Buddizm adabiyoti - Adabiyot - Referatlar

Buddizm adabiyoti

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2054.5 KB

Ko'chirib olish

Buddizm adabiyoti Reja: 1 Buddizm maktablari va ularning hind adabiyotiga ta`siir 2. «Jataka» 3. Qadimgi hind ertak va masallari 4. Ashvagxosha ( Ashvaghosha ) 5. Eramizning birinchi ming yilligi adabiyoti

Hindiston subkontinentida eramizdan avvalgi VI-II asrlarda hind jamiyatida g`oyaviy o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu davrga kelib hukmron diniy g`oya bo`lmish braxmanizm jamiyatda o`z mavqeini yo`qota bordi. Braxmanizmning eskirib qolgan, hind jamiyatini ishonchini oqlamay qolgan g`oyalarining o`rniga yangi, o`sha davr talablariga javob bera oladigan, taraqqiyparvar g`oyalar shakllana boshladi. Braxmanizm, ma`lumki, hind jamiyatidagi eng yuqori tabaqa bo`lmish braxmanlarning manfaatini ko`zlovchi g`oyalardan iborat bo`lib, jamiyatning feodal-aristokratlari ham braxmanizm dini g`oyalariga, uning qonun qoidalariga amal qilar edilar. Chunki uning mazmuni oddiy xalqni o`ziga tobe qilish uchun qulay bo`lgan qonun-qoidalar majmuasidan iborat edi. Braxmanizm g`oyasiga ko`ra faqat braxman kastasi vakil larigina jamiyatdagi bor imtiyozlardan foydalanish huquqiga ega edilar. Vaqt o`tishi bilan bu g`oyalar ham braxmanlarga bo`lgan ishonch ham o`z ahamiyatini yo`qota bordi. Hind jamiyati ong jihatdan o`zgarib diniy aqidalarning jamiyat muammolarini hal qilishdagi o`rnini anglab yetadigan bir darajaga yetgan edi. Taraqqiyot qonuniga ko`ra eski mafkura o`rnida yangisi shakllandi va u buddizm va jaynizm dinlari orqali hind jamiyatiga kirib keldi. Buddizm dini hind jamiyatining kastachilik tizimiga zarba bergan birinchi din hisoblanadi. Bu din Hindiston hududida eramizdan avvalgi VI asrlarda bunyodga kelgan. Uning asoschisi shahzoda Siddharta Gautama bo`lib, uning ko`p yillar davomidagi falsafiy izlanishlari, amaliy harakatlari natijasida yangi bir mafkura yaraldi. Bu mafkura ong faoliyati bilan, aqlni peshlash bilan bog`liq bo`lganligi sababli u keyinchalik «Boddxa dharm» atamasi bilan yuritila boshlandi. Bu atama sanskrit tilidan olingan bo`lib «boddxa» ( «aql», «dharm» ( «din» degan ma`nolarni anglatadi. Mazkur atama g`arb tillariga buddizm deb tarjima qilingan. Buddizm butunlay yangi din deyish xato bo`lgan bo`lar edi, chunki u hinduizm asosida, undagi inson ongi taraqqiyoti yo`lida to`sqinlik qilib kelayotgan holatlarni qayta ishlagan holda shakllangan. Buddizm birinchi bo`lib jamiyatda tengsizlikning sababchisi bo`lgan hinduizmning kastachilik tizimiga qarshi qaqshatqich zarba berdi. Buddizmning yangi g`oyasi shundan iborat ediki, inson

hayotidagi har bir yutuq va kamchiliklarga, azob-uqubat larga o`zi sababchi va u dunyoning turli muammolaridan qutulishi uchun aqlini rasolashi kerakligini va bunga har bir inson, u qaysi kasta vakili bo`lishidan qat`iy nazar, erisha olishi mumkin ekanligini isbotlab berdi. Buddizm ilgari surgan yangi g`oya quyidagicha tavsiflanadi: Bu dunyo azobining mavjudligi. Azobning kelib chiqish sabablari. Azobdan qutulish mumkinligi va uning zarurligi. Buning yagona yo`li istaklardan voz kechish ekanligi. Mana shu g`oyalarga asoslangan holda Buddizm dini insonni aqlni rasolashga, bu dunyoning aldamchi orzu-umidlariga, nafsga berilishdan o`zini to`xtatishi zarurligi va bu jarayonda esa inson uchun faqat aqlgina yordam bera olishini ta`kidlaydi. Dinning, yuqorida ta`kidlaganimizdk, «boddxa» «aql» degan so`z bilan bog`liqligi ham bejiz emas. Buddizm g`oyalari Siddharta Gautama tomonidan yaratilgan bo`lsa-da uni yozma ravishda bir to`plamga jamlagan uning izdoshlari, yaqin shogirdlari hisoblanadi. Ular Budda fikrlarini anchadan keyin kelajak avlod uchun qoldirish maqsadida yozib to`plashni boshlaganlar. Bu yozuvlar bugungi kunda buddizmning muqaddas kitobi sanalmish «Tripitaka», ya`ni «Uch savat» nomli kitobga bitilgan. Buddizm o`zining dastlabki taraqqiyot davrida bir yo`nalishda rivojlandi, lekin vaqt o`tishi bilan buddizm targ`ibotchilari bu g`oyalarni o`z izmlari bilan yuritib uni turli oqimlarga ajralib ketishiga sababchi bo`lganlar. Natijada buddizm Hinayana va Mahayana oqimlariga bo`lingan holda rivojlana boshladi. Hinayananing ma`no si «kichik g`ildirak» bo`lsa Mahayana esa «katta g`ildirak» deb tarjima qilinadi. Hinayana maktabi g`oyasi avval shakllangan bo`lsa-da uning nomi Mahayana maktabi shakl lan ganidan keyin vujudga kelgan. Chunki Hinayana maktabi g`oyalari buddizm g`oyalarini chegaralab, uni har bir inson uchun foydali qilib emas, aksincha insonlarni yana ajratishga olib keluvchi g`oyalarni targ`ib qila boshlaydi. Hinayana maktabi g`oyasiga ko`ra buddizm ta`limotidagi «nirvana»,

ya`ni «ruhiy ozodlik»ga har bir inson erisha olmas ekan. Buning uchun inson albatta ma`lum bir ilmlarni hosil qilishi va jamiyatning yuqori ilmli vakili bo`lishi shart deb hisoblaganlar. Hinayana maktabi vakillari har bir insonning faqat o`zigina arxatga, ya`ni ozodlikka erishishi lozim va bu yo`lda bir birini qo`llab quvvatlashni noto`g`ri deb hisoblaganlar. Bu g`oya buddizmda boddxisatva, ya`ni «haqqa intilgan inson» tushunchasidir. Bu g`oyalarni Hinayana, ya`ni «kichik gildirak» deb nomlanishi ham bejiz emas, chunki uning g`oyalari chegaralangan, keng jamiyat ahli manfaatini qamrab ololmaganlar. Shu sabab bu maktabga qarshi Mahayana maktabi shakllangan. Mahayana maktabi aslida Hinayana maktabi g`oyalari asosida shakllangan. Mahayana maktabi buddizm g`oyalarini asl mohiyatiga qaytargan xolda har bir inson uchun teng xizmat qiladigan g`oya sifatida targ`ib qildilar. Mahayana maktabi buddizm dini ayrim olingan shaxslar uchun emas balki har bir «ruhiy ozodlikka intilgan» inson uchun ekanligini isbotladilar. Ularning fikricha har bir inson ongining taraqqiy etishi uning o`ziga, uning intilishlariga bog`liqdir. Buning uchun yuqori kasta vakili yoki alohida bilim egasi bo`lish shart emas. Hatto butunlay savodi yo`q inson ham ruhiy taraqqiyotning eng yuqori cho`qqisiga, ya`ni «ruhiy ozodlikka» ( «nirvana»ga erishishi mumkin. Mahayana maktabining bunday ta`limo ti keng xalq ommasining diqqat ( e`tiborini juda tez o`ziga jalb etdi va buddizm g`oyasi xalq orasida yana ham keng tarqala boshladi. Bu g`oyalar tarafdori bo`lgan ko`pgina hinduizm dini vakillari buddizm dinini qabul qila boshladilar. Ular orasida turli kasta vakillari mavjud edi. Ashvagxosha ham shular jumlasidan bo`lib, buddizm dinini qabul qilgan hind braxmanidir. U ham shoir, ham yozuvchi, ham dramaturg bo`lgan. «Jataka» «Jataka» Jataka Buddaning qayta tug`ilishi haqidagi hikoyalar to`plamidan iborat. Jataka hikoyalari soniga ko`ra Budda ning qayta tug`ilishi 546 marta deb hisoblaniladi, shunga ko`ra Jatakadan ham 546 ta hikoya mavjud. Bu hikoyalar o`z

vaqtida buddizmning muqaddas kitobi «Tripitaka» («Uch savat») tarkibiga kiritilgan. Jataka hikoyalari eramizdan oldingi III-II asrlarda yaratilgan degan taxmin bor. Jataka o`sha davr xalq tillaridan biri bo`lmish pali tilida yaratilgan. Buddizm g`oyalarini oddiy xalq orasida targ`ib qilish maqsadida o`sha davr xalq tillaridan biri pali tanlangan. Bu davrga kelib buddizm Hindiston va Seylonda ancha keng tarqa l gan dinga aylanib bo`lgan edi. Jataka Hindiston xalq larining meloddan avvalgi birinchi ming yilliklar hayotini o`zida aks ettiruvchi asardir. Asar uch qismdan iborat: Birinchi, kirish qismida Buddaning hayoti, uning buddizm diniga asos solishiga bo`lgan sabablar haqida hikoya qilinadi. Ikkinchi va uchinchi qismlarida Buddaning turli davrlarda tug`ilib o`tkazgan hayoti haqida hikoyalar pand-nasihat tarzida berilib boriladi. Bunda buddizmning asosiy g`oyalari hayotiy misollar bilan isbotlanib shaxsan Buddaning hayotidan lavhalar keltirish bilan isbotlagan holda hikoya qilinadi. Jataka asaridagi barcha hikoyalar Buddaning shaxsiy hayotidan olingan. Asarning kompozitsion tuzilishi qoliplash, ya`ni hikoya ichida hikoya tarzida bo`lib, unda buddizm diniga hinduizmdan meros bo`lib qolgan qayta tug`ilish g`oyasi asos bo`lgan. Ruhning taraqqiyot yo`li hisoblangan qayta tug`ilish buddizm ta`biri bilan aytganda «nirvana»ga erishguncha davom etadi. «Jataka»da Budda ruhiyatining nirvanaga yetishguncha bo`lgan har bir hayoti hikoya tarzida berilgan. Hikoyalarda Budda turli obrazlarda ishtirok etadi. Ayrim hikoyalarda donishmand sifatida, ayrimlarida ustoz va yana boshqalarida suyak o`yinchisi, maslahatchi yoki daraxtning ruhi sifatida ishtirok etadi. Agar Jataka asarida taxminan 546 ta hikoya bo`lsa, demak Buddaning besh yuzdan ortiq turli xil obrazlari yaratilgan desak xato bo`lmaydi. Jataka tarkibiga kiritilgan Buddaning hayotini tasvirlovchi hikoyalardan birining qisqacha mazmuni quyidagicha: Maymunlar shohi haqida jataka

(57- jataka) Bu hikoyani ustoz Budda Veluvanda bo`lganida Devadattaga hikoya qilib bergan edi. Devadatta uning joniga qasd qilmoqchi bo`lgandi. Lekin buni sezgan Budda uning niyatini amalga oshishiga yo`l qo`ymaydi. U deydi: «Devadatta faqat bugun emas bundan oldin ham meni jonimni olishga harakat qilgan edi, lekin uning niyati u safar ham amalga oshmagan edi» ( deb o`sha voqeani so`zlab beradi. Qadim zamonlarda Varanasida Braxmadatta shohlik qilgan davrda Boddxisattva maymun qiyofasida dunyoga kelgan edi. U katta bo`lganida juda kuchli va zukko bo`lib yetishadi. U daryoning bo`yida yashar edi. Daryo o`rtasida bir orolcha bor edi. Orolcha mango va boshqa mevali daraxtlar bilan to`la edi. Qirg`oq va orolcha o`rtasida bir katta tosh turar edi. Boddxisatva fil kuchidek kuchga ega bo`lib, doim o`sha tosh ustidan sakrab qirg`oqdan orolchaga va orolchadan qirg`oqqa sakrab yurar edi. U orolchada kuni bo`yi mevalar bilan ovqatlanib so`ng kech kirishi bilan yana o`z qirg`og`iga o`tib olar edi. U har kuni mana shunday hayot kechirar edi. Mana shu daryoda bir timsoh o`z ayoli bilan yashar edi. Timsohning ayoli qirg`oqdan orolga sakrab o`tayotgan maymunni ko`raverib uning yuragini yegisi kelib qoladi va er timsohga qarab «Men mana shu maymunlar shohining yuragini yegim kelayapti» ( deydi. Yaxshi, sening istaging ni bajaraman deb bugun maymun orolchadan qaytayotganida uni tutib berishini timsoh o`z ayoliga va`da qiladi. U suzib borib o`sha suv ustidagi katta tosh ustiga chiqib kutib yotadi. Boddxisattva kun bo`yi orolchada yuradi, kech bo`lganda u orqaga qayta turib suv yuzidagi toshning avvalgidan ko`ra balandroq bo`lib qolganini sezadi. «Nega bunday bo`lganiykin?» ( deb hayron bo`ladi Boddxisattva. Chunki u doim orolchaga kelayotganida suvning sathini va toshning balandligini bir ko`rib qo`yar edi. «Hozir esa suvning satxi o`zgarmagan bo`lsa-da, tosh balandlashib qolibdi» ( deb hayron bo`ladi maymun. «U yerga qandaydir timsoh meni tutib olish uchun yashirinib olgan bo`lsa kerak, hozir tekshirib ko`raman» deb xulosa qiladi Bodxisattva. Xuddi tosh bilan gaplashayotgandek unga orolchadan turib savol

beradi: «Ey, tosh» deydi u. Tosh javob bermaganidan keyin yana uch marta savol beradi. Lekin tosh jim turar edi. «Tosh, nega bugun javob bermayapsan?» ( deydi Boddxisattva. Timsoh esa «Demak tosh har doim maymunga javob qaytarar ekan, bugun men javob bera qolay» ( deydi. «Nima deysan maymunlar shohi?» ( deydi timsoh. «Sen kimsan?» ( deydi maymun. «Men timsohman» ( deb javob qaytardi timsoh. «Nega bu yerda o`tiribsan»? ( deydi maymun. «Men sening yuragingni sug`urib olmoqchiman» ( deb javob beradi timsoh. «Endi men bu timsohni bir amallab aldashim kerak, boshqa ilojim yo`q» ( deb o`ylaydi Boddxisattva va timsohga qarab deydi: «Hurmatli timsoh, men o`zimni sen uchun qurbon qilishga tayyorman, sen faqat og`zingni och, men og`zingga sakraganimdan keyin meni yeya qol». Ma`lumki, timsoh og`zini ochganida uning ko`zi berkiladi va timsoh hech narsani ko`ra olmaydi. Timsoh esa hech narsadan hadiksiramay og`zini ochadi, ko`zi esa yumiladi. Boddxisattva timsohlarning bu odatidan xabardor bo`lgani uchun orolchadan timsohning boshiga va u yerdan yashin tezligida qirg`oqqa qarab sakraydi. «Qirg`oqda maymunni ko`rgan timsoh bu maymun meni ahmoq qilganga o`xshaydi» deb o`ylaydi. U maymunga qarab deydi: «Ey, maymunlar shohi, kimda-kim bu dunyodagi to`rt muhim sifatga ega bo`lsa u hamisha dushmanlarini yengadi, senda esa, menimcha, mana shu to`rtala sifat ham mavjud ekan» ( shunday deb timsoh quyidagi misralarni so`zlaydi: Kimda-kim maymunlar shohidek chidamli, haqgo`y va aqlli bo`lsa, Kimda-kim o`z burchini anglasa dushmandan u doim g`olibdir. Shunday deb Boddxisattvani maqtovlarga belab timsoh o`z iniga kirib ketadi. Ustoz dedi: «Devadatta faqat hozir emas, ilgari ham meni jonimga qasd qilmoqchi bo`lgan edi. «Bu pand-nasi hatli hikoyani tugatib, o`qituvchi qayta

tug`ilish mohiya tini tushuntirib beradi. Bu hikoyada Devadatta timsoh o`rnida, Chincha braxmani timsohning ayoli obrazi da, may mun lar shohi obrazida esa Boddxisattva ishtirok etadi. * * * Jataka tarkibidagi boshqa hikoyalarning nomlanishi quyidagichadir: Nayza haqida jataka Shoh maymun haqida jataka Suyak o`yinchisi haqida jataka Chiyabo`ri haqida jataka Dum haqida jataka Qarg`alar haqida jataka Olovli gul haqida jataka Toshbaqa haqida jataka Braxman Satadhamma haqida jataka SHe`r terisi haqida jataka O`g`irlangan boylik haqida jataka Uchar ot haqida jataka Uy egasi haqida jataka Shoh Assaka haqida jataka Badduo haqida jataka To`tiqush haqida jataka Turli istaklar haqida jataka Buyuk maymun haqida jataka va boshqalar. Jatakaning ham bir necha bor qayta ishlangan variantlari mavjud. Ulardan eng taniqlisi «Jataka-mala» ( «Jataka gulchambari» nomli asar bo`lib, uni eramizning IV asrlarida yashab o`tgan Arya Shura degan shaxs yaratgan. Uning hayoti va ijodi haqida aniq ma`lumotlar mavjud emas. Faqat mana shu asarning muallifi sifatida ma`lum. Asarda o`ttiz to`rtta jataka mavjud. Jatakalarning barchasi o`sha pali tilidagi «Jataka» asaridan olinganligi aniqlangan. «Jataka-mala» esa

sanskrit tilida yaratilgan. Uning «Jataka»dan farqi shuki, bunda turli xajmdagi she`rlar ko`p kiritilgan, tili ham biroz murakkab. 3 Ashvagxosha ( Ashvaghosha Ashvagxosha hind xalqining taniqli shoiri va dramaturgi. Uning yashab o`tgan davri aniq belgilanmagan. Taxminlar asosida u yashagan davr buddizm va xristian dinlari shakllanish davri o`rtalari deb hisoblanadi. Bu taxminiy davr melodning III asrlariga to`g`ri keladi. Ashvagxosha, manba`larda aytilishicha, Hindiston ning Gang daryolari bo`yida Banoras shahri yaqinida brax man oilasida dunyoga kelgan. U juda zehnli, aqlli va zukko bola bo`lgan. Yoshiligidan sanskrit tili va unda yaratilgan adabiyotni chuqur o`rgangan. U vedalarni ham juda yaxshi talqin qilgan. Ashvagxoshani hatto Patalipu tra shohi uch ming tillaga sotib olgan degan afsonaviy gaplar ham mavjud. Yana bir afsonaga ko`ra Ashvagxoshani O`rta Hindistondan Kashmirga vedalarni maxsus o`rgatuvchi sifatida chaqirtirishgan ekan. U Panini gram matika kitobida yozilgan sanskrit tili qonun qoida larini ham juda chuqur o`rganib chiqqan. Bundan tashqari astronomiya va boshqa tabiiy fanlarni, shular qatori musiqa ilmini ham juda yaxshi egallagan shoir bo`lgan ekan. Uning musiqalarida asosan hayot falsafasi, uning muammolari va ulardan ozod bo`lish, hayotdan voz kechish emas, unga qaytish va aql bilan yashash to`g`ri ekanligi haqidagi buddizm g`oyalari yangragan. Lekin eng yaxshi bilgani buddizmning muqaddas kitobi «Uch savat» asaridir. Ashvagxosha asarni yoddan bilgan va o`z asarlarida uning uchun ilg`or sanalgan buddizm g`oyalarini targ`ib qilishni maqsad qilib olgan. Uning bilimdonligi haqida ham turli afsonalar mavjud. Shoirning ismi ham sanskrit tilidan olingan bo`lib «otning kishnashi» degan ma`noni anglatadi. Hinduizm g`oyalari bilan sug`orilgan sanskrit adabiyotiga hinduizmning fanatizmi yoshligidan Ashvagxoshada nafrat uyg`ota boshlagan. U o`ziga doim ruhiy panoh beruvchi bir mafkura izlay boshlaydi va bu mafkurani buddizm dinidan topadi. Ashvagxosha kastachilik tizimi oddiy xalqni har bir narsadan siqib chiqara boshlaganidan keyin buddizmning tenglik g`oyasini hind xalqi o`rtasida targ`ib qilishni o`z oldiga maqsad qilib oladi va braxmanlik kastasidan voz kechib

buddizmni qabul qiladi. Buning uchun Ashvagxosha Budda ta`limotini chuqur o`rganadi va ularni targ`ib qilishning eng qulay yo`li adabiyot deb hisoblab o`zining barcha asarlarini buddizm g`oyasiga tayangan holda yaratadi. Ashvagxosha buddizm g`oyalarini shunchalik chuqur o`rgangan ki, bu haqda hatto afsonalar ham to`qilgan. Ulardan biri da shunday hikoya qilinadi: «Kunlardan bir kun Budda shogirdlari bilan suhbatlashib ketayotganida bog`da bir bulbul kuylayotga nini eshitib, uning ovoziga oshiq bo`lib qoladi va uni: «shunday go`zal va yoqimli ovozli bulbul keyingi tug`ili shida albatta inson bo`lib tug`ilsin» ( deb duo qilgan ekan. O`sha Budda duo qilgan qushcha Ashvagxosha qiyofasida dunyoga kelgan ekan. Shu bois u o`z braxmanlik kastasidan osonlikcha voz kechib buddizmga mehr qo`ygan shoir va dramaturg bo`lib yetishgan ekan». Hind adabiyotida Ashvagxoshani «buyuk hind buddisti» deb bejiz aytmaydi lar. U qoldirgan adabiy meros Budda hayoti, buddizm g`oyala ri bilan bog`liq asarlardan tashkil topgan. Ashvagxo sha ijodi bilan tanishish XX asrning ikkinchi yarmidagina boshlandi. Bu merosga quyidagi asarlarni kiritish mumkin: Buddacharita ( Buddaning hayoti; Vajrasuchi ( Olmosdan yasalgan igna; Shariputraprakarana ( Shariputraprakarana; Sutralamkara ( Alankara haqida ta`limot; Sundarananda ( Sundarananda. «Buddacharita» («Buddhacharita») ( «Buddaning hayoti» Ashvagxoshaning shoh asaridir. Muqaddas kitob sifatida «Buddacharita» buddizmning «Uch savat»idan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Bu asarni Ashvagxosha Buddaning hayotini to`liq tasvirlash maqsadida yaratgan. Asar sanskrit tilida yaratilgan. Shu bois Ashvagxoshani sanskrit adabiyotiga buddizm ruhini olib kirgan shoir sifatida baholaydilar. Bu asar juda ko`p tillarga, shu jumladan, rus tiliga ham tarjima etilgan. «Vajrasuchi» («Vajrasuchi») asarida Ashvagxosha asosan kastachilik tizimi haqida so`z yuritadi. Bu tizimni jamiyatda braxmanlarni qo`llab quvvatlovchi tizim sifatida qoralaydi.

«Sutralamkara» («Sutralamkara») asari buddizmga chaqiriq bilan sug`orilgan. U ham sanskrit tilida yaratilgan. Uning asl nusxasi yo`qolgan. Faqat xitoy tilidagi nusxasi bizgacha yetib kelgan deb yozadi hind mutaxassislari. Demak, asar chet tiliga, jumladan, xitoy tiliga ham tarjima qilingan. «Sundarananda» («Sundarananda») asarida Ashvag xo sha Buddaning ukasi Nandaning qanday qilib buddizm dinini qabul qilganligi haqida hikoya qilinadi. Asarning qiskacha mazmuni quyidagicha: Nanda Sundari ismli qizga uylanib baxtli hayot kechiradi. U o`z ayolini shunchalik qattiq sevadiki, hatto tangrini ham unutib yuboradi. Kunlardan bir kun o`z g`oyalarini shogirdlari bilan targ`ib etib yurgan Budda ukasining uyiga boradi, lekin u sevgan ayolidan boshqa hech kimni sezmaydi. Budda ukasining sevgi azobida qiynalayotganini ko`rib, bu narsa unga juda ko`p qiyinchiliklar keltirishini bilib uni buddizm yo`liga kirishga da`vat etadi. Uning nasihatlari hech kor qilmagach, Budda uni Indra dargohidagi parilar dunyosiga sayr qildiradi va Sundaridan ham go`zal parilar borligini ko`rsatadi. Bu go`zallarni ko`rgan Nanda Sunda ri ni unutib yer yuzidagi barcha narsa ruhiy iztirobdan boshqa hech narsa emas ekanligini, eng to`g`ri yo`l esa ruh ozodligi ekanligini tushunib yetadi va buddizm dinini qabul qiladi. Buni eshitgan Sundari umr yo`ldoshidan qattiq xafa bo`lib iztirobda qolib ketadi. Ashvagxoshaning ko`pgina asarlari sahnalarni ham ko`rgan. Jumladan, «Buddacharita», «Sundarananda» asar la ri sahnalashtirilgan. Bundan tashqari «Buddacharita» asarining ayrim qismlari alohida ravishda ham sahnalashtirilgan. Shu sabab hind mutaxassislari Ashvagxoshani hind dramaturgiyasi rivojiga o`z hissasini qo`shgan dramaturg sifatida ham yuqori baholaydilar. Tayanch so`z va iboralar: Braxmanizm dxarm,, Jatakamala, kichik g`ildirak, Siddharta Gautama,, Uch savat, boddxa, katta g`ildirak, to`rt xaqiqat Tripitaka, Hinayana, Jataka, 546 marta, Budda Jatakamala, Devadatta, Veluvan, Jataka gulchambari Varanasi,,Bodxisattva,, Mahayana. Eramizning birinchi ming yilligi adabiyoti

Qadimgi hind ertak va masallari Prachin Hindi katha sahitya Ertak (cho`pchak) xalq og`zaki ijodiga xos epik tur janridir. Xalq ertaklari barcha xalqlar og`zaki ijodiga xos qadimiy janrdir. Har bir xalqning ertaklarida mazkur xalqning dunyoqarashi, milliy xarakteri, sinfiy munosabatlari, turmush tarzi ma`lum darajada o`z ifoda si ni topadi. Har bir xalq adabiyotida millat ruhi aks etgan ertaklar majmuasi bor. Arab xalqining «Ming bir kecha» ertagi taniqli bo`lsa, o`zbek xalqi «Oygul bilan Baxtiyor», «Zangori gilam», «Uch og`a- ini botirlar», «Zumrad va Qimmat» kabi bir qancha ertaklarni yaratagan. «Ahmoq Ivan», «Zolushka», «Oltin baliqcha» kabi ertak lar esa rus xalq ertaklarining namnalaridir. Jahon xalqlarida bir-biriga o`xshash ertaklar xalqlarning qadimdan madaniy-iqtisodiy aloqada bo`lib kelganini, tarixiy taraqqiyotning ma`lum qonuniyat asosida rivojlanishini ko`rsatadi. Syujet va kompozi sion yaqinlik barcha xalqlar ertaklariga xos xususiyatdir. Bu yaqinlikni og`zaki ijodning o`ziga xos bo`lgan variantlilik, anonimlik, og`zakilik bilan izohlash mumkin. Masalan, variantlilik tufayli bir ertak bir necha ertakning paydo bo`lishiga sababchi bo`ladi va natijada syujet va kompozitsion o`xshashlik kelib chiqadi. Xalq ertaklari o`z mazmuniga ko`ra fantastik, satirik, yumoristik, hayotiy-maishiy yoki majoziy ertak larga bo`linadi. Ertaklar xalq orasida savodsizlik hukm surgan davrda, ayniqsa, keng tarqalgan. Og`zaki ijod namunasi bo`lgan xalq ertaklari hozirgi taraqqiyot davrida juda kam yaratilmoqda. Masal ko`proq she`riy shakldagi, majoziy xarakter dagi qisqa hikoyacha bo`lib, uning masal-epigramma, masal-dialog, masal-ertak, masal-novella, masal- drama kabi turlari mavjud. Masalning tarbiyaviy ahamiyati katta bo`lib odatda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal turli milliy adabiyotlarda taraqqiy etgan janr bo`lib, rus adabiyotida Krilov mashhur masalchi bo`lsa, Navoiy, Gulxaniy, Hamza, Yamin Qurbon va boshqa lar o`zbek adabiyoti masalchilaridir.

Ramzli hikoya (pritcha) shaklan masalga yaqin tura digan axloqiy didaktik nasihatlardan iborat kichik hikoya. Masaldagi ko`p ma`noli bayondan farqli o`laroq pritchada doim ma`lum axloqiy-didaktik g`oya mujassam lash gan bo`ladi. Pritcha qadimgi rus adabiyotida keng tar qalgan bo`lib, keyinchalik yangi Yevropa adabiyotida yangi ma`no kasb etdi. U yozuvchining axloqiy-falsafiy fikrla rini ifodalashning asosiy vositalaridan biriga aylandi. Ertak, masal va pritchalar o`z nomi, kelib chiqishi bilan xalq og`zaki ijodiga bog`liqligidan ko`rinib turibdiki, har bir ertak yoki masal o`z zamonasining vakili, o`z qarashi, ularning hayotga munosabati, ularni qiynab kelgan, hal qilinishi lozim bo`lgan masalalarni, bu yo`ldagi ularning kurashi va xalq orzu-umidlarini o`zida aks ettiradi. Masalan, rus xalq ertaklari juda boy va xilma-xildir. Uning milliy xususiyati ertakning tilida hayot tasvirlarida yaqqol namoyon bo`ldai Ertak, masal va pritchalarning bir-biridan farqi shundan iboratki, masalda obraz yaratishda hayvonlar ishtirok etadi, pritchada esa ham hayvon (inson o`rnida) ham inson ishtirok etishi mumkin. Lekin ertakda inson obrazida inson hayvon obrazida esa hayvon ishtirok etadi. Lekin hayvon inson kabi tilga kiradi. Qadimgi Sharq adabiyoti insonni yashashga o`rgatadi gan, olijanoblik, insoniylik, yaxshi xulqlarni targ`ib qiladigan qutlug` bilimlar beruvchi kitoblarning bitmas tuganmas xazinalari bilan mashhur. Hind adabiyoti ham ertak, masal va pritchalarga boy adabiyotdir. Uning shakllanishi ham uzoq o`tmishda boshlangan. Qadimgi hind adabiyotida ularning roli va ahamiyati katta bo`lgan. Bu asarlarning ko`pchiligi bizgacha sanskrit tilidagi adabiyotlar tarkibida yetib kelgan. Hind adabiyotida ertak va masallarning elementlari qadimgi hind eposlari tarkibidyoq shakllanishni boshla gan. Jumladan, «Ramayana» va «Maxabharata» epos la rida juda ko`p ertak elementlari, masalan, hayvonlar ning ishtirok etishi, ularning insonlar bilan bab-barobar tilga kirib haqiqat uchun kurashishlari yoki bo`lmasa turli g`ayri-tabiiy voqealarning ko`pligi fan tas tik ertaklarning bosh elementlari qatoriga kiradi. Umuman olganda hind mutaxassislari eramizdan avvalgi va eramizning birinchi asrlariga folklor asosida

nasriy adabiyotning shakllanishi to`g`ri keladi deb taxmin qiladilar va bu jarayonning shakllanishida nasriy ertak janrining hissasi katta deb hisoblaydilar. Ayrim ertak va masallarni hisobga olmaganda qadimgi hind ertaklarining kompozitsion nuqtai nazardan to`liq shakllanib bo`lishi eramizning birinchi ming yilligiga to`g`ri keladi. Ularning ko`pchiligining syujet va mazmunini vedalar yoki eposlar tarkibida uchratish mumkin. Masalan, «Rigveda»da diniy marosim larda kuylaydigan braxmanlarni masallarda kuylovchi qurbaqalarga o`xshatib tanqid ostiga olish, yoki bo`lmasa «Chxandogya Upanishad»da qurbonlik keltiruvchilarni vovullayotgan itlar bilan qiyoslash, masal janrini eslatuvchi buqa va o`rdaklarning o`z shogirdlariga nasihat qilishi haqidagi hikoyalarni eslab o`tish mumkin. «Maxabharata» eposida ham qarg`a va ukkilar jangi haqidagi hikoya keyinchalik borib «Panchatantra» masali tarkibiga kiritilgan. Palma daraxti mevasi tagida qolib olamdan o`tgan qarg`a haqidagi masal, ayniqsa, hind xalqi o`rtasida keng tarqalgan. O`z vaqtida buyuk grammatika mutaxassisi Patanjali ham mana shu masalni o`z asari tarkibiga kiritgan edi. Masal va ertaklar ko`pgina iqtisod va siyosat sohasiga oid kitoblar tarkibida ham uchrab turadi. Masalan, iqtisodga oid «Artxashastra» asarida yoki siyosatga oid «Manushastra» nomli asarlarda ham masal va ertaklarni uchratish mumkin. Hind ertak va masallari ham, an`anaga ko`ra, axloq yoki odob, pand- nasihat masalalariga bag`ishlangan. Jay nizm dini targ`ibotchisi Haribxadra (VI asr) hind nasriy adabiyotini guruhlarga bo`lib chiqqan. Bunda u asarlarning mazmunini, ya`ni ularning didaktik xususiyatini asos qilib olgan holda ularni uch guruhni ajratadi: dharmakatxa guruhi, ya`ni yaxshilikka chaqiruvchi nasi hat larni o`zida mujassamlashtirgan asarlar; artxakatxa guruhi, ya`ni amaliy foydani ko`zlashni o`rgatuvchi nasihatlar mujassamlashgan asarlar; kamakatxa guruhi, ya`ni ishqiy mavzuga atab yozilgan asarlar. Qadimgi hind ertak va masallarining o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning shakllanishida tashqi ta`sir bo`lmagan. Ular sof milliy an`ana,

milliy til asosida o`z holicha shakllangan. Aksincha hind ertak va masallarining jahonning boshqa milliy adabiyotlariga ta`sirini kuzatish mumkin. Jumladan, mashhur arab masali «Kalila va Dimna» aslida hind masali «Pancha tantra»ning arabcha varianti ekanligi asrimizning boshida ilmiy tadqiqotlar asosida aniqlangan. Mo`g`ul adabiyotidagi «Sehrli o`lik» ertagi hind adabiyotidagi «Vetalaning 25 hikoyasi» ertagining mo`g`ulcha varianti ekanligi ham aniqlangan. Qadimgi hind ertak va masallariga quyidagilar kiradi: Panchatantra ( Besh kitob (masal) Vetalopanchovinshati ( Vetalaning yigirma besh hikoyasi (ertak) Hitopadesha ( Foydali maslahatlar (ertak) Jataka ( Jataka (ertak) Shukasaptati ( ”To`tinoma” (ertak) Sinxasanadvatrinshati ( Shohtaxti haqida o`ttiz ikki hikoya (ertak) Bharatakadvatrinshati ( Monaxlar haqida o`ttiz ikki hikoya (ertak) Brixatkatxa ( «Katta hikoya» va boshqalar. Hind ertaklari ayrim she`riy kiritmalarni hisobga olmaganda asosan nasrda yaratilgan. Masallar esa nasr va nazm aralash holida yaratilgan. Ertak va masallarning deyarli barchasi sanskrit tilida yaratilgan. Hind ertak va masallarida jamiyatning turli vakillari ishtirok etadilar, ya`ni hunarmandlar, shohlar, oddiy xalq vakillari, dehqonlar, savdogarlar, sudxo`rlar, vazir lar, soqchilar va shunga o`xshash turli kasb ( hunar vakillari bosh obraz yoki yordamchi obraz sifatida ishtirok etadilar. Barcha ertaklarga xos bo`lgan ezgulik bilan yovuzlik o`rtasidagi kurash va ezgulikning g`alabasi hind ertak va masallariga ham xosdir.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Ivbulis. V.Y. Literaturno-xudojestvennoye tvorchestvo R.Tagora, Riga, 1981 2. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., 1982 3. Idei gumanizma v literaturax Vostoka. M., 1967 4. Ideologicheskiye problemi sovremennoy Indii. M., 1970 5. Inomxodjayev. R.Tyurko-persidskoye dvuyazichiye v literaturnoy jizni Indii XVI v., T., 1993 6. Iz istorii kulturnix svyazey narodov Sredney Azii i Indii, M., 1986 7. Izucheniye literatur Vostoka, Moskva, 2002 g. 8. Indiyskaya lirika II-X vv. M., 1978 9. Istoriya vsemirnoy literaturi. Tom 3, izd. “Nauka” M., 1985 10. Istoriya vsamirnoy literaturi. Tom 4, izd. “Nauka” M., 1987 11. Konrad N.I. Zapad i Vostok. M., 1966 12. Lamshukov. Indiyskiy prosvetitel i romanist X. N. Apte. M., 1974 13. Literaturi Indii. M., 1958 14. 28. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti

Gruzin adabiyoti