Adabiyotning ijtimoiy vazifasi - Adabiyot - Referatlar

Adabiyotning ijtimoiy vazifasi

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2067.5 KB

Ko'chirib olish

Adabiyotning ijtimoiy vazifasi R e j a: 1. Adabiyot-ijtimoiy ongning o‘ziga xos sohasi va ijtimoiy taraqqiyotning qudratli omili sifatida. 2. Adabiyot va zamonaviylik. 3. Adabiyot hayotning in’ikosi ekanligi. 4. Adabiyot - hayot ustidan chiqarilgan hukm ekanligi.

Adabiyot–hayot hodisalari ustidan hukm. Adabiyot – hayotni qayta qurish quroli. Zamonaviylik va ijod erkinligi. Zamonaviylik badiiy asarning badiiyligini ta’minlovchi omil. Xalqchillik – adabiyot va san’at asarlarining tushunarli bo‘lishi. Milliy adabiyot va milliy zamin. Badiiy adabiyot - keng ma’nodagi adabiyotning, ya’ni matbuotning bir qismidir. Bu narsa badiiy adabiyotning eng muhim xususiyatlaridan birini maydonga keltiradi: badiiy adabiyot - ijtimoiy ongning bir ko‘rinishidir. Kishilik jamiyatining u yoki bu konkret tarixiy davrda tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlari «ijtimoiy ong» deb ataladi. Matbuot - kishilarning bilimlari xazinasidir, insoniyatning hayotiy tajribasini yig‘ib saqlovchi xotiradir. Badiiy adabiyot ana shu matbuotning ajralmas qismidir. Kitob kishini dunyoni tushunishga va yashashga o‘rgatadi. Tanqidchi Belinskiy adabiyotni «xalq fikrining so‘nggi va oliy ifodasi» deb ta’riflaydi. Adabiyot ijtimoiy ongning shakllaridan yoki sohalaridan biridir. Shu bilan birga, xalq fikrining o‘ziga xos bir ifodasidir. Bu o‘ziga xoslik shundan iboratki, tabiiy yoki ijtimoiiy fanlardan farqli o‘laroq, adabiyot san’at sohasiga mansubdir. San’atning boshqa turlari (musiqa, rasm, raqs, kinofilm...) kabi adabiyot bizni fikrimizni, hayot haqidagi tushunchalarimizni boyitadigan emas, balki chuqur emotsiyalar (his-hayajon) ham uyg‘otadi: u bizni hayajonga soladi, quvontiradi, g‘azab yoki xayrihohlik xislarini uyg‘otadi. Aristotelning «Poetika» sida qayd etilgandek, san’at va adabiyot kishini ruhan «tozalash» kuchiga egadir. Adabiyot ijtimoiy ongning badiiy shakldagi ifodasidir. Adabiyotning asosiy quroli - tildir. Chunki so‘z, til umuman ijtimoiy ongning qurolidir (tabiat fanlarining vakili ham, ijtimoiy fanlar mutaxassisi ham o‘z fikrlarini, badiiy adabiyot vakili - yozuvchidek, so‘z orqali ifoda etadi). Adabiyot - ijtimoiy ongning so‘z orqali badiiy ifodasidir. 11Adabiyotning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va o‘ynagan roli uning ijtimoiy funksiyasi deb ataladi. (Funksiya-latincha so‘z bo‘lib, vazifa, xizmat, faoliyat demakdir). Kishilik faoliyatining, shu jumladan, aqliy faoliyatning har bir sohaga oid o‘ziga xos xususiyatlari o‘sha sohalarning spetsifikasi deb ataladi. («Spetsifika» - latincha so‘z, o‘ziga xoslik, boshqa narsalardan farq ma’nolarida ishlatiladi). Badiiy adabiyotning ham fandan

yoki tasviriy san’at va musiqadan farqli o‘laroq, o‘ziga xos xususiyatlari borki, ular adabiyotning spetsifikasi deb ataladi. Adabiyotning ijtimoiy hayotda o‘z funksiyasini qanday shaklda, qanday vositalar orqali bajarishiga oid masala - adabiyotning spetsifikasi masalasidir. Adabiyotning ijtimoiy funksiyasi va spetsifikasi masalalari adabiyotshunoslikning eng muhim, markaziy problemalari, o‘rganilish lozim bo‘lgan masalalardir. Buyuk fransuz yozuvchisi Anotol Fransning «Insoniyat» hikoyasida quyidagi voqea tasvirlanadi: Bir vaqtlar o‘tgan Sharq podshohlaridan biri insoniyat tarixi va odamlar hayotining ma’nosini tushunish orzusida ekan, u olimlarni yig‘ib, insoniyat tarixini yozib chiqishni topshiribdi. Olimlar ko‘p yillar ishlab insoniyat tarixini yozib chiqibdilar. Bu tarix qirq tuyaga yuk bo‘ladigan ko‘pdan ko‘p kitobdan iborat bo‘libdi. Podshoh bu zo‘r adabiyotni o‘qib chiqishga umri yetmasligini bilib, tarixni qisqartirib qaytadan yozib chiqishni buyuribdi. Olimlar qisqacha tarixni yozib keltiribdilar: endi u bir eshakka yuk bo‘ladigan kitoblardan iborat ekan. Podshoh bu vaqtda qarib, qolgan edi. U bu kitoblarni ham o‘qib chiqishga o‘lgurmasligini fahmlab, tarixni yana ham qisqartirib yozib kelishni iltimos qiladi. Olimlar butun insoniyat tarixini bir katta kitob qilib olib keladilar. Ammo bu vaqtda podshoh qattiq kasal bo‘lib, o‘lim to‘shagida yotar edi. Insoniyat tarixini bilmasdan o‘lib ketishni istamagan podshoh o‘sha olimlarning eng donosidan so‘radi: - Agar bir so‘z bilan ifoda etilsa, insoniyat tarixi nimadan iborat? - Odamlar tug‘iladilar, azob chekadilar va o‘ladilar, - deb javob berdi dono. Afsonaga yaqin bir tarzda yozilgan bu hikoyaning shakli va mazmuniga e’tibor bersak, biz ikki narsani ko‘ramiz: birinchidan, yozuvchi insoniyat tarixi va odamlar hayoti haqida ma’lum bir fikrni o‘quvchiga yetkazmoqchi bo‘lgan; ikkinchidan, bu fikrni yozuvchi to‘ppa-to‘g‘ri aytib qo‘yaqolmagan, balki o‘quvchini o‘sha fikrni eshitishga tayyorlaydigan bir hayot manzarasini yaratgan. Adabiyot - hayotning in’ikosidir, degan qoida yozuvchilarning ijodiy tajribasida juda ham ko‘p shakllarda namoyon bo‘ladi. Masalan, Abdulla Kahhorning «O‘g‘ri» hikoyasida bittagina ho‘kizi bo‘lgan dehqonning uyiga o‘g‘ri tushadi. Dehqon ho‘kizini topaman deb undanda

xonavayron bo‘ladi. O‘g‘ri - o‘g‘ri emas, balki o‘sha davrdagi qoziyu, amaldorlar o‘g‘ri degan xulosa kelib chiqadi. «O‘tgan kunlar» romani, A.Kodiriyning e’tirof etishicha, «tariximizning eng qaro kunlari bo‘lgan keyingi xon zamonlari» tasviriga 12bag‘ishlangandir. Otabek va Kumush taqdiri orqali tarixiy sharoitni tasvirlaydi. Hayotning adabiyotdagi in’ikosi bir kishining (masalan muallifning) kechinmalari shaklida (hayot manzarasisiz) ham maydonga kelishi mumkin, bunday hol ko‘pincha «lirika» deb atalmish adabiy turda uchraydi. YA’ni she’riyatda buni ko‘plab uchratishimiz mumkin. Hayotning adabiyotda in’ikos etishning usul va shakllari juda ham boy. Adabiy asar qaysi usul bilan yaratilgan bo‘lmasin, u ijodning qaysi tur va xilida maydonga kelmasin, baribir hayotning in’ikosi bo‘lib qoladi. Hayot - adabiyotning ham mazmuni ham shakliga asos. Hayot adabiyotning mazmunini tayin etadi. Shu bilan birga, adabiy shakllarning yuzaga kelishida ham hayot katta rol o‘ynaydi. Adabiyotning mazmuni va g‘oyalarigina emas, balki shakli ham hayot va zamon, kishilarning konkret tarixiy sharoitdagi ehtiyoj va tasavvurlari bilan tayin etiladi. («Ming bir kecha» - arab ertaklari yig‘indisi, Maxabxarata va Ramayana - qadim xind xalqi ijodi). Adabiyotning mazmuni va g‘oyalarigina emas, balki shakli ham hayot va zamon, kishilarning tarixiy sharoitdagi ehtiyoj va tasavvurlari bilan tayin etiladi. Adabiyotning in’ikoschilik xususiyati haqida olim va yozuvchilar bildirgan fikrlari. Tarixda ko‘zga ko‘ringan yozuvchilar hayotni aks ettirish–adabiyotning bosh vazifasi deb tushunganlar va o‘z ijodlarini shu vazifaga bo‘ysundirishga harakat qilganlar. Alisher Navoiy ilk devoni «Badoyiul-bidoya» («Ilk go‘zal asarlar») nomli she’riy to‘plamiga yozgan «Debocha» sida ijodi umrida boshiga tushgan hodisalar, ular tufayli ongida tug‘ilgan fikrlar va kechinmalarning qaydidan iborat ekanini gapiradi: turmushda o‘tgan yaxshi va yomon ishlardan, sevgining rohatu azoblaridan. Onore de Balzak o‘zining muazzam «Inson komediyasiga» yozgan so‘z boshida deydi: «Fransuz jamiyati o‘zi tarixning yaratuvchisi bo‘lib chiqdi, menga esa uning sekretari bo‘lish vazifasigina qoldi. Ehtimol menga shuncha tarixchilar tomonidan unitilgan tarix – xulqlar tarixini yozib chiqish muyassar bo‘lar. Men

ko‘p bardosh va jasorat yig‘ib turib, ehtimol XIX asr Fransiyasi haqidagi kitobni oxiriga yetkazarman». Va u buning uddasidan chiqadi. M.Avezovning ta’kidlashicha «Abay» epopeyasining maqsadi qozoq xalqi tarixining katta bir davrini aks ettirishdir. Oybekning fikricha, «Kutlug‘ qon» va «Navoiy» romanlari o‘zbek xalqi tarixining turli davrlari manzarasini yaratish maqsadida yozilgandir. Buyuk san’atshunos va adabiyotshunoslar ham adabiyotni doim hayotning in’ikosi deb tushunganlar. V.G.Belinskiy uchun san’at o‘zining mazmuni jihatidan xalqning tarixiy hayotining ifodasidir. 13Adabiyot–hayotni o‘rganish. Kishi ongi bilan hayot orasidagi munosabatlar aniq amaliy mazmunga ega, ya’ni odam tabiat va jamiyat qonunlarini faqat bilib qo‘yish uchungina emas, balki o‘z hayotini saqlash va yaxshilash, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ham o‘rganadi. dabiyot ham shunday o‘rganishning bir shaklidir. Hayotni o‘rganish jihatidan olim bilan yozuvchining orasida prinsipial farq yo‘q. Badiiy asarlarda yozuvchi o‘zi aytmoqchi bo‘lgan g‘oyani o‘quvchiga bayon etishdan avval va ko‘pincha bu g‘oyani butunlay bayon etmay, bizning ko‘z oldimizda hayot manzarasini namoyon qiladi. Bu manzara shunday tasvirlanadiki, biz yozuvchi bilan birga hayotning hamma ikr-chikirlarini ko‘ramiz, kishilarning hayotida doir bo‘lga hodisalar va psixologiyasidagi o‘zgarishlarning guvohi bo‘lamiz. Adabiyot–hayotdan ta’sirlanish va hayot haqiqatini chuqur o‘rganish samarasidir. Adabiyot–hayot hodisalari ustidan hukmdir. Kishi hayot hodisalarini bilibgina qo‘ymaydi, balki ular haqida ma’lum xulosalarga keladi, ular yuzasidan ma’lum hukm chiqaradi va bu hukm uning amaliy ishida qo‘llanma bo‘ladi. Adabiyot (xuddi kishi ongining boshqa sohalaridek) voqelikni faqat o‘rganish bilan cheklanmaydi, balki voqelik hodisalari yuzasidan hukm chiqaradi. Shuning uchun ham, N.G. Chernishevskiy juda haqli suratda quyidagi xulosalarga keladi: «Agar hayotni kuzatish natijasida tug‘ilgan masalalardan qattiq hayajonga tushgan kishi san’atkorlik talantiga ega bo‘lsa, u holda uning asarlarida, ongli va ongsiz ravishda uni qiziqtirayotgan hodisalar ustidan hukm chiqarishga intilish o‘z ifodasini topadi. Unda san’atkor mutafakkirga aylanadi va san’at asari, san’at sohasida o‘rin tutgan

holda ilmiy ahamiyat kasb etadi». Adabiyot hayotni qayta qurish qurolidir. Hayotni qayta qurish tilagi adabiyotda ham o‘z aksini topib kelgan. Agar kishining xayoli (orzusi) real hayotga, uni haqiqatdan qayta qurish imkoniyatlariga asoslangan bo‘lsa, bunday xayol hayot haqida to‘g‘ri, haqqoniy tasavvur yaratishga xalaqit bermaydi. San’at va adabiyotning jamiyat taraqqiyotiga katta ta’siri masalasi aslida g‘oyalarning kishilar ongiga va pirovardida iqtisodiy bazisga ta’sir masalasining bir qismiginadir. Ma’lumki, g‘oyalar, ularni omma egallaganda, moddiy kuchga aylanadi. Adabiyot hayotni o‘rganadi va uning ustidan hukm chiqaradi. Adabiyotning hayotning aks ettirish, o‘rganish, hayot ustidan hukm chiqarish va hayotni qayta qurish quroli ekani, uning yana bir xosiyatini keltirib chiqaradi, Bu xosiyat–zamonaviylikdir. Jamiyat taraqqiyotining har konkret bosqichi yoki pallasida kishilarning hayot sharoitini yaxshilash, odamlarning o‘zlarini ma’naviy mukammallashtirish borasida paydo bo‘lgan muhim ijtimoiy-axloqiy va boshqa masala hamda ehtiyojlarni aniqlashga intilish, u ehtiyoj va masalalarga javob axtarish, javob topa bilish – zamonaviylik deb ataladi. 14Jahon adabiyoti tarixi ko‘rsatadiki, haqiqiy adabiyot zamonaviy bo‘lmasligi mumkin emas. Faqat zamonaviy bo‘lgan asargina jahon adabiyoti tarixiga qimmatli hissa bo‘lib kiradi. Buyuk yozuvchilar o‘z davrining ijtimoiy hayotidagi hodisalarni va yangi ijtimoiy–axloqiy ehtiyojlarni ifoda etuvchilar bo‘lib maydonga chiqadilar. A.Kodiriy «O‘tgan kunlar» ga yozgan so‘z boshida romanning zamon talabi bilan yozilganligiga quyidagicha iqror bo‘ladi: «Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo‘ydik, bas biz har bir yo‘sinda ham davrning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga o‘xshash dostonchilik, romanchilik va hikoyachilikdan ham yangi asarlar yaratishga, xalqimizni shu zamonaning «Tohir va Zuhra»lari, «Farhod va Shirin» va «Bahrogo‘r»lari bilan tanishtirishga o‘zimizda majburiyat his etamiz». Ajoyib romanistning bu so‘zlaridan ma’lum bo‘ladiki, adabiyotning mashhur asarlari ham o‘z zamonasining talabi bilan maydonga kelgan. Yozuvchi o‘z zamonasini qiziqtirgan, zamondoshlarining xayolini band etgan masalalarga xilma–xil tarzda javob berishi mumkin. Alisher Navoiy «Hayratul abror» dostonida o‘z

zamonasining hamma ijtimoiy va axloqiy masalalariga alohida «maqolat» lar (boblar) bag‘ishlab o‘z qarashini ifoda etadi. Unda shoir o‘z zamonasidagi zolim podshoh saroyidagi buzuqlikni chuqur nafrat bilan tasvirlaydi. Asarda Navoiy bevosita zamonasi, uning kishilari haqida so‘z yuritadi. Shu bilan birga, Navoiy «Sab’ai sayyor» va «Saddi Iskandariy» kabi asarlarida zamonasini emas, uzoq o‘tmish voqealarini tasvirlaydi. Mazkur asarlarda tasvir obyekti zamona xodisalari emas tarixdir. Tarixga murojaat etish–hamma davrlar va hamma xalqlar adabiyotida uchraydigan hodisadir. Yozuvchining tarixiy o‘tmish materialini tasvir predmeti qilib olishi uni zamonasidan yuz o‘girgani yoki uzoqlashganini ko‘rsatmaydi. Haqiqiy yozuvchi uzoq tarixni tasvirlaganda ham, zamonaviylik uning ijodining bosh xususiyati bo‘lib qoladi. Shunday qilib, adabiyot–doimo zamonaviydir. Zamon hayoti materialiga murojaat etish va tarixdan (yoki afsonalardan) tasvir predmeti olish–adabiyotga zamonaviylikning faqat ikki qirrasidir. Tarixiy voqealarni tasvirlagan asarlar faqat o‘z zamonasining muhim problemalari nuri bilan yoritilgandagina adabiyotga katta xissa bo‘lib kiradilar, zamondoshlar diqqatini o‘ziga jalb eta oladilar. (Kodiriyning «Mehrobdan chayon», Hamzaning «Maysaraning ishi» kabi asarlari, Oybekning «Navoiy» asarlari). Zamonaviylik–badiiy adabiyotning eng muhim xususiyatlaridan, adabiyot taraqqiyotining barqaror va samarali qonuniyatlaridan biridir. Zamonaviylik–zamonaga moslash (zamonasozlik) emas, balki ma’lum davrda kishilik jamiyatining taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan yangi g‘oyalarni ifoda etishdirki, bunday progressiv g‘oyalar xamisha zamona kishilarning ongida hukmron bo‘lgan g‘oyalarga mos bo‘lavermaydi. Haqiqiy yozuvchi yangi, progressiv hayotiy hodisa va g‘oyalarni kashf qiluvchi, o‘sha yangilikka mos 15yorqin ifoda beruvchidir. Har bir haqiqiy badiiy asar–ijtimoiy ong sohasida yangi so‘zdir. Zamonaviylik–adabiyotning faqat mazmuniga emas, uning shakli, tasvir usullari va vositalariga ham taalluqli masaladir. Yangi zamonaviy mazmun bilan adabiyotning shaklida ham o‘zgarishlar yuz beradi. O‘rta asrning so‘nggi va yangi zamonning ilk shoiri bo‘lgan Dante zamona talabi bilan Italyan tilida badiiy adabiyot yaratish uchun

kurashadi. (Dantegacha Italiyada badiiy adabiyot asarlari faqat latin tilida yozilar edi.) Lutfiy va Navoiy qadim o‘zbek tili (turkiy)da buyuk adabiyot yaratadilar. Zamonasining eng ilg‘or ijtimoiy kuch va g‘oyalari bilan mustahkam aloqa– yozuvchi ijodining eng katta ijtimoiy ahamiyatini ta’min etuvchi omillardan biridir. Haqiqiy yozuvchi doimo kurashchi, jangchidir: u jamiyat hayotidagi hodisalarga befarq qarab turaolmaydi. Buyuk yozuvchilar doimo ijtimoiy hayotda aktiv ishtirok etgan kishilardir. Demak adabiyotning zamonaviyligi faqat adabiyot asarlarining mazmunidagina emas, balki yozuvchining jamiyat hayotida shaxsan o‘ynagan roliga bog‘liq. Albatta yozuvchi ijodi uning jamiyat hayotida o‘ynagan rolini tayin etuvchi bosh omildir, ammo bunga yozuvchining ijtimoiy hayotda shaxsan aktiv ishtiroki qo‘shilsa, o‘sha ijodning ijobiy roli yana ham ortadi. Yozuvchilar buni yaxshi tushunadilar va o‘zlarining– zamonaning ilg‘or kishilarining jamiyat hayoti bilan chambarchas bog‘liqligini doimo ish yoki so‘z bilan ifoda etib turadilar. Yozuvchi shaxsan ijtimoiy akivlik ko‘rsatmagan taqdirda ham, uning ijodigina emas, balki ma’naviy qiyofasi ham ilg‘or jamoatchilikning bayrog‘i va o‘zi esa zamonaning ilg‘or kishilari uchun eng aziz shaxs bo‘lib qoladi. Yozuvchi shaxsining katta ijtimoiy faktor (omil)ga aylanishi hamma halqlarning adabiyotlari tarixi uchun ham xarakterlidir. Firdavsiy hayotiga oid bir faktni esga olaylik. Firdavsiy buyuk «Shohnoma» ni tamomlab, podshoh Mahmud G‘aznaviyga taqdim etadi va o‘zining o‘ttiz yillik ijodiy mehnatining munosib taqdirlanishini kutadi. Podsho shoir qilgan qahramonlikning qadriga yetmaydi, unga ma’naviy madad bermaydi, ozgina pul bilan mukofotlaydi. Shoir hammomga tushadi va xodmichi yollaydi va unga Mahmudning butun pulini beradi hamda podshohni tavsiflab yuz baytdan iborat hajviya yozadi. Bu hajviyaning shuhrati olamni tutadi. Mahmud shoirni o‘ldirmoqchi bo‘ladi, shoir mamlakatdan qochib qutuladi. Podsho hajviyaning har nushasi uchun katta pul mukofot va’da qilib, Firdavsiy asarlarini olamdan yo‘qotmoqchi bo‘ladi. Ammo u niyatiga yeta olmaydi–buyuk shoirning asarlari asrlar osha bizgacha yetib keldi. Albatta, ijtimoiy hayotda aktiv rol o‘ynash har safar ham yozuvchining zamona voqealariga qizg‘in ishtirok etishi tarzida

namoyon bo‘lavermaydi. Ba’zan jamiyat uchun eng foydali bo‘lgan o‘z ijodini samarali qilish uchun yozuvchi kundalik hayotdan atayin uzoqlashuvi ham mumkin va bu hol uning 16ijtimoiy roli pasayganini ko‘rsatmaydi. Masalan, Firdavsiy «Shohnoma» ni yozish uchun 30 yil umrini yolg‘izlikda o‘tkazgan edi. Lutfiy ham umrining oxirini Hirotdan uzoqda, qishloqda o‘tkazdi. Odatda zamonasining ijtimoiy sharoiti tinch va samarali ijodga yo‘l qo‘ymagan choqda yozuvchilar shunday qilishga majbur bo‘ladilar. Aktiv ijod bilan qizg‘in ijtimoiy faoliyatni bir-biriga qo‘shish imkoniyatiga ega bo‘lganda ham, bo‘lmaganda ham yozuvchi doimo o‘zini jamiyatning ajralmas bir bo‘lagi va xizmatchisi deb his etadi. Zamonaviylik va ijod erkinligi. Ba’zan yozuvchi ijodining zamona bilan chambarchas bog‘liqligi uning erkin ravishda ijod etishiga, «o‘z ko‘nglida bor gaplarni aytishga» to‘sqinlik qiladigandek tuyuladi. Agar yozuvchi zamonaning talablariga itoat etib, ish ko‘rsa, qanday qilib «o‘quvchidan biroz oldinda borish» talabiga javob bera oladi. Uning ijodi qanday qilib zamonasi uchun ixtirochilik rolini o‘ynaydi? Bu yerda go‘yo adabiyotning asosiy vazifalari bilan zamonaviylik talabi orasida jiddiy qarama- qarshilik bordek ko‘rinadi. Zamonaviylik–adabiyotning hayotiyligi alomati, uning jonidir. Zamonaviylikning hissiy, ya’ni zamonasining ilg‘or intilish va ehtiyojlarini seza bilish yozuvchiga ajoyib mazmundor badiiy asarlar yaratishga yordam beradi. Zamonaviylik yozuvchining zamondoshlari va kelajak avlodlari oldida katta xizmati bo‘lib qoladi. Zamonaviylik badiiy asarning abadiyligini ta’minlovchi omil ekanligi. Alisher Navoiyning chuqur zamonaviy lirikasi (masalan, g‘azallari) bugun ham o‘zbek va boshqa sharqlarning ma’naviy hayotida katta o‘rin tutadi. Buyuk asarlarning badiiyligining «siri» shundaki, ularga zamonasining konkret ijtimoiy va axloqiy muammolari munosabati bilan san’at va adabiyotning (va umuman ijtimoiy tafakkurning) doimiy mazmunini tashkil etadigan «abadiy problemalar» – adolat uchun va zulmga qarshi kurash, muhabbat, nafrat, do‘stlik, insoniylik, ma’rifat va shunga o‘xshash problemalar yoritiladi. Ammo bu problemalar (muammolar) konkret tarixiy sharoit bilan bog‘liq xolda qanchalik chuqur yoritilsa, asarning

adabiy qimmati shunchalik baland bo‘ladi. Demak zamonaviylik adabiy asarning abadiyligini ta’minlovchi omillardan biridir. Yozuvchining zamona kishilarining ehtiyojlariga yaqinligi uni kelajak avlod kishilaridan uzoqlashtirmaydi, chunki hamma davrlar va xalqlar orasida, ularning psixologiyasi, ma’naviy va estetik ehtiyojlarida doimo umumiylik saqlanadi. Insonparvarlik g‘oyalari G‘arbiy Yevropa adabiyotida XIV- XV asrlarda Uyg‘onish davri boshlanishi munosabati bilan paydo bo‘lgan edi. Italyan Petrarka (1304-1374) va Jovanni Bokachcho (1313-1375) fransuz Fransua Rable (1494-1553), nemis Ulrix fon Gutten (1488-1523) va boshqa ko‘pgina buyuk yozuvchilar insonni uning yer yuzidagi hayotini kuylaydilar. O‘rta Osiyo tarixida adabiyotning bizga ma’lum ilk namunalaridan masalan, Firdavsiyning “Shohnoma”, Yusuf Xos Hojibning “Kutadg‘u bilig” 17asarlaridan boshlab ijtimoiy - fikrda insonparvarlik (gumanizm) paydo bo‘lganini aytish mumkin. Dunyoviy adabiyot (Durbek, Xorazmiy, Lutfiy, Navoiy va boshqalar ijodi) gumanistik adabiyotning namunasi deb hisoblanadi, bu adabiyotning asosiy mazmuni – insonni madh etish, uning baxtini kuylash va yer yuzidagi hayotini e’zozlashdan iboratdir, Navoiy: Jondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz! Sondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz! Har neniki sevmoq ondin ortiq bo‘lmas, Ondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz! – deydi. “Xamsa” va “Chor devon” da XV asr odamining keng ichki dunyosi, zamonasining eng muhim qarama-qarshiliklari va buyuk yozuvchining insonparvarlik orzulari ifoda etilgan. Insonparvar yozuvchilarning xizmatlaridan biri – adabiyotni xalq ijodi bilan yaqinlashtirishdir. Gumanist yozuvchilar ko‘pincha folklorda ishlangan syujetlarni o‘z asarlariga asos qilib oladilar va ularni o‘z dunyoqarashlari nuqtai nazaridan qayta ishlab, buyuk asarlar yaratadilar, (Sharq adabiyotidan Firdavsiy, Nizomiy, Jomiy, Navoiy, G‘arb adabiyotidan Dante, SHekspir va Gyote misol bo‘la oladi). Insonparvar adabiyotning uchta xosiyatini alohida ahamiyatga ega ekanligini aytib o‘tamiz : 1. Adabiyotni

insonni, uning hislarini kuylashga qaratish,insonni e’zozlash va madh etish ; 2. Adabiyotni zamonasining muhim ijtimoiy problemalar (adolat, ma’rifatparvarlik, insonni hur fikrliligi va hakoza)ni hal etishga yaqinlashtirish. 3. Adabiyotning vositalarini (birinchi galda tilini) xalqqa yaqinlashtirishga intilish. Gumanist yozuvchilar o‘z davri uchungina emas, keyingi avlodlar uchun ham qimmatli asarlar yaratib qoldiradilar. Ulardan keyin insonparvarlik hamma davr adabiyotlarining traditsiyasi bo‘lib qoladi. Adabiyotning xalqchilligi. Xalq ongini to‘g‘ri in’ikos ettirish va shakllantirishga qodirlik adabiyot va san’atning xalqchilligi deb ataladi. Xalqchil yozuvchi o‘z asarlarida xalqning manfaatlarini ifoda etadi. Adabiyot va san’atning xalqchilligi turlicha namoyon bo‘ladi. Xalq manfaatlarini u yoki bu darajada ifoda eta bilgan asar xalqchildir. Bu xalqchillikning bosh kriteriysi– o‘lchovidir. Xalqchillikning yana quyidagi element yoki tashqi alomatlari mavjuddir. a) adabiyot va san’at asarining xalqqa tushunarli vositalar bilan yaratilishi; b) yozuvchi ijodining xalq ijodi bilan chambarchas aloqasi, folklorda uchraydigan syujetlardan tasvir vositalaridan foydalanish; 18v) adabiyot va san’at asarida muallif mansub bo‘lmagan “begona” xalqlar hayoti obyektiv tasvirining mavjudligi–yozuvchi ijodining baynalmilallik (internatsionalizm) ruhida bo‘lishi. Bu alomatlar hammasi bir asarda jamlangan holda yoki yakka-yakka tarzda ham uchrashi mumkin. Bunday vaqtda asarning mazmunida insonparvarlikni ko‘zlash uning xalqchilligini tayin etuvchi bosh omil bo‘lib qoladi. Asar xalqchil bo‘lishi uchun har safar ham unda xalq hayoti tasvirlanishi shart emas. Navoiyning “Farhod va Shirin” asarida xalq tasvirlanmagan bo‘lsa ham, xalqchildir: unda hayot zamonasi uchun progressiv g‘oyaviy pozitsiyada turib, butun jamiyat va uning ko‘pchiligi uchun tushunarli, vositalar bilan yaratilgan hamda mazkur asarlar mazmunida insonparvarlik mavjuddir. Har qanday asarning xalqchilligini tayinlaganda birinchi mezon–uni mazmunining xalq va butun jamiyat taraqqiyoti manfaatlariga mosligidir. Adabiyotning milliy va umuminsoniy mazmuni. Hozirgi zamon o‘quvchisi, qaysi millatga mansub bo‘lishidan qat’iy nazar Gomer va Firdavsiyni, SHekspir va Nizomiyni, Navoiy va Gyoteni, Balzak

va Pushkinni, Abay va Hamzani katta qiziqish bilan o‘qiydi. Adabiyotning eng yaxshi namunalari, qaysi mamlakatda va qaysi xalq tomonidan yaratilmasin, butun dunyoda sevib o‘qiladi. Bunga sabab ularning mazmunining milliyligidan tashqari, umuminsoniy va baynalmilal xarakterga ham ega bo‘lganidir. Badiiy adabiyot hamma uchun qiziqarli va foydali bo‘lgan juda ko‘p muammolarni, ijtimoiy va axloqiy masalalarni qamrab oladi. Insoniyat psixologiyasi va intilishlarining mushtarakligi tufayli bir vakili (yozuvchi) tomonidan shu xalq hayotiga asoslanib yaratilgan asar, agar yetarli g‘oyaviy va badiiy saviyada yozilgan bo‘lsa, o‘z-o‘zidan yer yuzining hamma joylaridagi kishilar uchun qiziqarli bo‘lib qoladi. Har bir milliy adabiyot, o‘z milliy zamini asosida maydonga keladi. Har xalqning uning adabiyotida o‘z aksini topadi. Har bir yozuvchi birinchi navbatda o‘z atrofidagi hayotni–o‘z xalqiga mansub kishilarning xarakterlarini tasvir etadi. Shuning uchun ham Gomer va Firdavsiy, Navoiy va SHekspir, Abay va Hamza asarlarida tasvirlangan hayot va qahramonlar bir-birlaridan farq etadilar. Shu bilan birga, yozuvchi tasvirining markazida turgan narsa–odam bo‘lgani tufayli, asar mazmuni dunyodagi hamma kishilarni qiziqtiradigan umumiy masalalarni qamrab oladi. SHekspirning “Romeo va Julyetta”, Navoiyning “Farhod va Shirin” asarlarining konkret tarixiy va milliy mazmuni bir-biridan juda katta farq qiladi, qahramonlarning hayot sharoiti va psixologiyasida ham ana shunday katta tafovut mavjud. Ammo har ikki asar ham inson erkini, sof va pokiza muhabbatni ulug‘lashi, yaqin kishilarni badbaxt qiluvchi bid’atlarni fosh etishiga ko‘ra bir-biriga juda yaqin va shu sababli jahondagi xamma xalqlarning sevimli asarlari bo‘lib qolgan.

ADABIYOTLAR: 1. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T. «O‘qituvchi» 1980 yil. 50-53 betlar. 2. Adabiyot nazariyasi dasturi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. T., 1999 yil. 3. Kollektiv «Adabiyot nazariyasi». 2-tomlik. T., Fan. 1978-1979 yil. 4. Kollektiv «Adabiy turlar va janrlar». 2-tom. T., Fan. 1991-1992 yil. 5. www.ziyouz.com 6. www.mum-toz.narod.ru

O'xshashlar

Hayot va adabiyot adabiyotning tasvir ob’ekti predmeti vazifasi

Turkiy adabiyotning dostonlar davri

Adabiyotning o`ziga xosligi

Badiiy adabiyotning ikkiyoqlama mohiyati

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari