maqsadlariga yetadilar”. Bu misolda ayiq va ilonning yovvoyi hayvon sifatida belgisi emas, balki, totem tushunchasi ta’siridagi insonga homiylik qilish xususiyati yetakchilik qiladi.

Ma’lum bo’ladiki, qadim zamonlarda totem hayvon sifatida e’zozlanuvchi jonivorlar ishtirok etgan ertaklar bu janrga mansub qadimiy asarlar sifatida baholanishi mumkin ekan. Hayvonlar haqidagi ertaklarninig yana bir turini izohlashga atalgan asarlar tashkil etiladi. Bunday ertaklarning yaratilishi go’yo qarg’aning nima uchun qora ekanini, kiyikning dumi nega to’mtoq ekanini yoki nima uchun musichaning ko’kragi chakichlangandek ko’rinishini izohlashga bag’ishlangan asarlarni eslatadi. Ular qatoriga “Kiyik bilan kadi”, “Xo’roz bilan tulki” kabi namunalarni kiritish mumkin. “Kadi kiyikni qo’rqitadi. Kiyik kadidan o’ch olmoqchi bo’ladi va uni dumiga bog’lab cho’ktiradi. Kadi kiyikni suv tagiga tortadi, kiyik- qirg’oqqa. Oxiri kiyikning dumi uzilib, to’mtoq bo’ladi. Kiyik dumi yo’qligini masxara qilgan barcha kiyiklarni dumini bir-biriga bog’lab, “mergan kelyapti”-deb qochadi. Dumi bog’liq kiyiklar turli tomonga qochadilar va dumlaridan judo bo’ladilar. Shunday qilib, kiyiklarning dumlari to’mtoq bo’lib qolgan”. Ertak kiyiklar dumining kaltaligiga javob tariqasida paydo bo’lgan. Boshqa xalqlar og’zaki ijodidagi ertaklarda ham turli hayvon va boshqa jonzodlarning tashqi ko’rinishi, ularning xususiyatlari haqida ana shunday ertaklar yaratilgani ma’lum. Jumladan, yoqut, tuva, qirg’iz ertaklarida bunday holat alohida ko’zga tashlanadi. Taxmin qilishimiz mumkinki, dono xalqimiz bu ertaklarni yoki bolalar tomonidan takror va takror aytiladigan “nima uchun?” savollariga javob tarzida ermak qilib yaratilgan. Hayvonlar haqidagi ertaklarning aksariyati bevosita bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda vujudga kelgan. Ularda bo’rining vahshiyligi, tulkining ayyorligi, otning insonga do’st ekani alohida bo’rttirib ko’rsatiladi. Ertaklardagi bunday xususiyat ko’proq ma’rifiy ahamiyatga ega bo’ladi. Biz bilamizki, yosh bolalar yovvoyi hayvonlarni faqat rasmlarda, hayvonot bog’larida ko’rganlar. Fikr yuritilayotgan asarlar bu hayvonlar haqida bola tasavvurini kengaytiradi, aniqroq ma’lumotga ega bo’lish imkonini beradi. “Ikki boyqush”, “Ilonning ishi zahar solmoq”, “Qarg’a bilan qo’zi” kabi asarlar shular

jumlasidandir. Hayvonlar haqidagi ertaklarning ayrimlari majoziy mazmunga egadir. Bunday ertaklarda ishtirok etadigan qahramonlar hayvon, qush bo’lsa ham, asar mazmuni bevosita insonlar o’rtasidagi munosabatni izohlashga qaratilgandir. Jumladan, do’stlikning inson hayotidagi ahamiyati, yaxshilikka hayotda hamisha ham yaxshilik qaytmasligi yoki aql-idrok vositasida har qanday mushkul vaziyatning yechimini topish mumkinligi aks ettiriladi. “Susambil”, “Tulki bilan bo’ri”, “Hiylagar bedana” ertaklari shular jumlasidandir. Masalan, birinchi marta tulki go’sht tishlab ketayotganda: “bo’rivoy qayerdan kelyapsan” deganda, bo’ri: “Popdan” deb og’zidagi go’shtni tushirib yuboradi. Aynan shu voqea ikkinchi marta takrorlanganda bo’ri: “G’ijduvondan”- deb go’shtni og’zida saqlab qoladi. Kulgili vaziyat bilan yo’g’rilgan bunday ertaklarning zaminida insonlarning bir- biriga bo’lgan munosabatlari o’z ifodasini topgan. Shunday qilib, hayvonlar haqidagi ertaklar asosan, xalqimiz tomonidan to’qimalar asosida yaratilgan. Ertaklardagi hayvonlarning so’zlashuvlari ularni hayotiylashtiradi. Hayvon haqidagi ertaklarlar ko’proq ma’rifiy maqsadni nazarda tutgan holda ijod qilingan. Ular qadim zamonlarda ham, hozirgi kunda ham yosh bolalarni hayvonlar olami bilan tanishtiruvchi ma’rifiy, tarbiyaviy asarlardir. Sehrli ertaklar. O'zbek xalq ertaklarining salmoqli qismi sehrli ertaklardan iboratdir. Mashhur va taniqli folklorshunos olimlarning ta’kidlashicha, turli xalqlar ijodida uchraydigan ertaklar orasida eng bir-biriga o’xshash mazmunga ega ekani sehrli ertaklardir.Bunday ertaklarni ko’pincha asar qahramoniga nimanidir yetishmasligi, qahramonning bu narsaga ega bo’lishi, qandaydir ishni taqiqlash, kuchli raqibning mavjudligi, xavfli safarga chiqish kabi lavhalar birlashtirib turadi. Eng muhimi sehrli ertaklarda turli mo’jizalar, afsungarliklar, fantastik tasvirlar yetakchilik qiladi. Chunonchi, Hamid Olimjon “Oygul bilan Baxtiyor” dostonining boshlanishida aytgan: “o’zi uchar gilamlar”, “o’t bog’lagan qanotlar”, “beqanot uchgan otlar”, “qiz bo’lib ochilgan gul”, “so’ylaguvchi devorlar”, “bola bo’p qolgan chollar” kabi misralar aynan sehrli ertaklar to’g’ri keladi.

Sehrli ertaklarda mifologik dunyoqarash belgilari alohida, aniq seziladi. Chunki uzoq qadim zamonlarda totem hisoblangan ilon, semurg’ va fetish hisoblangan yer, quyosh, suv kabi tushunchalar an’ana bo’lib mazkur ertaklarga o’tgan. Natijada, “Semurg’”, “Devbachcha”, “Yalmog’iz”, “Mehrigiyo”, “Mohistara”, “Ur to’qmoq” kabi namunalar xalq orasida ajdodlarimizning fantastik xayolga berilishi mahsuli sifatida shuhrat topdi. Avvalgi mavzularda qayd etganimizdek, televidenie, telefon, masofa orqali boshqariladigan qurilmalar, samolyot, avtomobillarning paydo bo’lishi ko’p jihatdan sehrli ertaklardagi orzular natijasi sifatida baholanishi mumkin. Sehrli ertaklarning mavzulari xilma-xilligi bilan ham e’tiborni o’ziga jalb qiladi. Ularda turli sarguzashtlar, mo’jizaviy hayot tasviri, adolatning g’alaba qilishi, insoniy fazilat madhi keng o’rin olgan. Bunday asarlarda, ayniqsa, tasvir san’atlaridan, mubolag’adan qayta- qayta foydalaniladi. Eng muhimi tinglovchi yoki kitobxon mubolag’alarning birontasiga shubha bilan qaramaydi. Masalan, “Mohistara” ertagida yugurayotgan kiyik oyog’i ostidan dur-u gavharlar sochiladi. “Ota vasiyati” ertagida tutatqi tutatilgani zahoti kenja o’g’li qarshisida anjomlangan ot paydo bo’ladi. Ammo bunda u mo’’zizalarning sodir bo’lishi hech kimda shubha uyg’otmaydi. Sehrli ertaklarda tilsimli narsa- predmetlar haqida ham fikr yuritilgan. Masalan, daryoga aylangan oyna, changalzorga aylangan taroq kabi tasvirlarga keng o’rin beriladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, sehrli ertaklar xalqning nisbatan qadimgi ijod mahsulidir. Ularda inson xayoli naqadar cheksiz ekani namoyon bo’ladi. Shuningdek, ajdodlarimiz turmush qiyinchiliklaridan tashvishga tushgan paytlarida bu asarlar ularga umid bag’ishlagan. Ularda kelajakka ishonch ruhini uyg’otgan. Mazkur ertaklarni so’z san’atining mukammal namunalari sifatida baholash uchun ham asos yetarlidir. Maishiy ertaklar.

O'zbek xalq ertaklari qatorida bevosita kundalik hayotida ro’y berayotgan voqealar asos qilib olingan ertaklar atamasi bilan yuritiladi. Bunday ertaklarda amaliy harakatlar insondagi chegaralangan jismoniy kuch, ilm va hunarga bo’lgan munosabat, shaxsning ma’naviy qiyofasi haqida hikoya qilinadi. Ko’pincha ro’y bergan adolatsizlikning oxir natijada mag’lubiyatga uchrashi, oqil va dono shaxsning baxtga erishuvchi, haqoratlangan qizning yorug’ yuz bilan hurmatiga ega bo’lishi kabi voqea-hodisalar maishiy ertaklar mavzuyni tashkil etadi. Masalan, “Uch og’ayini botirlar” ertagidagi Kenja botir saroy g’iybati oqibatida nohaq jazolanadi. Ammo uning sabr, sadoqat bilan qilgan harakatlari o’zining ijobiy natijasini beradi. “Ozodachehra” ertagidagi Ozodachehra ne-ne malomatlarga qolmadi. Unga yovuz kuch ne-ne tuhmat toshlarini otmadi. Ammo uning chidam bilan adolatsizlikka dosh berishi ham yaxshilikka olib keldi. Qizig’i shundaki, maishiy ertaklarda tasvirlangan hodisalar har bir inson hayotida ro’y berishi mumkinligi bilan e’tiborni o’ziga tortadi. Maishiy ertaklarning muhim jihatlaridan biri ularda tarbiyaviy yo’nalishning aniq ifodalanishi bilan ham belgilanadi. Masalan, “ Uch og’a-ini botirlar” ertagida mo’ysafid ota o’z o’g’illarining baquvvat qilib o’stiradi, ertak yoshlarda har qanday vaziyatda o’z imkoniyatlarini to’g’ri baholash va bu imkoniyatdan samarali foydalanish tuyg’usini shaklantiradi. Ota o’z farzandlarini safarga otlantirar ekan, yigit kishining hayotida zarur bo’lgan yana uchta maslahat beradi: “To’g’ri bo’ling, bexavotir bo’lasiz. Maqtanchoq bo’lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo’lmang, baxtsiz bo’lmaysiz”. Agar ota tarbiyasining va maslahatlarining mohiyatini tahlil qilsak, ularda haqiqiy hayotga tayyor bo’lishi lozim insonning asosiy fazilatlari aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Aslini olganda, ertakning to’liq matni uning boshlanishida bayon etilgan nasihat va maslahatlar shartiga bag’ishlangan. Uch og’a-ini botirlar mard, jasur yigit bo’lishi bilan birga ziyrak inson ham edilar. Ularning biron xatti –harakatlarida biz kamchilik topa olmaymiz. Ammo shu bilan birga ular biron harakatni asossiz amalga oshirmaydilar ham. Bu ertakda oddiy xalqning tashvishsiz hayot kechirishiga bo’lgan munosabati ham o’z ifodasini

topgan. Shuning uchun uch og’a-ini botirlar podshoh saroyidagi halovatli hayotdan oddiy mehnat bilan turmush kechirishni afzal ko’radilar. Maishiy ertaklarda ham umuman ertak janriga mansub bo’lgan sehrli tasvir va mubolag’a begona emas. Masalan, “uch og’a-ini botirlar” ertagida aka- ukalarning sher, ajdar va qirq qaroqchi bilan olishuvida o’ziga xos g’ayritabiiy tasvir mavjuddir. Ammo bu tasvir “Uch og’a-ini botirlar” ertagining mazmunida alohida, muhim hal etuvchi ahamiyat kasb etmaydi. Agar sehrli ertaklardan afsun, mo’jiza, jodu, sehr belgilari olib tashlansa, asarning mazmun mohiyatiga katta zarar yetkazilgan bo’ladi. Ularning yaratilishidan nazarda tutilgan maqsad o’z ahamiyatini yo’qotadi. Bu amallarni hayotiy, maishiy ertaklarda qo’llasak, asar mazmuniga keskin zarar yetmaydi. Sehrli va hayotiy ertaklar o’rtasidagi farq ham shundandir. Shunday qilib, maishiy ertaklarda xalq ertaklarining boshqa turlaridan farqli ravishda oddiy hayotda ro’y berishi mumkin bo’lgan voqealar haqida ibratga loyiq hikoyalar o’rin oladi. Maishiy ertaklarning qahramonlari millatimizning oddiy vakillaridan deyarli farq qilmaydi. Faqat ularning ramziy namoyandalari sifatida ertak ishtirokchilariga aylanadilar. Hayotiy ertaklar xalq farzandlariga iymon, vijdon, erk, idrok, qanoat, aql-zakovat haqida tarbiyaviy tushunchalar berish bilan ahamiyatlidir. Xalq ertaklarida bir qator umumiy xususiyatlar mavjuddir. Bu xususiyatlar ko’proq ertaklarda badiiy tasvir vositalarining qo’llanishida ko’zga tashlanadi. Xususan, ertaklar hamisha “bir bor ekan, bir yo’q ekan, qadim zamonda…” kabi jumla bilan boshlanadi va “murod maqsadlariga yetibdi” jumlasi bilan yakunlanadi. Ertaklarda tasvirning ta’sirli chiqishi uchun go’zal qizlar yuzi o’n to’rt kunlik oyga o’xshatiladi. Yigitlar esa dunyoda tengi yo’q mard va jasur botirlarga qiyoslanadi. Bu janrga mansub asarlarda hamisha qilichlar keskir, dasturxonlar ochil, xumlar qaynama xususiyatlarga ega bo’ladilar. Ertaklarimiz o’xshatish, sifatlash va mubolag’alarga boy so’z san’ati namunasidir. Shunday qilib, o’zbek xalq ertaklari so’z san’atining epik janriga mansub bo’lib, shakl jihatidan, asosan, nasriy ko’rinishga egadir. O'zbek ertaklari

hayvonlar haqida, sehrli, maishiy turlarga bo’linadi va ularning matn mazmunlari, ishtirok etadigan qahramonlari, hikoya qilinayotgan voqealarning bayon usuli, hayotini tasvirlash yo’llari bilan farqlanadi. Ertaklar o’zbek xalq madaniy merosining muhim namunalari hisoblanadi.

O'xshashlar

Xalq ertaklarining janr xususiyatlari va mazmuniga ko’ra turlari

O’zbek xalq og’zaki nasri

Bolalar folklori

Bolalar folklori va mumtoz adabiyot namunalari

Bolalar folklorining o’ziga xos jihatlari (xajm, sujet chizig’i, janrlar).