Arab - ispan (Andaluziya) adabiyoti - Adabiyot

Arab - ispan (Andaluziya) adabiyoti

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

$(VIII-XV asrlar.) Reja. 1. Arablarning Ispaniyaga kirib kelishi. 2. Arab-ispan adabiyotining davrlanishi. a\ Taqlid davri; v\ Yangilanish davri. s\ Tanazzul davri.$

Arab xalifaligining ma’naviy va madaniy markazlari faqat Sharqda bo‘lmasdan, balki ular G‘arbda ham bo‘lgan. Bu arab Ispaniyasi -Andaluziyadir. Arablar 8-asrda Shimoliy Afrikani zabt etib, u yerdan 711 yili berberlar yordamida Ispaniyani ishg‘ol qildilar. Pireneya yarim orolining ko‘p qismi bosib olindi. Biroq ispanlar Shimolda o‘zlarining mustaqil ispan - vestgot qirolliklarini tuzadilar.756 yilga kelib Ispaniyada mustaqil xalifalik paydo bo‘ladi. Uning poytaxti Qurtuba (Kordova) da bo‘lib, davlat boshlig‘i Umaviylarning avlodlaridan Abduraxmon 1 edi. Keyingi xalifalardan Abduraxmon 111 929 yili o‘zini Abbosiylardan mustaqil xalifa deb e’lon qiladi. Lekin Ispaniyadagi bu mustaqil arab davlati X asrning ikkinchi choragiga kelib mayda qirollik(amirlik)larga bo‘linib ketdi. Andaluziyadagi har bir shaxar amirlari masjid-madrasalar qurdirib, kutubxonalar tashkil qildilar. Shu bois Kordova, Granada, Sevilya, Valensiya, Toledo, Almeriya shaxarlari katta ilmiy markazlarga aylanib, u yerga xalifatning barcha burchaklaridan, hatto Yevropadan ham tolibi ilmlar oqib kela boshladi. Arablar Ispaniyaga o‘zlari bilan nafaqat til va dinlarini, balki Sharq madaniyati va ma’naviyati an’analarini ham olib keldilar. Andoluziya axolisi arab tilini o‘rgandi. Islom dinini qabul qildi. Shu bilan birga arab adabiyoti ham kirib keldi. Ispaniyadagi arab adabiyoti tarixi uch davrga bo‘linadi. «Taqlid» davri (X111-X asr oxiri) «Yangilanish» davri (X1-X11asr o‘rtasi) «Tannazul» davri (X111-XV asrlar). Arab munaqqidlari tomonidan «taqlid» deb nom olgan birinchi davr X111-X asrlarni o‘z ichiga oladi. 1 davr Kordova xalifaligining gullab-yashnagan davriga to‘g‘ri keladi. Kordovaning o‘qimishli xalifalari adabiyot va uning an’anaviy shakllarining rivojiga

o‘zlarining barakali xissalarini qo‘shdilar. Ular o‘z qasidalarida o‘z qabilalari jasorati,vatan sog‘inchi yoki biror kishi vafotiga marsiyalar yozar edilar. Andaluziya shoirlari esa, arab shoirlariga taqlid qilishar, arab shoirlari asarlari ular uchun badiiy namuna edi. Andaluz adabiyotining ilk namunalari VIII asr o‘rtalarida paydo bo‘ldi. Umaviy amirlaridan Abduraxmon 1 asarlaridan ona - Vatan sog‘inchi taprannum etilgan edi. Andaluziya adabiyoti rivojida Bag‘doddan Kurtubaga kelgan fors Ziryabning(789-857)ham o‘z ulushi bor. U she’rni musiqa ohanglari ostida ifodali o‘qishdek sharq arab ma’daniyatini ispan tuprog‘iga olib kelgan musiqashunos xofizlardan edi. Xuddi ana shu vaqtdan boshlab andaluz she’riyati musiqa bilan bog‘liq xolda rivojlana boshladi. X asr Taqlid davri Kordova adabiyoti gullab - yashnagan davrdir. Bu davrda Garbiy Yevropadagi o‘qimishlilar - bu ruhoniylar edi. Odamlarning turmush sharoiti va madaniy darajasi past edi. Biroq Arab Ispaniyasi bu davrda ham iqtisodiy ham madaniy jihatdan juda rivojlangan edi. O‘qimishli Kordova xalifalari - ilm, fan, san’atni rivoj topdirib keng qurilish faoliyati bilan mashg‘ul edilar. Xalif al-hakam davrida qator madrasalar ochildi. Kardovo universiteti dovrug‘i esa Ispaniyadan boshqa o‘lkalarga borib yetdi. Arab manba’larida ko‘rsatilishicha, xalifa kutubxonasida 400 000 qo‘lyozma asar yig‘ilgan edi. Ayniqsa, Kordova buyuk xalifasi al- Mansur davridagi adabiy to‘garaklar X asr andaluz adabiyoti rivojida katta ijobiy rol o‘ynadi. Ispaniyadagi arab adabiyoti uch davrga bo‘linadi: 1. «Taqlid»davri. 2. «O‘tish»davri. 3. «Yangilanish»davri.

$«Taqlid» davri vakillaridan Ibn Abd Rabbixi (860-940\ 246- 338),Ibn Xaniy (938-973\326-362) Ibn Shuxayd(992-1034\382- 426)larni ko‘rsatish mumkin. Ibn Abd Rabbixi Abu Umar ibn Muxammad ibn Abd Rabbix 860 yili Kordovoda tug‘ildi. Shu yerda taxsil oldi. U yoshligidan ilm-fan, adabiyotga muxabbat qo‘ydi. Fiqh ilmi, tarixni to‘liq o‘rgandi, musiqa va tabobat bilan tanishdi, she’riyat va nasr san’atida kamolotga erishdi. U uch xalifa - Muxammad 1, al-Munzir va Abduraxmon 111 davrida yashadi. Shu bois ularga qator madxiyalar yozdi. O‘z asarlarida ayollarni ham madx etgan, keksaygan chog‘ida Abu Nuvos singari tavba-tazarru’, tarkidunyochilik ruxida ham asarlar yaratdi.O‘sha qasidalarini «Mumaxxisot»(«Poklangan»)deb nomladi. U 940 yili shol kasalidan vafot etdi. Ijodi: Ibn Abd Rabbixi she’riyatda ham, nasrda ham mashhur asarlar yaratdi. Uning she’riy asarlari juda ko‘p bo‘lib, Yoqut al- Xamaviyning yozishicha, ular 20 qismdan iborat bo‘lgan. Ular xalifa al-Xakam uchun to‘plangan ekan. Biroq ularning ko‘p qismi yo‘qolgan.Ibn Abd Rabbixi go‘zal, nasib, vasf, madx, riso, zuxd xikmat, tarix janrlarda ijod qilgan. Nasriy asarlaridan eng mashhuri -bu «al-Iqd al- Farid» «Noyob durdona»asaridir. U 25 qismdan iborat bo‘lib har ikki qism bir gavxar nomi ostida birlashtirilgan. U o‘z ichiga ijtimoiy,siyosiy, axloqiy, adabiy va tarixiy mavzularni mujassamlashtirgan. Asarda sharq adiblari haqida so‘z yuritiladi. Ibn Abd Rabbixiga uning nasri asari -«Noyob durdona» shuxrat keltirdi.Chunki u adiblar, lug‘atshunoslar, she’rshunoslar, tarixchilar uchun katta manba’ vazifasini o‘tadi. «Noyob durdona» asari Sharq adiblari ijodiga katta ta’sir ko‘rsatdi.$ $Ibn Xaniy.(938-973\326-362). Abu - l - Qosim Muxammad ibn Xoniy al-Azdiy al-Andaluziy Sevilyada, ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan davrda «Oltin asr»da o‘sib ulg‘aydi. SHe’riy san’atda katta maxorat kasb etdi. Uning xazil - mutoyibaga moyilligi kuchli bo‘lgan. O‘zi xushchaqchaq, ochiq tabiatli bo‘lib, asarlarida mublog‘ani ko‘p ishlatgan.Shu bois uni ham shaxarlari daxriylikda ayiblab, Sevilyeni tark etishga majbur qilgan. U Mag‘ribga yo‘l oladi. U yerda fotimiy xalifa al-Mansurning qo‘mondoni Javxar bilan tanishadi. U shoirga katta iltifotlar ko‘rsatadi. Biroq maishatga berilgan shoir yo‘lda 36 yoshida o‘ldiriladi. Bu 973 yil edi. Ijodi.Ibn Xaniy devoniga kiritilgan qasidalar Kohirada, so‘ngra Bayrutda chop etilgan. Asarlarining katta qismini madx tashkil qildi. Undan tashqari xajviya,marsiya va vasf janrlarida ham ijod qilgan. Shoir ko‘proq al-Mutanabbiy ijodiga taqlid qilib yozgan. Ibn Shuxayd.(992-1034)(382-426) Amir ibn Shuxayd Kordovada tug‘ilib, voyaga yetdi.Uning ajoyib nozikta’b madxiyalari, rubobiy g‘azallari bilan bir qatorda noyob nasriy risolasi mavjud.(«Risolat at-tavobi va z-zavobi») «Ruxlar va iblislar»nomli risolasi Abu-l-Ala al-Ma’rriyning («Risolatu-l gufran») «Kechirimlilik risolasi» mazmuniga o‘xshab ketadi. Mazkur risolada muallif ruxlar olamiga sayohat kilgani,u yerdan o‘tgan shoir va adiblarni uchratgani, ular bilan suxbat qurgani haqida yozadi. Ibn Shuxayd asarlari o‘zining jonliligi tabiat manzaralarini ajoyib vasf etilganligi bilan ajralib turadi. IBN DARROJ (958-1030) Abu Umar Amad ibn Muhammad ibn al-Asi ibn Ahmad ibn Sulaymon ibn Aysi ibn Darroj al - Andalusiy al-Kastalliy. 958 yili aprelida (347 hijriy muxarram) sanxaj qabilasining berber oilasida$

tug‘ildi. Bu qabila vakillari musulmonlardan birinchi bo‘lib, 711 yili Ispaniyaga kirib kelgan edilar. Ibn Darroj boshqa shoir va olimlar kabi madrasalarda o‘sha davr barcha ilmlaridan tahsil oladi. Ispaniyada bu davrda al Mansur hukmronlik qilardi. Shuning uchun 992 yili Kordovoga kelgan ibn Darroj al Mansur sharafiga o‘zining birinchi qasidasini yozadi. Al Mansur o‘z atrofiga ko‘zga ko‘ringan adib va shoirlarni to‘plagan, ular hammasi ma’lum imtihonlardan o‘tgan edilar. Imtihonlardan o‘tgan shoirlargina “Shoirlar devoni”ga kiritilar, shundan keyingina ular rasmiy shoir hisoblanib, oylik maosh bilan taminlanar edilar. Ibn Darrojning birinchi chiqishidayoq uni “Shoirlar devoni”gi kiritildi, biroq uni ko‘rolmaganlar ham bo‘ldi. Shu bois u 992 yili 2 dekabrida obro‘li majlis oldida ikkinchi imtihondan o‘tdi. Bu gal u al Mansur saroyilda katta qasida o‘qib berdi. Unda shoir Amiriylar sulolasiga bo‘lgan o‘zining samimiy sadoqati va o‘z hukmronining fazilatlari shon shuhrati uni “Imonning himoyachisi”ekani haqida to‘lib, toshib gapiradi. Ibn Darroj 16 yil davomida Amiriylar davlatining ham shoiri, ham tarixchisi sifatida har bir voqeaga o‘z munosabatini bildirib turdi. Shu tufayli u butun Andaluziya bo‘yicha mashhur bo‘lib ketdi. Biroq al Mansurning vafoti saroy shoirlarining tarqalib ketishiga sabab bo‘ldi. Chunki yangi xalifa otasi davridagi shoirlarni saroyda qoldirgan bo‘lsa-da, shoirlar va ularning she’rlariga uncha ahamiyat bermadi. Yaxshi she’rni yomon she’rdan ajrata bilmadi. Ketma-ket xalifalarning o‘zgarishi saroy shoirlari ahvolini og‘irlashtirdi. Shuning uchun boshqa shoirlar kabi ibn Darroj ham Kordovadan Seutuga- Ali ibn hammud saroyiga keladi va albatta unga bag‘ishlab bir qasida yozadi. O‘zining bu Shimoliy Afrikaga qilgan safari ma’qul kelmay yana Ispaniyaga qaytadi. 1014-1018 yillar u Almeriya, Valensiya, Xativ,

Targos degan shaharlarga boradi va u yerda o‘z baxtini qidiradi. Biroq hech yerda qo‘nim topa olmaydi. Sakkiz yillik sargardonlikdan so‘ng ibn Darroj Saragosga - Tujibiylar sulolasi saroyiga keladi va bu yerda o‘n yil xizmat qiladi. U juda ko‘p qasidalar yozadi va 1030 yili shu yerda vafot etadi. Ibn Darroj ijodi to‘rt davrga bo‘linadi. 1. Al Mansur saroyiga kelishdan oldingi davr. 2. Amiriylar saroyidagi davr (992-1009 yy.) 3. Sargardonlik yillari. (1009-1018yy.) 4. Tujibiylar saroyidagi davr (1018-1028yy.) Mana shu to‘rt davrda eng muhimi bu Kardovoda Amiriylar saroyidagi davrdir. Bu davrda shoir 70 dan ortiq asar yaratdi. Shulardan 30 dan ortig‘i al M ansurga atalgan madhiyalardir. Ibn Darroj o‘z ijodida boy Sharq an’analarini davom ettirdi. X1 asr boshlarida Kordova xalifaligining tanazzulga yuz tutishi, Andaluziyada ko‘pgina amirliklarning paydo bo‘lishi arab - ispan adabiyoti rivojiga hech qancha to‘siq bo‘lolmadi. 11-Yangilanish davri (X1 asr 1 yarmi-X11 asr o‘rtasi). Taqlid davri ko‘proq vatan sog‘inchi, qadimgi arab an’analariga taqlid qilingan bo‘lsa, yangilanish davrida ko‘proq ona - tabiat Andluziya tabiati vasfi o‘rin egallagan. Unda Ispaniyaning sho‘x daryolari, ko‘llari, baland ko‘m - ko‘k tog‘lari, yashnagan yam- yashil bog‘lari, keng dengizlari, undagi kemalar, go‘zal

$shaxarlar,masjid madrasalar, salobatli saroylar, undagi favvoralar vasfi o‘rin oldi. Sharq she’riyatidagi ishq- muxabbat mavzui andaluziya poeziyasida o‘z in’kosini topdi. Mazkur davr vakillaridan arab- ispan she’riyati rivojiga o‘zining barakali ulushini qo‘shgan Ibn Zaydundir. Ibn Zaydun (1003-1074) Kardovo taxti uchun bo‘lgan siyosiy kurash qatnashchilaridan bo‘lib, umaviylar sulolasi tugatilgandan so‘ng, uni ham hibsga oladilar. qamoqdan qochib, Sevilya hukmroni Al-Mu’tadiddan madad so‘rab keladi. Bu saroyda u katta martabaga ega bo‘ladi. Shoir madh, riso, g‘azal janrlarida ijod kiladi. ko‘proq an’anaviy janrlarga ko‘l uradi. Shoirning eng yaxshi g‘azallari Xalifa al- Mustakfiyning qizi - shoira al-Valladaga bag‘ishlangan. Arablar o‘rtasida mashhur qasidalaridan - bu «kasida nuniyadir» unda shoir o‘zining Valladaga bo‘lgan samimiy muhabbatini tarannum etgan. «...Siz mendan uzoqdasiz - bizni ayirishdi. kalbim to‘xtamay sizni sog‘inib kuylaydi. Ko‘zlarim nigoron bo‘lib yig‘idan to‘xtamaydi...» Ibn Zaydunning ko‘proq shark shoirlariga taklid kilib asarlar yozgan ko‘proq al-Buxturiy asarlariga taklid kilib, undan tazminlar olgani uchun shoirni «°arb al-Buxturiysi» deb atashgan. Ibn Zaydun sharkiy arab poeziyasi ta’siri ostida ona tuprog‘i Ispaniya tabiati, shaharlari vasfi ham o‘rin olgan. Al- Mu’tamid ibn Abbad (1040-1095\431-488) Sevilya hukmroni o‘g‘li al-Mu’tamid ibn Abbad katta akasi vafotidan so‘ng taxtga voris bo‘lib qoldi. Shu bois 1069 yili u taxtga o‘tird. O‘zi shoir va adib bo‘lganligi tufayli saroyga$ $ko‘pgina ko‘zga ko‘ringan shoirlar, adiblar yig‘ilgan edi. Al- Mu’tamid Korodovani bosib oladi. Biroq Kastiliya gersogligi monaxlaridan cho‘chib, Marokash Xokimligidan yordam so‘raydi. Xokimning o‘zi Ispaniya yerlarini bosib olish niyatida bo‘lganligi uchun, darhol bu imkoniyatdan foydalanib, Kordovani ham, Sevilyeni ham bosib oladi. Al-Mu’tamidni esa, asir olib, oilasi bilan Marokash yaqinidagi qamoqxonaga keltiradi. Xalifa al-Mu’tamid o‘sha yerda vafo etadi. Shoir sifatida uning qasidalari mavjud. Uning tutkunlikda yozgan asarlari kalbi tubidan chiqqan nido kabi yangraydi. Uning asarlari orasida madhiyalar uchramaydi. Ibn Xamdis (1055-1132\447-527). Abu Abd al-Jabbor ibn Abu Bakr ibn Xamdis Sitsiliya orolining Sirakuzi shahrida 1055 yili tavallud topdi. Shu yerdagi madrasalarda ta’lim oldi. Biroq 1078 yili Sitsiliyani butunlay tashlab Ispaniyaga - Sevilya hukmroni al-Mu’tamid ibn Abbod huzuriga yo‘l oldi. Uning saroyida birmuncha vaqt xizmat qiladi. Al-Mu’tamid ta’qib ostiga olinib, shimoliy Afrikaga Agmat shahriga yuborilganda ibn Xamdis Xam uni ketidan o‘sha yerga boradi. Biroq Mu’tamidning o‘limidan so‘ng avval al-Mahdiya shahrida so‘ngra Mayorka oroliga ko‘chib o‘tib, umrining oxirigacha o‘sha yerda yashaydi. Uning Xayoti °arb musulmon dunyosining uch qismi - Sitsiliya, Andaluziya va Shimoliy Afrika bilan chambarchas bog‘liqdir. Asarlarida Sitsiliya musulmonlarini kofirlarga qarshi kurashga undagan bo‘lsa, Ispaniyadan shoir va adib bo‘lgan Xalif Mu’tamid saroyida ajayib asarlari uchun ko‘p marhamat va muruvvatlarga sazovor bo‘ldi. Shimoliy Afrikada bo‘lsa, Xalif Mu’tamidga hamdard bo‘ldi. Ibn Xamdis devoniga kirgan 6$

mingdan ko‘proq baytda vasf asarlarining oltidan bir qismini tashkil etadi. Ibn Xamdis she’riyatidagi tavsifiy ibora va ifodalar an’anaviy sharkona vasf mavzui bilan uyg‘unlashib ketadi. Uning devonidan bog‘i bo‘ston dashtu dara va daryolar vasfi, dengiz va safinalar vasfi, gul vasfi, sham vasfi samoviy hodisotlar vasfi, qilich va qalkon vasfi, hayvonotlar: (ot, tuya, sher, jirafa, qurt- qumursqa) vasfi joy olgan. Ibn Xamdis ijodididagi vasf gul, dasht, daryo, yomg‘ir vasflari bilan birgalikda keladi. Ibn Xamdis asarlarida samoviy hodisotlar vasfi orasida sayyoralar hayoti, samon yo‘li, yetti og‘ayni yoki katta va kichik ayik turkumlariga oid yulduzlar vasfi bir-biri bilan bog‘liq xolda beriladi. “Xuddi qaro tun sharob ichib, mast bo‘lib yonboshiga yiqilgandek bo‘ldi. Xuddi tong turk qo‘shinlarining qo‘mondoni bo‘lib, habash podshosini jangga chorladi-yu, u bekingandek bo‘ldi. Ibn Xamdis °arbda sharq an’analarini davom ettiruvchi, ularga ergashuvchi taqlid qiluvchi sifatida namoyon bo‘ldi. Quyidagi baytda Xuddi ibn al- Mutazzga taqlid qiladi. “ Yangi oy kumush o‘roqqa o‘xshab xuddi zulmat guli nargizni o‘rayotganday”. Ibn Xamdis ijodidan «Badaviy» mavzu’i ham ma’lum o‘rin olgan. Bunda ko‘proq kilich, jang, sherlar tavsifi beriladi. “Qilich qalbini, sen uning tanasining chiqarib yuborsang, u dushman tanasiga kirib, uning ruhini chikarib yuboradi. Jangovor qilich qiniga qamab qo‘yilgan. U tanaga kirgan zahoti uning avval ruhini chiqaradi, so‘ngra o‘tkir tig‘ini chiqaradi”. Asardagi ot vasfi, jang, jangchilarning jangdagi qahramonliklari bilan uyg‘un xolda beriladi. «U shamol kabi uchadi, uning dupiridan chiqqan bulutni ko‘rmayapsanmi, uning terisi yomg‘ir kabi quyilmokda, ko‘zlaridan chiqqan o‘t yashin kabidir”. Xalifa Mu’tamidga yozgan asarlarida, Sitsiliya musulmonlarga murojaatida muqaddas jihod

ruhi sezilib turadi. “Sen Alloh dinining oliy qo‘riqchisi eding, Xuddi sen uning qalbi-yu, u uning vijdoni edi.” Ibn Xamdis asarlarida Qur’oni karim oyatlari ham berib o‘tilgan. Ibn Xamdis qasidasida do‘l, yomg‘ir, irmoqlar vasfida Ispaniya tabiatining barkamol go‘zalligi ifoda etilgan. “Samoning yerga tushgan do‘l donachalari, agar ular, yaxlab kolsa, xuddi marvaridga o‘xshaydi. Bu durdonalarni bulutlar bizga yetkazdilar, agar dengiz tubidan olsak qanchalar qiyinchiliklarga duch kelardik. Qani endi uning shodalari bilan yor bo‘ynini bezasak. Biroq samo ko‘z yoshlarining zamin yanoqlari bilan uchrashishi ularni eritib yubordilar. Ularning tezyurar ilonga o‘xshash, ilon izi irmog‘i paydo bo‘ldi. Bu asarning davomida momaqaldiroq va yashin vasfi berilgan. Ibn Xamdis asarlarida masjid, madrasalar vasfi, favvora va hovuzlar vasfi, bog‘u rog‘lardagi kushlar vasfi tarannum etilgan. Ibn Xamdis mavzuining kengligi, chuqurligi uni olam go‘zalliklarini har tomonlama qamrab olganligidan dalolat beradi. Andaluz shoirlari ham o‘z ijodlari bilan sharq shoirlari an’analarini davom ettirib, arab- ispan adabiyot rivojiga o‘zlarining katta ulushlarini qo‘shganlar.

Adabiyotlar. 1. Xanna al-Faxuriy. Istoriya arabskoy literaturi. 1 - tom, 273-362- betlar. 2. “Kalila va Dimna” asarining muqaddimasi. 3. www.ziyonet.uz 4. www.pedagog.uz 5. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Mumtoz arab adabiyoti

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti