Bosh sahifa
Referatlar
Adabiyot
Alisher Navoiy she`riyati manbalari lirik devonlari.docx
Alisher Navoiy she`riyati manbalari lirik devonlari.docx
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
21.6640625 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Navoiy Foniyning forsiy she`riyati
Shavkat Rahmon she`riyati
Yusuf Saryomiy she`riyati
Alisher Navoiy jahonga tanilgan she`riyat mulkining sultoni
Alisher Navoiy
![Alisher Navoiyning turkiy-o’zbek tilida yozgan she`rlari quyidagi manba`larda to’plangan. 1. Alisher Navoiy she`rlaridan tuzilgan "Ilk devon". Alisher Navoiy she`riyatining noma`lum muxlislari tomonidan tuzilgan "Ilk devon". Ta`kidlanganidek, mazkur devon Alisher Navoiyning muxlislari tomonidan hijriy 870 (1465-1466) yilda tuzilib, Sulton Ali Mashhadiyning go’zal nasta`liq xati bilan ko’chirilgan, noma`lum musavvir esa devonning varaqlarini go’zal naqshlar bilan bezagan. Devonga nom qo’yilmaganidan uning faksimil (foto) nusxasini birinchi marta nashrga (Toshkent: Fan, 1968) tayyorlagan Hamid Sulaymon uni "Ilk devon" tarzida nomlagan. Alisher Navoiy ham "Badoe` ul- bidoya" debochasida uning nomini keltirmaydi: "Xaloyiq orasida ming bayt-ikki ming bayt ortuqroq-o’ksukroqkim, o’zlari jam` qilib erdilar, bag’oyat mashhur bo’lib erdi" [1-tom, 24]. "Ilk devon"da to’rt xil janrdagi she`rlar kiritilgan. Bular g’azal (391), mustazod (1), muxammas (1) va ruboiy (41). Ularning jam`i 434 ta bo’lib, umumiy hajmi 5871 misrani tashkil etadi. Devon quyidagi matla`li g’azal bilan boshlanadi: Iloho, podshoho, kirdikoro, Sanga ochug’ nihonu oshkoro. Devon quyidagi ruboiy bilan tugaydi: Oxir dami umr ista shitob, ey soqiy, Tutg’il manga oncha mayi nob, ey soqiy- Kim hashrda mast o’lay xarob, ey soqiy To anglamay, etsalar azob, ey soqiy. Demak, "Ilk devon" Alisher Navoiyning 24 yasharligigacha yozilgan asarlarini qamrab olgan. Shunisi borki, hozir "Ilk devon" deb talqin va taqdim etilgan nusxa haqiqatan ham Alisher Navoiy muxlislari tomonidan tuzilgan devon nusxasimi, degan savol hali uzil-kesil hal qilingan deb bo’lmaydi. Tadqiqotlar bu savolga aniq javob topishi mumkin. 2. "Badoe` ul-bidoya" va "Navodir un-nihoya" devonlari.](/data/documents/436f3a7c-8fc7-402f-87c4-4742f10f993a/page-2.png)
!["Navodir un-nihoya" (nihoyat ko’p nodirliklar) devoni 1486-1487 yilda tuzilib, uning 1487 yilda Abuljamil kotib, Sulton Ali Mashhadiy tomonidan ko’chirilgan nisbatan to’liq nusxalari hamda yana bir noto’liq nusxasi ma`lum. Noto’liq nusxa Tehronning Guliston qasri kutubxonasida saqlanadi. Uning boshqa nusxalardan farqi shundaki, unda Alisher Navoiyning o’z dastxati va muhrining aksi bor. Bu dastxat (avtograf) quyidagicha: "Ziyo ul-haq vad-dunyovu vad-din, Berib ikkinchi devonimg’a taz`yin. Savod uzra savod ar qildi mastur, Vale ma`nidadur nurun alan nur. Katabahu al-abd al-faqir Alisher al-mashhur bin- Navoiy (yozuvchi Navoiy tarzida mashhur banda va faqir Alisher ). Alisher Navoiy muhrida esa quyidagi so’zlar bitilgan: "Kun osha fid-dunyo kal-g’arib al-faqir Alisher" (dunyoda g’arib va faqir Alisherdek yasha). "Navodir un-nihoya"ning nisbatan to’liq nusxalari tarkibida asosan 862 ta g’azal mavjud. Alisher Navoiy bu devonga ham debocha yozganini uqtirgan bo’lsa-da, ammo "Navodir un-nihoya"ning bizgacha ma`lum bo’lgan nusxalarida debocha yo’q. "Navodir un-nihoya" quyidagi matla`li g’azal bilan boshlanadi: Zihi zuhuri jamoling quyosh kibi paydo, Yuzung quyoshig’a zarroti kavn o’lub shaydo. [2-tom, 9] Devon quyidagi bayt bilan nihoyasiga etgan: Ey Navoiy, oni tark aylaki, ko’ptur g’ami ishq, Menki chektim g’amini, tarki ne imkon emdi. [2-tom, 596] "Navodir un- nihoya" devonidagi g’azallar keyinchalik "Xazoyin ul-maoni" tarkibiga kiritilgan. 3. Alisher Navoiyning turkiy she`riyati kulliyoti "Xazoyin ul-maoni". "Xazoyin ul-maoni" (Ma`nolar xazinalari) devonlar turkumi Sulton Husayn Boyqaroning "farmoni vojib ul-iz`oni" (itoat qilishga majbur farmoni) bilan](/data/documents/436f3a7c-8fc7-402f-87c4-4742f10f993a/page-4.png)
![1491-1498 yillar orasida tuzilgan va shu davrga qadar yozilgan lirik asarlar kiritilgan. "Xazoyin ul-maoni" shoir umrining to’rt fasli asosida to’rtta quyidagi devonlardan iborat: 1. "G’aroyib us-sig’ar" (Kichiklik ajoyibotlari) 7-8 yoshdan 20 yoshgacha bo’lgan davrga xos she`rlarni qamrab oladi. 2. "Navodir ush-shabob" (Yigitlikning nodirliklari) 20-35 yoshlar ga xos she`rlarni qamrab oladi. 3. "Badoe` ul-vasat" (O’rta yoshning ajoyib yangiliklari) 35-45 yoshlar ga xos she`rlarni qamrab oladi. 4. "Favoyid ul-kibar" (Keksalikning foydalari) 45-60 yoshga yaqin vaqtda yozilgan she`rlarni o’z ichiga oladi. "Xazoyin ul-maoni" debocha, g’azal (2600), ruboiy (133), muxammas (10), mustazod (4), musaddas (5), tarje`band (4), qit`a (210), lug’z-chiston (10), muammo (52), tuyuq (13), fard (86), masnaviy(1), qasida (1), musamman (1), tarkibband (1), soqinoma (1), jam`i o’n olti janrdagi she`rdan iborat bo’lib, uning umumiy hajmi 45000 misradir. "Xazoyin ul-maoni" devonlar turkumi "Badoe` ul-bidoya" devoni kabi quyidagi matla`li g’azal bilan boshlanadi: Ashraqat min aksi shams il-ka`s anvor ul-hudo, Yor aksin mayda ko’r deb jomdin chiqdi sado. [3-tom, 25] Devon quyidagi fard bilan tugaydi: Sayl yo’lida fano dashtida mujgonim emas, Ko’z alochuqlarining dud yegan o’g’laridur. [6-tom, 539]. Shuni eslatish joyizki, "Xazoyin ul-maoni" 1498 yilda nihoyasiga etgan bo’lib, Alisher Navoiyning 1498-1500 yillar orasida yozgan she`rlari unga kirmay qolgan. "Xazoyin ul-maoni"ning ilmiy-tanqidiy matnini tuzish sohasida katta ilmiy tadqiqot olib borgan Hamid Sulaymon ana shunday she`rlarni aniqlab, o’zi nashr ettirgan 4 tomlik "Xazoyin ul-maoni"ning (-T.: Fan, 1959-1960) to’rtinchi tomi oxirida "Navoiy tomonidan "Xazoyin ul-maoni"ga kiritilmagan she`rlar" sarlavhasi ostida 24 ta g’azal, ikkita ruboiy, 8 ta qit`a, 4 ta fardni e`lon qilgan edi.](/data/documents/436f3a7c-8fc7-402f-87c4-4742f10f993a/page-5.png)
![Shunday qilib, Alisher Navoiyning o’zbek tilidagi she`riyati to’rtta devonga to’plangan bo’lib, ulardan birini ("Ilk devon") muxlislari tuzgan bo’lsalar, qolgan uchtasini Alisher Navoiyning o’zi tuzgan. Bulardan birinchi ("Badoe` ul-bidoya") va ikkinchisi ("Navodir un-nihoya") bir jildlik tarzida tartib berilgan bo’lsa, uchinchisi ("Xazoyin ul-maoni") devonlar turkumidan, ya`ni to’rt devondan iborat yaxlit asardir. Bu devonlarining har biri o’ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Bu hol devon tartib berish ishiga Alisher Navoiyning jiddiy munosabatda bo’lganligi, bu ishning katta mas`uliyatini teran anglaganligidan dalolat beradi. Shu tufayli turkiy she`riyat tarixida bu devonlar nodir va takrorlanmas badiiy hodisa bo’lib qoldi. Qayd qilinganidek, "Xazoyin ul-maoni"da Alisher Navoiy tomonidan yozilgan o’n olti janrdagi she`rlar bo’lsa-da, ularning asosini g’azal tashkil etadi. "Xazoyin ul-maoni"dagi g’azallar 2600 ta bo’lib, ular to’rt devonning har birida 650 tadan joylashtirilgan. Alisher Navoiy faqat g’azal emas, balki she`riyatning boshqa janrlarida ham ko’p va xub yozdi. Shuning uchun Xondamir "Makorim ul- axloq"da Alisher Navoiy ruboiylarini eng go’zal va jozibali; muammo va tarix janrlarida "ham ko’p go’zal ibora va yoqimli so’zlar ul hazratning (ya`ni Alisher Navoiyning) xotiriga kelgan",- deb uqtirgan edi. Zahiriddin Muhammad Bobur ham "Hech kim (Alisher Navoiydek) oncha ko’p va xub (she`r) aytqon ermas", - deyish bilan birga "yaxshi ruboiyoti ham bor", - deb qo’shib qo’ygan. "Arba`in hadis" yoki "Arba`in". "Qirq hadis" deb nomlangan bu asar 886 hijriy - 1481 melodiy yilda yozilgan bo’lib, uning yozilish sabablari Alisher Navoiyning "Xamsat ul-mutahayyirin" asarida shunday bayon qilingan: "Ul vaqtdakim alar (Abdurahmon Jomiy) "Arba`in hadis"ni forsiy nazm bila tarjima qilib erdilar va ma`hud odat bila borcha ashobdin burunroq faqirg’a iltifot qilib, musavvadasin (qo’lyozmasini) berdilar, chun mutolaasig’a mashg’ul bo’ldum… hamul "Arba`in"g’a turkicha til bila tarjima orzusi ko’ngulga tushti. Alardin ruxsat sharafiga musharraf bo’lg’ondin so’ngra hamul kun ul samin javohir nazm silkiga kirdi" [15-tom, 55].](/data/documents/436f3a7c-8fc7-402f-87c4-4742f10f993a/page-6.png)
![Alisher Navoiyning "Arba`in hadis" asarida Rasululloh Muhammad (s.a.s.)ning qirqta saheh hadislari to’rt misradan iborat qit`a shaklida she`riy tarzda sharhlangan. Hadislarni sharhlashdan kuzatilgan asosiy maqsadni Alisher Navoiy "Arba`in" uchun masnaviy shaklida yozgan kirish qismida shunday bayon etgan: Ul Rasule ki ham kalomi faseh, Elga tegurdi ham hadisi saheh. To ulus jahldin xalos bo’lub, Ilm xilvatgahiga xos bo’lub, Chun tamuqdin najot topqaylar, Ujmoq ichra hayot topqaylar. [16-tom, 261] Demak, asar xalqni jaholatdan qutulib, ilmli va ma`rifatli bo’lishi kerakligi kabi olijanob niyat bilan yozilgan. Darhaqiqat, asarda pand-nasihat mavzusidagi qirqta hadis tanlanib, ular nihoyatda katta mahorat bilan o’zbek tiliga talqin qilingan. Ayrim misollarni ko’rib o’tamiz: 1."Al-ilmu la yahillu man`hu" , ya`ni ilm o’rganishga mone`lik qilma. Abdurahmon Jomiyning sharhi: Ey garonmoya mardi donishmand, Ki turo ilmi din buvad ma`lum. Musta`idro az on mashav mone`, Mustahiqro az on makun mahrum. Alisher Navoiyning tarjima-sharhi: Ey xiradmand olimeki sanga Ilmdin ro’ziy ayladi sone`. Kishi o’rgansa, qilmag’il mahrum, Yoki naf` olsa, bo’lmag’il mone`. (16-tom, 268) Keltirilgan misolda arab, fors va turkiy tillar qatnashmoqda. Arab tilidagi matn nihoyatda ixcham bo’lib, to’rt so’zdan tashkil topgan. Jomiy va Navoiy misralari asliy matnning so’zma-so’z tarjimasi bo’lmay, balki badiiyat qonuniyati asosida amalga oshirilgan to’rt misralik qit`a talablariga muvofiq mufassal sharhlardir, ularda qofiya bor, vazn bor. Jomiy va Navoiy sharh-qit`alarining](/data/documents/436f3a7c-8fc7-402f-87c4-4742f10f993a/page-7.png)
![birinchi baytida olim-donishmandga murojaat qilish bor. Bu murojaat asl matnda yo’q, demak u sharhlovchilarning ilovasi. qit`alarning ikkinchi baytida esa hadisning mazmuni qamrab olinib, ular asosiy maqsadni ifodalovchi yakuniy baytga aylanganlar. Shunday qilib, bu sharhlar hadis ruhidagi mustaqil, axloqiy mavzudagi qit`alar shaklini olgan. 2 . "Xayr un-nasi man yanfa`u li-n-nasi" , ya`ni insonlarning yaxshisi insonlarga foydasi tegadiganidir. Aburahmon Jomiyning sharhi: Ey ki pursi, ki behtarin kas kist? Go’yam az qavli behtarin kason: Behtarin kas kase buvad, ki zi xalq Besh boshad ba xalq naf`rason. Alisher Navoiyning tarjima-sharhi: Xalq aro yaxshiroq, deding kimdur? Eshitib, ayla shubha raf` andin. Yaxshiroq bil ani ulus arokim, Yetsa ko’prak ulusqa naf` andin . [16-tom, 266] Shunday qilib, Alisher Navoiyning "Arba`in hadis" yoki "Arba`in" deb ataluvchi asari hadislar misolida muallifning hayot va insoniylikka doir mulohaza va mushohadalarini yaqqol gavdalantiradi. "Nazm ul-javohir". "Tizilgan gavharlar" ma`nosini anglatuvchi bu asar hijriy 890 (1485) yilda yozilib, Sulton Husayn Boyqaroga bag’ishlangan. Asar nasriy debocha bilan boshlanib, 255 ruboiydan iborat. ("Makorim ul- axloq" da 260 ruboiy deb ko’rsatilgan). Alisher Navoiyning uqtirishicha, asarning yozilishiga sabab bo’lgan manba hazrat Alining "Nasr ul-laoliy" nomli hikmatli so’zlar to’plamidir: "Parishon xotirg’a… bu orzu… erdikim,- deb yozadi Alisher Navoiy,- turkiy tili bilan men ham ul laolini orasta qilg’ayman… to andin turk ulusig’a ham hazzi shofi va bahrai vofi muyassar bo’lg’ay" ( MAT. 15-tom, 128- bet). Ana shu orzuni Alisher Navoiy amalga oshirib, "Nasr ul-laoli"dagi hikmatli so’zlarni o’zbek tiliga ruboiy tarzida o’giradi. "har ruboiyning to’rtalasi misra`ini](/data/documents/436f3a7c-8fc7-402f-87c4-4742f10f993a/page-8.png)
