Чўлпон ҳикояларининг структурасига доир - Adabiyot - Referatlar

Чўлпон ҳикояларининг структурасига доир

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Чўлпон ҳаёти ва ижодига берилган баҳолар. 2. Бадиий асарлар бадиий коммуникация воситаси сифатида. 3. Чўлпон ҳикояларининг структураси. 4. Эпилогнинг асар структурасида тутган ўрни ва у бажараётган ғоявий-бадиий функциялар.

www.arxiv.uz Яқин ўтмиш адабий меросига муносабат масаласи истиқлол арафаларидан бошлаб адабиётшунослигимизнинг марказий муаммоларидан бўлиб келаётгани маълум. Тарихга ҳакамлик қилишдек ўта масъул вазифани зиммага олган ҳолда қилган саъй-ҳаракатларимиз билан қатор адибу шоирларимиз ҳурмат шоҳсупасидан олинди, уларнинг ўрнига бошқалар чиқарилди. Чархпалак дунё, дейдилар: шу ҳикмат ёдга олинганда юқоридагига тескари жараён юз бермайди, дея ишонч билан айтишимиз қийинлашади. Нега? Оддийгина мисол: ўн-ўн беш йил давомида Чўлпон ҳаёти ва ижодига берилган баҳолар йилдан-йилга ўзгариб, ижобийлашиб («шўро тузумини қабул қилган» — «шўро сиёсатининг айрим томонлари билан келишолмаган» — «шўро тузумини қабул қилмаган») келади. Айни пайтда, "Чўлпон ҳам ўз вақтида шўроларни мақтаган-ку?" қабилидаги бирмунча асосли эътирозлар ҳам тез-тез эшитилиб туради. Қизиқғи шундаки, адабиётшунослигимиз таянган тамойиллар кеча бировни, бугун бошқасини ҳақ дейишга, кечагина қоралашга асос бўлган нарсага таяниб бугун мақташга имкон бера олар экан. Демак, борки иллат бадиий адабиётга ёндашишимизда ва, кўпчилик эътироф этаётганидек, уни ўзгартирмасдан туриб адабиётимизни холис баҳолашимиз душвор. Навбатдаги икки бобда бадиий адабиётга бадиий коммуникация воситаси сифатида ёндашган ҳолда шу масалага аниқлик киритишга ҳаракат қиламиз. Модомики, бадиий асарни бадиий коммуникация воситаси деб тушунар эканмиз, унинг табиатини бошқа коммуникатив восита — гап билан муқоясада ўрганиш қулай кўринади. Зеро, коммуникатив бирлик сифатида уларнинг қатор муштарак жиҳатларга эга эканлиги шубҳасиздир. Аввало шуки, сўзловчи гап воситасида ўзгалар билан мулоқотга киришганидек, ёзувчи ҳам асари воситасида ўқувчи билан мулоқотга киришади. Мулоқотга киришаётган шахс эса, маълумки, ҳар вақт учта асосий мақсадни кўзлайди: а) репрезентатив — тингловчи(ўқувчи)га муайян информацияни етказиш; б) экспрессив — информацияга ўз муносабатини ифодалаш; в) апеллятив — тингловчи (ўқувчи)га муайян таъсир ўтказиш. Айтиш керакки, коммуникатив

www.arxiv.uz бирликда шу учала мақсад ҳар вақт ҳозир бўлгани ҳолда, ҳар бир конкрет бирликда улардан бири етакчилик қилади. Юқоридагилардан англашиладики, гап билан адабий асар бажараётган бирламчи функция ҳам, уларни юзага келтираётган мотивлар ҳам ўхшаш экан. Демак, адабий асар билан гап ташкилланиши(структура) жиҳатидан ҳам бир-бирига яқин бўлиши табиий. Шу ўринда яна бир муҳим нуқтага диққат қилиш зарур: адабий асарда ижодий жараён(ва айни шу жараёндаги ижодкор шахси) аксланганидек, гапда ҳам нутқий ситуация (ва шу ситуациядаги сўзловчи шахси) муҳрланади. Яъни ижодий жараён бадиий асарда, нутқий ситуациянинг бир парчаси гапда предметлашади. Қарашларимизда айни шу нуқта айрича аҳамият касб этадики, унга урғу беришимиз бежиз эмас. Адабиётшунос М.Бахтин "нутқий жанрлар" ҳақида фикр юритаркан, "гап" тушунчасига энг оддий жумладан тортиб бутун бошли адабий асарларгача киритади ва уларни нутқ жарёнидаги бир занжир деб ҳисоблайди. 1 Шундай экан, нутқ жараёнида айтилган гап мазмунига сўзловчи бунга қадар айтган гаплар (кенгроқ қаралса, сўзловчининг бу гап айтилгунга қадар шаклланган шахси) ҳам, мулоқот иштирокчилари бўлмиш ўзгалар томонидан айтилган гаплар ҳам таъсир қилади. Шунга қарамай, конкрет гапда сўзловчининг айни лаҳзаларда онгию қалбида кечган ўй-ҳислари моделигина мужассамдир, сабабки, бошқа таъсир омилларининг бари унда фақатгина билвосита — сўзловчи онгию қалби орқалигина зуҳур қилади. Бундан аён бўладики, айни шу гапни тушуниш майдони турлича. Яъни, тингловчилардан ҳар бирининг гап мазмунига таъсир қилган омиллардан хабардорлик даражаси фарқли: бири сўзловчини яқиндан билади, иккинчиси — атиги «кўз таниш»; бири суҳбат контекстидан тўла хабардор, бошқаси суҳбатга кейинроқ келиб қўшилган ва ҳ. Ҳолбуки, сўзловчи томонидан айтилган гап конкрет мазмунга эга: бу ўша гапни ташкил қилган тил бирликлари (товушлар воситасида моддийлашган шакли) билан сўзловчининг айни пайтдаги руҳий ҳолати (бу сўзловчининг юз-кўз 1

www.arxiv.uz ифодалари, жестлари, сўзлаш ритми, овоз тоналлиги, интонация ва ш.к.лар воситасида тасаввур қилинади) бирлигида намоён бўлади. Демак, конкрет гапни бутун(нутқ жараёни)нинг қисми сифатида ҳам, алоҳида бутунлик сифатида ҳам тушунишимиз мумкин экан. Фақат шуниси борки, бу икки ҳолда тушуниш натижаси (яъни, англанган мазмун) фарқли бўлади. Зеро, агар гапни алоҳида бутунлик сифатида тушунмоқчи бўлсак, биз унинг моддий томони (товушлар мажмуидан иборат сўзлар тизими) ва бизга сўзловчининг айни пайтдаги руҳий ҳолатидан дарак берувчи белгилар(ритм, тоналлик, интонация, мимика, жест ва б.)гагина таянамиз. Табиийки, агар айни шу гапни бутуннинг қисми сифатида, контекстлар доирасида (сўзловчи шахси, суҳбат давомида айтилган бошқа гаплар ва ҳ.) тушунсак, мазмун сезиларли ўзгаради. Негаки, биринчи ҳолда биз суҳбат жараёнида айтилган гап мазмуни ни, иккинчи ҳолда шу гапга сўзловчи юклаган мазмун ни тушунган бўламиз. Таъкидлаш жоизки, биринчи ҳолда англанган мазмунда субъективлик моменти мавжуд: моделга таянган ҳолда ўзга онгда шакллантирилган мазмунда тингловчининг улуши борлиги тайин, албатта. Шундай бўлса-да, биринчи ҳолда гапни, иккинчи ҳолда сўзловчини тушуниш мақсади етакчилигини тан олмоқ зарур. Юқоридаги мулоҳазалар, табиийки, бадиий асарга ҳам тўла тегишлидир. Зеро, конкрет асарни муаллифнинг бутун ижоди ва давр адабиёти контекстида ҳам, алоҳида олган ҳолда ҳам тушуниш мумкин. Худди гапга ўхшаш, конкрет адабий асарда ҳам ижодий жараён — санъаткорнинг ижод онларидаги ўй-ҳислари, унга айни лаҳзаларда аён бўлган оламу одам моҳиятининг моделигина аксланади. Асарни атиги модель дейишимизга асос шуки, унинг турли ўқувчилар онгида аксланиши турличадир. Дейлик, биргина модель — "Ўтган кунлар"нинг ўзбек ўқувчилари онгида миллионлаб вариантлари мавжуд. Сабабки, модель воситасида ижодкор билан мулоқотга киришаётган, унга таяниб тасаввурида бадиий воқеликни (демакки, бадиий асарни) қайта яратаётган ўқувчиларнинг бадиий дидию савияси, ижодий имкониятлари турличадир. Айни пайтда, бу

www.arxiv.uz миллионлаб вариантларни умумлаштирувчи қатор нуқталар ҳам борки, бу уларнинг битта асос — "Ûтган кунлар" матнидан ўсиб чиққани билан изоҳланади. Демак, ўқиш ижодий жараён бўлгани ҳолда, тасаввурида бадиий воқеликни жонлантираётган ўқувчи тамомила эркин эмас, бунда унинг моделга таяниши шарт қилинади. Яъни, ижод жараёнида воқелик санъаткор онгию қалбидан ўтказилиб моделга айлантирилган бўлса, ўқиш жараёнида ўша модель воситасида ижодий жараён тикланади — бадиий воқелик қайтадан яратилади. Кўрамизки, ижодий жараён маҳсули бўлмиш модель (масалан, бошқа турфа китоблар сингари бир буюм бўлмиш "Ўтган кунлар" номли китоб) фақат ижодий жараён — бадиий мулоқот чоғидагина бадиият ҳодисасига айланади. Баски, ўқувчи мулоқот воситаси бўлмиш модель(асар)нинг ички ташкилланиши (структураси)ни қанчалик ёрқин тасаввур этса, бадиий мулоқот шунчалик самарали бўлади. Бадиий мулоқотга киришаётган ижодкор репрезентатив, экспрессив ва аппелятив мақсадларни кўзларкан, асарнинг ташкилланиши (структура) шу учала мақсаднинг рўёбга чиқиши учун оптимал имконият яратадиган бўлиши лозим. Англашиладики, гап қурилиши билан адабий асар қурилиши орасида юқоридагича мақсадлардан келиб чиқадиган типологик умумийлик бўлиши табиий. Демак, адабий асар структурасини гап қурилиши модел(конструкция)ларига таянган ҳолда тушуниш ва тушунтириш мумкин бўлади. Шу маънода, француз адабиётшуноси Р.Барт: "со структурной точки зрения всякий повествовательный текст строится по модели предложения... любой рассказ — это большое предложение, 2 – деганида кўп жиҳатдан ҳақ кўринади. Қуйида биз Чўлпон ҳикояларининг структуравий қурилиши, сюжет-композицион хусусиятлари ҳақида юқоридагича қарашлардан туртки олган ҳолда сўз юритамиз. Маълумки, гапнинг бутунлигини таъминловчи структуравий ўзак — предикатив марказ, яъни, унинг эгаси билан кесими. Гапнинг бошқа бўлаклари шу ўқ атрофида жипслашади, унга нисбатан муайян позицияни 2

www.arxiv.uz эгаллайди: бош бўлакларга бевосита ёки билвосита тобеланади. Демак, "Қор қўйнида лола" ҳикоясини ГАП сифатида тасаввур қилмоқчи бўлсак, аввало, унинг предикатив марказини аниқлаб олишимиз даркор. ГАПда ким ҳақида сўз бораётгани(эга) ва у ҳақда нима дейилаётгани(кесим)дан келиб чиқсак, унинг предикатив маркази қуйидагича ифодаланади: " Шарофатхон турмушга чиқди ". Предикатив марказ информациянинг асосини ташкил қилгани ҳолда адресат(ўқувчи ёки тингловчи)ни қониқтира ол-майди: уни тўлдириш, аниқлаштириш талаб этилади. Яъни, юқоридаги йиғиқ содда гапнинг эга ва кесим составларини аниқлаб, уни ёйиқ гапга айлантиришимиз лозим. Ишни кесим составини аниқлашдан бошлансаёқ адресатни қизиқтирадиган саволлар бир-бирига элчиб келаверади: "Кимга?" — "Эшон бўлса ёши улуғдир, уйлангандир?" — "Ёши улуғ бўлса, Шарофатхон нега унга турмушга чиқади?" — "Шарофатхоннинг биронта нуқси борми, ёки ўтириб қолганми?" ва ҳок. Адресатда бу хил саволларга ўрин қолдирмаслик учун ГАПни қуйидагича тартибда тузишимиз мумкин: " Ҳали болалиги билан хўшлашиб улгурмаган гўзал Шарофатхон , иззат-нафсини қондиришу пирига яхши кўринишдан бошқа нарсани ўйламаган отасининг худбинлиги туфайли, вадаванг тўйлар билан қўш хотинли қари эшонга учинчи хотин бўлиб турмушга чиқди ". Мазкур мураккаблашган содда гап "Қор қўйнида лола" ҳикоясининг дастлабки уч қисмида берилган информацияни қамраб олиши билан бирга, унинг воқеабанд сюжетини ҳам ифодалайди. Ҳикоянинг тўртинчи, якунловчи қисми бўлиб ўтган воқеага маҳалла-кўй (билвосита муаллиф) муносабатини ифодалашга хизмат қилиб, олдинги қисмларга тобеланиш асосида эмас, фақат умумий мазмун ва ғоя воситасидагина боғланади. Яъни, мазкур ҳар икки қисм ўз ҳолича мустақил бўлиб, ҳикоянинг бу хил қурилишини, бизнингча, сабаб-натижа муносабатидаги боғловчисиз қўшма гап воситасида ифодалаш мумкин. Бунинг учун юқоридаги мураккаблашган содда гапга "маҳалла-кўй қизнинг тақдирига дилдан ачинганича қолаберди" қабилидаги

www.arxiv.uz иккинчи содда гапни мазмун ва оҳанг воситасида боғланса, бас. Шу ўринда яна бир муҳим масалага тўхталиб ўтиш жоиз. Эътибор берилса, юқоридаги гапда мантиққа хилоф ҳол юзага келаётгани сезилади. Гап шундаки, "Шарофатхон турмушга чиқди" дейилиши билан ажратилган ҳол("иззат- нафсини қондиришу пирига яхши кўринишдан бошқани ўйламаган отасининг худбинлиги туфайли")нинг мантиқий номувофиқлиги сабабли ғализлик юзага келаётир. Чунки "турмушга чиқди" феъли иш-ҳаракатни субъект — Шарофатхон бажарганию бунда ихтиёрийлик маъноси ҳам борлигини ифодалайди. Ҳолбуки, бу иш субъектнинг ихтиёридан ташқари содир бўлди, айни пайтда, Чўлпон қизнинг отасини ҳам субъект сифатида талқин қилмоқчи, унигина айбламоқчи эмас. Демак, кесимнинг мажҳул нисбат феъли билан ифодаланиши ҳақиқатга яқинроқ бўлади. Бундай қилинса, Шарофатхон иш-ҳаракатнинг субъекти эмас, объектига айланади — формал жиҳатдан гап эгасиз бўлиб қолади. Кейинги икки тузатишни эътиборга олган ҳолда "Қор қўйнида лола"нинг структурасини қуйидаги гап мисолида ифодалаш мумкин: " Ҳали болалиги билан хўшлашиб улгурмаган гўзал Шарофатхон , иззат-нафсини қондиришу пирига яхши кўринишдан бошқа нарсани ўйламаган отасининг худбинлиги туфайли, вадаванг тўйлар билан қўш хотинли қари эшонга учинчи хотин қилиб берилди : маҳалла-кўй қизнинг тақдирига дилдан ачиниб қолаберди ". ГАП эгасининг пассив позицияга ўтиб қолиши Чўлпон кўзлаган ғоявий-бадиий ният билан изоҳланиши мумкин. Кесимнинг мажҳул нисбатда ифодаланиши Шарофатхон фожиасида айбдор бўлганлар доирасини кенгайтиради, зеро, бунда худбин ота ҳам, қариб қуйилмаган эшон ҳам, қизга чин дилдан ачингани ҳолда тўй-тўйлаб юраберган маҳалла-кўй ҳам, қўйинг- чи, — ҳамма айбдор бўлиб чиқади. Демак, бу билан Чўлпон бадиий умумлаштиришнинг юксак даражасига эришади, ўқувчи диққатини конкрет Шарофатхон тақдиридан умуман аёл тақдири муаммоларига кўчиради.

www.arxiv.uz Маълумки, айрим асарларда тасвирланаётган воқеа (аксар детектив ва саргузашт асарларда), бошқаларида унинг воситасида ифодаланаётган фикр — воқеанинг тематик аспекти етакчилик қилади. Юқоридаги мулоҳазаларимиздан кўринадики, "Қор қўйнида лола"да адиб учун Шарофатхон тақдири воситасида ўртага ташланаётган муаммо, ифодаланаётган фикр муҳимроқ аҳамиятга моликдир. Шу боис ҳам Чўлпон ҳикояси учун бағоят оддий, ҳаётда деярли ҳар кун дуч келинадиган сюжет схемасини танлаган кўринади: " қизга совчи келди – ота рози – тўй". Тўғри, ёшгина Шарофатхоннинг кекса эшонга берилиши сюжетга озми-кўпми интрига олиб кириш имконини берур эди, бироқ Чўлпон мавжуд имкониятдан фойдаланмайди. Аксинча, адиб онгли равишда сюжетнинг ўқувчи наздидаги аҳамиятини туширишга интилади, унинг фақатгина восита эканлигини таъкидламоқчи бўлади. Кўринадики, бу ўринда муаллиф учун апеллятив мақсад бирламчи: у ўқувчи диққат-эътиборини воқеадан муаммога кўчириш мақсадини кўзлайди. Бироқ, айни пайтда, сюжет схемаси нечоғли содда бўлмасин, у ГАПнинг предикатив маркази сифатида барча унсурларни уюштиради, уларнинг ўзаро горизонтал ва вертикал муносабатларини белгилайди. Аввалло, сюжетнинг горизонтал алоқаларни белгилашдаги ролига тўхталсак. Ҳикоянинг биринчи қисмида қизларнинг дафъатан барҳам топган шўх-шан ўйин-кулгилари тасвири ниҳоясида "Шарофатхонга совчи келди" хабари айтилади. Ўз-ўзидан равшанки, совчи келганлигининг ўзи сюжет воқеаларини турлича йўналишларда ривожлантириш имкониятларини юзага келтираётир. Бироқ муаллиф сюжет воқеаларини ривожлантиришга шошилмаётгандек, биринчи қисмга нуқта қўяди-да, Самандар ака таърифига ўтади. Биринчи қисм ўзининг мантиқий давомини иккинчи қисм ниҳоясидагина топади: Шарофатхоннинг онаси Қумрибуш Самандар акага "Ичкарида хотинлар бор, сиз ташқари уйга кириб туринг..." деганидан гап совчилар ҳақида бораётгани англашилади. Самандар аканинг "Битта қизимиз

www.arxiv.uz бўлса, ҳазрат эшонимизга тутдик, садағалари кетсун!" деган жавоби учинчи қисм — тўй(ё тўйни тушириб қолдирган ҳолда ундан кейинги воқеани) шарт қилиб қўяди, зеро, бу масалада қарашларнинг турличалиги шунга ундайди. Яна бир жиҳати, Самандар аканинг эшонникида бўлишию қайтишдаги аламли ўйлари ҳамда Шарофатхоннинг дугоналари билан копток ўйнашлари хронологик жиҳатдан бир пайтга — совчилар келгунга қадар бўлган вақтга — тўғри келади. Демак, буларнинг бари ҳикоянинг экспозициясини ташкил қилади. Бизнингча, асар сюжетини тубандагича схемада ифодалаш мумкин: Албатта, ушбу схема ҳикоя структурасини тўла ифодалай олади, деган даъводан йироқмиз. Бироқ, бизнингча, ушбу схема ёрдамида структуравий унсурларнинг ўзаро интегратив (вертикал) алоқага киришишию юқори сатҳ — композицион бутунликнинг юзага келишини кузатишимиз мумкин бўлади. Таъкидлаш зарурки, биз структуравий унсур деганда конкрет бирликни назарда тутмаймиз: унсур сифатида биргина сўз, жумла ёки бутун бошли қисм(деталь - фабула - характер ва шароит - бадиий воқелик) ҳам Шарофатхон: дугоналари билан копток ыйини Самандар ака: эшонникида ва =айтишдаги ыйлари Совчилар келиши Ота рози Тый Эпилог«=отиб =олди» «+умрибуш о=арди, кыкарди...» Мащалланинг тыйгача муносабати Тыйда мащалланинг ыйнаб кулиши

www.arxiv.uz олиниши мумкин. Струтуравий унсурларнинг ўзаро алоқаларини ҳам гап бўлакларининг алоқаларидан келиб чиқиб тушунишимиз мумкин. Юқорида айтдикки, ГАПнинг эгаси — Шарофатхон, бироқ у ҳаракат субъекти эмас. Биз буни муаллиф ғоявий-бадиий нияти билан боғладикки, энди шу фикрни асослашга ҳаракат қиламиз. Биринчи қисмда "совчи келди" хабари айтилганидан сўнг муаллиф сюжетни истаган йўналишда давом эттириши мумкин эдики, булардан ўзининг ғоявий-бадиий ниятига мосини танлагани шубҳасиз. Чўлпон ушбу хабарга Шарофатхоннинг "қип-қизил қизариб, турғон ерида қотиб қолди" қабилидаги реакциясини кўрсатиш билан кифояланади. Албатта, бу ҳолатда ёш қизнинг айни шу хил ҳаракат қилиши табиий. Бироқ Чўлпон учун табиийликни кўрсатиш эмас, қизни "қотиб қолган" кўйи қолдириш, уни сюжетдан четлаштириб, ҳаракат объектига айлантириш муҳимроқ. Шу боис ҳам муаллиф бу ўринда совчилар кимдан эканлигини конкретлаштириб ўтирмайди (акс ҳолда сюжетни ўзгачароқ йўлда ривожлантириш тақозо қилинарди). Яъни, совчи кимдан эканлигидан қатъий назар, шарофатхонлар ўз тақдирини ҳал қилишда овоз ҳуқуқига эга эмас, айни ҳолатда улар бор-йўғи объект (нарса) бўлиб қоладилар, деган маънони кучайтириш учун қилинади бу. Бизнингча, агар Чўлпон шу хил мақсадни кўзламаганида биринчи қисмга "совчи келди" хабарини киритмаслиги, уни, айтайлик, Шарофатхоннинг "Бўлмаса, ўйин тугабдир- да?" деган ўкинчу афсус тўла хитоби биланоқ якунлаши мумкин бўларди. Айтиш керакки, бу ҳолда ҳикоя шакл жиҳатидан асло ютқазмас, фақат мазмун ўзгарарди: " Ҳали болалиги билан хўшлашиб улгурмаган гўзал Шарофатхон ни ... отаси САМАНДАР АКА... берди". Кўрамизки, бу ҳолда ҳикоянинг бадиий умумлаштирувчилик кучи сезиларли сусаярди, зеро, Шарофатхоннинг тақдирида шарофатхонларнинг ҳуқуқсизлиги эмас, отасигина айбдор бўлиб чиқарди. Самандар аканинг эга мавқеини эгаллаши ҳикоянинг тематик доирасини торайтириб, ўқувчининг

www.arxiv.uz унга (қаҳрамонга) нафрат ҳиссидан четга чиқолмай қолиши эҳтимолини оширардики, бу нарса муаллиф ниятига номувофиқ келарди. Айни шу ўринда ҳикояни ГАП воситасида текширишга жазм қилишимизнинг боиси, бунинг наздимиздаги афзаллик томонларига қисқача тўхталиб ўтишимиз жоиз. Юқоридаги мулоҳазаларимиздан англашиладики, ҳикоянинг мазмун-моҳияти, муаллиф концепциясининг ифодаланишида унда тасвирланган нарсаларгина эмас, уларнинг жойлаштирилиши ҳам муҳим аҳамиятга моликдир. Яъни, бу ўринда "Нонушта" ҳикояси мисолида кўрганимиз "композицион тафаккур"га айрича эътибор зарур. Шунга ўхшаш, ГАПнинг мазмунини ифодалашда ҳам уни ташкил этаётган сўзларгина эмас, унинг қурилиши ҳам аҳамиятлидир. Модомики, ГАП муайян нутқий ситуацияда айтилган экан, уни бе-такрор — феноменал ҳодиса сифатида қабул қилишимизга тўғри келади. Сабабки, айнан ўша ГАПнинг худди ўшандай қилиб қайта айтилиши мумкин бўлмаган ишдир. Шундай экан, ГАПда биронта ҳам ортиқча унсур бўлиши мумкин эмас, уларнинг ҳаммаси аҳамиятлидир. Зеро, ундаги ҳар бир унсур (сўз, грамматик воситалар, товуш тоналлиги, темп, мелодика ва бошқ.) муайян нарсани англатади. Ҳатто, ГАП таркибида ортиқчадек бўлиб кўринган унсурлар (паразит сўзлар, модал сўз ва конструкциялар, ўринсиз такрорлар, узилишлар, тутилишлар ва бошқ.) ҳам ё нутқ ситуациясини ва ё гапирувчининг айни дамдаги руҳий ҳолатини характерлайдики, алал-оқибат улар мазмунни тўлдиради, конкретлаштиради. Демак, ГАПдаги барча унсурлар бирликдагина нутқий ситуацияни(гапирувчи ифодаламоқчи бўлган мазмун, унинг руҳий ҳолати ва бошқ.) ойдинлаштиради, уларни бирликда олиб қаралсагина мазмун англашилиши мумкин. Шунга ўхшаш, бадиий асарда ижодий жараён акс этар экан, унинг мазмун-моҳиятини англаш учун барча унсурларни, уларнинг ўзаро алоқаларини ўрганиш зарур. Бу ўринда, биринчидан, бадиий асарга яхлит бутунлик сифатида, иккинчидан, амалга ошиб бўлган факт (яъни, "айтилган сўз — отилган ўқ" принципига амал қилиб) сифатида қараш тақозо қилинади. Ушбу бобда бадиий асардаги структуравий унсурларнинг ички

www.arxiv.uz алоқаларию яхлит бутунликка бирикиши ҳақида сўз боргани учун ҳам таҳлилда ГАП моделидан фойдаланишга жазм қилдик. Негаки, ГАП бутунлик сифатида ўз унсурларининг ҳар турли алоқаларини кўрсатишга жуда қулай, шу маънода, у биз учун бир кўргазмали восита, холос. Айтайлик, модел сифатида тузганимиз ГАПдаги конкрет бўлак бошқа бўлакларнинг айримлари билангина бевосита грамматик алоқага киришади, бироқ билвосита грамматик алоқалар, шунингдек, мазмуний алоқалар уни бошқа барча бўлаклар билан боғлайди — яхлит бутунликка айлантиради . Эндиги вазифамиз "Қор қўйнида лола"нинг ГАП модели ёрдамида ундаги структуравий унсурларнинг ўзаро алоқаларини атрофлича кузатишдан иборатдир. Ҳикоянинг биринчи қисми ЭГАнинг АНИҚЛОВЧИси функциясида келадики, модель сифатида келтирганимиз ГАПда буни " ҳали болалиги билан хўшлашиб улгурмаган " бирикмаси билан ифодаладик. Биринчи қисмдан англашилувчи эгага хос яна бир хусусият — унинг ҳуқуқсизлигию шундан келиб чиқадиган фаолиятсизлиги кесимнинг мажҳул нисбат феъли билан ифодаланишида ўз аксини топади. ГАПдаги эганинг уюшмаган аниқловчиларидан яна бири — " гўзал " эса ҳикоянинг учинчи қисмидан олинади. Зеро, учинчи қисм бошланишида адиб ёзадики: "Бу қиз шу тегранинг кўрклиликда, чеварликда, шўхлик ва ўйноқиликда битта-ю биттаси эди. Маҳалла-кўйнинг ўспурунларидан иккита-учтаси бир ерга йиғилсалар, топғон-тутғонлари шул Шарофатхон масаласи бўлур. "Бу қиз қайси худо ярлақағонники бўлур экан? Кимнинг уйини обод қилур экан?" деб бош оғритарлар эди". Шарофатхон таърифида айтилган мақтовларни биз ГАПда " гўзал " сўзида жамлаб ифодалашга интилдик. Шу ўринда бир муҳим масалага диққатни тортмоқчимиз. Кўрдикки, учинчи қисмдаги структуравий унсур (деталь) биринчи қисмдаги юқорироқ сатҳда жойлашган бошқа бир унсур (қаҳрамон) билан интегратив алоқага киришаётир. Иккинчи томондан, юқоридаги парча (у матннинг бир абзацига тенг) ўзидан кейиноқ келувчи бошқа бир унсур (маҳалланинг тўй довруғини қилиши) билан, ниҳоят, ҳар

www.arxiv.uz иккиси орқали эпилог билан-да боғланади. Бундан англашиладики, биргина унсур ҳам ўзи билан бир сатҳдаги (горизонтал), ҳам юқори сатҳдаги (вертикал) унсурлар билан бевосита ёки билвосита алоқага кириша олади, айни шу хил алоқаларнинг мавжудлиги конкрет асарнинг композицион ва концептуал бутунлигини таъминлайди. Демак, бутунни англаш учун уни ташкил қилаётган барча унсурларнинг барча турдаги алоқаларини ёрқин тасаввур этишлик тақозо қилинади. Умуман кишилар орасидаги нутқий алоқада кузатилганидек, бадиий нутқ ҳам "экономия" принципига амал қилади. Шу боис ҳам контекстдан англашиладиган маънони такрорлаб ўтиришга зарурат йўқ, бу — ортиқча ҳам. Шунга кўра, конкрет структуравий унсурнинг бошқа унсурлар билан яққол кўзга ташланмайдиган алоқаси ҳам фақат бутун контекстидагина англашилади. Биз ҳикоянинг биринчи қисмидан Шарофатхоннинг ёшлигию фаолиятсизлигига оид белгиларнигина ажратдик. Ҳолбуки, матн у ҳақда бундан бирмунча кенгроқ тасаввур бериши мумкин. Бир қарашда биринчи қисмдаги диалоглар қаҳрамон ҳақида дурустроқ бир маълумот бермайдигандек. Бироқ, бизнингча, бутун контекстида олиб қаралса, бу тасаввуримизнинг янглишлиги аён бўлади. Чўлпон иккинчи қисм бошидаёқ: "Шарофатхоннинг отаси Самандар ака илгаридан от чиқарғон бир савдогар эди. Шунча оғирчилик йилларда, қиймат, касод вақтларда ишини тарақлатиб келиб, охири ўзғон йили эрта баҳорда синғон. Бор-йўғини қарзиға сотиб берганидан сўнг, жуда сўфи бўлиб эшонларникида чувалашуб қолғон эди", – дея маълумот беради. Бунга яна учинчи қисмда берилган таърифни, хусусан, Шарофатхоннинг "шўхлик ва ўйноқиликда" бу атрофда яктолигини қўшамиз. Бизнингча, диалоглар шу маълумотларга таяниб ўқилсагина қулоқларимизда Шарофатхонга хос (конкрет ҳолатга мос) интонацияси билан жаранго топиши мумкин. Мисол тариқасида тўпни ҳовуздан чиқариб олишганидан сўнг қизлар орасида бўлиб ўтган диалогни олайлик: "Шарофатхон қизларга қараб:

www.arxiv.uz — Барибир, қанча сиқиб қуритмоқчи бўлсак-да, хўл тўп чиқмайдур, энди бошқа кимнинг тўпи бор? ( қатъий, ҳукмфармо оҳанг – Д.Қ.) — ... — Вой, ўла қолай, ҳеч қайсингларники йўқми? Салтанат, сеники бор эди-ю? ( озгина таҳдид, силталаш оҳанги – Д.Қ.) — Меники бор эди-ю, тунов куни Гулнор ўлгур йўқотиб келибдир... ( ўзини оқлаш оҳанги, Салтанат Шарофатхон олдида ўзини оқлаш заруратини сезиб ўрганган – Д.Қ.) — Бўлмаса, ўйин тугабдир-да? ( озгина аччиқ, афсус – Д.Қ.) — Йўқ, бошқа ўйин қиламиз!( муроса оҳанги, кимдир Шаро- фатхонни муросага чақирмоқчи, ўйин бузилишининг олдини ол-моқчи – Д.Қ.) — Ҳу, ўлақолсин, тўп ўйинидан ҳам яхшиси борми? ( аразли аччиқ оҳанги – Д.Қ.) — Ҳай, Шарофатхон, сиз ўзингиз кира қолингиз, ўрис тўпингизни олиб чиқасиз! ( озгина яширин тахдид , кесатиқ – Д.Қ.) — Ўрус тўпим ёрилиб эди-ку...( кесатиқни англаб оғри нганлик, озгина гуноҳкорлигу аччиқ аралаш оҳанг – Д.Қ.) — Вой, эссизгина, қачон? ( сохта муроса оҳанги – Д.Қ.) — Қачонлари-ю...(ўкинч, яхши кунлар армони – Д.Қ.)" Албатта, диалогдаги гапларнинг турлича "эшитилиши" ва тушунилиши табиий, бироқ бундан ўқувчи мутлақ эркин тасаввур қилишга ҳақли деган хулоса чиқмайди: ҳар нима бўлганида ҳам асарнинг ўзидаги асосларга таяниш шарт қилинади. Шу хилда ёндошиб "эшитиш" ва тушунишга интилганимиз юқоридаги парча Шарофатхон ҳақидаги тасаввуримизни анча бойитади. Парчадан англашиладики, Шарофатхон дугоналари орасида баланд мавқега эга — лидер. Албатта, бу мавқега эришишида "фалончининг қизи" эканлиги ҳам ўз ишини қилган: буни ҳис этишлик қизнинг ўзига ишончини-да оширган, туғма қобилияти(лидерлик)ни намоён қилган. Бироқ эндиликда ўша мавқе инерция кучи билангина сақланиб келаётирки, буни қизнинг ўзи ҳам, дугоналари ҳам сезишади: қизлар орасидаги билинар-

www.arxiv.uz билинмас зиддият ҳам аслида шундан. Айтмоқчимизки, ишидан путур кетгани Самандар аканинг ўзигагина эмас, оила аъзолари руҳиятига ҳам сезиларли таъсир ўтказган. Шарофатхон яхши кунлар армони билан яшайди, ичидагини сиртига чиқармасликка уринади, эзилади — кўраётган куни эртаси олдида ҳалво эканлигини билмайди. Мана шу нарса қизнинг фожиасини янада кучайтиради, образнинг таъсир кучини оширади. Ҳикоянинг иккинчи қисмини ГАПда ажратилган сабаб ҳоли тарзида ифодаладикки, бу, бизнингча, қисмнинг асар структурасидаги ўрнига мос келади. Чунки, биринчидан, бу қисмда Шарофатхоннинг эшонга берилиши сабаби ҳам, бу сабабнинг сабаби ҳам ойдинлашади. Яъни, совчилар келиши билан юзага келган ситуатив ноаниқлик (совчиларга турлича жавоб берилиши мумкин эди) ҳам, Самандар ака руҳиятида юзага келган зиддиятли тугун (у ҳам оғринган нафсини турлича қондириши мумкин) ҳам бир нуқтада ечилади. Иккинчидан, ажратилган ҳол тузилишининг гапга яқинлиги унинг ҳикоя структурасидаги ўрни(бутуннинг ичидаги нисбий бутунлик)ни аниқроқ ифодалашга ва давомийликнинг сақланишига имкон беради. Чўлпон Самандар аканинг қарорини ғоят пухта далиллашга интиладики, натижада ўзининг асосий элементларига эга бошқа бир сюжет чизиғи юзага келади, қисм нисбий мустақиллик касб этади. Мазкур сюжет чизиғининг ривожланиш босқичлари тубандагича: а) "от чиқарғон савдогар" — "сўфи бўлиб қолғон"; б) "эшонникида катта ва қизғин зикр бўлди"; в) назр ниёз бериш маросими; г) сўфининг мазахли гапи; д) оғринган нафс тўлғонишлари, аламли ўйлар; е) "Бир қизимиз бўлса, ҳазрат эшонимизға тутдик..." Юқоридаги босқичларнинг аввалгиси қаҳрамон аҳвол-руҳияси ҳақида умумий тасаввур беради (вертикал алоқа), айни пайтда, сюжетнинг ривожланиш мантиқини белгилайди. Илгари худди шу унсур Шарофатхон руҳиятини, унинг дугоналари билан муносабатини ойдинлаштиришга хизмат

www.arxiv.uz қилган эди. Кейинроқ, тўртинчи босқичда, айни шу унсурнинг горизонтал алоқаси ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Бироқ Чўлпон бу алоқани билвосита амалга оширади — заминни янада мустаҳкамламоқчи бўлади. Яъни, эшонникидаги зикр тафсилотлари айни шу мақсадга хизмат қилади. Тўғри, Самандар аканинг сўфи бўлиб қолишига сабаб — ҳаётда омадсизликка учрагани. Бироқ, шуниси ҳам борки, маънавий-руҳий зарбага учраган одам бирон нарсага эътиқод боғлагундек бўлса, унга мутаассибларча берилиш эҳтимоли ортади. Иккинчи томондан, сўфиларни жазавага солган зикр чоғи Самандар аканинг пирига ихлоси яна ҳам ортган, унга нисбатан меҳри товланган бўлиши ҳам табиий. Айни шу ҳислар эртасига, назр бериш чоғида пирига ниманидир пешкаш қилишга ундайди — иложсизлигидан, йўқчиликдан эзилади. Заминни шу тахлит обдон пухталагач, адиб қаҳрамон руҳиятида бурилиш ясаган кейинги босқичга ўтади: "... ҳазрат эшоннинг қучоғ-қучоғ дуоларини хонақоҳдан чиқариб бериб турғон сўфи кулиб, ўйнаб Самандар акага қаради-да: — Ҳа, бой ака , назрдан дарак борми?- деди. Самандар ака дарвозадан чиқар экан: — Бўлиб қолар, сўфи! - деди". Хаёлан биринчи босқичга қайтилса, Самандар акага сўфининг кинояси, пинхона мазахи оғир ботганини сезиш қийин эмас ва бу табиий кўринади. Ахир, илгариги аҳволи бўлганида сўфи шу хил муомала қилишга ботинолмас эди — Самандар аканинг иззат-нафси калтакланди, оғринди. Сал илгари у ихлоси ортганию меҳри товланганидан пирига назр беришни истаган бўлса, эҳтимол, энди эса бу билан ўз нафсини қониқтиришни истайди, холос. Сираси, Самандар ака энди сўфийлик аҳдини бузди — жиловини нафс қўлига тутқазиб қўйди. У энди шундайин бир назр қилишни истайдики, ҳамма тонг қолса, сўфининг юзига тарсаки тортгандек бўлса. Ўйлашимизча, Чўлпон розилик берилишида кўпроқ Самандар акадаги конкрет руҳий ҳолат(яъни, бошқа пайт бу хил қарор берилмаслиги ҳам мумкин эди)нинг натижасини кўради. Гап шундаки, ҳикоя матнида шу хил ўйлашга асос берадиган ўринлар бор. Хусусан, Самандар ака қарорини

www.arxiv.uz айтганида, хотини "Қумрибуш кутилмаган бу гапдан оқарди, кўкарди, сувратдек қотиб деворга суялиб қолди..." Камида йигирма йил Самандар ака билан ёстиқдош бўлган аёл ундан бу хил жавобни мутлақо кутмаган. Агар Қумрибуш розилик берилиши эҳтимолини бир лаҳза бўлсин хаёлига йўлатганида эди, эшондан совчилар келиши биланоқ ўзини қўярга жой тополмай қолиши лозим келарди. Бу хил жавобни кутмагани учун ҳам унда умуман хавотирланиш асари кўрилмайди: совчиларга қуюқ-суюғини бериб, юмшоққина рад этишу иззати билан жўнатиб юборишни ўйлайди, холос. Аёл эрининг ҳам шу хил йўл тутишига қаттиқ ишонади, шу боис ҳам: "... мен қизимиз ҳали ёш, энди 17 га чиқди, дедим. Шундай деб жавоб бера қолайми?" – деб сўрайди эридан. Эътибор беринг: "нима дейин?" деб эмас, "шундай дейинми?" деб сўрайди, сабабки, эрининг ўзини маъқуллашига ишонади. Қумрибуш бу ўринда фақат бир нарсани — шу бугун эрининг кўнглидан кечган ўйларни, оғринган нафснинг изтиробли тўлғоқларини эътиборга олган эмас, улардан мутлақо бехабар. Юқорида кўрдикки, Қумрибуш эътиборидан четда қолган жиҳатга Чўлпон алоҳида урғу беради. Биласизки, суд амалиётида ҳам руҳий мувозанатсизлик чоғида содир этилган жиноят енгилроқ жазоланади. Йўқ, Чўлпон Самандар акадан гуноҳни соқит қилмоқчи, демаймиз: у инсонни тушунмоқчи, холос. Иккинчи томондан, адиб яхши биладики, аёл ҳуқуқи (умуман инсон ҳуқуқи) муҳофаза этилган жамиятда ҳар қандай руҳий мувозанатсизлик чоғида ҳам унинг тақдирини ўзининг иштирокисиз ҳал қилолмаслар. Демак, Чўлпон ўқувчисини кенгроқ мушоҳада юритишга ундайди, ҳикояси орқали шунга туртки бермоқчи бўлади. Ҳикоянинг учинчи қисмини ГАПда кесим состави сифатида ифодаладик: "... вадаванг тўйлар билан қўш хотинли қари эшонга учинчи хотин қилиб берилди ". Тўлдирувчи, яъни, қизнинг эшонга берилиши иккинчи қисмдаёқ аниқ бўлган, унинг қўш хотинли(аниқловчиси) эканлиги ҳам ўшанда билинган. Бу ўринда Чўлпон асосий эътиборни иккинчи аниқловчи(" қари ") га қаратади, уни эганинг аниқловчисига зидлайди. Айтиш

www.arxiv.uz керакки, адиб ҳикояда эшоннинг бевосита тасвирига жуда оз — ўз ғоявий- бадиий нияти учун етарли миқдордагина — ўрин ажратган. Юқорида айтганимиз структуравий унсурларнинг горизонтал алоқаси ҳақида энди муфассалроқ тўхталиш жоиз. Чўлпон Шарофатхон ҳақида: "Бу қиз шу тегранинг кўрклиликда, чеварликда, шўхлик ва ўйноқиликда битта-ю битта си эди",- деб ёзса, эшонни тубандагича тасвирлайди: "Бир вақт оппоқ соқолли, қари, бўшашғон бир чол (куёв тўра) устига зарбоб тўн кийиб, катта ўрама белбоғ боғлағони ҳолда бирмунча оқсоқол муридлари ўртасида секингина судралиб аравага яқинлашди". Адиб бу ўринда аниқловчиларни зидлантириш билангина чекланмайди: эшоннинг "оқсоқол муридлар ўртасида"ги ҳолати билан биринчи қисмда Шарофатхоннинг ёш қизчалар орасида тасвирлангани тўла оппозиция ҳосил қилади. Умуман, юқорида кўрганимиз асосий белгиларнинг зидлантирилиши тантана қилинаётган никоҳнинг мантиққа нечоғли сиғмайдиган ҳодиса эканлигини кўрсатишга хизмат қилади. Яъни, аслида кўрсатиш (тасвир) воситасидаёқ адиб муносабатини ифодалайди. Шунга қарамасдан, юқоридаги ўзаро зидланган икки унсур бирликда эпилог билан-да боғланади: "— Юрабер. Бу кеча худди эшонбобонгнинг кўнглидек бўлибдир. — Тўғри-я, мен қизға ачинаман, бояқиш келиб-келиб кимники бўлди- я!.. — Нимасини айтасан, отасининг уйи куйсин, одам эмас экан! — Соқолини оппоқ тутадек қилиб неварасидек бир қизни аравадан олишини қара, киши чидамас экан..." Бир қарашда эпилог фақат муаллиф муносабатини очиброқ (яъни, "чайнаб бериш") ифодалаш учунгина қўшилгандек таассурот қолдиради ва шу боис ҳам ҳикоя структурасида ортиқчадек, зарур эмасдек туюлади. Ўз вақтида А.Фитрат ҳикоядаги: "тўртинчи кўриниш, яъни икки йигитнинг кўчада тўй тўғрисида гапуришлари, қоровулнинг-да уларга қўшилиши ортиқча бир фаслдир. Ҳикоя учинчи фаслда битирилса эди, қоровул тилидан онглашилмоқ истанилған эди. Сўзлар очиқ онглашилған бўлар эди.

www.arxiv.uz Ҳикоянинг таъсири ортған бўлар эди", 3 – деб ёзганди. Агар бадиий асарда ҳеч бир унсур ортиқча бўлмайди, деган қоидадан келиб чиқсак, олимнинг бу фикрига қўшилиш қийин, шу боис бу масалага муфассалроқ тўхталамиз. Келтирилган парчага диққат қилинса, эпилогнинг вазифаси муаллиф муносабатини ойдинлаштириш билангина чекланмаслиги сезилади. Аввало шуки, суҳбатдош йигитларнинг иккиси ҳам бир масалада ҳамфикрлар: эшон билан Шарофатхон бир-бирларига мутлақо мос эмас, — иккиси ҳам қизга дилдан ачинади. Айни пайтда, улар айбдор масаласида турлича фикрдалар: бири қизнинг отасини лаънатласа, иккинчиси эшонга нафратини ифодалайди. Шу ўринда парчадаги сўнгги икки гап муносабатига диққат биланроқ қараш лозим. Сўнгги гап ўзидан олдингисига бевосита уланмаса-да (олдингисида Самандар ака ҳақида, кейингисида эшон ҳақида сўз боради), тўлиқсиз гап шаклида ифодаланган — эга тушириб қолдирилган. Бу нарса иккала суҳбатдош онгида айни пайтда икки турли ўй етакчилик қилаётганидан далолатдирки, натижада йигитлар гўё бир-бирларини тингламаётгандек, ҳар иккиси ҳам ўзича сўзланаётгандек бўлиб қолади. Йигитларнинг қарашларидаги турличаликка яна бир фикр — Мамат қоровулнинг "дунё ўзи шунақа тескари дунё экан" деган зори қўшилади, турличалик яна бир даража орттирилгани ҳолда ҳикояга нуқта қўйилади. Бизнингча, эпилогнинг моҳиятию ғоявий-бадиий вазифасини англаш учун унинг бошқа унсурлар билан, хусусан, ГАПдаги яна бир бўлак — равиш ҳоли(" вадаванг тўйлар билан ") алоқасини кузатиш фойдалидир. Чўлпон ёзадики, " Шарофатхоннинг эшонга берилиш хабари чиққандан сўнг бутун маҳалла-кўй бир неча кун шунинг дов-риғини қилишдилар ". Агар Шарофатхоннинг таърифи кетган қизлигию унга умидвор бўлганлар кўплигини, эпилогни эътиборга олсак, тўйдан илгариёқ маҳалла-кўй муносабати турлича бўлгани, кўпчилик бу ишни маъқулламагани англашилади. Бироқ тўйда... Чўлпон тўйнинг умумий руҳини санъаткорона 3 Фитрат. Адабиёт қоидалари.- Т., 1995.- Б.26

www.arxiv.uz маҳорат билан қоғозга тушира билган. Келин тушириб келаётганлар орасида байрамона кўтаринки руҳ ҳукмрон: ўн-ўн беш арава хотиннинг " ёр-ёр"лари дунёни бузади ", аравакашлар " бир-бирлари билан басма-баслашиб чопишар "лар. Келинни кутаётганлар орасида ундан-да кўтаринки бир руҳ: кўчага ёқилган ўтнинг " алангаси осмонга чиқади ", унинг теграсида эркаклар, сал нарида аёллар " товушларининг борича " ёр-ёр"ни чўзадилар ". Ҳаяжон шунчаларки, келин туширди яқинлашганида ҳамма " Келин келди, келин келди! " дея типирчилаб қолади, йигитлар " қучоқ-қучоқ ўзапоя олиб чиқиб, ўтнинг ўртасига ташладилар , ўт яна кучайди, яна аланга берди " — бу билан байрамона руҳ ҳам яна бир баҳя кўтарилади гўё. Гўё ҳамма шу руҳдан масту бўлаётган ишларни, "маросимнинг шакли содир бўлаётган воқеанинг моҳиятига зид" 4 лигини англашдан ожиз бўлиб қолган. Зеро, эшон "судралиб" аравага яқинлашганида янграган "Кўтаринг-а, куёв почча, кўтаринг-а !" қабилидаги мастона ҳайқириқлар ҳам шундан далолатдир. Эшон келинни аравадан тушириб олганидан сўнг, "Яна халқ чувирлашиб кетди: — Баракалла, тақсир, баракалла! — Бўш келмадилар тақсирим! — Ҳали беллари бақувват экан тақсиримнинг!" Адабиётшунос С.Мамажонов бу ўринларда аччиқ кесатиқ мавжуд, деб ҳисоблайди. 5 Бизнингча, муаллиф ҳеч бир шарҳ бермаган хитоблар маъноси контекстдан англашилиши, баски, бирмунча кенгроқ тушунилиши мумкин. Яъни, бу ўринда кеса-тиғу киноя, ҳавасу ҳасад, аламу қувонч — барча ҳиссий оттенкалар мавжуд. Бироқ буларнинг бари байрам руҳига йўғрилган. Зеро, маҳалла аҳли бахтиёрлар никоҳ тўйида ҳам айни шу хил яйрайверади — унинг учун тўй фактининг ўзи бирламчи, бунда у азалдан белгиланган ролни ўйнайди (яъни, тўйда ўйнамаслик, азада йиғламаслик мумкин эмас), бир пайтнинг ўзида ижрочию томошабин га айланади. Чўлпоннинг учинчи қисм ниҳоясида " Ҳалиги томоша ўрни бўлғон кўчада кишилар ариб, қоп- 4 Н.Владимирова. Чўлпон – ҳикоянавис/Чўлпоннинг бадиий олами.- Т.,1994.- Б.108 5

www.arxiv.uz қоронғи, жим-жит бир гўристонга айланди ", деб ёзиши ҳам шундан. Халқнинг бефарқлигию томошага ўчлигининг оқибати шуки, бироз илгари у яйраган жой бир қизнинг бахти, ёшлиги, орзу-умидлари кўмилган мозорга айланади. Юқоридаги мулоҳазаларга таянган ҳолда эпилогнинг асар структурасида тутган ўрни, у бажараётган ғоявий-бадиий функцияларни тасаввур этиш мумкин. Ўқувчи суҳбатдош йигит-лар каби Шарофатхон тақдири ҳақида ўйларкан, уларнинг сал илгари товушининг борича "ёр-ёр" айтган, оловга қучоқ-қучоқ ғўзапоя ташлаганлардан эканлигини билади. Чўлпон талқинида бу йигитлар байрам руҳидан фориғ бўлиб, энди ҳамма каби (омма психологияси) эмас, бир инсон сифатида ўйлай бошлаганларидагина Шарофатхон тақдирига куюнадилар. Бироқ шунда ҳам ўйлашдан нарига ўтмайдилар, моҳиятан, илгаригидек томошабин бўлиб қолаверадилар. Чўлпон ҳақли равишда Шарофатхон тақдирида айбдорлар қаторига уларни(умуман, маҳалла-кўйни)нг ўзини ҳам қўшади. Адиб ҳам Мамат қоровул сингари "дунё ўзи шунақа тескари дунё" деб ҳисоблайди, бироқ бу хил фикр унинг талқинида ўзни овутиш воситаси эмас, тескари дунёни ўнглашга даъватдир. Демак, эпилогдаги йигитлар суҳбати ўқувчини ҳам айни шу хил фикрга олиб келиши лозим, ҳартугул, адибнинг нияти шунақа кўринади. Бундан англашиладики, эпилог ҳикоя бадиий концепциясининг яхлит ҳолда ифодаланиши, унинг ўқувчи онгига етказилишида муҳим аҳамиятга моликдир. Яъни, бу ўринда ҳам "композицион тафаккур" етакчилиги, Чўлпон асарни шу тартибда қуриш билан ҳикоянинг ўқувчи томонидан қабул қилинишини бошқараётгани кузатилади. Чўлпоннинг "Новвой қиз" ҳикояси тематик жиҳатдан "Қор қўйнида лола"га яқин, айни пайтда, композицион хусусиятлари билан ундан жиддий фарқланади. Бу ўринда ўзак фарқлардан бири сифатида ҳикоя қилинаётган воқеанинг юз бериш вақти кенглигини кўрсатиш мумкин. "Қор қўйнида лола"да воқеалар орасидаги сабаб-натижа муносабати узлуксизлик

www.arxiv.uz иллюзиясини ҳосил қилаверади. "Новвой қиз"да эса ўзгачароқ: ҳикоянинг биринчи ва учинчи қисмларида қаҳрамонлар ҳаётидан икки эпизод қаламга олинган бўлиб, уларни катта бир давр ажратиб туради. Даврий бўшлиқнинг катталиги учун ҳам қисмлар орасидаги сабаб-натижа муносабати мустаҳкам эмаски, бу заифликнинг дафъи учун бўлса керак, адиб иккинчи қисмни ўзгачароқ қуради. Дейлик, "Қор қўйнида лола"нинг тўртала қисмида ҳам муаллиф "кузатувчи" мавқеида турган — "саҳнавийлик" эффектини ҳосил қилган эди. "Новвой қиз"нинг биринчи ва учинчи қисмларида ҳам шу хил объектив тасвир йўсини қўлланса, иккинчисида муаллиф ҳикоя қилиш йўлидан боради. Натижада ҳикояда тасвир ва ривоянинг уйғун бирикуви кузатилмайди, асар бутунлигини таъминлашда шаклий унсурлар роли камаяди — яхлит концепциянинг мавжудлигигина асарнинг қисмларини яхлитлаштиради. Мазкур фикрни ойдинлаштириш учун "Новвой қиз"нинг ГАП моделини тузиб кўрайлик. Айтиш керакки, бу ҳикоянинг ГАП модели аввалги ҳикоянинг ГАП моделидек битта грамматик бутунликни ташкил қилолмайди. Бизнингча, ҳикоянинг қурилиши тубандаги ГАП воситасида ифодаланиши мумкин: Имонсиз Ўлмасбой ҳаёли бир қизни зўрлаб номусига тегди : шу туфайли қиз ҳаётда бахтсиз, эл нафратига дучор (ахир, қизни айблашингиз инсофдан эмас: Ўлмасбой унинг ҳимоясизу ожизалигидан фойдаланди, ҳийлаю алдов ила муродига етди; ахир, қизни айблашга ҳақли эмассиз: унинг ҳолидан хабар олишга ҳам, уни ҳимоя қилишга ҳам ярамагансиз-ку!) , хор- зорликларга мубтало бўлди... Hиҳоят, ҳақ жойига қарор топди: ёмон жазосини олди . Кўрамизки, ГАПнинг биринчи ва иккинчи қисмлари орасида сабаб- натижа муносабати мавжуд, қисмлар ўзаро грамматик жиҳатдан боғланган. Учинчи қисм эса аввалгиларига фақат мазмун жиҳатидангина боғланган. Бу ўринда ГАПнинг бутунлигини таъминлаётган нарса — сўзловчи шахси: у етказаётган информация ва шу информацияга ҳиссий муносабат асосида юзага чиқаётган мазмун. ГАПнинг қисмларини боғлашда "ниҳоят" модал

www.arxiv.uz сўзи етакчи аҳамият касб этаётгани ҳам шундан: бу сўз етказилаётган информацияга ҳиссий муносабатни умумлаштириб ифодалаган ҳолда грамматик жиҳатдан боғланмаган қисмларни мазмуний бутунликка айлантиради. Бундан ташқари, "ниҳоят" сўзи ГАПнинг интонациясини ҳам белгилайдики, мазмуний бутунликда бунинг жуда катта аҳамияти бордир. Яъни, модель сифатида тузганимиз ГАП бутунлигини сўзловчи шахси таъминлаётганидек, «Новвой қиз»нинг сиртдан тарқоқ кўринган қисмларини муаллиф шахси яхлитлаштиради. Ҳикоя композициясининг сиртдан тарқоқдек кўриниши эса, бизнингча, юз бериши жиҳатидан турли даврларга тааллуқли икки воқеанинг "объектив" тасвир йўсинида жонлантирилгани билан изоҳланади. Зеро, одатда бу хил тасвир йўсинидан борилган ҳикояда асосан бир эпизод ёки бир-бирига узвий боғлиқ бир неча эпизод олиниши, улар (содир бўлиш вақти нуқтаи назаридан) узлуксизлик иллюзиясини ҳосил қилиши лозим эди. Чўлпон ўзгача йўлдан боради, у контекстдан англашиладиган нарсаларни дадил ташлаб ўтади (тилдаги "тежаш" принципига монанд), асар қурилишида кўпроқ кино санъатига хос монтаж усулидан фойдаланади. Бадиий адабиётда монтаж усулидан фойдаланиш ўша давр европа адабиётидаги янгиликлардан эканлигини эътиборга олсак, бу ўринда ҳам Чўлпоннинг дадил тажрибаларидан бирига дуч келаётганимиз англашилади. Албатта, ҳар қандай тажрибанинг ютуқ ва камчилик томонлари бўлади. Хусусан, "Новвой қиз"да объектив тасвир йўсинида жонлантирилган эпизодлар билан эпик ҳикоялашнинг уйғунлашиб кетолмагани, ҳикоя ритмининг бузилгани тажрибанинг камчилик томонларидир. Чўлпон ушбу тажриба орқасида эришган бадиий самаралар ҳақида эса мавриди билан тўхталамиз. Чўлпон тасвирланаётган воқеанинг ўзи муҳим санаган ўринларини алоҳида ажратишга, уларга маъно урғуси беришга интиладики, натижада ГАП бўлакларининг одатдаги тартиби ўзгаради — инверсия ҳодисаси кузатилади. Агар ГАП бўлаклари тўғри тартибда жойлаштирилганида эди, у ҳолда иккинчи қисмдаги унсурларнинг аксарияти биринчи қисмга ўтар,

www.arxiv.uz ҳикояда воқеалар ривожидаги изчил давомийликни кузатиш имкони туғилар эди. Бироқ Чўлпон ГАПнинг биринчи қисмига урғу беришни истайди, шу боис ҳам қатор сюжет унсурларини (экспозиция, тугун, воқеа ривожи, кульминация) четлаб ўтиб, ҳикояни биратўла ечимдан: қаҳрамонларнинг "бўлар иш бўлиб битган"идан кейинги ҳолати тасвиридан бошлайди. Адиб Ўлмасбой билан новвой қизнинг бир-бирларига мутлақо зидлигини таъкидламоқчи, бироқ буни оддийгина қайд этиш эмас, тасвирлаб беришни истайди, токи ўқувчисининг ўзи ўз кўзи билан кўриб шунга амин бўлсин. Ҳикоянинг биринчи қисми айни шу мақсадни амалга ошириш учун максимал имконият бера оладиган тарзда қурилган. Чўлпон аввало қаҳрамонларининг айни пайтдаги руҳий ҳолатидаги контрастлиликни юз-кўз ифодалари воситасида кўрсатади: "Хоин эркакнинг марҳаматсиз кўзлари билан алданган қизнинг сўник кўзлари бир-бирига йўлиқишди. Эркак мағрур , заҳарли ва совуқ бир кулиш билан кулди . Қиз жуда оғир бир жирканиш билан юзларини бурди". Кўриб турибмизки, бўлиб ўтган ишнинг қаҳрамонлар руҳиятига таъсири турлича: эркак қилган ишидан ғурурлангани ҳолда, қиз ич-ичидан жирканади. Шунинг ўзиёқ иккисининг бутунлай бошқа- бошқа оламлигини кўрсатади. Боз устига, парчадаги "хоин" ва "алданган" сифатлари ўқувчига воқеанинг қай тарзда юз берганини, бунда қиз ихтиёри бўлмаганини англатади. Икки сўз контрастлилиги асосида ўқувчида мазкур фикрни ҳосил қилган адиб уни тезроқ мустаҳкамлашга интилади: "Ўлмасбой... теразага яқинлашди ва унинг бир қанотини секингина очди. Уй ичи бирдан ярақлаб кетди. Қиз тезгина очиқ-сочиқ ётган ерларини кўрпа билан беркитди-да, туриб ўтирди". Қизнинг ҳаракатидан англашиладики, унинг табиатига суюқлик ёт, аксинча, у номусли, иболи эди. Унинг хона бирдан ёришган чоқдаги ҳаракати инстинктив реакциягина эмас, йўқ, табиатига сингиб кетган номус, ҳаё шунчалар кучлики, "бўлари бўлди-ку" дея ўтирабериш қўлидан келмайди унинг. Мазкур чизги билан ўқувчида илгарироқ ҳосил қилинган тасаввурни мустаҳкамлагач, адиб бўлиб ўтмиш воқеага муносабатнинг контрастлилигини персонажлар орасидаги мулоқот

www.arxiv.uz воситасида очишга ўтади: "...қиз бу сафар изтироб ва қийноқ аралаш бир юз билан: — Нима қилиб қўйдингиз? – деди. Заҳарли ва мағрур кули-шини яна бироз кучайтира туриб Ўлмасбой ҳам безбетларча жавоб қайтарди: — Маза бўлди, қўя беринг... Қиз бу сўздан кейин жуда чуқур жирканиш билан юзини бурди ва титраган лаблари орасидан икки оғиз сўзни зўрға чиқара олди: — Маза бўлмай ўлсин, илоҳим! Ўлмасбой қизнинг бу сўзини бир ноз , қизларга хос истиғно деб англаган эди..." Эътиборли жиҳати шундаки, адиб бўлиб ўтган воқеага муносабатнинг контрастлилигини босқичма-босқич изчилликда очиб боради: биринчи босқичда қаҳрамонларнинг юз-кўз ифодалари сиртдан чизилди, иккинчисида қаҳрамоннинг кўз илғар-илғамас ҳаракати муҳрланди, учинчисида персонажларнинг бевосита мулоқоти чизилди. Кўрамизки, бу ўринда маънонинг кучайтирилган, юқорироқ поғонадаги такрори кузатилади, яъни, композиция даражасидаги градация усулидан фойдаланилади. Парчадан англашиладики, бўлиб ўтган иш қиз учун том маънодаги фожиа, Ўлмасбой учун — оддийгина кўнгил хушлиги, холос. Чўлпоннинг Ўлмасбойдаги ғурурланиш кайфиятини қайта-қайта такрорлаши ҳам бежиз эмас. Бунинг сабаби қуйироқда Ўлмасбойнинг қизга қарата: "Туринг, дарров уст-бошингизни тузатинг. Хотинлар қовун сайлидан келиб қолишади", – дейишидан англашилади. Шу гапнинг ўзиёқ зийрак ўқувчига кўп нарсаларни ойдинлаштиради. У англайдики, Ўлмасбой бу ишни олдиндан пухта режалаштирган: ўлжасини кўз остига олиб қўйган-да, қулай пайт келишини пойлаган. Шу боис ҳам қизни адои тамом қилаёзган воқеа уни заррача ҳам саросимага солмайди: Ўлмасбой яхши биладики, қизнинг кекса онасидан бошқа ҳеч кими йўқ, баски, уни биров ҳимоя қилолмайди — жинояти жазосиз қолади. Шу кичкинагина деталь Ўлмасбойнинг нечоғли ёвуз кимса эканлигини, унинг жинояти бевосита ички табиатидан ўсиб чиққанини кўрсатади. Мазкур деталга таянган ҳолда Чўлпон контрастлиликни яна бир

www.arxiv.uz бахя кўтаради. Қиз Ўлмасбойни бисотидаги энг оғир сўз билан "Имонсиз!" дея сўкканида, у бемалол кулиб туриб айтадики: "Ойим, сизга нима бўлди. Мусулмон, калимагўй одамни имонсиз дейсизми?" Кўринадики, персонажлар нафақат конкрет воқеага муносабатда, балки маънавий-ахлоқий жиҳатдан ҳам бир-бирига тамомила зиддирлар. Қиз учун имон — инсонийлик билан уйқаш, Ўлмасбой учун имон — "калимагўйлик"дан нарига ўтмайди. Ҳикоянинг модели сифатида келтирганимиз ГАПда "имонсиз" ва "ҳаёли" аниқловчиларини қарши қўйган эдик. Ўйлашимизча, Чўлпон ҳикоянинг биринчи қисмини қаҳрамонларидаги айни шу сифатларни асослаб кўрсатишга интилади, зеро, у барча ифлосликлару жиноятлар илдизини имонсизликда кўради. Агар ҳадиси шарифда "ҳаё иймондандир" дейилгани эътиборга олинса, бу хил қаршилантиришнинг илдизлари кўзга ташланиб қолади. Ҳикоянинг ниҳоясида ёмоннинг албатта жазо топиши таъкидланадики, бу ҳам ҳикоянинг мазмунан муқаддас манбаларга эшлигию умуминсоний қадриятларга ҳамоҳанглигини кўрсатади. Бир қарашда ҳикоянинг иккинчи қисми қизнинг кейинги ҳаётида бошдан ўткарган шўришларини ҳикоя қилишу шу орқали Ўлмасбойнинг жинояти нечоғли оғирлигини кўрсатишгагина хизмат қиладигандек. Аслида эса ҳикоя бадиий концепциясини ифодалашда бу қисм жуда катта аҳамиятга моликдир. Бунга амин бўлиш учун биринчи ва иккинчи қисмлардаги структуравий унсурларнинг ўзаро алоқасига диққат қилиш зарур. Ҳикоянинг бошланишидаёқ аслида муҳим бир контрастлилик кўрсатилган эди: "Қилғилик қилиниб, бечора қизнинг излиги олиниб, бўлар иш бўлиб битганидан кейин, иккаласи жим бўлиб икки томон чўзилишдилар". Биринчи жумладаноқ, ҳеч бир тайёргарликсиз бадиий воқеликка олиб кирилган ўқувчи бунга қадар бўлган ҳолатни — аёвсиз олишувни тасаввур эта олади. Бу томонда ҳимоясиз бир ожиза ўз номуси, демакки, — бахти, келажагини бир ёвуз чангалидан қутқармоқ учун жаҳд ила олишаётган палла: "Уйнинг ичи, ташқари ҳовли, кўча-кўй худди тонг отишидан сал бурунғи вақтлардай — чуқур, вазмин ва тинч бир жимликка ботқон эди. Баъзи-баъзидагина

www.arxiv.uz пастак пирамондан бир жуфт эр-хотин мусичаларнинг кукулашлари, қўшни ҳовлидан ёш болаларнинг ўйун вақтидаги шовқунлари, кўча томондан якка- ярим йигитларнинг кучсиз ва ғамли қўшиқлари эшитилиб қўярди". Кўрамизки, ташқи оламда ажиб осудалик, ҳамма ёқ тинч — гўё ҳеч нарса юз бермаётгандек. Бундай қараганда бу хил контрастлиликнинг ҳеч бир ажабланарли жойи йўқдай. Бироқ буни иккинчи қисмдаги қуйидаги сўзлар билан алоқада олинса, фикримиз ўзгариши мумкин: "Кенг юрт... Кўп халқ... Кампирнинг ўлгани, кўмилгани бир маҳаллага ҳам билинмагани ҳолда, қизнинг аллаким билан ўйнашиб юргани ҳаммага билинган, бутун шаҳарга довруқ бўлган эди". Қабатида юрган бир ожизанинг бору-йўқлигига асло қизиқмаган(бу билан ўлмасбойларнинг қўлини ечиб қўйган), қиз ўз номуси учун олишаётган пайтда ёрдам беришга ярамаган, унинг яккаю ёлғиз суянчиғи ўтганида бепарво бўлган "жамият, омма" нечукдирки энди қизни бузуқликда айб-лашга, ундан ҳазар қилишга ўзини маънан ҳақли сезади — бундан уялмайди. Омма образининг бу хил талқини "Қор қўйнида лола"да ҳам кузатилган эди. Кўрамизки, бир қиз тақдири орқали Чўлпон яна улкан муаммоларни ўртага ташлайди: "шу қадар буюклиги билан" ўзининг бир парчасини ҳимоя қилолмаган жамият жамиятми? Халқ – халқми? Миллат – миллатми?" – деган ўртовчи саволларга жавоб излайди, ўқувчисини ҳам шунга ундайди. Кишининг шуурига чақиндай кириб борувчи бу хил хитоблар эса, кўрдикки, турли қисмлардаги унсурлар кесишган нуқталардагина юзага келади. Жамиятнинг шахсга муносабатидаги бу хил адолатсизликка адиб чидаёлмайди, сюжет воқеаларини тўхтатиб (лирик чекинишни биз ГАПда қавс ичида ифодаладик), тўғридан-тўғри ўқувчига мурожаат қилади: "Ахир қиз ҳеч ким билан ўйнашгани йўқ-ку! Уни "Уйимда хатми-хожам бор, нонингни тугал оламан, юр менинг билан бирга", деб олиб кетиб, куч билан босган Ўлмасбой эди-ку!.. Лекин бу ҳақиқатни Ўлмасбойнинг уйидаги девор ва теразалар билан ўша ерда қолиб кетган нон саватидан бошқа ким билади? Ким? Ҳеч ким! У жонсиз нарсалардан ун чиқмаса, товуш келмаса, нима қилайлик? Нима?" Лирик чекинишнинг

www.arxiv.uz умумий руҳи, ундаги жумла қурилиши ("Нима қилайлик?") Чўлпоннинг "омма — қаҳрамон" контрастида қай томонда эканини ошкор кўрсатиб туради. Боз устига, шу нуқтада адиб қаҳрамонига эвриладики, лирик чекиниш айни пайтда новвой қизнинг изтиробли ўйлари сифатида ҳам қабул қилиниши мумкин, яъни, у психологик тасвир воситасига айланади. Айтилганлардан ташқари лирик чекиниш тасвирланган воқеанинг дастлабки босқичларини ўқувчи хаёлида тиклашга имкон беради: ГАП қурилишининг тўғри тартибида унинг бир қисми ҳикоя экспозициясини ташкил қилган бўлур эди. Яъни, бу ўринда лирик чекинишнинг кечиктирилган экспозиция функцияси ҳам мавжуд. Шу ўринда асар қурилишида фойдаланилган инверсия усулининг ғоявий-бадиий самараси яққол кўзга ташланади. Тўғри, агар иккинчи қисмдаги қатор унсурлар тўғри тартибда жойлаштирилиб биринчи қисмдан жой олганида, Новвой қиз тақдири ҳақида изчил ҳикоя қилинган бўлур эди. Бироқ, бу ҳолда воқеанинг аҳамияти олдинга чиқардики, тематик аспектнинг интригали фабула соясида қолиб кетиш эҳтимоли кучаяр эди. Бу эса муаллиф кўзлаган мақсадга мувофиқ эмас, яъни, ҳикоянинг айни шу тарзда қурилгани адибнинг ғоявий-бадиий нияти билан изоҳланиши мумкин. Зеро, Чўлпоннинг мақсади воқеани ҳикоя қилиб бериш эмас, унинг моҳияти ҳақида ўйлаш ва ўйлатишдир. "Новвой қиз"нинг ички структурасини белгилаган кон- трастлилик унинг ташқи қурилишида ҳам ўз аксини топган: ҳикоянинг учинчи қисми аввалги иккитасига қарши қўйилади. Энди контрастлилик қаҳрамонлар орасида эмас, уларнинг ўтмиши ва бугуни орасида ётади. Хорликлар кўрган новвой қиз энди ижтимоий фаол шахс — "хотин-қизлар шўъбаси раисаси"; жазонинг муқаррарлигини англаган Ўлмасбой ўзини илгаригидек эркин тутолмайди. Кўринадики, бу ўринда икки давр зид қўйилаётир, яъни, ҳикояда "инқилобгача — инқилобдан сўнг" схемасининг муайян таъсири бор. Ҳикоя ёзилган пайтда Чўлпон маданиятчилар қурултойи раёсатига берган ваъдасига биноан "хатоларини ишчи-деҳқон кўнглидан кетказиш" мажбурияти билан яшаётгани эътиборга олинса, бунинг ҳеч бир ажабланарли жойи ҳам йўқдек.

www.arxiv.uz Шунга қарамай, адибнинг бадиий маҳорати, дастлабки икки бобда қўйилган муаммолар кўламию учинчи қисмнинг умуминсоний мазмуни (эзгуликнинг тантанасига, ёвузликнинг жазо топишига ишонч) "Новвой қиз"ни кундалик долзарбликдан юқорироқ кўтариб туради. Демак, бу ўринда схема таъсирида рўёбга чиқмай қолган имкониятлар ҳақида сўз боргани тўғрироқ бўлади. Ҳикоядаги бадиий топилмалардан бири – "денгиз" ва "қирғоқ" (қоя, тоғ) контрасти асосига қурилган рамзий-мажозий образ шу ҳақда гапириш имконини беради. Биринчи ва учинчи қисмларда муайян ўзгаришлар билан такрорланувчи мазкур образ ҳикоя бадиий концепциясини ихчам ифодалаш, қисмлар орасидаги мазмуний-мантиқий алоқани мустаҳкамлашга хизмат қилади. Бироқ, адиб "денгиз – қиз", "қирғоқ – Ўлмасбой" муқоясаларини ўтказадики, натижада катта бадиий умумлашмалар чиқариш имконини берувчи рамзлар("денгиз", "тўлқинлар ва мавжлар", "қирғоқ-қоя")нинг маъно диапазони торайтириб юборилгандек таассурот қолади. Ҳартугул, биринчи қисмдаги тасвирнинг Ўлмасбойга жаҳд ила пиёланинг улоқтирилиши билан боғлангани ўзини оқламагандек кўринади. Ўйлашимизча, бу образлардан юқорида тўхталганимиз "шахс ва жамият" муносабатлари муаммоларининг рамзий ифодаси учун фойдаланилганида дурустроқ бадиий-эстетик самара олиш мумкин бўларди. Зеро, бу ҳолда "шахс ва жамият" муносабатлари муаммолари бадиий концепция асосини ташкил қилиб, аёл тақдири масаласи шунинг бир муҳим узви бўлиб қолур эди. Бу эса, ўз навбатида, асарнинг концептуал бутунлигини янада мустаҳкамлаб, унинг бадиий баркамоллигини таъминлаган бўларди. Ҳикоялар таҳлилидан кўринадики, Чўлпоннинг бадиий шакл бобидаги изланишлари композиция даражасидаги контраст, градация ва инверсия ҳодисаларининг тадбиқ этилиши, асар қисмларини монтаж усулида боғлаган ҳолда композицион бутунликни концептуал бутунлик ҳисобига таъминлаш кабиларда намоён бўлади. Бадиий воқелик объектив жонлантирилган ҳикояларда мазкур усулларнинг қўлланиши эса адибга композицион тафаккур имкониятларини кенгайтириш, ўзи кўринмагани ҳолда ўқувчи

www.arxiv.uz билан фаол мулоқотда бўлиш, асарнинг қабул қилинишини бошқариш каби имкониятларни тақдим қилди. Чўлпоннинг бу хил изланишлари миллий насрчи- лигимизнинг янгича поэтик воситаларни ўзлаштиришида муҳим аҳамиятга молик эди. Умид қиламизки, юқоридаги мулоҳазаларимиз шаклбозликка, бадиий асар моҳиятини жўнлаштиришга мойиллик деб тушунилмас. Дарҳақиқат, тилимизда мавжуд гап конструкциялари ҳар қандай ҳикоянинг ҳам ГАП моделини тузиш мумкинлигига шубҳа қолдирмайди. Бироқ, табиийки, ГАП моделини тузишнинг ўзи тугал мақсад бўлолмайди, у асар структурасини, ундаги унсурларнинг ўзаро алоқаларини осонроқ тушуниш ва тушунтириш имконини берувчи бир восита, холос. Баски, фақат таҳлилни осонлаштириш имконини берадиган ҳоллардагина мазкур усулга мурожаат қилиш мақсадга мувофиқдир. Юқорида тузганимиз ГАПлар, фикримизча, айни шундай имкониятни яратадики, биз улар ёрдамида таҳлилга тортганимиз ҳикоялар структурасини кузатишга интилдик. Биз таҳлил давомида бот-бот Чўлпон номини тилга олдик. Модомики асарни алоҳида бутунлик сифатида тушунаётган эканмиз, биз назарда тутган Чўлпон тарихий шахс эмас, балки ижод онларидаги Чўлпонгина эканлигини таъкидлаш лозим. Зеро, бадиий асар ҳам муайян ситуацияда айтилган гап мисоли бетакрор ҳодисадир: санъаткор айни шу асарини айни шундай қилиб қайта ярата олмайди, чунки айни ўша ижодий-руҳий ҳолатга қайта киролмайди. Демак, бетакрор ижодий руҳий ҳолат акс этган асарда биронта ҳам ортиқча унсур мавжуд эмас — бадиий асар систем бутунликдир. Систем бутунлик эса, биринчи галда, объект (бадиий воқелик) ва субъект (ижодкор) бирлигини тақозо қилади. Шундай экан, бадиий асарга ижодий ёндашув ўқувчидан ижодкор субъектининг ўрнини эгаллаб, унинг ижод онларидаги бетакрор ижодий- руҳий ҳолатига кира олгандагина мавжуддир. Бунда ўқувчига ижодий жараённинг модели бўлмиш асарнинг ўзигина ёрдам бериши мумкин. Асар(систем бутунлик)ни тушунишнинг кўпчилик эътироф этган қоидаси эса оддийгина: бутунни қисм, қисмни бутун орқали тушунилади. Баски,

www.arxiv.uz бутунликни ташкил этаётган унсурларнинг горизонтал ва вертикал алоқаларга киришишию оқибат яхлит бутунлик ҳосил қилишини тасаввур этмасдан туриб унинг мазмун-моҳиятини англаш душвордир. Ҳатто, кези келганда биттагина унсурнинг эътибордан четда қолиши ҳам бутуннинг мазмун-моҳиятини ўзгартириб юбориши мумкин. Зеро, К.Леви-Стросс таъкидлаганидек, структура мазмуннинг мантиқий ташкилланишидирки, 6 ўша мантиқни ўзлаштирмасдан туриб бадиий асардаги мазмун жилоларини илғаш мумкин эмас кўринади. Адибнинг таҳлил қилинган ҳикоялари муайян давр маҳсули эканлиги шубҳасиз. Бироқ бу асарларга фақат тарихий шахс Чўлпоннинг конкрет тарихий шароитдаги ўй-ҳисларини англаш учунгина ёндошсак, уларни ўзи яратилган даврга боғлаб қўйган, баски, уларнинг мазмун кўламини торайтирган бўлиб чиқамиз. Зеро, ижод онларида адиб реалликдан узилиб, ўтмиш, ҳозир ва келажакни бирлаштирган катта ВАҚТ қўйнида яшаганки, ҳикояларда айни шу ижодий-руҳий ҳолатдаги ўй-ҳислар модели мужассамдир. Сираси, бадиий асарнинг умрбоқийлигини таъмин этувчи асосий омил ҳам — шу: катта ВАҚТ қўйнидаги ўй-ҳислар мужассам асар катта ВАҚТ ўлчамида яшайди. Шундай экан, уларнинг мазмун бойлигию жозибасини моделга ижодий ёндашиб, адибнинг ижодий-руҳий ҳолатига максимал яқинлашгандагина илғашимиз мумкин бўлади. Демак, уларга берилаётган баҳолардан қатъий назар, ижодий ёндаша оладиган ўқувчи мавжуд экан, бу асарлар ўзининг эстетик қимматини йўқотмайди. 6

www.arxiv.uz А д а б и ё т л а р 1. Яна олдим созимни. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. 1991. 2. Асарлар. Уч жилдлик. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. I , II жилдлар. 1994-95. 1. Шарафиддинов О. Чўлпон. Т., “Чўлпон”, 1991. 2. Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. Т., “Ёзувчи”, 1994. 3. Каримов Н. Чўлпон. Т., “Фан”, 1991. 4. Чўлпоннинг бадиий олами. Т., “Фан”, 1994. 5. www . ozbek adabiyoti . com 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Чўлпон ҳикояларининг структурасига доир

Чўлпон ижоди

Абдулхамид Чўлпон

Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси