logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Askiya

Askiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB
Ko'chirib olish
Askiya   O'zbeklarning xalq og’zaki ijodidagi ko’p janrlar boshqa xalqlarda ham bor. Ertak, doston, qo’shiq, maqol, matal, topishmoq, tez aytish kabilar shular jumlasidandir. Ammo bizda yana shunday janr ham borki, boshqa xalqlarda uchramaydi. Bu askiyadir. Askiya tilimizning juda boy imkoniyatlariga ega ekanini ko’rsatadigan janrdir. Eng muhii, askiyani aytish, uni o’ylab topish, uni tushunib etish oson emas. O'zbeklar ana shunday fazilatga ega xalq. Askiya o’zbek xalq og’zaki ijodining o’ziga xos janri hisoblanadi. Unda o’zbek tilining boyligi, so’zning ma’nodorligi, ko’rinishdan sodda bo’lib tuyulgan jumlaning, kezi kelganida odamni haddan tashqari mushkul vaziyatga tushirib qo’yishi mumkinligi va, ayni paytda, o’ylab topilgan ikkinchi bir javob-jumla bilan mushkul holatdan chiqish yechimi topilgani namoyon bo’ladi. Hayotida bevosita chiroyli topilgan so’z bilan bog’liq ibratli lavhalar tez-tez uchrab turadi. Bunday lavhalar ona tilimiz imkoniyatlari qanchalar cheksiz ekanini isbotlovchi daqiqalarni vujudga keltiradi: aytilgan so’zning ma’no qirralari kengligini dalilaydi. Keyinchalik bu go’zal lavhalarning ayrimlari tildan-tilga o’ta boshlaydi. Aslini olganda, askiyaning vujudga kelishi, shakllanishi tilimiz boyligi namoyon bo’lgan ana shunday lavhalarga asoslanadi. Masalan, kunlardan bir kun dutorchi qizlar ansambli ishtirokchisi Sanobar ismli xonada musiqa mashqi o’tkaziladigan xonaga birinchi bo’lib keladi va ustoz G’anijon Toshmatovdan: “Qizlar kelishmadimi?” -deb so’radi. Tabiatan askiyachi ustoz shogirdiga qarab: “Kelishgani o’zingizda!”,- deb javob beradi. Ustoz san’atkor, javobida askiyaning juda muhim jihati aks etgan. Chunki G’anijon aka o’z javobida, birinchidan,   mashg’ulotga kelgan qiz yagona Sanobar ekanini ta’kidlagan bo’lsa, ikkinchidan, shogirdining qaddi-qomati kelishganini lutf qiladi. Bu kichik dialogda xalqimiz og’zaki ijodiga oid askiya janrining asosiy belgisi-so’z o’yini bo’lib o’tganini qayd etish mumkin. Askiya san’ati bilan maxsus shug’ullangan olim Rasul Muhammadievning ma’lumot berishicha, o’zbeklar orasida askiya qadimdan keng tarqalgan ekan. Xususan, XV asrda yashagan shoir Zayniddin Vosifiy o’z xotmiralarida Hirot Mirsarbaraxno, Burxoniy   Gung, Hasan Voiz, Said G’iyosiddin, Sharfiy, Halil sahhob, Muhammad Badaxshiy kabi o’tkir so’z ustalari borligini aytib o’tgan. Keyinchalik esa Qo’qon xonligi hududida bu san’at yana rivojlanadi, xalq orasida mashhur bo’ldi. Ayniqsa, Yusufjon qiziq Shakarjonov, Mamayunus Tillaboyev, Erka qori Karimov, Jo’raxon Sultonov, G’anijon Toshmatov, Tursunbuva Aminov kabi mashhur so’z ustalari askiya san’atini rivojlantirishda munosib hissa qo’shganlar. Bugungi kunda ham askiyaning mohir ustalari o’z faoliyatlari bilan xalqqa manzur namunalar yaratilmoqdalar. Yurtimizning mustaqillik, Navro’z, Hosil va boshqa bayramlarida, xalq sayillarida yirik ommaviy tomoshalarga askiya fayz kiritmoqda. Ayni paytda, ulfatlarning yig’ilishlari, gap-gashtaklar, to’y marosimlari askiyabozlik bilan qizimoqda. Askiya arab tilidan olingan so’z bo’lib, “zakiy- sof fikrli, o’tkir zehnli” degan ma’nolarni anglatadi. “Azkiyo” so’zning ko’plik shaklidir. Xalq jonli tilida “askiya” tarzida talaffuz qilinadi. Askiya aytishdan bosh maqsad odamlarni kuldirish bo’lsa ham, aslida askiya aytuvchilar o’zlarining so’zga ustaliklarini, hozirjavob ekanliklarini atrofdagi yurtdoshlarga ko’z-ko’z qilish maqsadini ham o’ylaganlar, shuning uchun ham mashhur askiyabozlar el orasida alohida hurmatga sazovor bo’lishgan. Tilimiz boyligidan foydalanib atrofdagi odamlarni kuldirishda bir necha usullardan foydalanilgan. Ulardan biri askiyabozlar tomonidan omonim so’zlarni qo’llash hisoblangan. Ma’lumki, mumtoz adabiyotimizda iyhom san’ati mavjud bo’lib, u kamida ikki ma’noga ega bir shaklli so’zning shoir tomonidan she’riy misrada keltirilishi orqali yaratiladi. Zahriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub quyidagi baytga e’tibor qiling: Labing bag’rimni qon qildi, ko’zimdan qon ravon qildi. Nechun holim yamon qildi, man undan bir so’rorim bor. Bu baytda “so’rorim”iyhom san’atiga misol bo’ladi. Chunki bu so’z bir o’rinda “so’ramoq”, ikkinchi o’rinda “so’rmoq” (o’pmoq) ma’nosini anglatadi. Omonim so’zlar xalq og’zaki ijodidagi she’riy parchalar ham uchraydi. Xususan, Ergash Jumanbulbul aytgan bir to’rtlikda shunday deyiladi:   Qo’lingdan kelganicha chiqar yaxshi ot, Yaxshilik qil bolam, yomonlikni ot. Nasihatim yodingda tut farzandim, Yolg’iz yursa, chang chiqarmas yaxshi ot.   Ko’rinib turibdiki, to’rtlikdagi uch marta qo’llangan “ot” so’zi uch xil ma’noni anglatadi. Birinchi qatorda “ism”, ikkinchi qatorda “otmoq” (fe’l), uchunchi qatorda xalqimizning sevimli hayvoni “ot” nazarda tutiladi. Keyingi misolda xalq shoiri iyhom emas, tajnis san’atidan foydalangan. Chunki bir shakldagi ko’p ma’nodagi so’zlarning o’zaro qofiya bo’lib kelishi tajnis deb ataladi. Askiyada esa ko’proq iyhom san’atidagi so’z o’yini yetakchilik qiladi. Ba’zan bu san’at shu qadar murakkablashib ketadiki, uni tezda anglab olish juda qiyin bo’ladi. Masalan, olim Rasul Muhammadiev o’zining 1962- yilda e’lon qilgan “askiya” kitobida quyidagi matnni keltiradi: “Qodirjon aka: -Ikromiddin, bu yoqqa qarang, bizga pishirishingiz bitta osh, qovoq ham solasiz-a! Ikromiddin: -Qodirjon aka, sizlardaqa aziz mehmonlarga atab har xil ovqat qilganmiz: bu sho’rva, osh qovoqda. Amin buva: -Mulla Ikrom, Qodirjon akadan tashvish qilmang, bu kishiga osh qovoqdan olinsa bo’ldi. Qodirjon aka: -Amin buva, ajoyb xushfe’l odamsiz-da, indamay olaverasiz: oshga qovoq solinmaydi, deb. Amin buva: -Siz ham tushuraversangiz-a, qovoqda osh yaxshi deb. Qodirjon aka: -Siz ham indamay tushiraversangiz-a, oshdan qovoq yaxshi deb. Qodirjon aka -Bir oz u yoq-bu yoqdan gaplashib o’tringlar, boshqa ovqat qilaman: qovoqsiz!” Yuqoridagi matnni zehn bilan o’qisak, “qovoq” so’zi bir necha marta ham insonning yuzidagi qosh osti qism-qovoq, ham poliz ekini qovoq ma’nosida   kelgan. Oxirgi jumlada esa hatto xalq orasida qovoq so’zning “befahm”ga teng ma’nosi beriladi va “qovoq siz”, ya’ni “befahm odam” tushunchasi anglashiladi. Shunday qilib,   askiyada mana shu yo’sinda so’z o’yini o’z ifodasini topadi. Askiyadagi kulgi hosil qiladigan ikkinchi usul askiyabozlar laqablarining tilga olinishi hisoblanadi. Ammo haqiqiy askiyabozlar laqabni askiyaga shunday singdirib yuborar edilar-ki, natijada hech kimning ko’ngli og’rimasdi, savol- javobni esa hammaga lazzat beruvchi hazil deb qabul qilishardi. R. Muhammadiev safar paytida ro’y bergan bir voqeani eslaydi. Mashhur hofiz Mamayunus (laqabi kal) do’sti Erka qorini (ko’zi ojiz) askiyaga tortar ekan, qori akaning ko’zi ojizligiga shama qilib: -Turing, qori aka! Ko’r otga (kurortga) keldingiz!- dedi. Erka qori yostiqdan boshini ko’tarar ekan, shoshib-pishib, paypaslanib derazadan tashqariga qaragan bo’ldida, darhol yuzini Mamayunus aka tomonga burib: -Hovliqmay qoling, Mamayunus! Sho’rtepa-ku! - dedi.   Matnni tahlil qilishda bu askiyaning mavzu, ya’ni payrovi laqab bilan bog’liqligi ayon bo’ladi. Mamayunus Erka qori kelgan manzilni “ko’r ot” deb atash bilan do’stining ko’zi ojizligini ta’kidlayapti. Erka qori bo’lsa o’rnidan turdi, deraza pardasini ko’tardi va nihoyatda zukkolik bilan “Sho’rtepa” so’zini topdi. Bu so’z Mamayunus akaning savolidan zakiyroq- go’zalroq hisoblanadi. Ayniqsa, Mamayunus akaning kal ekanini bilgan odamlargina bu javobdan kulishi mumkin edi, xolos. Chunki issiqdan terlash, bosh kiyimni olishdan keyin shabada tegishi bilan boshning qurishi oxir-oqibatda Sho’rtepani eslatadi. Askiyada kulgini hosil qilish usullaridan yana biri mavzuga   adoqador so’zdagi tovushlarni atayin buzib talaffuz qilish orqali iyhom san’atiga yaqin tasvir hosil qilish hisoblanadi. Masalan, yuqoridagi askiya matnida Mamayunus aniq qilib, “ko’r ot” degan. U “ko’r” so’zidagi “o’” tovushini “u”ga yaqin talaffuz qilish bilan birga bu tovush bir cho’zgan, natijada aslida “kurort” so’zi talaffuzda “ko’r ot”ga yaqin aytilgan va kulgi hosil qilgan. Askiyada “kishmish” (uzum)- kishimishi (odam); chanqoq (suvsiz)-changqoq (changini qoqish); sovliq (urg’ochi qo’y)-sog’liq (salomatlik) tarzida talaffuz qilinadi va kulgi yaratiladi. O'zbek xalqi farzandlari askiyani sevadilar va uning imkoniyatlaridan foydalanib o’zlarning hordiqlarini chiqaradilar. Askiya og’zaki ijodimizning alohida janri bo’lishi bilan birga uning tarkibida ham kichik janrlar bor. “Payrov”, “o’xshatdim”, “gulmisiz sunbulmisiz”, “bilganlar unday deydi” kabi shular jumlasidandir. Payrov askiya aytuvchilar tanlagan mavzudir. Xususan, sayil, to’y, gap- gashtaklar askiya aytishga shaylangan san’atkorlar askiya boshlanishidan oldin mavzu belgilaydilar. Tarafma-taraf askiyabozlar kitob, imorat, dehqonchilik, shaxmat, ona tili, qo’shiqlar va hokazo mavzulardan birini tanlaydilar. Masalan, shaxmat haqida askiya qilishga kelishgandan so’ng birinchi navbatda donalar teriladi, oq yoki qora tarafda o’ynash hal etiladi, shundan keyin sipohlarning yurishi boshlanadi. Bu jarayonning hammasi tilda, so’z o’yinlari vositasida amalga oshiriladi. Askiya biron tomonning mot bo’lishi bilan yakunlanadi. Yoki paxta payrovi boshlansa, yer paxta ekishga tayyorlanadi, paxta ekiladi, yagana qilinadi, sug’oriladi, chekanki qilinadi, paxta gullaydi, nishonalaydi, terim boshlanadi, davlatga topshiriladi, hatto, gazlama to’qilib, undan turli kiyimlar, ko’rpa-yostiq tayyorlanadi. Demak, askiyaboz so’z o’yinini qilishi bilan birga tanlangan mavzuning mukammal yechimini topgan bo’lishi ham kerak. Shundagina askiya talabga javob bergan hisoblanadi. Undan tashqari, askiya bo’layotgan joyda tinglovchilar ham mavzuni qabul qilishlari lozim. Tomoshabin askiyani tushunmasa, unday askiya ham muvaffaqiyatsiz yakunlanadi. Ehtimol, shuning uchun askiyabozlar mavzu tanlashga e’tiborsiz qaramaydilar. Ular ko’pincha to’y egasining kasbiga qarab to’y qatnashchilariga qanday mavzu ma’qul   bo’lishini aniqlaydilar. Mashina, tabobat, dehqonchilik, savdo mavzulariga murojaat ana shu tarzda amalga oshadi. Askiyaning qadimgi janrlardan biri “Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz” hisoblanadi. Masalan: -Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz?! -Aytganingizman. -Andijonni yo’lida adashib qolib: “oyim”,- deb yig’lab yurganmisiz. -Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz?! -Aytganingizman. -Man-ku “oyim”,-deb yig’lab yuribman. Siz oyingizni Uchqo’rg’ondan topganmisiz? Yuqoridagi matnda askiyabozning birinchisi raqibini Oyim qishlog’ini axtarayotganini aytib kulgi hosil qilsa, ikkinchisi o’zbeklarda gap talashib qolgan odamning “onangni Uchqo’rg’ondan ko’rsataman”, deb do’q urishiga shama qilyapti. Har ikki savol-javobda ham o’rin-joy nomi, askiyachining onasi tilga olinyapti va kulgili vaziyat vujudga keltirilyapti. Endi e’tiboringizga “O'xshatdim” askiyasidan bir namuna havola qilamiz. Nasriddin: -Eshon, ho Eshon, sizni o’xshatdim. Odilxo’ja: -Kimga? Nasriddin: -Musobaqa komissiyalariga ko’rinmay chap berib yurgan brigadirga. Odilxo’ja: -Nima qilardim? Nasriddin: -G’o’za parvarishi ayni qizigan chog’larda shaharda qovun tushirib yurardingiz. Bu matnda askiyaboz g’o’za parvarishi paytida o’z ishiga sovuqqonlik bilan qaragan brigadirlarni tanqid qilishga kirishgan. Tekshiruvchi komissiyadan qochib tutqich bermagan brigadirning ahvoli tang ekani qayd etilishi bilan birga “qovun tushirish” iborasi ham qo’llangan. Mazkur ibora ko’ngilsiz ish qilib qo’ygan odamga nisbatan aytiladi. Xullas, askiya o’zbek xalq og’zaki ijodidagi milliy tilimiz imkoniyatlaridan samarali foydalanish mahsuli sifatida vujudga kelgan va shakllangan janrdir. Unda o’zbek tilining ma’nodosh so’zlarga boyligi, ba’zan tovushlarni o’zgartirish vositasida ham omonim so’zlar hosil qilish mumkinligi namayon bo’ladi. Askiya xalq farzandlarining kulgi yaratish imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanganliklarini dalillaydi.

O'xshashlar

Satirik va yumoristik janrlar lof, askiya, latifa
O’zbek xalq og’zaki dramasi
Xalq og’zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi
Loflar
Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va o’rganilish tarixi