Dramaturg Kalidasa - Adabiyot - Referatlar

Dramaturg Kalidasa

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2139 KB

Ko'chirib olish

Dramaturg Kalidasa Reja: 1 . Dramaturg kalidasa 2. Shoir bharatrixari ijodi 3. Guptalar davrida Hindistonda ilm-fan va adabiyot

1789 yili ingliz sudyasi Vilyam Djons Ost-Indiya kompaniyasida xizmat qilayotganida sanskrit tilini ham o`rganadi va Kalidasaning «Shakuntala» nomli asarini ingliz tiliga tarjima qiladi. Ushbu ingliz tilidagi asarni 1791 yili nemis sayyohi, olimi va inqilobchisi Georg Forster nemis tiliga o`giradi. O`z tarjimasining bir nusxasini u Gyotega yuboradi va Gyote bu asarga yuqori baho beradi. 1792-1793 yillarda rus yozuvchisi N.M. Karamzin jurnalda «Shakuntala» asarining to`rt qismining tarji masini nashr ettiradi va unga kattagina kirish so`zi yozadi. U shunday deb yozgan edi: «Ijodiy ruh faqat Yevropani emas balki butun dunyoni kezadi. U butun jahon grajdanidir. Inson hamma yerda ham insondir. Uning yuragi hamma yerda ham bir xilda his etadi. O`z yurak ko`zgusiga butun yeru ( osmonni sig`dira oladi. Asarning deyarli har bir sahifasida she`riyatning go`zal timsolini, yurakning nozik his qilish qudratini, may oyining mayin shamolidek yoqimli tuyg`usini his qildim. Gomerning asari Qadimiy Gretsiyani qanday tasvirlasa Kalidasa asari ham qadimiy Hindistonning go`zal tasviri deyish mumkin. Unda qadimgi hind xalqining urf-odatlari va milliy an`analarini aniq ko`rish mumkin. «Shakuntala» asari shu yo`sinda jahon xalqlari adabiyotiga kirib borib ularni Hindistonga, va aynan, Kalidasa ijodiga bo`lgan qiziqishni kuchaytirdi. Yevropaliklarning Hindiston va hind xalqi faqat bosib olish va talon-taroj qilishgagina yaroqli mamlakat degan tushunchalari chippakka chiqdi va bu yer juda katta madaniyat va ilm-fan o`chog`i bo`lganligini tushunib yetadilar. U bilan yaqin tanishgandan keyin esa hind adabiyoti o`zining hech bir xususiyati bilan qadimgi grek adabiyotidan qolishmasligiga ishonch hosil qiladilar. Shu tarzda, XIX asr boshiga kelib Yevropada Kalidasa ijodiga, va ayniqsa, qadimgi Hindiston adabiyotiga qiziqish kuchayib ketadi. Kalidasa ijodi esa Hindiston adabiyotini Yevropaga tanishtirgan birinchi yozuvchi bo`lib qoldi. Kalidasa yashagan davr esa uning asarlarining tili va voqealari asosida aniqlangan. Unga ko`ra Kalidasa Guptalar imperiyasi davrida yashagan deb taxmin qilinadi. Guptalar imperiyasi esa, ma`lumki, shimoliy Hindistonda eramizning V-

VI asrlarida hukmronlik qilgan sulola. Yevropalik mutaxassislar ham Kalidasa yashagan davr masalasida hind mutaxassislari fikriga qo`shiladilar. Ushbu fikrni Kalidasa ijodi bilan yaqin dan tanishgan hind adabiyotshunos olimi Bxagavatsharan Upadxyay ham ilmiy tadqiqotlar asosida tasdiqlab bergan. Guptalar imperiyasi davri Hindistonda «Oltin davr» nomini olgan. Guptalar imperiyasi hukmronlik qilgan davrda Hindistonda har bir soha o`zining rivojlanish cho`qqisiga yetgan. Chunki Guptalar ilm-fan, arxitektura va madaniyatning rivojlanishiga barcha shart-sharoitlarni yaratgan. Bu davrda, asosan, matematika, astronomiya, tibbiyot (meditsina) fanlari, grammatika bo`yicha qonun-qoidalar kitobi, san`at va adabiyot hamda arxitektura rivojlangan. Buyuk grammatika mutaxassisi Patanjali, algebra asoschisi Aryabxatta, astronom Braxmaguptalar aynan shu davrda yashab ijod etgan. Hozirgi Hindiston ning ko`pgina arxitektura yodgorliklari aynan guptalar davrida bunyodga kelgan va bugungi kunda hind madaniyati va arxitekturasining o`lmas yodgorliklari sifatida tan olinadi. Ular (Dehlidagi Qutb-Minor va undagi zanglamas temir ustun, Ajanta-Elloradagi toshdan yasalgan haykallar ham o`sha Guptalar imperiyasi davrida bunyodga kelgan. Kalidasa ijodi ham shu davrga to`g`ri kelib, uning ijodi hind dramaturgiyasini taraqqiyot cho`qqisiga olib chiqdi. Kalidasa o`z davrining ilg`or va ilmli shaxslaridan bo`lgan. Uning ijodi orqali hind adabiyotida birinchi bor gumanistik g`oyalar shakllangan. Diniy dunyoqarash va kastachilik tizimi hukm surgan bir davrda hind jamiya tida gumanistik g`oyalarning adabiyotga kirib kelishi, o`z navbatida, adabiyotning, va umuman, hind jamiyati ongi ning taraqqiyotidan darak beradi. Kalidasaning shaxsiyati va uning hayoti haqida, afsuski, haligacha aniq ma`lumot yo`q. U haqidagi barcha ma`lumotlar faqat afsona va rivoyatlar hamda uning asarlaridan olingan ma`lumotlardir. Rivoyatlarga ko`ra u kambag`al oiladan chiqqan savodsiz, lekin juda e`tiqodi kuchli cho`pon bo`lgan. Uning asl ismi ham noma`lum, Kalidasa uning taxallusi. Rivoyatlarda aytilishicha, bir kun u «Kali man» ( «Qora ona» (ya`ni, Parvati ma`budasining bir tajassumi) ibodat xonasida uxlab qoladi va kechasi Kali

man ma`budasi uning miyasiga barcha bilimlarni kiritib qo`yadi. Ertalab turganida u o`zining bilimdonligidan hayratda qolib o`zini «Kali man quli» deb hisoblab Kalidas ismini oladi. Boshqa rivoyatlarga ko`ra u elchilik ham qilgan. Kalidasa Hindiston jug`rofiyasi va tabiatini shunchalik yaxshi bilganki, uni qayerda tug`ilib, qayerda o`sganini aniqlab bo`lmagan. Chunki u asarlarida Hindis - tonning har bir burchagini shunchalik ustalik bilan tasvirlagnki, uni o`qigan kitobxonga, behosdan, Kalidasa shu yerda o`sib ( ulg`aygan degan fikr keladi. Ayniqsa, uning «Megxaduta» («Xabarchi bulut») va «Ritusamhara» («Yil fasllari») nomli asarlarida Hindistonning har bir qishloq va shaharlari barcha ikir- chikirlarigacha aniq tasvirlagan. Hind dramaturgiyasi sahnasiga ko`ptillilikni olib kirgan dramaturg ham Kalidasadir. Chunki uning dramalarida har bir qahramon o`z tilida, ya`ni agar qahramon ma`bud yoki braxman bo`lsa sanskrit tilida, aksincha, qahramon oddiy xalq vakili bo`lsa xalq tilida, ya`ni prakritda so`zlagan. Prakritlar ham bir xil bo`lmagan. Masalan, turli kasb egalari o`z shevalarida so`zlaganlar. Bu esa Kalidasaning o`z vatandoshlarining har biriga nisbatan bo`lgan hurmatini ko`rsatadi. Sahnaga chiqgan prakrit tillari badiiy jihatdan sayqallana boshlagan va Kalidasaning ijodi prakrit tillarining adabiy til sifatida shakllanishiga asos bo`lgan desak xato bo`lmaydi. Kalidasaning adabiy merosi. Kalidasaning ijodi hind dramaturgiyasini rivojlantirdi. Chunki, Kalidasa nafaqat dramalar yaratgan, sahnalashtirgan, balki unda aktyorlik qobiliyati ham yuksak darajada rivojlangan bo`lgan. Obrazlarni yuqori darajali, tomoshabinga ta`sirchan qilib yaratish sirlarini ham barcha aktyorlarga o`zi o`rgatgan. Kalidasa nomi bilan bog`liq juda ko`p asarlar topilgan, lekin mutaxassislar Kalidasa qalamiga mansub jami yettita asarni tan oladilar. Bu quyidagi liro-epik pyesalar: Shakuntala ( Shakuntala. Ritusamhara ( Yil fasllari Megxaduta ( Xabarchi bulut

Malyavika Agnimitra ( Malyavika va Agnimitra Kumarasambxava ( O`g`ilning tug`ilishi Vikramurvashi ( Qahramonlik bilan qo`lga kiritilgan Urvashi Ragxuvansha ( Ragxu avlodi. Kalidasa o`z ijodida qadimiy hind adabiyotiga eng ko`p tayangan adib. U avval qadimiy davr adabiy merosini o`rganib chiqqan va ulardan ta`sirlangan holda o`zining shoh asarlarini yaratgan. Ayniqsa hind eposlari unda katta qiziqish uyg`otganini asarlari syujetida kuzatishimiz mumkin. Uning shunday asarlaridan biri bu «Shakuntala» dramasidir. «Shakuntala» («Shakuntala») Kalidasaning shoh asar bo`lib u jahon miqyosida dong taratgan asar. «Shakuntala» dramasining syujeti «Maxabharata» eposidan olgan. Drama Bharat shohining dunyoga kelishi bilan bog`liq afsonaviy haqiqat asosida yaratilgan. Drama sanskrit tilida yaratilgan, keyinchalik u juda ko`p mahalliy hind tillariga tarjima qilingan va uning sanskritcha varianti deyarli yo`qolib ketgan. Dramaning qisqacha mazmuni quyidagicha: Shoh Dushyanta o`z xizmatkorlari bilan ovga chiqadi va o`rmonda ov qilib yurganida bir go`zal qizni uchratib qoladi. U qiz bilan tanishib ancha vaqt u bilan suhbatlashadi. Suhbat davomida Dushyanta qizning husni ( jamoli va odobiga mahliyo bo`lib qattiq sevib qoladi. Bu qiz avliyo Kanvaning asrab olgan qizi Shakuntala edi. Dushyanta Shakuntalaga sevgi izhor etadi va unga uylanadi. Ular bir qancha vaqt birga bo`ladilar va yurtidan qaytib uni izzat- ikrom bilan olib ketishi va uni malika deb e`lon qilishini va`da berib qaytib ketadi. Shakuntala uni kutib otasi bilan qoladi. Kunlar o`tadi, kunlar ketidan oylar o`tib Shakuntala bir o`g`il ko`radi va unga Bharata deb ism qo`yadi. Shakuntala o`z sevgilisi Dushyantani kutishda davom etadi. Lekin undan ko`p vaqtgacha darak bo`lmaydi. Kunlardan bir kun Shakuntala hijron azobida Dushyanta haqida o`ylab o`tirganida ularning uyiga bir avliyo uning otasi Kanvani so`rab keladi. Dushyanta haqida uy-xayollarga berilib ketgan Shakuntala avliyoning kirganini ham sezmay qoladi. Bundan g`azablangan avliyo undan norozi bo`lib «kim haqida o`ylab uyga kelgan

mehmonni sezmagan bo`lsang, u ham seni shunday unutib yuborsin» ( deb duoibad qiladi. Duoibadga uchragan Shakuntala Dushyantani olti yil ko`tadi. Darhaqiqat avliyoning qarg`ishi ta`sirida Dushyanta ham uni unutib yuborgan edi. O`g`li olti yoshga to`lganida Shakuntala otasidan oq fotiha olib o`z sevgilisi yurtiga ravona bo`ladi. U shaharga borib darhol saroyga yo`l oladi. Saroy qo`riqchilariga o`zini shohning ayoli deb tanishtiradi. Bundan g`azablangan soqchilar bu xabarni shohga yetkazadilar. Shoh juda hayronlik bilan «qaysi qo`rqmas ayol bunday botirlik bilan o`zini mening ayolim deb ayta olibdi» ( deb o`ylab ayolni ko`rishga qaror qiladi. Shakuntala shoh meni va o`g`lini ko`rib juda quvonsa kerak degan hayol bilan saroyga yo`l oladi, lekin shoh na ayolni va na o`z o`g`lini taniy oladi. Shoh o`zicha: «Ularni ochlik yolg`on gapirishga majbur qilgan bo`lsa keraklar, ( degan xayolga borib saroy xizmatchilariga unga hayr ( ehson berib jo`natib yuborish larini aytadi. Tushkunlikka tushgan Shakuntala nima qilishini, qayerga borib, kimdan yordam so`rashini bilmay shaharda darbadar kezib yuradi. Dushyanta o`rmonda Shakuntalaga o`z sevgisining timsoli sifatida shoh muhr tushirilgan bir uzuk sovg`a qilgan edi, lekin Shakuntala uni ham Gang daryosi suvida ibodat qilayotganida tushirib yo`qotib qo`yadi. Shoh Shakuntalani tan olmadi. Pokiza ayolning sevgisi oyoqosti bo`ldi. Endi haqiqatni yuzaga chiqarish payti yetib keldi va buni hind xalqining milliy an`analariga ko`ra ma`budlar amalga oshiradilar. Ular sevgisidan voz kechgan Dushyanta oldida asl haqiqatni ochish uchun bu voqeaga aralashadilar. Indra ma`budining izboshchisi Matali samodan tovush berib shoh Dushyantaga Shakuntalani kim ekanligini eslatadi. Shundan so`ng shoh barcha o`tgan voqealarni eslab, o`z qilmishidan uyalib, saroy qo`riqchilariga o`sha ayol va bola ni darhol topib keltirishlarini buyuradi. Xizmatchilar ularni so`rab- surishtirib tezda topib shoh saroyiga keltiradilar. Dushyanta esa Shakuntalaga to`y tamosha bilan uylanadi va el-yurt oldida o`z malikasi deb, Bharatani esa o`z o`g`li deb e`lon qiladi. Dramaning bir necha xil variantlari mavjud. Boshqa bir variantida Shakuntalaning Dushyanta tomonidan tani lishi yo`qolgan uzuk orqali amalga oshiriladi. Unga ko`ra Shakuntala muqaddas Gang suvida ibodat qilayotganida o`zi

bilmagan holda Dushyanta sovg`a qilgan uzukni tushirib qo`yadi. Uni esa baliqlar yutib yuborgan bo`ladi. Baliqchilar ovlab to`tgan baliqlaridan birini qornini yorganlarida uning qornidan shoh muhr tushirilgan uzuk chiqadi. Bundan hayratda qolgan baliqchilar muhrni tanib darhol uzukni saroyga olib boradilar va bo`lgan voqeadan shohni xabardor qiladilar. Uzuk esa shohga bundan olti yil avval bo`lib o`tgan tarixni eslashiga yordam beradi. Uzuk orqali Dushyanta kelgan ayol Shakuntala, u bilan birga kelgan bola esa ular o`rtasidagi muqaddas sevgining mevasi ekanini darhol tushunib yetadi va tezlik bilan soqchilar orqali Shakuntalani toptiradi. Soqchilar ularni suv bo`yidan topib keladilar. Dushyanta Shakuntaladan kechirim so`raydi va katta to`y tomosha qilib unga uylanadi. Shakuntalani saroy malikasi va o`g`li Bharatani esa taxt vorisi deb e`lon qiladi. Shu bois ham asar ba`zi boshqa tillarda, jumladan, o`zbek tilida ham «Yo`qolgan uzuk» nomi bilan tanilgan. «Xabarchi bulut» («Meghaduta») Kalidasaning lirik asarlari qatoriga kiradi. Asar go`zal bir ayolga bag`ishlangan sevgi qo`shig`idir. Asarning syujeti quyida gi cha: Asar qahramoni Yaksha qandaydir xatoga yo`l qo`yadi va uni janubga surgun qilib yuboradilar. U o`z ma`shuqasidan ajraladi, hijron azobida qiynaladi. Asar tuzilishi hijron azobida qolgan ikki oshiqning bir-biriga yo`llagan maktublari tarzida bo`lib, bunda bulut xabar yetkazuvchi sifatida qo`llanilgan. Bulut bir oshiq xabarini ma`shuqaga yetkazish maqsadida qanchadan-qancha yerlarni - shahar, qishloq, bog`-rog`, tog`, cho`l va vodiylarni ( bosib o`tib xabar kutayotgan ikkinchi oshiqqa ma`shuqasidan xat yetkazadi. Asarda ko`proq insonlar emas yarim ma`budlar ishtirok etadi. Bunda Yaksha doim bulutga murojaat qiladi, u bilan ma`shuqasi haqida suhbat lashadi. Yaksha janubdagi Ramagiri tog` etaklaridagi o`rmonlarda yashaydi. Bu yerdagi daryoda o`z vaqtida Ramayana qahramonlari Sita va Ram cho`milgan ekan. Kalidasa o`z asarida bu qadimgi eposlar «Maxabharata» va «Ramayana» hamda «Brixatkatxa» lardan ham foydalanib o`z asarini yanada qiziqarli qilib yaratgan. Bu esa Kalidasa o`z asarlarni yaratishda xalq ijodidan qanchalik ko`p foydalanganligidan darak beradi.

Kalidasaning o`z ona yurti Hindistonning har bir daryo, tog` va bog`- rog`lari, dashtu-biyobonlarini qanchalik yaxshi bilishini aynan mana shu asari ko`rish mumkin. Har joyni tasvirlaganida muallif uni o`sha ma`shuqa go`zalligi, uning sevgi ehtiroslari va hijron azoblari bilan bog`lagan holda tasvirlaydi. Birinchi bor hind she`riyatida Yaksha mifologik qahramon emas, balki oddiy bir oshiq inson sifatida yaratilgan. Yaksha aslida boylik ma`budi Kubera tomonidan janubga surgun qilingan edi. Asar qahramonlari yarim ma`budlar bo`lsa-da, oddiy insonlarning hayoti, ichki kechinmalarining bayoni sifatida hikoya qilingan. «Megxaduta» asari faqat she`riy asar emas, balki Hindiston geografik tuzilishining tasviri desak xato bo`lmaydi. Ikki oshiq o`rtasidagi masofani bosib o`tuvchi personaj sifatida Kalidasa bulut obrazini olgan. Bulut shimoldan janubgacha bo`lgan kattagina hududni ( Himolay tog`laridan tortib janubdagi Ramagiri tog`larigacha bo`lgan masofa orasida joylashgan barcha mamlakatlarni to`liq tasvirlab beradi. Bunda muallif nafaqat turli shohliklarni, balki ularda yashovchi xalqlar haqida ham to`liq ma`lumot berib boradi. Bunda Kalidasa ularning urf-odatlari, tili, turli kasb-hunarlarigacha gapirib o`tadi. Ular orasida dehqonlar ham, ularning dalada mehnat qilayotgan ayollari ham, turli ziyoratgohlarni ziyorat qilib yurgan sayyohlar ham, uchrashuvlarga shoshilayotgan oshiq qizlar ham, gul sotuvchilar ham va shu kabi turli xalq vakillarining tasvirini uchratish mumkin. Ularni tasvirlashda Kalidasa she`riyatning «mandakranta» (ya`ni sekin-asta harakatlanuvchi) usulidan foydalangan. «Ragxular sulolasi» («Raghuvansha») quyosh sulolasiga mansub Ragxular avlodiga bag`ishlangan asar. Asar boshida Kalidasa Ragxular avlodi haqida o`zidan avval o`tganlar fikrini keltiradi. Kalidasa Ragxular avlodining barchasi haqida so`z yuritmaydi, faqat shoh qanday bo`lishi kerak degan savolga javob berganlar fikrini keltiradi. Jumladan, Dilip, Ragxu, Aji, Dasharatxa, Rama, Qo`shi kabi odil shoh sifatida dong taratgan shohlar nomini tilga oladi. Masalan, Kalidasa Dilip shohi haqida shunday deydi: «U dehqonlardan hosilning oltidan bir qisminigina boj sifatida olar edi». Shu tarzda, Kalidasa har bir shohning faqat ijobiy xislatlari haqidagina so`z yuritgan.

«O`g`ilning tug`ilishi» («Kumarasambhava») asarida Parvati ma`budining Shiva ma`budiga bo`lgan muhabbati bayon etilgan. Avvaliga Shiva Parvatining muhabbatini rad etadi, lekin Parvati o`z muhabbat kuchi bilan Shivani yana qayta o`ziga qarata oladi. Asar ma`budlar hayoti haqida bo`lsa-da xuddi insonlar hayotidek tasvirlangan, lekin unda oddiy insonlar ham ishtirok etadilar. Shunisi qiziqki, Kalidasa asarlarida, ko`pincha, inson o`z his tuyg`usi bilan hatto ma`budlarni ham zabt etish xususiyatiga ega ekanligi ta`kidlanadi. «Malyavika va Agnimitra» («Malyavika Agnimitra») Asar hind adabiyotidagi an`anaviy getera ayolning hayoti va uning sevgi mojarolari muammosiga bag`ishlangan. Asarda Malyavika getera, Agnimitra esa shoh. Ular o`rtasida sevgi mojarosi yuz beradi. Getera ayolnng saroyda qanchalik ahamiyat kasb etishi va ularning bu kasbdan qanday qilib ozod bo`lishi mumkinligi mana shu asar mazmunida yoritilgan. «Yil fasllari» («Ritusamhara») Hindistonda jami oltita fasl bor. Demak, ularning har biri ikki oydan davom etadi. «Ritusamhara» asari mana shu fasllar tasviriga bag`ishlangan. Bu asar nafaqat qadimiy, balki bugungi kun hind adabiyotida ham fasllar haqidagi yagona va qimmatli asar hisoblanadi, chunki Kalidasadan oldin ham undan keyin ham hech bir yozuvchisi yoki shoir fasl larni bunchalik go`zal va batafsil tasvirlab bermagan. Unda fasllar quyidagicha berilgan: «Nidagxa kal» («Nidagha kal») ( birinchi faslning (may-iyun) nomi. Bu faslda quyosh nuri kundo`zi yeru-ko`kni qizdirib hammani behol qilsa, kech kirganda quyosh botib oyli tun boshlanadi va faqat shundagina inson o`zini yaxshi his qilib, kechasining biroz salqinidan, oy nuridan bahra olishi, biroz cho`milib, gullar taqib, kechki salqinda boshlanadigan gavjum hayotni tasvirlaydi. Issiq hatto hayvonlarni ham loxas qilib qo`yadi. Bunda ular hatto o`z dushmaniga bo`lgan g`azabini ham, muhabbatini ham unutib yuborishi, ilon tovusni quvlamay, she`r esa filni ketiga tushmay, ilonni toshbaqaga tegmay qo`yishi va har bir jonzot faqat o`z jonini issiqdan asrash talvasasiga tushib, salqin joy yoki muzdek suv qidirishdan boshqa tashvishi bo`lmasligi haqida so`z boradi. Asar oxirida muallif kitobxonga yoz faslini yaxshi o`tkazib olish niyatini bildiradi.

«Varsha kal» («Varsha kal») ( ikkinchi fasl nomi (iyul-avgust). Bu fasl ham o`zgacha gasht olib keladi. Issiq havodan keyin kelgan yomg`ir fasli barchaning joniga oro kiradi. Sevishganlar yomg`ir tagida uchrashib sevgi va visol lahzalarini o`tkazadilar. Indra ma`budi osmonga bulutlarni haydab yomg`ir quydiradi. Tabiat yomg`irdan yana qayta uyg`ongandek bo`ladi. Changlardan tozalangan tabiat yanayam go`zallashadi, bundan tashqari yomg`ir yaxshi hosil garovidir. Bu faslda qattiq yoqqan yomg`irdan ariqlar, ko`llar va daryolar toshadi, yomg`irdan keyin ochilgan gullar bilan ayollar sochlarini bezab tabiat qo`yniga, tog` yon bag`irlariga aylangani chiqadilar. Hindistonda bu fasl «Barsat ka maxina» yoka «Savan ka maxina» («yomg`ir oyi») deb ham ataladi va xalq orasida bu fasl sevgi fasli nomi bilan yuritiladi. Shu bois muallif bu faslni tasvirlashni tugatishda har bir kitobxonga «Barsat oyi senga muxabbat olib kelsin» deb tugatadi. «Karat» («Karat») ( uchinchi ko`z faslining nomi (santabr-oktabr). Bu faslni Kalidasa xuddi kelinchakka o`xshatadi. U xuddi kelinchakka o`xshab «kasha» guliga bezanib keladi. Ko`z ayol go`zalligi bilan qiyoslanib, uning bilaklaridagi bilakuzuklarining qo`ng`iroqdek ovozi bilan solishtiriladi. Qizil nilufar ayolning labi, tovusning yurishi ayolning yurishlari, ko`k nilufar ayolning qoshi bilan qiyoslanadi. Bu faslning ham o`ziga yarasha qulayliklari haqida ham so`z boradi. Unda odamlar sekin-asta issiq havodan qutulib kelayotgan sovuq qishga tayyorgarlik ko`ra boshlaydilar. «Xemant»(«Hemant») ( qish faslining birinchi qismi (noyabr-dekabr). Bu faslda daraxtlar bargini to`kadi, nilufar gullari uyquga ketadi, yerni tuman qoplaydi. Ayollar so`ligan va hidini yo`qotgan gulchambar lardan o`zlarini va uylarini tozalay boshlaydilar. «Shishar» («Shishar») ( qish faslining nomi (yanvar-fevral). Bu faslda hamma sovuqdan jon saqlash payiga tushib qoladi. Issiq kiyimlar kiyib, pechkani oldida issiq choy ichib o`tirish odamlarga odat tusiga kiradi. Lekin sovuq faslning o`z gullari mavjud. Ayrim daraxtlar shunday gullaydiki, hatto yoz faslida ham bunday gullarni uchratish qiyin.

«Vasant» («Vasant») ( fasllarning go`zali bahor faslining nomi (mart- aprel). Bu faslda hammayoq ko`kalamzorga aylanadi. Mango gullari va asalarilar uyini buzganidek hammada sevgi va quvonch tabiat bilan birga uyg`onadi. Bahorda tabiat qayta tug`ilib yana ham go`zallashadi. Daraxtlar gullar bilan to`ladi. Kunduzlar yoqimli issiq, kechalar yoqimli salqin bo`ladi. Ashoka daraxti gullaydi. Bu faslda yerda sevgi xudosi hukm suradi. Sevgilisidan ayrilganlar iztirob bilan kuylab, bulutdan bu haqda sevgilisiga xabar yetkazishini iltimos qiladi. Bulut go`yoki uchib yurib yulda qizga bu haqda xabar yetkaza olishiga ishonib unga murojaat qiladilar. Bunda kezib yurgan bulut bosib o`tayotgan yo`ldagi tabiat go`zalliklari, shaharlar va saroylar, sharq bozorlari va boshqa turli ko`rinishlar kitobxon ko`z oldidan o`tadi. Bu asarda ham Hindistonning tabiati go`zalliklari va geografiyasi bilan yaqindan tanishamiz. «Qo`lga kiritilgan Urvashi» («Vikramurvashi») asarining syujetini Kalidasa qadimgi hind adabiyotidan olgan. Bu drama afsonaviy bo`lib, shoh Pururvasa va Urvashi haqidadir. Urvashi osmon ma`budasidir. Shoh Pururvasa esa Soma xudosining o`g`li Buddxaning o`g`li. U oy sulolasiga mansub. Onasi Ila bashariyat onasi hisoblanmish Manuning qizidir. Kalidasa asarlarida shoh obrazi ko`p, lekin Pururvasa eng yaxshi shoh obrazidir. U dramada ko`proq shoh sifatida emas, balki sodiq oshiq sifatida gavdalangan. Shohning sevgi iztiroblarini tasvirlash uchun Kalidasa katta-katta monologlardan foydalangan. Uning sevgilisi Urvashi esa osmon qizi bo`lgani sababli u yerga qaytib chiqib ketishi lozim edi. Yer yuzida u, to farzandi tug`ilguncha yashashi lozim edi. Lekin Kalidasa uchun sevgi eng muqaddas tuyg`u bo`lganligi sababli oshiqlarni bir-biridan ajratgisi kelmaydi va farzand tug`ilganligi haqidagi xabarni osmondan yashirish epizodini kiritadi. Diniy nuqtai nazardan qaraganda, har bir inson Yaratganga intilishi, yerdagi gunohlardan tezroq qutulib abadiy rohatga intilishi kerak, lekin Kalidasa baxtni faqat yerda, va aynan sevgida, deb biladi va bu baxtni eng yuksak baxt deb biladi. Urvashi ham jannatdek go`zal osmon hayotini yerdagi sevgiga almashadi. Shu tarzda asar yaxshilik, ya`ni sevgi g`alabasi bilan tugaydi.

Kalidasa ijodining ahamiyati. Kalidasa ijodining keyingi davr adabiyotiga, xususan, hind dramaturgiyasiga ta`siri juda katta. Hind dramatur giyasida Kalidasa yaratgan an`ana bugungi kungacha ham hind teatr sahnalarida qo`llanib kelinmoqda. Kalida sadan ta`sirlanib dramatik asarlar yaratgan uning bir qancha shogirdlari ham bo`lgan. Ulardan ayrimlarining nomini Kalidasa o`z asarlarida tilga olgan. Jumladan, Bxasa, Saumilu, Kaviputru va boshqalar. Kalidasa o`z dramalarida ko`proq shoh saroyi, uning atrof muhiti bilan bog`liq voqealarni va shu bilan bir qatorda shohning shaxsiy hayotidagi muhabbat mojaro larini ko`proq tasvirlagan. Bu obrazlarda Kalidasa shohning ijobiy va salbiy xususiyatlarini ochib berishni, uning kamchiliklariga sababchi bo`lgan shaxsiy xususiyatlarini ochiq tanqid ostiga olgan. Shu bois uning shoh obrazidagi qahramonlari odil va xalqparvar bo`lish bilan bir qatorda o`z vazifasini, o`z majburiyatini unutgan, uni suiste`mol qiladigan shohlar ham bo`lgan. Lekin asar yakunida ular, ko`pincha, ma`budlar yoki xalq donishmandlari yordamida to`g`ri yo`lni topib o`z orzu va maqsadlariga erishadilar. Kalidasa o`z pyesalarini sahnalashtirishda o`zidan oldin o`tgan turli mualliflarning teatr san`atiga oid yaratgan risolalari bilan yaqindan tanishib ulardagi hali sahna yuzini ko`rmagan qonun qoidalarni teatr sahnasiga olib chiqadi va ular yaratgan yangiliklarni birinchi bor sahnada qo`llashni boshlaydi natijada teatr san`atini yanada yuqori pog`onaga ko`tarilishiga sababchi bo`ladi. Shu bois Kalidasa davrida hind dramaturgiyasi o`zining taraqqiyot cho`qqisiga chiqqan deb bejiz aytilmaydi. Kalidasaning teatr sahnasiga olib kirgan yangiliklaridan yana biri ko`ptillilikdir. Ko`ptillilik ilgari ham bo`lgan bo`lsa-da, Kalidasa uni yana ham rivojlantirdi va har bir sahna ko`rinishiga kiritdi. Bu esa mahalliy tillarning badiiy jihatdan sayqalla nishida katta ahamiyat kasb etdi. Kalidasa o`z pyesalarini yaratishda xalq donishmand ligiga ko`p murojaat qilgan. Shu sabab uning pyesalarida xalq maqol va matallari juda ko`p. Kalidasa saroy dramaturgi bo`lsa-da, hech qachon xalq manfaatlaridan uzoqlashmagan. U shohni, lozim bo`lsa maqtov ostida qoldiradi, lozim bo`lsa tanqid ostida. Jumladan,

Shakuntala dramasida shoh Dushyantaning Shakuntalani unutib uni ko`p yillik azobga qo`yishini shohning salbiy tomoni sifatida bemalol tanqid ostiga oladi. Xulosa qilib aytganda, Kalidasa ijodi bizga qadimgi hind dramaturgiyasi va teatr san`ati haqida to`liq tasavvur hosil qilishga imkon beradi. U nafaqat qadimgi hind dramaturgiyasining balki butun Hindiston dramaturgiyasining eng yirik vakilidir. Uning drama sohasiga, uning ravnaqiga qo`shgan hissasi beqiyosdir. Uning pyesalari esa hanuzgacha hind xalqining eng sevimli dramalari bo`lib qolmoqda. Tayanch so`z va iboralar: nidagxa kal, Vilyam Djons, qora ona, Xabarchi bulut, varsha kal, Shakuntala, Ost-Indiya, Georg Forster, karat, Gyote, Karamzin, Ragxuvansha, Aryabxatt, Braxmagupta, yil fasllari, Qutb-Minor, Agnimitra, Ajanta-Ellora, Kali man, Parvati, shishar, Megxaduta, Ritusamhara, Kumarasambxava, Malyavika, Vikramurvashi xemant, vasan,. Roman va satiraning shakllanishi 6.1 Shoir Bharatrixari ijodi Bharatrihari Bharatrixari yashagan davr imperator Harsha shohlik qilgan davrga to`g`ri keladi. U haqidagi dastlabki ma`lumot Xitoylik sayyoh I Szin asarlarida uchraydi. Unga ko`ra Bharatrixari VII asr o`rtalarida yashagan deb taxmin qilinadi. Lekin uning qachon olamdan o`tgani xaqida ma`lumot yo`q. I. Szinning Bharatrixari haqidagi ma`lumoti ko`p asrlargacha Xitoy chegaralaridan tashqariga chiqmagan. Faqat XIX asrda I. Szinning sayohat taassurotlari ingliz tiliga tarjima etilganidan keyin Yevropa Bharatrixari nomi bilan birinchi bor tanishadi. Hindistonda esa uning nomi dastlab IX asrda Somadeva Surning «Yanastilaka» asarida uchraydi. Noma`lum muallif tomonidan yozilgan bir she`rda ham Bharatrixari haqida so`z yuritilgan bo`lib u quyidagi misralarni bitgan: Yest mnogo velikix poetov,

Yest mnogo velikix uchenix, No tolko odin Bharatrixari Velik kak poet i ucheniy. Bharatrixari o`z dunyoqarashiga ko`ra umumjamiyat qarashlaridan farqli ravishda diniylikdan yiroq bo`lgan. Bharatrixari she`riyatining mazmuni muqaddas kitoblar, ulardan ham avval yaratilgan vedalar, va qolaversa, Yaratganni ham tanqid qilish bilan bog`liq bo`lgani sabab o`z davrida va undan keyingi ko`p asrlar davomida uning shaxsiyati ham, ijodi ham tan olinmay kelingan va unga qarshilar ham juda ko`p bo`lgan. Ayniqsa, uning «Vakyapadiya» ( «So`z haqida ilm» asari haqida turli xil fikrlar bildirilgan. Faqatgina X asrda Utpalacharya birinchi bor Bharatrixarining nomini tilga olgan. Uning grammatika sohasida ko`p yangiliklar, nazariyalar yaratgani, ayniqsa sanskritni o`rganish borasidagi ilmiy izlanishlariga ko`p tanqidiy fikrlar bildirilgan. Jumladan, S. Ayyar Bharatrixari asari haqida fikr bildirib, «Bharatrixarining xatosi shuki, u sanskrit tilining qoidalarini tushuntirish o`rniga falsafiy qarashlarga berilib ketgan» degan edi. Lekin bu xususiyat deyarli barcha davr adabiyotiga xos bo`lib hind adibiyotini falsafasiz tasavvur etib ham, falsafasiz tushunib ham bo`lmaydi. Ularda «artxa» ( boylik, «kama» ( sevgi, «dharma» ( dunyo haqida fikr mulohazalarning hayotiy ahamiyati aynan adabiyot sahifalarida yoritib beriladi. Jumladan, moksha ( ruh ozodligi haqidagi qarashlar esa «Maxabharata» eposining o`n ikkinchi kitobini to`liq egallagan. U «Mokshadharma» deb ataladi. Bxagavadgitaning oltinchi kitobi ham shu muammoga bag`ishlangan. Bharatrixari asosan grammatika mutaxassisi bo`lgan. U Patanjali, Panini kabi buyuk grammatik larning asarlariga ham izohlar yozgan. U grammatikani barcha bilimlarning asosi deb bilgan va uni quyidagicha baholagan: Visochayshim iz podvijnichestv, Naiblijayshim k Braxmanu, Mudriye nazivayut pervoy Grammatiku sredi ved. Yana bir she`rida: Yest pervaya stupen

Na lestnitse k osvobojdeniyu; Eto pryamaya doroga Dlya vsex, jajdushix mokshi. Grammatikani bilmasdan turib gapni to`g`ri tushunish mumkin emas, demak gapni to`g`ri tushunmaslik vedalarni to`g`ri tushunmaslikka olib keladi. Shu sabab grammatikani bilimlar asosi deb hisoblagan Bharatri xari. Uning bunday qarashlari ortodoksal braxmanlar fikriga doim qarshi bo`lib ular bilan doim to`qnashuvga uchrar edi. Shu sababli ham ko`p vaqtlargacha u haqida hech kim hech narsa yozmagan. Uning hayoti haqidagi ma`lumotlar ko`pincha ikkinchi darajali manba deb qaraladigan meroslar tarkibidan qidirilgan. X asrgacha Bharatrixari haqidagi faqat uchta eslatmani uchratish mumkin va ularning hammasi tanqidiy mazmunda. XI asrda Kshemendra o`z asarida uning nomini tilga olgan. XIII-XIV asrlarga qarashli bir yozma yodgorlik tarkibida ham uning nomi uchraydi, lekin asar muallifi aniq emas. Taxminlarga qaraganda muallif jayn dini vakili Merutunga deb hisoblashadi. Asar «Yarim tarixiy shaxslar hayoti haqida afsonalar kitobi» deb nomlangan. Bharatrixari haqida u yerda birinchi marta ijobiy fikr bildirilgan: «Bir braxman Panini grammatikasini yaxshilab o`rganish uchun Ganesha ma`budiga murojaat qiladi. Ganesha esa uning iltijosini qabul qiladi va amalga oshiradi. Braxman esa saroyga borib grammatikani to`liq gapirib beradi va shoh uning bu bilimi uchun taqdirlaydi. Natijada u to`rt xotinlik bo`ladi: to`rt ayoli to`rt kasta vakillari edi. Kshatri kastasi vakili bo`lgan xotinidan Vikrama ditya tug`iladi, shudra kastasidagi ayolidan Bharatri xa ri tug`iladi. Past tabaqa vakili bo`lganligi sababli darsda barcha o`quvchilar bilan birga o`tirib emas, balki pastda, yer ostida o`tirib bilim oladi. Ustozi ikki misra she`rni tahlilga berganida yuqoridagi uch o`g`il she`rning ikkinchi qatorini tushunmaganligini bildiri shi kerak edi. Shuni qilmaganligi uchun ustozdan gap eshitadi. Shunda u o`rnidan turib yuqoriga chiqib ikkinchi misrani mazmunini aytib beradi. Ustozi esa uning bilimdonligidan hayratda qolgan ekan». Gollandiyalik missioner Roger ham Hindistonga safar qilib u yerda Bharatrixari haqida eshitganlarini o`z kitobida yozib qoldirgan. Ko`p kitoblarda

Bharat rixariga «shudra» kastasi vakili, lekin juda aqlli, zehnli, ilmli deb ta`rif beriladi. Bharatrixari, yuqorida aytganimizdek, asosan grammatika mutaxassisi sifatida tanilgan. Lekin u yaxshigina shoir ham bo`lgan va undan ajoyib mazmundagi she`rlar meros bo`lib qolgan. Bharatrixari ikki yangi janr yaratish bilan o`z davri she`riyati rivojiga katta hissa qo`shgan. Ular: «shataka» va «dashaka» («o`z miralik») janrlari bo`lib «shataka» «yuz misra», «dashaka» esa «o`n misr» degan ma`nolarni anglatadi. Bharatrixarining «shataka» janrida yaratgan uchta asari ma`lum, ular: «Nitishataka», («Siyosat haqida»), «Shringarashataka» – («Sevgi haqida»), «Veyragya – shataka» («Hijron haqida»). Roger asarida birinchi marta Bharatrixari asarlarining shakli haqida ma`lumot berilgan. Uning yozishicha, har bir shataka o`n bobga bo`lingan. Demak, bir «shataka»da o`nta «dashaka» bo`lib, o`nta o`n misralik dashakadan bitta yuz misralik shataka tuzilgan. Gollandiyalik Roger Bharatrixarining «Nitishataka» hamda «Veyragyashataka» asarlari to`g`risida so`z yuritadi va ularni didaktik ahamiyatga ega bo`lgan, xalq ilmini o`zida mujassamlashtirgan, xuddi kinoyali hikoyalar, ya`ni pritchalarga o`xshab yozilganligini ta`kidlab o`tadi, lekin ikkita shatakada to`qqizinchi va o`ninchi boblar yo`qligi ham aytib o`tadi. Darhaqiqat, shatakalar, hanuzgacha, xuddi shu shaklda mavjud. Roger Bharatrixarining yana bir asari haqida so`z yuritadi. Bu «Shatakatrayam» bo`lib uni «Trishati», ya`ni «Uch yuz misra» deb ham ataydilar. Bu asar to`liq holda mavjud. Bharatrixariga tegishli boshqa asarlar haqida boshqa so`z yuritilmagan. XVII-XVIII asarlarga kelib Bharatrixarining aniq uchta asari borligi aniqlangan. Bular: «Shatakatrayam», «Vakyapadiya» va «Maxabxashyatika». «Shatakatrayam» 1948 yilda hind matematigi, filologi va tarixchisi D.D. Kosambi tomonidan ishlan gan. U bu asarning tanqidiy matnini nashr ettiradi. Kosambi sakkiz yuz misralik asarni to`liq o`rganib chiqadi. Asarning birinchi qismi «Nitishataka dir». U ma`budni kuylash bilan boshlanadi. Mana shu qismda muallif haqida ma`lumot borilgan.

«Niti» so`zining leksik ma`nosi siyosat, etika, bilim va shunga o`xshash ma`nolarda ishlatilishi mumkin. Lekin bu yerda uning ma`nosi «Haq qarashlari», ya`ni «Yaratganning siyosati» ma`nosida qo`llanilgan bo`lib Bxratrihari Yaratgan haqidagi o`z qarashlarini mana shu asar mazmunida bergan. «Nitishataka»da ham o`nta «dashaka» dan tashkil topgan. «Dashaka»larning nomlani shi quyidagicha, Masalan, «Ahmoqlar haqida o`nlik», «Olim lar haqida o`nlik», «Boylik haqida o`nlik», «O`zgalarga yordam haqida o`nlik», «Taqdir haqida o`nlik», «Karma haqida o`nlik» va boshqalar, masalan, «Ah moqlar haqida o`nlik» dan namuna: Chtob skrit nevejestvo, Molchanye sozdano Tvorsom ( Vsegda glupsov ono ukrasit. Osobenno v sobranye mudrix. SHe`rlardan birida Bharatrixari shunday deydi: Ne ruxnet etot mir, Poka jiv chelovek, Kotoriy rodichey svoix Nasitit smojet, I k slugam – dobrim bit, I xitrim – s podletsom, S saryami – diplomatom, Doblestnim – s vrachom, Reshitelnim – sred jenshin, Terpenya polnim (s dryaxlim starikom I k dobrim lyudyam – polnim dobroti. * * * Kogda sloni moguchiye v okovax, Tomyatsya ptitsi v kletkax, Zatemneni planetami Luna i Solnse, A mudriy nish, ( ya veryu v mosh Sudbi. Yana bir she`rda deydi:

Yesli xochesh, mudrets, nasladitsya blajenstvom, Ne stremis ti ni k podvigam, ni k prestuplenyu, Znay lish molis pred boginey Krivuley – Ved eto ona chestnix ( v merzavsev, Umnix lyudey v durakov obrashayet. Druzey ( vo vragov i nezrimoye – v zrimoye, Amriti sladost – v smertelneyshiy yad! Bharatrixari dunyoni, uni anglash uchun yaratilgan barcha bilimlarni, undagi qonun qoidalarni, barcha dinlarni, inson hayotinin har bir ikir-chikirini, g`am-tashvish va muammolarini chuqur o`rganadi. Avvaliga adib bu bilimlarning barchasiga, xoh ular diniy bo`lsin, xoh falsafiy, xoh xalq tajribasi mevasi bo`lsin, qattiq ishonadi va ularni insonni baxt-saodatga eltuvchi bilimlar sifatida qabul qiladi. Lekin hayoti davomida na mantra(tilovat)lardan, na ibodatdan, na olgan chuqur bilimlaridan inson baxtli, saodatli hayotga erisha olmayotganligini kuzataverib bu bilimlar hayotda o`z mazmunini oqlamasligini, ular insonning hech bir muammosini hal qila olmasligini tushunib yetadi. Hech qaysi bilimdan o`z savollariga to`liq javob topa olmagan Bharatrixari Yaratuvchini bir «Krivulya», ya`ni «O`z o`zini paysalga soluvchi» ekan degan xulosaga keladi va bu xulosalarini o`zining she`riy misralari orqali bayon etadi. Bharatrixaridagi bu ichki qarama-qarshiliklar uning olam va undagi bilimlar haqidagi fikrlarining tubdan o`zgarishiga olib keladi. Shoir o`z yashayotgan davrini, va umuman, dunyoning asliyatini tushunib yetadi. O`zining va jamiyatning hayoti tajribasi asosida borliq va insoniyat olamining muhim muammolari ularning sabab va oqibatlari, barcha dinlar va turli diniy g`oyalarning hayotdagi ahamiyati va o`rni nimadan iborat ekanligini tushunib yetib ular u kutgan natijani berishga qodir emasligiga ishonch hosil qiladi. Natijada Bharatrixarining olam haqidagi xulosasi uni qabul qilish emas, balki inkor etishdan iborat bo`lib dunyo tuzatib bo`lmas bir chigallik ekan degan xulosaga keladi.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Abramovich G. L. Vvedeniye v literaturovedeniye. M., 1970 2. Adabiy tur va janrlar. T., 1992. 3. Analiz literaturnogo proizvedeniya L., 1976 4. Ashurboyeva. Dj. Saadat Xasan Minto i yego novelistika. Avtoreferat dissertatsii. T.,1969 5. Barannikov. A.P. Obrazi sovremennoy prozi Hindustana 4., II A. 1930 6. Braginskiy. I.S. Problemi vostokovedeniya. M., 1974 7. Bichixina. L.V., Dubyanskiy A.M.. Tamilskaya literatura. M., 1987 8. Voprosi istorii, ekonomiki i kulturi narodov Sredney Azii. 9. Vzaimodeystviye kultur Vostoka i Zapada. M.,1987 10. www.wiki.arxiv.uz 11. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Uilyam Shekspir

Sobir Abdulla

XX asr o`zbek adabiyoti tarixi. Mahmudxo`ja Behbudiy xayoti va faoliyati. A.Avloniy. hayoti va ijodiy faoliyati

Sarvar Azimov

Abdulla Qahhоrning hayoti va ijоdi