Dostonlar tlining an`anaviy lingvofolkloristik qonuniyatlarga munosabati - Adabiyot - Referatlar

Dostonlar tlining an`anaviy lingvofolkloristik qonuniyatlarga munosabati

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Dostonlar tlining an`anaviy lingvofolkloristik qonuniyatlarga munosabati Reja: Kirish Mumtoz kitobiy uslubga xos ana`naviy vositalar 1. So`zlashuv nutqiga xos an`anaviy lug`aviy birliklar. 2. An`anaviy frazeologizmlar. 2.1 An`anaviy epik klishelar 2.2 An`anaviy uslubiy formulalar 2.3 An`anaviy epik aforizmlar 2.4 Barqaror epitetli birikmalar 3. Umumxalq tiliga xos leksik-frazeologik iboralar 3.1. So`zlashuv nutqiga xos leksik-frazeologik iboralar 3.2. Kitobiy nutqqa xos leksik-frazeologik iboralar.

Kirish O`zbek xalq og`zaki ijodining ulkan namoyandalaridan biri bo`lgan Ergash Jumanbulbul o`g`li tomonidan kuylangan dostonlar o`zining badiiy mukammalligi, beqiyos jozibadorligi bilan bir qatorda, nihoyatda boy lingvistik va lingvostilistik imkoniyatlari bilan ham ajralib turadi. Garchi shoir ijodida o`zi yashagan hudud lahjasiga xos unsurlar yetakchilik qilsa ham, u kuylagan dostonlarning uzoq asrlik tarixiy an`anaga egaligi og`zaki poetik ustdialektlarning eng muhim differensial belgilaridan biri bo`lgan an`anaviylik bilan aloqador qonuniyatlarni qiyosiy-tarixiy tahlil etish imkoniyatlari nihoyatda kengligidan dalolat beradi. Zero, milliy adabiy tilning tarkib topish bosqichlarida turkiy elatlar jonli so`zlashuv tilining o`zaro yaqin munosabatda bo`lishi va umumiy lingvistik qonuniyatlar asosida birlashib borishida umumturkiy asosga ega bo`lgan «Alpomish» va «Go`ro`g`li» singari turkum dostonlarning ahamiyati nihoyatda katta bo`lgan. Bunday ijodiy jarayonning ko`p asrlar mobaynida izchil davom etishi, turli lahja va tillarga xos unsurlarni dostonlarning uslubiy xoslangan birliklari sifatida shakllanishi va milliy tilga singib ketishida muhim ahamiyat kasb etgan. Jumladan, hozirgi o`zbek adabiy tilining izohli lug`atlaridan o`rin olgan so`zlar ichida aymoqi, ayqashmoq, alp, bozirgan, banot, sarjig`a singari qator so`zlarning uslubiy belgilariga ko`ra folklor pometasi bilan farqlanishi, og`zaki ijodning ana shunday ko`p asrlik ijodiy shakllanish jarayoni mahsullaridan nishonadir. Shuni ham ta`kidlash joizki, dostonlar tilida an`anaviylashgan so`zlarning aksariyati o`zining emosional-ekspressiv bo`yoqdorligi, ayni paytda, badiiy ijodning og`zaki janrlari miqyosida birdek keng tarqalganligi bilan uslubiy betaraf so`z va iboralardan farqlanib turadi. Shuningdek, ularning ko`pchiligi qardosh turkiy xalqlar folklor asarlarida hamda qadimgi turkiy yozma manbalarda ham keng qo`llanganki, bu dalillar turkiy xalqlar uchun umumiy bo`lgan tarixiy epik jarayon an`analarni taqozo etadi. Shubhasiz, dostonlar tilidagi an`anaviylik birgina og`zaki ijod manbalarida xoslangan so`z va iboralar bilan chegaralanmaydi. Chunki ularda til tarixining milliy bosqichlarida yozma badiiy ijod ta`siri asosida kirib kelgan lug`aviy birliklar, shuningdek, so`zlashuv nutqiga xos unsurlar ham o`z aksini topgan holda an`anaviylashgan. Aynan ana shunday lingvostilistik qatlamlar dostonlar tilining ko`p asrlik tarixiy taraqqiyot bosqichlarini farqlash va adabiy tilning vujudga kelish jarayonida epik manbalarning ishtirokini belgilshda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Shunday qilib, eposlarning tarixiy til sistemasida tutgan o`rnini belgilashda muhim bo`lgan an`anaviy unsurlar ular tilining leksik yoki frazeologik sathiga daxldorligi bilan o`zaro farq qiladi. Shunga ko`ra,

ularni quyidagicha ikki guruhga ajratish mumkin: a) an`anaviy leksik birliklar; b) an`anaviy frazeologizmlar. An`anaviy leksik birliklar o`zining funksional-uslubiy xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Xususan, ular quyidagilarda ko`zga tashlanadi: Mumtoz kitobiy uslubga xos ana`naviy vositalar. Dostonlarda ba`zi olmoshlar va kelishik qo`shimchalari o`zining tarixiy shaklida uchraydi. Masalan: Rustami qoidalarni o`rganib, bilib, andin so`ng borsang bo`lar edi (11). G`ayri-g`ayri joya keldim naylayin Ba`zi o`rinlarda vosita kelishiklardan avval n undoshining orttirilishi uchraydi: Ariq tubinda andiz, Daryo tubinda qunduz (Bt. 219). Fe`lning buyruq-istak mayli affiksining tarixiy –gil shakli qo`llanadi: Bul so`zima quloq solgil, Soqijon (Bt. 14). Maqsad ma`nosidagi ravishdoshning –gali shakli ishlatiladi: Tomosha qilgali keldim, Avazjon Aylamoq fe`lining quyidagi misralarda radif shaklida takrorlanishi ham mumtoz she`riyat an`analaridandir: Falakning hajridan bir dod aylayin Yolvorib haqqa munojot aylayin. Ayo undovining qo`llanishi ham mumtoz she`riyat uslublaridan dalolat beradi: Ayo to`ram, bir gapim bor anglab ol! Xullas, til tarixining turli bosqichlariga xos yozma badiiy ijod ta`siridan dalolat beradigan bu singari kitobiy leksik- grammatik unsurlar miqdori dostonlarda ancha salmoqli bo`lib, ular dostonlarning ikkinchi taraqqiyot bosqichidan dalolat beradi. 1. So`zlashuv nutqiga xos an`anaviy lug`aviy birliklar. Xalq dostonlari qadimdanoq og`zaki asosda yaratilgani tufayli ularda so`zlashuv nutqiga xos bo`lgan juda ko`p unsurlar kuzatiladi. Ular yuqorida keltirib o`tilgan yozma va og`zaki ijod jarayoni mahsullari bo`lgan leksik-grammatik birliklarga nisbatan oddiy so`zlashuv nutqiga xoslanganligi, dialektal bo`yoqqa egaligi bilan farqlanadi. Xususan, ular Ergash shoir dostonlarida quyidagi so`zlar misolida yaqqol ko`zga tashlanadi: sozchi (457), o`qig`ich (54), belbug`or (27), chopchon (15), bilgir (65), bir bilak (336), badrak (114), qochqinchi (84), jarchoq (122), kiyanki (44), bachchag`ar (97), kayvoni (313), beo`lchov (297), cholvor-shim (350), qarri-qurri (338), ilon-milon (397), uy-tom (262), qizlar-mizlar (224), qoruv qilmoq (51), to`balashmoq (36). Shunisi ham xarakterliki, dostonlarda bunday so`zlarning yozma nutqqa xos bo`lgan sinonimlaridan ham keng foydalaniladi: sozchi – sozanda (112) - ohanggir (112); o`qig`ich – duoxon (54) – kushnoch (156) – baxshi (422); tabib (88) - hakim (88); chopson-epchil (351); chaqqon (86).

Bunday sinonim qatorlarda ishtirok etadigan so`zlar o`zining emosional-ekspressiv bo`yoqdorlik darajasiga ko`ra ham farqlanadi: hayiqmoq-iqmoq-biqmoq (454), charchamoq- horimoq-tolmoq (440); olishmoq-kurashmoq (440); gulzor-chaman (109); katta-ulkan (351); o`yinchi (214)-nag`machi (214); ota (10)-qiblagoh (9); chopmoq (441) - yugurmoq (456) - ilg`amoq (442) - do`nmoq (350) - yo`rtmoq (448) - do`resa qo`ymoq (448) –shamolday xezlamoq (349) anqib ketmoq (442) kabilar. Ergash shoir dostonlarida turlicha harakat va holatlarning obrazli ifodasi sifatida so`zlashuv nutqida faol ishlatiladigan tasviriy so`zlardan ham unumli foydalaniladi. Ular quyidagi tematik guruhlarga mansubligi bilan xarakterlanadi: a) ko`z harakatini tasvirlashda: o`qraymoq, so`qnaymoq (312), chaqchiramoq, jovduramoq (304); b) gavda harakatini tasvirlashda: sallanmoq (311), irg`almoq (300), do`lanmoq (305); v) kiyim-kechak holati va harakatini tasvirlashda: halpiramoq, shalpiramoq, yaltiramoq (304) seldiramoq (303); tana a`zolarining harakatini tasvirlashda: qayqaymoq (292), kajraymoq (267), angraymoq (228) shangraymoq (228), qadraymoq (228) kabilar. Avval aytib o`tilganidek, Ergash shoir ijodiga mansub dostonlar o`zining dialektal asosiga ko`ra qipchoq lahjasiga xos unsurlar yetakchiligi bilan ajralib turadi. Funksional-stilistik nuqtai nazardan so`zlashuv nutqiga xos bo`lgan bunday so`zlar sirasiga qipchoq lahjasiga mansub ko`pchilik shevalarda uchraydigan quyidagi dialektizmlarni kiritish mumkin: anqov - gapga tushunmaydigan (213), Toshkent, Qovchin shevasida (O`ShL, 39); alacha – gilam, to`shak (263), Xorazm shevalarida (O`ShL 17); banot-baxmal (109), Qirq shevasida (O`ShL 43); chug`ul-g`iybatchi, g`alamis (8), Xorazm, Qashqadaryo shevalarida (O`ShL 306); jizziq - ichakka tiqilgan go`sht, yog` (457), Iqon shevasida (O`ShL 105); govgum -g`ira-shira qorong`ulik (57. II), Gurlan, Qashqadaryo (O`ShL 63); bo`rbay –boldir, Qurama, Jizzax shevalarida (O`ShL 54); Go`ssam-sarka (350), Jo`sh shevasida (O`ShL 69) uchraydi. Bulardan tashqari, dostonlarda «O`zbek xalq shevalari lug`ati»da qayd etilmagan so`zlarni ham uchratish mumkin: Aspatlamoq-avaylamoq, asramoq (368), bo`yov-o`spirin, tajribasiz (454), Go`loh-takasaltang, beobro` (356), jong-aks-sado (291), jaynamoq-yashnamoq (291), tumsa-bepusht (81), lot-o`lja (80), susqin-xohish, istak (323), sus- salobat (443) chidar-to`shov (268), o`shak-g`iybat, ig`vo (145), taysallamoq-qo`rqmoq (54) kabilar shular jumlasidandir. Shuningdek, Ergash shoir ijodiga mansub dostonlarda o`g`uz lahjasiga xos bo`lgan til unsurlari ham o`z aksini topadiki, ularning ko`pchiligini mazkur guruhlarga mansub bo`lgan milliy tillarda va

o`zbek shevalarida ham uchratish mumkin: Cho`q-ko`p, juda. Ozor, turk, qrim: chux/choq (Bud. I. 495; Rad. III, 2004). Dostonlarda: Cho`q savdoga qoldi boshim (Bt. 17). Tugul-unday emas ma`nosidagi inkor so`z. Turk, ozor va xorazm o`g`uz shevalarida: d д il//deil (Rad. III. 556; D.A. 40). Dostonda: Unday joy tugul, shunday katta shaharda do`stingning mushtday kecagi ham yo`q (Bt. 261). Sallanmoq - noz bilan tebranmoq. Turk, qrim va xorazm shevasida: sallanmoq (Rad. IV. 367. O`ShL 229). Dostonlarda: Irg`alib oyim jo`nadi, Sallanib oyim jo`nadi (Bt. 307). Do`lanmoq - to`lg`anmoq, har yoqqa tashlanib noz bilan yurmoq. Turk, ozor tillarida d ц lanmoq (Rad. III. 1714). Dostonlarda: do`lanip oyim jo`nadi (Bt.330). Dorimoq - hamla qilmoq, hujum qilmoq; uchrashmoq; nishonga urmoq. Turk, ozor va xorazm shevalarida darimak (Rad. III. 1678; O`ShL 78). Dostonda: Yuragi yo`q qalmoqqa, Och bo`riday doridi (Bt. 403). Xoldorxonga yoronlar, bir jazoyil doridi (Bt. 119). Do`nmoq - aylanmoq, qaytmoq. Turk, ozor, qrim va xorazm shevalarida d ц nm д k (Rad. III. 1733; O`ShL 89). Dostonlarda: Beklar yo`lda alvon-alvon do`nadi (Bt. 53). Yuzmoq - suzmoq. Turk, ozor va o`g`uz shevalarida jyzmak: (Rad. III. 618 F.A. 54). Dostonda: Daryoda yuzganlar kemaman soldir (Bt.175). Albatta, Ergash shoir kuylagan dostonlar tilida qo`llanuvchi lahjaviy so`zlar birgina leksik dialektizmlar doirasi bilan chegaralanmay, ularda doston ijrochilari bo`lgan etnik guruhlar jonli nutqining talaffuz me`yorlariga xos: tuval-tugal, bag`ana-bayna chach - soch, gana-goho, dush- duch, pano-panoh, yilon-ilon, sarmoy-sarig` moy, uyrat-o`rgat, arbamoq-avramoq kabi qipchoq lahjasining fonetik xususiyatlarini, shuningdek, dash-tash(qari), degra-tegra, do`lanmoq- to`lg`anmoq singari o`g`uz lahjasining fonetik qonuniyatlarini aks ettiruvchi so`zlar ham ko`p uchraydi. Xullas, «Go`ro`g`li» turkum dostonlari tilidagi og`zaki so`zlashuv nutqiga xos lug`aviy birliklarning aksariyati o`zining dialektal asosiga ko`ra qipchoq qisman, o`g`uz lahjasi bilan aloqadordir. Bu dalillar, o`z navbatida, mazkur manbalarning vujudga kelishida, turkiy xalqlarning eng yirik komponentlaridan hisoblangan ana shu etnik guruhlar samarali ishtirok etganidan ham dalolat beradi. 2. An`anaviy frazeologizmlar. Dostonlar tilidagi barqaror unsurlarning an`anaviyligi, avvalo, ularning dostonlararo sayyorligida, shuningdek, qadimgi turkiy manbalardagi ana shunday barqaror unsurlarga uslubiy o`xshashligida ko`zga tashlanadi. Boshqa tomondan esa, dostonlardagi frazeologizmlarning kitobiy hamda so`zlashuv

nutqiga xosligi ham ularning an`anaviyligidan dalolat beradi. O`z navbatda bu, dostonlar tilining yozuv shakllanganga qadar va undan keyingi taraqqiyot bosqichlarini ham aks ettiradi. Shuningdek, dostonlarda uchraydigan an`anaviy barqaror birikmalar o`zining kelib chiqish manbayi nuqtai nazaridan ham farqlanadi. Ana shularni e`tiborga olgan holda, dostonlardagi frazeologizmlarning quyidagi guruhlarini farqlash mumkin: a) xalq og`zaki ijodiga xos frazeologizmlar; b) umumxalq tiliga xos leksik-fraziologik iboralar. Xalq og`zaki ijodida shakllangan frazeologizmlar epik klishelar, uslubiy formulalar, epik aforizmlar va barqaror epitetli birikmalardan iboratdir. 2.1.An`anaviy epik klishelar. Ma`lumki, «klishe» termini ilk bor fransuz tilshunoslari tomonidan iste`molga kiritilgan bo`lib tildagi tayyor qolip holiga kelib qolgan barqaror birikmalarga nisbatan qo`llanadi. Nutqning stilistik yoki yordamchi xarakterdagi barqaror oborotlari bo`lgan quyma sintaktik birliklar so`zlovchining nutq jarayonida har xil munosabatlarini ifodalovchi kirish iboralar, undash, istash, xohlash, qarg`ash, so`kish, alqash ma`nolaridagi turg`un birliklarni o`zida birlashtiradi. Tadqiqotlarda bu birikmalar «klishelar», «nutqiy shtamplar», «frazeologik shtamplar» singari turlicha nomlar bilan yuritiladi va frazeologizmlarning alohida turlari sifatida ajratiladi. Dostonlarda mazkur nutqiy klishelardan hajman kengligi bilan farqlanuvchi, biroq funksional jihatdan o`xshash bo`lgan barqaror unsurlar ham borki, ular tadqiqotlarda «epik klishelar» deb yuritiladi.Bizgacha og`zaki asosda yetib kelgan epik asarlarning qayta ishlanishi, ommaviy va an`anaviy til birliklariga ega bo`lishidan dalolat beruvchi epik klishelar, nutqiy barqaror birliklardan kirish iboralar singari asar boshlanmasi va xotimasi sifatida, doston syujetidagi turli epizodlarni o`zaro bog`lash hamda qofiyalash uchun fursat yaratishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Og`zaki epik asarlarni xotirada uzoq saqlash uchun ham zarur bo`lgan barqaror bandlarga asoslangan ijro mexanizmlari birgina o`zbek yoki turkiy eposlar uchun xarakterli bo`lmay, boshqa xalqlarning, xususan, yevropa xalqlarining eposlari uchun ham tipik qonuniyat hisoblanadi Dostolarning umumturkiy epik jarayon bilan bog`liqligidan ham dalolat beradigan quyma qolipli tipik o`rinlar ularning muqaddima va xotima qismida ham qayd etiladi. Folklor asarlariga xos an`anaviy muqaddima va xotimalarning ba`zi unsurlari, Urxun-Enasoy bitiklarida ham o`z aksini topgan bo`lib, ular “Bilga xoqon” va “Kultegin” bitigidagi o`xshashliklar misolida ko`zga tashlanadi. Qiyoslang, “Kultegin” bitigida: Tengri-teg bolmish turk bilga qag`an

bu - tangriday, tangridan bo`lmish bilga xoqon bu dunyoga keldim /QTT. 89/, “Bilga xoqon” bitigida: Tengri-teg yaratmish turk Bilga qag`an sabim – tangriday tangri yaratmish turk Bilga xoqon so`zim /QTT. 127/. Tangriga murojaat bilan boshlanuvchi har ikki muqaddima, mumtoz dostonlardagi muqaddimaga xos an`anaviylikni eslatadi. Bitiklarning xotima qismlarida esa, ularni toshga o`yib yozgan shaxs ismi, tosh qo`yilgan sana va u vafot qilgan yil kabi tarkibiy o`xshashliklar bilan xarakterlanadi. Bulardan tashqari, qadimgi turkiy yozma manbalar va turkiy dostonlar uchun an`anaviy bo`lgan shunday tipik o`rinlar /klishelar/ ham mavjudki, ular bitiklarda yoki turkiy dostonlar miqyosida aynan takrorlanadigan o`xshash satrlar, she`riy bandlar, misralardan iborat ekanligi bilan ko`rib o`tilgan klishelardan hajman farqlanadi. Ayni paytda, bu kabi klishelar ma`lum bir bitig yoki doston doirasida ko`chib yurishi jihatidan individual va qayd etilgan manbalararo takrorlanib qo`llanishiga ko`ra esa, ommaviyligi bilan ham ajralib turadi. Ergash shoir dostonlarida bu singari epik klishelarning ommaviy xususiyati ularning bir necha boshqa dostonlarda aynan o`xshash ifoda vositalari asosida shakllangan quyidagi bandlar sayyorligi misolida ko`zga tashlanadi: Qilich kelar alab- alab, G`arib ko`ngil istar talab. Oltin kosa gulgun sharob Ichildi maydon ichinda (Bt. 73). Har uchala namunadan ko`rinadiki, misralardagi “kelmoq” fe`lining qilich harakatining jonlantiruvchi vositasi sifatida qo`llanishi, “alab-alab yoki yalab-yalab” takror ravishdoshlar bilan bir boshdan qirmoq, o`ldirmoq manzarasining yaratilishi, “g`arib ko`ngil” birikmasi vositasida g`azoga, jangga tashna qahramonlar obrazlarining gavdalantirilishi, “oltin kosada gulgun sharob ichildi” misrasi orqali esa, jangning muvaffaqiyatli yakuni aks ettirilishi ularning genetik jihatdan yagona ijodiy jarayon mahsuli ekanidan dalolat beradi. Tadqiqotlarda e`tirof etilganidek, turkiy epik asarlarda she`r tuzilishi, ya`ni ularning vazni, hijolar miqdori va misralardagi tovushlar alliterasiyasi, leksik takrorlar va ularning tabiat hamda hayvonot dunyosi bilan semantik bog`lanishi, genetik jihatdan eng qadimgi folklor janrlariga borib taqaladi. Darhaqiqat, insoniyat badiiy tafakkurining ilk mahsullari uchun xos bo`lgan bu xususiyat, turkiy xalqlar eposlarida o`zgarishsiz saqlangan sayyor poetik qoliplarda ham ko`rinadi Ergash shoir dostonlarida qahramonlarning olis va xatarli safari haqida hikoya qiladigan bu she`riy tasvir, qoraqalpoq “Qirq qiz” dostonida quyidagicha beriladi:

Bu misralar ham o`zining fonetik, leksik uslubiy vositalarga xos mushtarakliklar, ayniqsa, qulon- yovvoyi eshak /DTS 465/, bo`lon-katta gavdali vahshiy hayvon /DLT.I. 391/ singari qadimda mavjud bo`lgan hayvon nomlarining uchrashi ularni uzoq o`tmishga daxldorligidan dalolat beradi. Boshqacha qilib aytganda, mazkur she`riy parchada aks etgan tasvirning o`zi uning yaratilishi insonlarni o`rab turgan tabiatda hali qulon, tulki, bo`lon, quyon singari hayvonlar yura olmaydigan joylar ko`p bo`lgan davrlar bilan bog`lanishi haqida hikoya qiladi. Tadqiqot manbalarimiz va turkiy eposlar uchun mushtarak bo`lgan bu kabi an`anaviy poetik qoliplar ijodiy shakllanishi o`zaro chatishib ketgan “Go`ro`g`li” va “Go`ro`gli” dostonlarida nisbatan Dostonlararo ko`chib yuruvchi epik klishelarning xilma-xil namunalari ot egarlash, to`y- tantanalar bilan bog`liq epizodlar, jang manzarasi, qahramonlarning turli safarlari singari tipik motivlarda uchraydigan mushtarak epik klishelar miqdori o`zaro ta`sir imkoniyatlari kengroq bo`lgan milliy dostonchilikda salmoqli o`rin egallaydi. Masalan, Ergash shoir dostonlarida tez- tez takrorlanadigan quyidagi satrlar Fozil Yo`ldoshning “Alpomish” dostonidagi ana shunday tipik o`rinlardan hisoblanadi Yuqorida ta`kidlanganidek, Ergash shoir ijodida individual xarakterdagi epik klishelar ham mavjud. Masalan, shoirning «Bulbul taronalari» nomli besh jildligiga kiritilgan dostonlardan «Dalli», «Ravshan» /II tom/, hamda «Xushkeldi», «Qunduz bilan Yulduz» /III tom/ dostonlarida ko`chib yuruvchi quyidagi misralar ana shunday individual poetik qoliplardandir: a) otning shiddat bilan yugurib ketish jarayonini tasvirlashda ishlatiladigan epik klishelar: Ot boradi arsillab, Otgan o`qday tarsillab, Tilla uzangi, mahsi kavush, Tepsinganda qarsillab ... (Bt. III. 45/219). b) jang tasviri bilan bog`liq klishelar: Qo`shin keldi dasta-dasta, Yasov tortdi baland-pastda, Urush bo`ldi asta-asta, So`ng bo`p qoldi chaparasta (Bt.III. 107/II. 2.2. An`anaviy uslubiy formulalar. Epik klishelardan hajman kichik bo`lgan, biroq klishelar singari vazifaga ega bo`lgan turg`un satrlar, ikkiliklar ham dostonlarda keng qo`llaniladi. Bunday misralar olimlar tomonidan

«uslubiy formulalar» nomi bilan izohlanadi. Ergash shoir ijodida umumturkiy epik an`analar izidan dalolat beruvchi uslubiy formulalarning quyidagi namunalarini uchratish mumkin: Uchqurlikda qanotingdan qayrilding Tarkiban “qanotidan qayrilmoq”, “tuyog`idan toyrilmoq” iboralari birligidan iborat bo`lgan bu uslubiy formula, “Qirq qiz” dostonida, leksik ifodalarning qisman farqlanishi va grammatik jihatdan kontekstga moslanishini e`tiborga olmaganda, mushtaraklik kasb etadi: Keltirilgan ikkala misolda ham qayd etilgan turg`un birikmalar bilan qo`llangan uchqur, tulpor, juyruk so`zlarining metaforik nom ko`chishi, qahramonlarning ruhiy tushkunlgini yana ham kuchliroq ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur uslubiy formulaning qisman o`zgartirilgan shaklini Ergash shoir ijodiga mansub boshqa dostonlarda ham uchratish mumkin: Qayd etilganidek, uslubiy formulalar bir misradan ham iborat bo`lishi mumkin. Bu poetik qoliplar ham dostonlar miqyosida takrorlangan holda turli epizodlarni o`zaro qofiyalash, tasvirni kuchaytirish kabi vazifalarni bajaradi: Albatta, bu o`rinda biz dostonlardagi bu kabi qoliplangan misralarning barchasini keltirish va statistik tahlil qilish niyatida emasligimiz tufayli, ulardan ayrimlarini sanab o`tish bilan chegaralandik, xolos. Zero, dostonlar miqyosida qoliplangan holda turg`unlashgan bu birliklarning mavjudligi, ayniqsa, ularning milliy va qardosh turkiy eposlardagi shunday tipik o`rinlar bilan mushtarakligi, tadqiqot manbalarimizning tarixan mavjud bo`lgan umumturkiy epik ijod jarayoniga munosabatini ko`rsatuvchi muhim dalillardandir. Chunki bir butun she`riy bandlar, misralarning turg`unlashgan holda dostonlar miqyosida keng qo`llanishini bir yoki ikki asrlik muddat bilan o`lchab bo`lmaydi. Qolaversa, ibtidoiy folklor namunalarining qadimdanoq ana shunday ijro mexanizmiga asoslanganligi, qadimiy folklor an`analari ta`sirida yaratilgan deb baholanayotgan turkiy bitiktoshlarda epik klishelar va uslubiy formulalarga o`xshash qaytariq satrlarning uchrashi misolida ham ko`zga tashlanadi. Xususan, “Qadimgi turkiy til” darsligida qayd etilishicha, “Bilga xoqon” bitiktoshining 1-7 satrlari “Kultegin” kichik bitigining I-II satrlarining, “Bilga xoqon” bitigining 3-23 satrlari esa “Kultegin” ulug` bitigining 1-30 satrlarining aynan takroridir”. Bundan tashqari, “Kultegin” ulug` bitigidagi Tun udimadim, kuntuz olurmadim – tun uxlamadim, kunduz o`tirmadim mazmunidagi satrning “Kultegin” (Qtt. 107) kichik bitigining 12-satrida va “Tunyuquq” (Qtt. 74) bitigining 22 satrida uchrashi; “Bilga xoqon” (Qtt. 133) bitigida Bashlig`ig` yukunturtum, tizligig sokurtum – boshi borni ta`zim qildirdim, tizzasi borin cho`kkallatdim /10 satr/

ma`nosidagi satrning “Kultegin” (Qtt. 105) ulug` bitigining 2-15 satrlarida aynan va qisman o`zgartirilgan holda takrorlanishi dostonlardagi epik klishelarni eslatsa, “Tunyuquq” (Qtt. 74) bitigida “Qag`ani alp ermish, ayg`uchisi bilge ermish - xoqoni qahramon ekan maslahatchisi alloma ekan, mazmunidagi 21-29 satrlarning takror qo`llanishi individual poetik qoliplar bilan funksional o`xshashdir. 2.3. An`anaviy epik aforizmlar. Dostonlarda ma`no va mohiyatiga ko`ra insonlar turmushida duch keladigan voqyea-hodisalar, hatti-harakatlarni chuqur mushohada qilgan holda boy hayotiy tajriba asosida inson tabiatidagi ijobiy va salbiy xislatlardan ogoh etuvchi barqaror birikmalar anchagina uchraydi. Bunday aforizmlarning vujudga kelishida, dostonlarning bizgacha yetib kelishida o`zlarining ulkan hissalarini qo`shgan xalq baxshilarining ijodiy faoliyati, iqtidori, hayotiy xulosalari ham muhim o`rin tutgan. Dostonlarda o`z aksini topgan aforizmlar epik manbalar syujetiga mos holda turlicha tematik guruhlarni o`z ichiga qamrab oladi. Bulardan, ayniqsa, turkiy eposlarda keng tarqalgan farzandsizlik motivi bilan bog`liq aforizmlar alohida o`rin tutadi: Bu dunyoga keldim bir o`zim, Shunchaki olamga yoyildi so`zim. Otim qolar, qolmas dunyoda izim... /Bt. 165/. Turmushda uchrab turadigan bunday dramatik holatni chuqur anglash, his qilish, baxshilarni quyidagi didaktik xulosaga olib keladi: Darhaqiqat, doimo barhayot bu o`gitlarda e`tirof etilganidek, jamiyat kelajagi, avlod davomi farzand bilandir. Qolgan narsalar esa farzanddan so`ng o`z mazmuniga ega bo`ladi. Zero, dostonning boshqa bir o`rnida ta`kidlanganidek, “Farzand erur odamzotning mevasi” /138/. Chunki: O`g`li borning yonib turar charog`i, Qizi borning albatta bor tirnog`i /Bt. 166/. Ko`rinadiki, keltirilgan satrlar xalqimiz o`rtasida keng tarqalgan “O`g`li borning o`rni bor”, “Davlatning boshi farzand”, “O`g`il bilan qizing misli ikki ko`zing” singari xalq hikmatlari bilan hamohangdir. Xuddi shunday didaktik misralar tadqiqot manbalarimiz bilan genetik bog`liq bo`lgan “Gorogli” dostonida ham ko`plab uchraydi:

Ogul jesetde-jandadir Ogul bir dovlet bashidir /343/. Xalq ijrochilari ijodida bunday chuqur mazmunga ega bo`lgan, hayot falsafasidan saboq beruvchi aforistik misralar epik asarlarda yetakchilik qiladigan mardlik, jasurlik va hurlikni tarannum etuvchi epizodlarda ham o`z aksini topadi: Mard yigitlar dushmanga sirin aytarma? Chin mard bo`lsa, u qavlidan qaytarma? /Bt. 367/. Ergash shoir dostonlarida mazmunan uzoq o`tmishga daxldor bo`lgan bu kabi didaktik misralarning ba`zilari turmanlarning Ayni paytda, bu aforistik satrlar Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asarida uchraydigan quyidagi xalq maqoli bilan ham mazmunan hamohangdir: “Qush qanatin, er atin” - qush qanoti bilan, er oti bilan (DLT. I. 70). Xullas, tadqiqotlarda “folklor frazeologizmlarning alohida turlaridan biri” sifatida qayd etilgan xalq hikmatlari, 2.4. Barqaror epitetli birikmalar. Dostonlarning ko`p asrlik tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan va ularda keng tarqalgan holda barqarorlashgan epik klishelar, uslubiy formulalar kabi xususiyatlarga ega doimiy poetik epitetlar ham mavjudki, yuqorida ko`rib o`tilganidek, ularning ko`pchiligi turkiy va o`zbek eposlarida faol qo`llanadi. Doimiy epitetli birikmalarning ana shunday an`anaviyligi e`tiborga olingan ba`zi ishlarda o`zbek va turkiy xalqlarning tradision dostonlariga xos bo`lgan “qarchig`ay bilakli”, “po`lat changalli” kabi poetik epitetlar ham “o`zida majoziy umumlashma, kuchli ekspressiv ma`no ifodalashi va dostonlarda turg`un qo`llanishiga ko`ra folklor frazeologizmlari bo`lishiga haqlidir” – deb e`tirof etilishi ham bejiz emas Darhaqiqat, o`zbek va turkiy dostonlari uchun an`anaviy bo`lgan po`lat changalli, arslon yurak, Rustam yuzli, sher panjali, lochin ko`zli, qirq ajdar, qirq nor, qo`l qanot, bosh taraf, egri olmos, qora po`lat, yugrik tozi, keskir ispihon, keskir lochin, bir bilak, qamish quloq kabi barqaror epitetli birikmalarni folklor asarlari asosida shakllangan leksik- frazeologik birliklar qatoriga kiritish bizning nazarimizda ham o`rinli bo`ladi. 3. Umumxalq tiliga xos leksik-frazeologik iboralar. Leksik-frazeologik iboralar tuzilishiga ko`ra tildagi sodda va murakkab so`z birikmalariga o`xshashligi bilan yuqorida ko`rib o`tilgan barcha barqaror birliklardan farqlansa, bir butun

holda yoki komponentlaridan birining ko`chma ma`noda qo`llanishi natijasida nutqning obrazliligini, ixcham va aniqligini ta`minlashi, nutqiy barqarorligi bilan maqol, aforizmlarga o`xshashdir. Dostonlarda uchraydigan umumxalq tiliga xos leksik-frazeologik iboralar o`zining funksional- stilistik xususiyatlarga ko`ra a) so`zlashuv, b) kitobiy nutqqa xosligi bilan ajralib turadi. 3.1.So`zlashuv nutqiga xos leksik-frazeologik iboralar . Avval eslatib o`tilgandek, dostonlarning og`zaki til va yozma manbalar o`rtasidagi oraliq funksiyasi, ular tiliga har ikki til shakliga xos bo`lgan leksik-frazeologik birliklarning ham kirib kelishiga asos bo`lgan. Jumladan, Ergash shoir dostonlarida uchraydigan quyidagi leksik- frazeologizmlar o`zining so`zlashuv nutqiga xos xususiyatlari bilan boshqalardan ajralib turadi Bulardan tashqari, Ergash shoir dostonlarida so`zlashuv nutqida keng qo`llaniladigan barqaror birliklardan bo`lgan nutqiy klishelarning quyidagi namunalari uchraydi: xush kelibsiz (367), qutli bo`lsin (313), g`am yema (317), omon bo`l (380), yo`l bo`lsin (363), yo`lingdan qolma (368), tuz haromi (98), uying kuygir (121), betirnoq o`tkir (226), juvonmarg o`lgir (228), yer yutkur (147), ofarinlar bo`lsin (158), ko`z tegmasin (243) va boshqalar. 3.2.Kitobiy nutqqa xos leksik-frazeologik iboralar. Ergash shoir dostonlarida klassik poeziya, kitobiy dostonlar, qissalarning bevosita ta`siridan dalolat beradigan quyidagi iboralarni uchratish mumkin: bag`ri kabob /124/, aqldan begona bo`lmoq /216/, xazon urmoq /187/, shavaq sharobin ichmoq /110/, aqldan faromush bo`lmoq /80/, qaddi yoydek bukilmoq /422/ singari mumtoz adabiiyotga xos iboralar, dorul baqoga ketmoq /120/ nuran a`lo nur singari arab tili ta`siri asosida shakllangan izofali birikmalar, Rustami soniy /64/, sohibi davlat /182/, pushti panoh /83/, bog`i eram /58/, Rustami qoida, niyati g`azo /18/ singari forsiy izofali birikmalar ham shular jumlasidandir. Xullas, Ergash shoir ijodiga mansub “Go`ro`g`li” turkumiga kiradigan dostonlarda qadimgi turkiy yozma manbalar va qardosh turkiy xalqlar epik ijod namunalari bilan leksik-semantik hamda stilistik jihatdan mushtarak bo`lgan an`anaviy unsurlar miqdori ancha salmoqli bo`lib, ular asosida bayon qilingan fikrlarni quyidagilardan dalolat beradi:

Bizgacha og`zaki til asosda yetib kelgan turkiy xalq dostonchiligining umumiy lingvistik qonuniyatlarga egaligi, ularning yozuv kashf etilganga qadar tilni qayta ishlashning yagona vositasi bo`lgan umumturkiy epik ijod jarayoniga xos an`analar bilan genetik bog`liq ekanini tasdiqlaydi. Ayni paytda, ijtimoiy tarixning mazkur bosqichida nihoyatda taraqqiy etgan umumturkiy og`zaki ijod jarayonining ilk yozma manbalarga ham o`z ta`sirini o`tkazganligi, qiyoslangan dostonlar bilan qadimgi turkiy yozma manbalar uchun umumiy bo`lgan leksik tasvir vositalar va barqaror birikmalarga xos uslubiy o`xshashliklar misolida ko`zga tashlanadi. Turkiy va o`zbek xalq dostonlarida sayyor, quyma satrlar, bandlar hamda an`anaviy leksik vositalarning vujudga kelishida o`zaro kuchli ta`sirga asoslangan qadimgi turkiy og`zaki ijod jarayoniga xos ijro mexanizmi muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Aynan ana shu ijro mexanizmiga tegishli bo`lgan unsurlar ta`siri yozma manbalarga ham kirib borgan. Chunki ilk yozma manbalarning mualliflari og`zaki ijod asosida an`anaviylashgan bayon uslubidan voz kecha olishmagan. Ayni paytda bu jarayon og`zaki poetik va ilk yozma nutqqa daxldor bo`lgan ko`plab so`z hamda so`z birikmalarining an`anaviy va barqaror unsurlarga aylanishi uchun qulay sharoit yaratgan. Dostonlardagi kitobiy tilga xos unsurlar esa, til tarixining keyingi bosqichlarida nihoyatda rivojlangan yozma ijodning folklor manbalariga aks ta`siridan dalolat beradi.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И . А . « Алпомиш » достонининг 1000 йиллигига бађишланган тантаналар маросимида сњзлаган нутки // Халк сњзи , 1999, 9 ноябр . 2. Абдуллаев Ф. Хоразм шевалари лексикаси //Њзбек шевалари лексикаси. – Тошкент, 1966, 454 б. 3. Абдуллин И.А. Некоторые аспекты источниковой базы истории литературных языков //СТ, 1988, № 3, - С. 82-85. 4. Абдураќмонов Д., Бектемиров Х. Њзбек халк достонларининг ономастикаси //Њзбек халк ижоди. – Тошкент, 1967, 177-197 бетлар. 5. Абдураќмонов Ђ., Рустамов А., Кадимги туркий тил. – Тошкент, 1982, 166 б. 6. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

An`anaviy folklor muammolari

Abdulla Qahhor hikoyalarida an`anaviy folklor janrlarining hozirgi yashash shakllari

Xalq dostonlar

Turkiy adabiyotning dostonlar davri

Sharq adabiyotida xamsachilik an`anasi