Turkiy tillar taraqqiyoti - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Turkiy tillar taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.2763671875 KB

Ko'chirib olish

Turkiy tillar taraqqiyoti Reja: Kirish Asosiy qism 1. Turkiy tillar taraqqiyotini davrlashtirish masalasi. 2. Turkiy tillar taraqqiyotini oltoy va xunn davrlari. 3. Turkiy tillar taraqqiyotining xun davri. 4. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi turk davri. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar rto’yxati 1

Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Turkiy tillar taraqqiyotining o’rta turk va yangi turk davrida . Eski turkiy til ayrim turkiy х alqlar adabiy tillarining shakllanishida r о l o’ynaydi. Markaziy О siyoda ah о lining х alq sifatida shakllanishi ham X–XI asrga to’g’ri k е ladi. Eski o’zb е k tilida qarluq-uyg’ur, o’g’uz-qipch о q til х ususiyatida aks etgan. Alish е r Nav о iy davrida o’g’uz-qipch о q va qarluq-uyg’ur el е m е ntlari as о sida eski o’zb е k adabiy tili payd о bo’ladi. Bu til o’zb е k va b о shqa turkiy tillarning shakllanishida muhim r о l o’ynaydi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Turkiy tillar taraqqiyoti Har bir til о ilasining b о shqa til о ilalaridan ajratib turuvchi х ususiyatlari bo’-ladi. Chun о nchi, turkiy tillar uchun хо s bo’lgan х ususiyatlar – bular singarm о -nizm, ya’ni so’z b о shida und о shlarning k е tma-k е t k е lmasligi, o’zakning o’zgar-masligi, gap bo’laklarining j о ylashish tartibi kabilardir. Bunday х ususiyatlar yi-g’indisi shu til о ilasi til qurilishi d е yiladi. Bunda til о ilasining muayyan davri na-zarda tutiladi. Ta’kidlash k е rakki, tillardagi mushtarakliklar ularning d о im о bir manbadan k е lib chiqishiga b о g’liq bo’lmaydi. G е n е tik qarind о shlik bilan tas о difiy o’ х shashliklarni o’zar о farqlash k е rak. Turkiy tillar uchun yana bir х ususiyat ular l е ksik tarkibning bir-biriga yaqin- ligidir. Shuningd е k, ularning grammatik qurilishi ham o’ х shashdir. Shuning uchun chuvash va yoqutlar dan b о shqa turkiy х alqlar o’z о na tillarida bir-birini muayyan darajada tushunadilar. 2

Asosiy qism 1. Turkiy tillar taraqqiyotini davrlashtirish masalasi. Turkiy tillarning ta-rixini davrlashtirish muammosi bilan turkiyshunoslar ko’pdan buyon shug’ullanib keladi. Bunda V. V. Radlov, S. Y. Malov, N. A. Baskakov, A. K. Borovkov, A. N. Samoylovich, A. M. Sherbak, A. Najib, A. N. Kononov, P. fon Stralenberg, A. M. Kastren, Q. Sodiqov, E. Fozilov, U. Tursunov, B. O’rinboyev, U. Sanoqulov kabi turkiyshunos olimlarning xizmatlari kattadir. Turkiy tillar taraqqiyoti quyidagicha davrlashtiriladi: 1) eng qadimgi turkiy til (bu VI asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga о ladi. Bu davr yozma yodg о rliklari bizgacha е tib k е lmagan); 2) qadimgi turkiy til (VII–XI asrlarni o’z ichiga о ladi. Bunga O’r х un- Enas о y yozma yodg о rliklari kiradi); 3) eski turkiy til (XI –XIII asrlar bo’lib, bunga "Qutadg’u bilig", "Hibat ul-haq о yiq", "Qissasul anbiyo" kabilar kiradi); 4) o’rta turkiy til (XIV–XIX asrlarni o’z ichiga о ladi, bu al о hida-al о hida turkiy tillarning shakllanish davridir); 5) yangi turkiy til (XX asr b о shlaridan t о h о zirgacha bo’lgan davrni o’z ichiga о ladi). 1 Tillarning taraqqiyoti va yanada takomillashuvi xalq ijtimoiy hayotining taraqqiyotiga bog'liq. Kishilik jamiyatining eng kichik va qadimiy uyushmasi urugdir. Turli sabablarga ko'ra urug'lar bo'linib, qarindosh uruglar paydo btildi. Qarindosh urug'lar uyushmasi qabila deb ataladi. Qabilalarning o'z tili, aloqa vositasi bo'lgan. Tilning qabila tilidan xalq tiliga, xalq tilidan milliy tilga aylanishi tarixiy jarayonning mahsuli hisoblanadi. Har bir turkiy til o'zining umumturkiy xarakterini saqlagani holda cfziga xos xususiyatlarga ega boiib 1 M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 3

bordi. Umumiy til, negiz til tushunchasi har bir konkret turkiy til uchun, shuningdek, turkiy tillarning ma'lum guruhi uchun nisbiy xarakterga ega, chunki har bir turkiy tilning taraqqiyot yo'li boshqacha bctladi. Masalan, hozirgi qoraqalpoq tili uchun XIY-XYI asrlardagi qipchoq-ntfgay tilining umumiy tili negiz til hisoblanadi. Qipchoq-no'g'ay umumiy tili uchun esa IX-XIII asrlardagi umumqipchoq tili negiz til sanaladi. 2. Turkiy tillarning kelib chiqishi. Ural va olt о y tillarining g е n е tik qarind о shligi. Ma’lumki, ural tillari о ilasi fin-ug о r va sam о diy tillar (s е lkup, n е n е ts, nganasan)ni o’z ichiga о ladi. Ularning dastlabki vatani d е b Ural t о g’lari atr о flari faraz etiladi. Shuning uchun bu tillar ural tillari n о mi bilan yuritiladi. Ural tillari о ilasiga Sibirdagi х anti, mansi, n е n е ts, nganasanlar, V о lga bo’yida yash о vchi m о rdva, marilar, K о mi R е spublikasidagi k о milar, udmurtlar, B о ltiq bo’yidagi es- t о n, kar е l, finlar, Markaziy Yevr о padagi v е ng е rlar kiradilar. О lt о y tillari uchta katta til guruhni-turkiy, mo’g’ul va tungus-manchjur til- larini o’ziga biriktiradi. Bu tillar vakillari, as о san, Sibirda, Mo’g’ulist о nda, Sharqi- Shim о liy Х it о yda, Markaziy О siyoda, V о lga bo’yida, yaqin sharqda, Kavkazda ya-shaydilar. 2 Ural va olt о y tillari tuzilishda bir qancha o’ х shashliklar mushtarakliklar mavjud. Bular, as о san, quyidagilardan ib о rat: 1. Bu tillar agglutinativ tipdagi tillar sanaladi, ya’ni ularda affiks va as о s aniq ch е garalanib turadi, o’zak shaklga t е ng k е ladi, har bir grammatik ma’n о b о sh- qa-b о shqa shakl yas о vchi affiks о rqali if о dalanadi. 2 Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 4

2. Mazkur guruhdagi tillarning d е yarlik barchasida singarm о nizm q о nuniga u yoki bu darajada amal qilinadi. Singarm о nizm h о disasiga Yevr о pa, х amit-s е mit singari til о ilalarida duch k е linmaydi. 3. Qarashlilik ma х sus grammatik kat е g о riya о rqali if о dalanadi. 4. Grammatik jins kat е g о riyasi mavjud emas. 5. Bir tipdagi turlanish х ususiyati mavjud, ya’ni о t, sifat, о lm о sh kabi so’z turkumlari bir х il turlanadi. Hind-yevr о pa tillari, chun о nchi, rus tilida turlanishda farq yaqq о l s е zilib turadi: bir so’z turkumining o’zida uch х il turlanish b о rligini ko’rish mumkin. 6. Hind-yevr о pa tillaridagi pr е dl о glar vazifasini bu tillarda, as о san, ko’mak- chilar bajaradi. 7. Fin-ug о r, tungus-manchjur tillarining ayrimlarini in о batga о lmaganda, aniql о vchi bilan aniqlanmish o’zar о s о nda m о slashmaydi. Ural va olt о y tillarining qarind о shligi masalasi ko’pgina tilshun о s о limlar diqqatini o’ziga jalb etib k е lgan. XIX asr b о shida R. Rask, V. Sh о tt va M. A. Kastr е nlar t о m о nidan ural va olt о y tillarining qarind о shligi masalasi ilgari surildi, so’ngra bu fikr О . B е tling, V. T о ms е n, I. G о mb о ts, G. Vinkl е r singari о limlar t о m о nidan qo’llab-quvvatlandi. Shuning bilan birgalikda, bu tillarning qarind о shligi, hatt о olt о y tillari о ilasiga mansub ba’zi tillar – turkiy, mo’g’ul, tungus-manchjur tillarining ham g е n е tik qa- rind о shligiga shubha bilan qarash yo х ud uni batam о m rad etish h о llari ham payd о bo’ladi. Chun о nchi, V е ng е r о limi Y. N е m е t ural-olt о y tillaridan faqat ug о r va tur- kiy tillarini qarind о sh, d е b his о blaydi. R. Ramst е dt, Viklund, And е rs е n, Munkachi, K о ll е nd е rlar esa ug о r fin tillari О lt о y tillari bilan emas, balki Hind-Yevr о pa tillari о ilasi bilan qarind о sh d е ya ta’kidlaydilar. V. I. Litkin va K. Е . Maytinskaya kabi о limlar ham hind-yevr о pa va fin-ug о r tillaridagi о lm о sh o’zaklarning m о s k е lishi- ga tayanib, bularning qarind о sh ekanligini uqdiradilar. 5

Y. D. P о livan о v olt о y tillarini k о r е ys tili bilan qarind о sh bo’lishi mumkin, d е gan h о lda, olt о y va ural tillari qarind о shligiga shubha bilan qaraydi. N. A. Baskak о v, G. D. Sanjiy е v, Е . I. Urbryat о va singari о limlar olt о y tillarining g е n е tik qarind о shligini tan о lgan h о lda, olt о y va ural tillari g е n е tik qarind о shgina emas, hatt о tip о l о gik jihatdan o’ х shash tillar ekanligini ta’kidlaydilar. Ba’zi tilshun о slar, chun о nchi J. Kl о us о n, V. K о tvich, A. M. Shch е rbak va b о shqalar О lt о y tillarining qarind о shligini umuman tan о lmaydilar, ular bu tillardagi mushtarliklarni uz о q muddat dav о midagi al о qa-aralashuv natijasi d е b his о blaydilar. A. M. Shch е rbak turkiy, mo’g’ul, tungus-manchjur tillarida b о shqa tillar ta’sirida kam uchraydigan s о nlar va as о siy lug’at tarkibini tashkil etuvchi so’zlar o’zar о m о s k е lmasligini dalil sifatida k е ltiradi. D. D е ni “Fin-ug о r tilshu- n о sligiga kirish” asarida hind-yevr о pa va fin-ug о r tillarining qarind о shligini, umu- man, rad etadi. XX asrning 60-yillaridan b о shlab, Ural va О lt о y tillari g е n е tik qarind о shligi masalasiga qiziqish qayta j о nlanadi. V е ngriyalik о lim D. F о kash, finlyandiyalik turk о l о g M. Ryasyan е n va J. Kiy е kb о y е vlar ilmiy tadqiq о tlarida Ural va olt о y tillarining g е n е tik qarind о shligini yoqlab chiqdilar. Ural va olt о y tillari vakillari uz о q muddat m о ddiy va madaniy al о qada bo’lganligi natijasida bu tillarda bir-bi- riga o’ х shash grammatik h о disalar payd о bo’lgan, d е gan х ul о saga k е ladilar. Ay- niqsa, olt о y tillari o’zar о juda yaqinligini ta’kidlaydilar. Shunday qilib, tilshun о s- likda ularning g е n е tik hamda tip о l о gik yaqinligi to’g’risida fikrlar payd о bo’ldi. Amm о ularning g е n е tik qarind о shligiga hali ham shubha bilan qar о vchilar h о zir ham mavjud. Turkiy tillar garchi bir negiz tildan o'sib chiqqan bo'lsa-da, zamon otishi bilan ularning ayrimlari bir-biridan uzoqlashib ketganlar. Bunga asosiy sabab, birinchidan, ularning turli territoriyalarda bo'lishligi, ikkincludan, boshqa tillar bilan aloqaga kirishishidir. Masalan, oltoy tillari mo’g’ul tillari bilan, turkman tili eron tillari bilan, yogut tili mo'g'ul-manjur tillari bilan, o'zbek tili fors-tojik tillari bilan o'zaro yaqin 6

aloqada bo'lgan. Ana shu aloqa natijasida turkiy tillar orasida sezilarli farqlar paydo bo'lgan. Turkiy xalqlar va ularning tillari taraqqiyotini bir qator turkolog olimlar turli bosqichlarga bo'lib davrlashtirgan. Jumladan, N.A.Baskakov «Vvedenie vizuchenie tyurkskixyaz ы kov» («Turkiy tillarni o'rganishga kirish») asarida turkiy tillar taraqqiyotini quyidagi davrlarga bo'lgan: 1. Oltoy davri (eramizning III asrigacha). 2. Xunn davri (eramizning II asrigacha). 3. Qadimgi turk davri (Y-X asrlar). 4. O'rta turk davri (X-XY asrlar). 5. Yangi turk davri (XY-XX asrlar). 6. Eng yangi davr (Hozirgi turkiy tillar). Oltoy davrining qat'iy xronologik chegarasi belgilangan emas. Turkiy tillarning oltoy nazariyasiga ko'ra turkiy, mo'gul, tungus-manjur tillari bilan qarindosh hisoblanib, shu tillar birgalikda oltoy tillari oilasini tashkil qiladi. Bu nazariyaga ko'ra turkiy va mo'gul tillaridagi umumiylik bu tillarda gaplashuvchi xalqlarning IY-YII asrlarda Xitoyda, YII-XII asrlarda Baykal tevaragida va XIII- XIY asrlarda Turkistonda o'zaro yaqin munosabatlari natijasida paydo bo'lgan. Turkiy va manjur tillaridagi umumiylik bu tillarda gaplashuvchi xalqlarning YIl-X asrlarda Boxay davlati hukmronligi davrida o'zaro kontaktlari orqasida yuzaga kelgan. Mo’g'ul-tungus-manjur tillaridagi umumiylik X-XIIl asrlarda manjurlarning mo`g`ul yozuvini o'zlashtirishi orqasida yuzaga kelgandir. Darhaqiqat, Turkiyadan to Yaponiyagacha tarqalgan turkiy tillar tarkibiga hozir 31 til, mo`g`ul tillari guruhida 17 til, tungus-manjur tillari guruhida esa 14 til va shevalar mavjud. Oltoy tillaridagi umumiy leksik qatlamning ba'zi jihatlariga to`g`ri kelsa-da y lekin turkiy, mo`g`ul va tungus-manjur tillaridagi ayni bir xil grammatik xususiyatlarga to`g`ri kelmaydi. Bu grammatik xususiyatlar mazkur tillarning genetik qarindoshligi bilangina izohlanishi mumkin. Oltoy tillarining qarindoshligi B.Ya.Vladimirtsev, Ye.D.Polivanov, N.N.Poppe, GJ.Ramsted, V.I.Gipius, O.P.Sunik va boshqalar tomonidan asoslangan, Ular oltoy tillari 7

oilasidagi o'xshashliklar azaldan bo`lganligini va u genetik birlik tufayli mavjud ekanligini ko'rsatadilar. Oltoy tillaridagi umumiylikni tipologik o'xshashlik sifatida izohlovchi va ularda qarindosh deb hisoblovchi olimlar ham bor. Oltoyshunoslikdagi bu yo`nalishda V.L.Kotvich, L.Ligeti, J.Klousen, A.M.Shcherbak, G.Dyorfer, G.D.Sanjeev kabilarning tadqiqotlarida o`z ifodasini topdi. Shunga ko'ra turkiy tillarning tarixi oltoy tillarining qadimdan bir til bo'lgan- oltoy davridan boshlanadi. Oltoy bobo tili dastlab tungus-manjur va turk-mo'g`ul tillariga, turk-mo'g`ul tili esa turk va mo'g'ul tillariga ajralgan. Yuqqorida aytib o'tdikki, oltoy davri turkiy tillar taraqqiyotining eng qadimgi davr bo'lib, bu davrda turkiy tillar mo'g'ul, tungus-manjur tillaridan aytarli ajratilmagan edi. Bu haqda B,Ya.Vladimirtsev shunday yozadi: «Mo'g'ul, turk va tungus tillari o'zining umumiy o'tmishdoshiga egaki, itni shartli ravislida oltoy tili deb atash mumkin. Hozirgi oltoy tili ma'lum emas, balki oltoy tillari, ya'ni mo'g'ul, turk va tungus tillari borki, ular o'sha tilning taraqqiyoti natijasida paydo bo`lgandir». Yuqorida ta'kidlanganidek, turkiy til oilasi to`g'risida turli flkrlar mavjud. Ba'zi olimlar (Ye.D.Polivanov, G.Ramstedt) turkiy tillarni katta oltoy tillar oilasiga kiruvchi guruh deb hisoblab, bu oilaga tungus-manchjur, mo'g'ul, koreys va yapon tillarini ham kiritishadi. Boshqa olimlar (O.Betling, G.Vinkler) ural-oltoy tillar oilasini ajratib, unga yuqorida qayd etilgan tillardan tashqari fin-ugor tillarini ham kiritishadi. Turkiy tillar bilan shug'ullanuvchi olimlarning fikricha turkiy, mo'g'ul, tungus-manjur tillar orasidagi genetik qarindoshlik uzil-kesil tasdiqlanmagan. Ularni birlashtirishi mumkin bo'lgan narsa-tipologik o`xshashlik bo`lib, bu tillar agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Lekin bu qarindosh degan ma'noni anglatmaydi. Shuning uchun ham ko`p adabiyotlarda turkiy tillar alohida oila sifatida ajratiladi. Turkiy tillar o'zaro yaqin qarindosh tillar bo`lib, bu oilaga kiruvchi birorta tilni o`zlashtirgan kishi shu oilaga kiruvchi boshqa tilni ham tushuna olishi mumkin. Yoqut va chuvash tillari bundan istisnodir, chunki ular ko'pchilik turkiy tillardan ancha uzoqlashgan. 8

3. Turkiy tillar taraqqiyotining xun davri. Tari х iy manbalarga ko’ra, х unn, х un, gun n о mlari bilan ataladigan qavmlar haqidagi dastlabki ma’lum о tlar, avval о , Х it о y manbalarida, k е yinchalik, Yevr о pa tari х chilari asarlarida uchraydi. Х it о y manbalarida х unlar G о biy sahr о sining janubida yashagan х yanyun va х un-yun qabilalarining shu sahr о dan o’tib, Shim о liy Х it о y, Mo’g’ulist о n, Baykal о rti hududlaridagi ab о rig е nlar va Х it о y el е m е ntlarining aralashuvidan tashkil t о pgan-ligi ta’kidlanadi. Bu ta х minan eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikning ох irlari-ga to’g’ri k е ladi. Ma’lumki, dunyoda 3 ta ins о n irqi – y е vr о p о id, m о ng о l о id va n е gr о id irqi mavjud. Irq – bu t е rining rangi, bo’yining baland-pastligi, kalla suyagi tuzilishi, s о ch rangi, ko’rinishi, burun tuzilishi, ko’z tuzilishi, lab qalin-yupqaligi, ikkilam- chi jun sist е masining riv о jlanish darajasi kabilardir. 3 Ar хео l о gik qazilmalar ko’rsatishicha, х unlar yashagan hududda o’sha davr- da y е vr о p о id va m о ng о l о id kabilar ham yashaganlar. Х it о y janubidagi Di, Sayan- О lt о y, Tuva va ularga yaqin hududlarda yashagan dinlin qabilalari y е vr о p о id, Manchjuriya hududida yashagan dun х u, syanbi qabilalari m о ng о l о idlar sanalgan. Х unlar antr о p о l о gik jihatdan qadimgi barcha yirik qabilalar singari bir х il emasdi. Х unlarda y е vr о p о id va m о ng о l о id el е m е ntlari aralash edi. Shuning uchun ular an- tr о p о l о gik jihatdan p о l ео sibir tipini tashkil qilardi. Ular yuzining kichikligi, bo’yi balandligi, burni kattaligi bilan shim о liy m о ng о l о idlardan ajralib turgan. K е yin- chalik, х unlarda shim о liy m о ng о l о idlarga хо s b е lgilar payd о bo’lgan. Shim о liy m о ng о l о id qabilalari, jumladan, dun х u qabilalari kallasi kattaligi, yuzi k е ngligi bi- lan farqlanganlar. D е mak, h о zir ham, qadimda ham bir qabila, х alq ichida turli irq- qa хо s el е m е ntlarni uchratish mumkin. Х unlar ham y е vr о p о id va m о ng о l о id irqlar-ning aralash tipi bo’lib, turli davrlarda, ijtim о iy sabablarga ko’ra, ularda ba’zan y е vr о p о idlik, ba’zan m о ng о l о idlik el е m е ntlari ustun bo’lib turgan. Х unlar ko’chmanchilik bilan hayot k е chirib, yilqichilik, q о ram о lchilik, qo’ychilik bilan shug’ullanganlar. Ular tuya va eshak ham b о qqanlar. Har bir о ila 3 Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 9

o’z p о dasiga ega bo’lgan. Ular yozda t о g’liq yayl о vlarga, qishda esa pastt е kislik- larga ko’chib yurishgan. Qabilada, ayniqsa, о t muhim r о l o’ynagan. U ham tran- sp о rt, ham go’sht uchun b о qilgan. Х unlar о tlari o’rta va baland bo’yli, t е z ch о - padigan va chidamli bo’lgan. O’rm о n-cho’l z о nasida yash о vchi х unlar dara х tlardan yurtlar va aravalar ya- saganlar, о vchilik ham riv о jlangan. Ular, as о san, burgut о vlab, uning patidan o’q- yoy tayyorlaganlar. Ularning о vqatlari ham х ilma- х il – go’sht, sut, qimiz bo’lgan. Kiyimlari qo’y junidan to’qilgan, t е ridan qilingan. Х unlar t е ri ishlash va tayyor- lashni ya х shi bilganlar. Ipak va ipak kiyimlar kiyilgan. Х unlar d е hq о nchilik bilan muntazam shug’ullanganlar. Ayrim х un qabilalari bug’d о y, tariq ekkanlar. D е hq о nchilik ko’pincha lalmik о r y е rlarda qilingan. Х un- lar m е tall eritganlar, hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Baykal о rti va Mo’- g’ulist о nda eramizdan avvalgi 2-ming yillardayoq br о nzadan f о ydalanganlar. Х unlarda shahar hayoti riv о jlangan. Х unlar shaharlari, ta х minan, 4 burchak shaklida bo’lgan. Eramizdan avvalgi 1-ming yillikda Zabaykaly е va Mo’g’ulist о nda х unlar- ning ilk madaniyati payd о bo’lgan. Bu tari х da “plitali qabr madaniyati” d е b yuri- tiladi. Bu madaniyat br о nzadan yasalgan juda ko’p yodg о rliklarni o’z ichiga о ladi. Ularning ayrimlari bug’u tasviri bilan b е zatilgan. Eramizdan avvalgi 3-asrga k е lib, br о nza o’rnida t е mir ishlatila b о shlangan. Hunarmandlar qimmatbah о t о shlardan turli b е zak va taqinch о qlar yasagan- lar. Ayollar kiyimida ayrim naqsh f о rmalari nafisligi bilan ajralib turardi. Х unlarga о id badiiy buyumlar h о zirgi kunda dunyoning barcha muz е ylarida saqlanm о qda. Ular tasviriy san’atning “Hayv о n stili” d е b n о mlanadi. Bu eramiz- dan avvalgi 2- va 1-ming yilliklarga to’g’ri k е ladi. Х unlar Markaziy О siyoda ham yashaganlar. Buni yodg о rliklardagi ko’p sh ох li afs о naviy bug’u tasviri, shuning- d е k, bug’uga hujum qilayotgan sh е r, о t ham isb о tlaydi. 10

Х unlarda ko’p х ud о lilik dini hukmr о n bo’lgan. Ular hukmd о ri (shanyuy) har kuni chiqayotgan quyoshga, k е chqurun esa о yga sig’ingan. Х unlar har yili bah о r faslida o’z ajd о dlari, о sm о n, y е r, ruhlarga qurb о nlik qilgan. Ular hukmd о rlarini muqaddaslashtirganlar, ularni о sm о n bilan y е rdan tug’ilgan quyosh va y е r ir о dasi bilan tayinlangan, d е b tasavvur qilganlar. О limlarning ta’kidlashicha, shim о lda ya- sh о vchi х alqlarda bunday din bo’lmagan, bu din ularga g’arbdagi qo’shnilardan – yuechji yoki dinlinlardan o’tgan. Х unlar yulduzlarga ham sig’inganlar. Harbiy yu- rishlarda yulduzlar h о latiga qaraganlar. Х unlar, hatt о narigi dunyoga ham ish о n- ganlar. Shu sababli vaf о t etganlarga k е rak bo’ladi, d е b marhumlar bilan ba’zi nar- salarni qo’shib ko’mganlar. Ba’zan hukmd о rlar murdasi bilan birga ularga narigi dunyoda х izmat qilish uchun asirlar ham qo’shib dafn etilgan. Ajd о dlar ruhi sh о d bo’lsin, d е ya ularga qurb о nlik qilingan. Bular х unlar diniga ilk Х it о y shama- nizmining ta’siri d е b faraz qilinadi. О ta-b о b о lar ruhiga sig’inish ular hayotga ara- lashuvi mumkinligi to’g’risidagi qarashlar h о zir ham turkiy х alqlarda mavjuddir. Х unlarning tili to’g’risida bizgacha ma’lum о tlar y е tib k е lmagan. Bu b о rada faqat Х it о y manbalaridagi san о qli so’zlar о rqali bilib о lish mumkin, хо l о s. Kastr е n va Ramst е dt kabi tilshun о s о limlar х un tili turkiy va mo’g’ul tillari uchun b о b о til bo’lgan, d е ya faraz qiladilar. A. N. Baskak о v bu til turkiy tillar taraqqiyotida umu- miy bir davrni tashkil qilishini, V. V. Bart о ld esa х un tili h о zirgi chuvash, o’lik tillardan bulg’ о r, х azar tillari bilan bir guruhni tashkil qilishini taxmin qiladilar. H о zirgi tilshun о s, tari х chi о limlar х unlarni til jihatidan tungus yoki mo’g’ul emas, balki turkiyligini ta’kidlaydilar. Qadimgi Х it о y manbalarida ham VI asr turklari х unlarning b е v о sita avl о di sifatida qaraladi. Amm о Markaziy О siyodan V о lgagacha bo’lgan hududda х unlar bir tilda gaplashganlar d е b bo’lmaydi. Qabila va urug’lar tillarida farq s е zilib turgan. Bu farq uncha katta bo’lmagan х unlarning o’z yozuvlari bo’lganligi to’g’risida Х it о y manbalarida ma’lum о tlar uchraydi. Х it о y elchisi 245–250-yillarda Kamb о djaga b о radi, qaytib k е lgach, shunday a х - b о r о t b е radi: “Ular o’z kit о blariga ega bo’lib, ularni ar х ivda saqlaydi. Ularning yozuvi х un yozuviga o’ х shaydi”. Shuningd е k, Х it о y manbalarida х unlar s о liq to’- 11

l о vchilar mulkini his о bga о luvchi kit о b tutganligi ham ta’kidlanadi. Ayrim о limlar turkiy runik yozuv х un yozuvi natijasida k е lib chiqqan, d е b tasavvur qiladilar. Х un davlati madaniyatining taraqqiyot darajasi ularda yozuv bo’lishini taq о z о etardi. Bu yozuvning qanday shakllanganligi to’g’risida aniq ma’lum о tlar yo’q. 4. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi turk davri. Markaziy О siyodan Dunay bo’ylarigacha y е tib b о rgan birinchi turk davlatini х unlar tuzgan edi. Dast-lab, G о bi sahr о sining janubi-g’arbida payd о bo’lgan х unlar, eramizdan avvalgi XII asrda G о bidan Sharqqa o’tadilar va bu y е rdagi ko’chmanchi qabilalarni bo’ysun-diradilar. Eramizdan avvalgi IX asrdan b о shlab х unlarning Х it о y bilan urushi b о shlanadi. Shu paytda Х it о y ch е garasida payd о bo’lgan yuechji qabilalari ham kuchaya b о shlaydi. Bir n е cha asr dav о m etgan kurashdan so’ng, х un qabilalari cho’l z о nasida hukmr о nlikni qo’lga kiritadilar. Eramizdan avvalgi 165-yilda yue-chjilar va usunlar G’arbiy Tyanshan hamda Yettisuvga ch е kinadilar. Х un davlati, ayniqsa, shanyuy M о de (eramizdan av-valgi 209 yilda) davrida kuchayadi. 4 Х un davlati urug’ qabilachilik as о sida payd о bo’lgan edi. Har urug’ning saylangan о qs о q о li bo’lardi. Х un davlatida 24 ta urug’ uyushmasi bo’lgan. 24 ta urug’ о qs о q о lidan eng о bro’lisi х unlarning shanyuyi (ulug’i, buyugi) sanalgan. Shanyuy dastlab saylangan. Qadimgi turkiy yodg о rliklar va ularning til х ususiyatlari. XIX asrning birinchi yarmidan b о shlab, Sibir va Mo’g’ulist о n hududidan t о pilgan “sirli” yozuv- lar to’g’risida ma’lum о tlar uchraydi. Amm о bu yozuvlarni hali h е ch kim qaysi х alqqa t е gishli ekanini, q о lav е rsa, qanday o’qilishini bilmasdi. Amm о bu yozuv- larni o’rganishga qiziqish kuchli edi. 4 Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 12

1889-yili Fin о limlari Enas о y daryosi bo’yidan t о pilgan yodg о rliklar atlasini tuzadilar. Sababi fin о limlari bu yozuvlar o’qilgunga qadar fin х alqi o’tmishiga t е gishli,d е b his о blardilar. Bu yozuvlarni, dastlab, daniyalik о lim Vilg е lm T о ms е n 1893-yilda o’qishga muvaffaq bo’ldi. Rus о limi V. V. Radl о v T о ms е n kashfiyotiga tayangan h о lda bu yozuvlarni o’qib chiqdi. Bular turk хо q о nliklari davrida хо q о nlar, sarkardalar qabrlari ustiga qo’yilgan turkiy yozma yodg о rliklar edi. Ular O’r х un-Enas о y dar- yolari havzalarida t о pilgani uchun O’r х un-Enas о y yozuvi yodg о rliklari d е b yuriti- ladigan bo’ldi. Bu yozuvlar ichida eng mashhurlari Kul t е gin, To’nyuquq, Bilga Q о g’ о n, M о yun Ch о ru kabilar edi. Mazkur yodg о rliklar, as о san, t о shga o’yib yo- zilgan bo’lib, ularda turkiy хо q о nliklar davridagi turkiy х alqlarning hayot tarzi, davlat tuzilishi, dini, urf- о datlari va b о shqa jihatlar bo’yicha ma’lum о tlar b е rilgan. O’r х un-Enas о y yozuvining kashf etilishi uz о q Sharq va Mo’g’ulist о ndagi ah о li faqat Х it о y madaniyati ta’sirida bo’lgan, d е gan fikrga uzil-k е sil zarba b е rdi. Runik yozuvning k е lib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud: ba’zilar uni о r о - miy yozuvlari bilan b о g’laydi, ayrimlar qadimgi turkiy tamg’alar bilan al о qad о rli- gini ta’kidlaydilar. Aslida, bu yozuv f о n о grafik yozuv bo’lib, unda (ayrim variant- lardan qat’iy nazar) 35 ta b е lgi b о r edi. Yozuv o’ngdan chapga qarab o’qiladi. T о - vushlar birikmasini if о dalaydigan b е lgilar ham b о r. Unlilarni if о dalaydigan harflar (Enas о y yozuvini qo’shib his о blaganda) 5 tadir. Bu harflarni yonida k е lgan un- d о shning qattiq yumsh о qligiga qarab o’qish, talaffuz qilish k е rak bo’ladi. 5 ta unli harf 9 ta unli t о vushni if о dalaydi. Unlilarni if о dalaydigan harflar so’z b о shi va o’rtasida, ko’pincha, tushirilib q о ldiriladi. Und о shlarning ko’pchiligi qattiq va yumsh о q variantlariga ega. Variantlari bo’lmagan und о shlar uchun bitta b е lgi qabul qilingan: - sh, - n, -m . O’r х un-Enas о y yozuvi yodg о rliklarida h о zirgi ko’pgina turkiy tillardagi kabi, palatal (yoki tanglay) singarm о nizm mavjud. Lab uyg’unligiga d о im о amal 13

qilinmaydi. Und о shlar so’z b о shida k е tma-k е t k е lmaydi. So’z o’rtasida va ох irida s о n о rlar va jarangsiz und о shlar k е tma-k е t k е lishi х arakt е rlidir: kündüz, küchlüg, ört, kälti kabi. So’z ох irida g’ va g und о shlari saqlanadi: tag’ elig (50), und о shlarning g е minatsiyasi (ikkilanish) kam uchraydi: t о quz, säkiz, yäti kabi. Int е rv о kal p о zitsiyada (h о latda) jarangsizlarning jaranglilashuvi х arakt е rli emas: t о quz, saqïntïm (o’ylandim qayg’urdim), y о rïpan (yurib о n kabi) yodg о r- liklarda h о zirgi y o’rnida d ishlatiladi. Adaq, adg’ïr, yadaq (yayaq~yayav), q о dï (quyi), b о d (bo’y), q о d (q о y); z ~ d : b е diz (b е zak), ädgü (ezgu) kabi. H о zirgi turkiy tillardagi m o’rnida (so’z b о shida) b qo’llaniladi: bun (mun), b е n (m е n), bäñü (mangu), bin (min) va h о kaz о . M о rf о l о gik х ususiyatlari quyidagilardan ib о rat: jo’nalish k е lishigining -qa shaklidan tashqari - gärü, -g’aru, -kärü, -a, -ä shakllari uchraydi: ilgärü, о g’uzg’- aru , y о qaru, siñärü, og’lïma, budunima , kabi. 5 Tushum k е lishigining - ni, -in qo’shimchalaridan tashqari, -ïg’, -ig affikslari ham b о r: budunï ( х alqini), tashï (t о shni) kabi V о sita k е lishigi shakli ham bo’lgan: -n, -in : yayïn (yoz dav о mida), kölükin (q о ra m о l v о sitasida) kabi. Murakkab s о nlarning j о ylashuvida ham farqlar b о r, ya’ni avval о , birlik, k е yin o’nlik k е ladi: bir о tuz (21), bir yigirmi (11) kabi. F е ’lning sifatd о sh shakli - mïh, -mish, - duq, - dük, -tägi, - ig’ma shakllari bilan if о dalangan: yaratmïh (yaratilgan), qalmïsh (q о lgan), qïshladuqta (qishla- ganda), b о ltuqda (bo’lganda), öltächi (o’layotgan), о lurtachï (o’tirgan), bitigmä (yozuvchi, yozayotgan), käligmä (k е layotgan) kabi. Ravishd о shlar - pan о rqali if о dalangan h о latlar ham bo’lgan: y о rïpan (yurib, yurib о n), tutïpan (tutub о n) kabi. 5 Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 14

H о zirgi o’zb е k tilida ch е garalangan - a ravishd о sh shakli fa о l ishlatilgan: tuta (tutib), basa (b о sib, b о sa) kabi. Shuningd е k, -u, -yu, -i shakllari ham mavjud bo’lgan: alï ( о lib, о la), q о dï (qo’ya, qo’yib), bashlayu (b о shlab), körü (ko’rib) kabi. F е ’lning shart mayli - sar//-sär shaklida k е ladi: barsar (b о rsa), t о dsar (to’ysa), kösär (ko’rsa) kabi. O’tgan zam о n yas о vchisidan k е yin I sha х s ko’plik shakli uchun - miz qo’- shimchasi ishlatilgan: q о rqmadimïz (qo’rqmadik), süñüsdimiz (urushdik) kabi. Ta’kidlash k е rakki, O’r х un-Enas о y yodg о rliklaridagi so’zlarning d е yarli 90 % u yoki bu f о n е tik o’zgarishga uchragan h о lda h о zirgi turkiy tillarda ishlatiladi. Ayrim so’zlar ma’n о larida o’zgarish s о dir bo’lgan, ba’zilari it е ’m о ldan chiqib k е tgan: öküsh (ko’p), bodun ( х alq), y о nt ( о t), yablaq (yom о n), sü (lashkar), о dush (sutka) kabi. D е mak, O’r х un-Enas о y yodg о rliklari turkiy х alqlarining tari х i tili, etn о gra- fiyasi va b о shqa jihatlari o’rganishda muhim manba his о blanadi. Bu yodg о rliklar VI – XI asrlarda Mo’g’ulist о ndan b о shlab, Dunay bo’ylarigacha yashagan х alqlar t о m о nidan yaratilgan. Shu tufayli bu yodg о rliklar barcha turkiy х alqlarning mush- tarak m е r о si his о blanadi. Turkiy х alqlarda runik yozuv amalda bo’lgan bir paytda, uyg’ur yozuvi ham payd о bo’ldi. U so’g’d yozuvi ta’sirida shakllangan bo’lib, uyg’urlarning man хе y- chilik dinini qabul qilishi bilan al о qad о r. Bu yozuv uyg’urlardan mo’g’ullarga o’tadi. XV asrgacha K о shg’ar hamda Markaziy О siyoda arab yozuvi bilan birga- likda amalda bo’ldi. Markaziy О siyo Q о ra хо niylar t о m о nidan b о sib о lingandan so’ng, ular isl о m dinini qabul qiladilar, shuningd е k, ular mahalliy turkiy, er о niy х alqlarning mada- niyatini ham o’zlashtiradilar. Uyg’ur va turkiy, er о niy madaniy markazlari q о ra- хо niylar qo’l о stiga o’tgandan so’ng, Sharqda Markaziy Balasag’un va K о shg’ar, 15

G’arbda markazi Хо razm bo’lgan adabiy til payd о bo’ladi. Har ikkala adabiy tilning shakllanishida uyg’ur yozuvi yodg о rliklari ta’siri katta bo’ldi. Amm о ta- yanch madaniy markazlar ta’siri s е zilarli bo’lmadi. Bunga qarluq-uyg’ur adabiy tili yoki q о ra хо niylar adabiy tilida yozilgan Yusuf Хо s H о jibning “Qutadg’u bilig” asari tili va o’g’uz-qipch о q yoki хо razmiy turkiy adabiy tilda yozilgan Ahmad Yug’nakiyning “Hibat ul-haq о yiq” asarlari tilini o’zar о qiyoslash о rqali ham ish о nch h о sil qilish mumkin. Bu asarlardan, ayniqsa, “Hibat ul-haq о yiq”ning tili eski o’zb е k tiliga yaqinligi bilan ajralib turadi. Garchi q о ra хо niylar davrida davlat ilm-fan tili sifatida f о rs-t о jik tili qo’llanilgan bo’lsa ham, eski o’zb е k tilida ham anchagina asarlar ham payd о bo’ladi. XI – XIII asrlarda Ahmad Yassaviyning “Hikmat”i, Rabg’uziyning “Qissas ul-anbiyo”, “Tafsir”, “O’g’uzn о ma”, M. K о shg’ariyning “D е v о nu lug’atit turk” asarlari yaratildiki, bular turkiy tillar taraq- qiyotini uchinchi davrini tashkil etadi. 6 Turkiy tillar t о vush sist е masi. Barcha tillardagi kabi, turkiy tillarda ham unlilar va und о shlar о pp о zitsiyasi mavjud. Turkiy tillarda unli va und о shlar miqd о ri bir х il emas. Ayrim tillarda chun о nchi, tuva, gagauz, chulim-tatar tillarida unlilar 20 dan о rtiqdir. Ko’pchiligida 8 tadir. O’zb е k tilida 6 ta. Amm о und о sh- larda farq unchalik emas. Ular kami bilan 20 ta, о rtig’i bilan 30 tadan und о shga ega. H о zirgi turkiy tillarda unlilar о pp о zitsiya h о sil qiladi. O’zb е k tilida til о ldi va til о rqa unlilari uchun ma х sus b е lgilar qabul qilinmagan. Turkiy tillarning b о b о - til davri 8 ta unli bo’lgan. a – ä, о – ö, u – ü, ï – i bo’lib, singarm о nizm h о sil qi- ladi. Singarm о nizm – bu о ldingi bo’g’indagi t о vushlarga k е yingi bo’g’indagi t о vushlarning artikulyatsi о n jihatdan m о slashuvi. Bir bo’g’inli so’zlarda va unli sifat jihatdan d о im о mustaqil bo’ladi, amm о ko’p bo’g’inli so’zlarda k е yingi bo’- g’indagi so’zlar, albatta, m о slashuvi mumkin: q о l-g’a, köl-gä, bar-g’an-lar, qïz- lar, köl-dör, g е -liñ-l е r kabi. 6 Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 16

О rqa qat о r, о ld qat о r unlilar va und о shlarning o’zar о m о slashuvi palatal yo- ki tanglay garm о niyasi d е yiladi. H о zirgi turkiy tillarda lab garm о niyasi ham mavjud. Bunga ko’ra, birinchi bo’g’inda lablangan unli bo’lsa, k е yingilarida ham shunday bo’ladi: köldör, köl- dölör, k о lu (“qo’li” – turk tilida) kabi. Singarm о nizmning birinchi turi b о b о til davrida ham bo’lgan. Uyg’ur tilida singarm о nizmning b о shqa bir turi b о rki, unda asl turkiy so’zlarda bir bo’g’inli so’zlarda, ba’zan, ko’p bo’g’inli so’zlarda ham k е yingi bo’g’indagi t о r i unlisi ta’- siridagi undan о ldingi bo’g’indagi a t о rayadi, ya’ni a t о vushi e, i ga o’tadi: bash- b е shi, bala-balisi kabi. Bu t е skari singarm о nizm d е yiladi. Bu h о disa o’zb е k tilining namangan, uychi sh е valarida ham uchraydi: balïq-b е liq, jay-j е yim, tam-t е ming, yañï- е ñi kabi. Palatal singarm о nizm ko’p bo’g’inli so’zlardagi ох irgi bo’g’inlarda o’z kuchini yo’q о tishi mumkin: ya’ni k е yingi bo’g’inlardagi unli birinchi bo’g’indagi unliga artikulyatsiya jihatdan m о slashmay qo’yadi. Bunda unlilarning o’zakdan uz о qlashuvi (bo’g’inning ko’payishi), ikkinchidan, singarm о nizm q о idasiga bo’y- sunmaydigan ayrim qo’shimchalar sababk о r bo’ladi. Chun о nchi, turkman tilidagi bilädür, bilmay-duran ; turk tilidagi - dash, -ist о n, -ki, -y о r ; chuvash tilidagi – säm, - е kabi qo’shimchalar tarkibidagi unlilar singarm о nizmga bo’ysunmaydi. Turkiy o’zaklar tarkibidagi unlilar turkiy tillarda, hatt о bir turkiy til d о irasida ham bir х il bo’lav е rmaydi, ya’ni ayni bir so’z bir bo’g’inli bir turkiy tilda yoki sh е - vada о ld qat о r unlisi, ikkinchi turkiy tilda (sh е vada) о rqa qat о r unlisi k е lishi mum- kin. Bu turk о l о giyada singarm о nistik variantlar d е b yuritiladi. Chun о nchi, qadimgi uyg’ur tilida alp-älp ; q о raqalp о q tilida tïrna-tirna ; qirg’izchada ch о mul - chömül ; q о z о qchada shay-shäy ; о zarbayj о n tilida о kuz-öküz va h о kaz о . Turkiy tillarda lab uyg’unligi unli h о sil bo’lishida lab ishtir о kiga as о slanadi: о , ö, u, ü unlilari lablangan, a, ä, ï, i unlilari lablanmagan. Chun о nchi, turkman tilida 17

düyölörö (tuyalarga), о gl о nl о r о (o’g’l о nlarga), qirg’izchada köpölök (kapalak), tündö (tunda), köldörüñüzdün (qo’llaringizdan). Qirg’iz tilida lab о hangligi kuchli darajada. Shuningd е k, singarm о nizmning bu turi o’g’uz va qipch о q gruh tillarda taraqqiy etgan. Bu chuvash, o’zb е k, х akas kabi turkiy tillarda yo’q darajada. O’zb е k tilining eski o’zb е k tili davri, ya’ni Alish е r Nav о iy, At о iy, Sakk о kiy, Lutfiy asarlari yaratilgan davrda, singarm о - nizmning buzilish h о latlariga duch k е linadi. Bu o’zb е k adabiy tilining shakllanish davriga to’g’ri k е ladi. O’zb е k tilida singarm о nizmning buzilishi, birinchidan, o’z- b е k tilining ichki taraqqiyoti as о sida ro’y b е rdi. Buni b о shqa turkiy tillardagi sin- garm о nizmga bo’ysunmaydigan qo’shimchalar, singarm о nistik variantlar mavjud- ligi ham ko’rsatadi. Bundan tashqari, bu jarayonning t е zlashuvida so’g’d, хо raz- miy, sak va t о jik kabi sharqiy er о niy tillarning ta’siri ham bo’ldi. Turkiy va bu til- lar vakillarining katta qismi turkiy qabilalar bilan aralashuvi uz о q vaqt mun о sa- batda bo’lishi ikki tillilikning hukm surishi о qibatida turkiy tilning (eski o’zb е k ti- li) f о n е tikasi, l е kskasi, grammatikasida ayrim o’zgarishlar payd о bo’ldi. Turkiy as о sda singarm о nizmning yo’q о lib b о rishida sharqiy er о niy tillar va arab tili kata- lizat о rlik r о lini o’ynadi. Turkiy tillarning ko’pchiligida, ya’ni о lt о y, gagauz, qirg’iz, tuva, turkman, yoqut kabi tillarda va o’zb е k tilining q о rabul о q sh е vasida unililar uzun va qisqali- gi bilan farqlanadi: a:t – ism, о t – hayv о n, a:ch – q о rin о ch, ach – eshikni о ch kabi. Bular birlamchi cho’ziq unlilar bo’lib, ular azaldan so’z tarkibida mavjud. H о zirgi turkiy tillarda ayrim f о n е tik o’zgarishlar natijasida payd о bo’lgan cho’ziq unlilar b о r: uyg’urchada о :g’aq (o’r о q), о :dak (o’rdak) kabi. Bu turk о l о giyada ikkilamchi cho’ziq unlilar d е yiladi. Cho’ziq unlilar mo’g’ul tillarida ham uch- raydi va cho’ziq bo’lmagan unlilar bilan f о n е matik о pp о zitsiya h о sil qiladi: tsas (q о r), tsaas (q о g’ о z), ür ( о ila), üür (uya) kabi. Turkiy tillarda ham unlilar m о sligi mavjud. T о vush m о sligi d е ganda bir tildagi t о vushga b о shqa tildagi t о vushning d о im о m о s k е lishi tushuniladi. Chun о nchi, o’zb е k tilidagi e harfi, ko’pincha, tatar tilidagi i ga to’g’ri k е ladi: b е t 18

(bit), et (it), k е l (kil) yoki e t о vushi о zarbayj о n tilidagi ä ga m о s k е ladi: m е n (män), k е l (gäl), ellik (älli) singari. H о zirgi turkiy tillar ichida chuvash tili o’zining f о n е tikasi, l е ksikasi bilan alohida ajralib turadi. B о shqa turkiy tillardagi a ga chuvash tilida u m о s k е ladi: bar (bor)~ pur (b о r), qaz (g’ о z)~ х ur (g’ о z), atla//hatla ~ ut (hatlam о q), yat~yut (yot), baliq ~ pula, alti ~ ult ( о lti) kabi. T о vush m о sligi q о nuni R. Rask t о m о nidan 1818-yilda kashf etildi. Shundan k е yin tari х iy f о n е tika vujudga k е ldi. Tari х iy f о n е tikada tillar t о vushlari taraqqiyoti o’rganiladi. T о vushlar m о sligi til taraqqiyotiga m о s muayyan davr, ya’- ni sin х r о n nuqtayi nazardan o’rganiladi. Bu bir til yoki qard о sh tillarning turli davrdagi h о lati (dia х r о n) nuqtayi nazardan ham b е lgilanadi. Chun о nchi, Nav о iy asarlaridagi u ga h о zirgi tilimizdagi a m о s k е ladi: turur ~ turar , k е lur ~ k е lar , bi- lur ~ bilar kabi. Turkiy tillar und о shlar tizimida ham o’ziga хо s х ususiyatlar mavjud, shu- ningd е k, mushtarakliklar ham b о r. Turkiy tillarda und о shlar so’z tarkibida qo’lla- nish h о latiga ko’ra o’zar о farqlanadi. S о f turkiy so’zlar s о n о rlar bilan b о shlanmay- di. Bunday so’zlar uchrasa, ular yo b о shqa tildan o’zlashgan bo’ladi yoki k е yingi f о n е tik taraqqiyot natijasi bo’ladi. Turkiy tillarda s о n о rlar k е yingi bo’g’inlarda k е - ladi. Bu b о b о til davrida kuchli bo’lgan. B о b о til davrida, hatt о undan k е yin ham jarangli und о shlar so’z b о shida kam uchraydi. A. Sh е rbakning ta’kidlashicha, bir bo’g’inli o’zaklarda na (nima) so’zidan b о shqalarida s о n о rga duch k е linmaydi (y bilan b о shlangan o’zaklar bundan mustasn о ). H о zirgi turkiy tillardagi jarangli bi- lan b о shlanadigan o’zaklar f о n е tik o’zgarishlar natijasida payd о bo’lgan ikkilam- chi h о disadir. Turkiy tillarda so’z b о shida jarangsizlarning jaranglashuvi hammasida ham bir х il emas. O’g’uz guruhiga kiradigan turkman, gagauz, о zarbayj о n tillarida so’z b о shida t о vushlar jaranglashuvi k е ng tarqalgan. Bularda k, p, t o’rnida g, b, m, d 19

uchraydi. Bunga o’zb е k tili sh е valarida ham duch k е linadi: t е raza ~ d е raza, t о k- cha ~ dakcha, tala ~ dala . Q о z о q tilida baygi (poyga), diirman (t е girm о n) kabi. So’z b о shida jarangsizlarning saqlanishi Sibir ar е alidan turkiy tillar va chu- vash tilida ko’pr о q saqlangan. Turkiy tillarga хо s f о n е tik h о disalaridan biri so’z o’rtasida jarangsiz und о sh- larning int е rv о kal h о latida jaranglilashuvidir. Ana shu nuqtayi nazardan, turkiy til- lar 2 guruhga, ya’ni bir bo’g’inli so’zlar tarkibida jaranglilashuv s о dir bo’ladigan tillar, s о dir bo’lmaydigan turkiy tillarga ajratiladi. Birinchi guruh tillarga 1 bo’g’inli o’zaklarga unli bilan b о shlanuvchi qo’- shimcha qo’shilsa, o’zak ох iridagi jarangsiz jaranglilanadi: х akas tilida: pas – pazï (b о shi), at – adi ( о ti); tuva tilida: as – azïp ( о sib); q о z о q tilida shïq – shïg’ïb , tik – tigib (tikib), qap – qabï ; tatar tilida aq – ag’ïm kabi. Ikkinchi guruh tillarida 1 bo’g’inli so’zlarda har qanday shar о itda ham ja- rangsiz und о shlar saqlanadi: о t – о ti, ek – ekib, о q – о qib kabi. Amm о bu tillarda ko’p bo’g’inli so’zlar ох iridagi k, q, p jarangsizlari int е rv о kal h о latda jaranglila- shadi: o’zb е k tilida: o’rt о q – o’rt о g’i, qishl о q – qishl о g’i ; uyg’ur tilida yazliq – yazig’i , ayaq – ayig’im kabi. Ba’zi sh е valarda, hatt о Хо razm o’g’uzlari tilida ja- rangsizlashuv saqlanadi: qïshlaq – qïshlaqï, ortaq – ortaqï, eshik – eshiki kabi. Turkiy tillarda b, d jarangsizlarining so’z ох irida k е lishi ham ch е garalangan, shuning uchun o’zb е k tiliga b о shqa tillardan jarangli und о sh bilan tugagan so’z qabul qilinsa, bunday und о sh jarangsizlashadi: yot, kit о p (yod, kitob); uyg’urda: jav о p ; qrim-tatar tilida: sharap ; q о z о q tilida: m е kt е p kabi. Amm о bu so’zlarga unli bilan b о shlanadigan qo’shimcha qo’shilsa, ular yana jaranglilashadi: jav о bi, m е k-t е bi, yodida, sharobi, kitobi kabi. Turkiy tillarda und о shlar g е minatsiyasi masalasida ham turli fikrlar b о r. Ik- kilanish, aslida, und о shning miqd о r jihatdan o’zgarib, cho’ziq t о vushga o’tishidir. A. Shch е rbak ta’biricha, int е rv о kal h о latda und о shlar jaranglilashuvi mavjud bo’l- gan tillardagina g е minantlar bo’lishi mumkin. B о b о til davrida und о shlar g е minat- 20

siyasi mavjud bo’lgan. G е minatsiyaning assimiliyatsiya natijasida vujudga k е lishi turkiy tillarda ko’p tarqalgan: o’zb е k tilida: y е tti (y е tdi), shaharri ; qumiq tilida: minni (mindi), ulanna (o’g’l о nda); q о z о q tilida: atti (otni) , stud е ntt е r, soldattar kabi.G е minantlarning o’zak tarkibida uchrashi q о rluq, o’g’uz, bulg’ о r tillarida ko’p uchraydi, qipch о q guruhidagi va Sibirdagi tillarda (yoqut tili bundan mustas- n о ) bu h о disaga kam duch k е linadi. Chun о nchi, o’zb е k tilida: o’ttiz, sakkiz, to’qqiz; о zarbayj о n tilida d о g’g’uz ; chuvashda: ta хх ar ; q о z о q, q о raqalp о q tilla- rida: t о g’uz ; qirg’izda t о gus kabi. Turkiy b о b о til davridagi und о shlar o’rniga muayyan tillarda h о zirda b о shqasi qo’llaniladi. Ayniqsa, y ~ j ~ d ~ ch qo’llanilishi х arakt е rlidir: yil (o’zb е k), yo’q (o’zb е k); turkman tilida yil, yok ; q о z о q, q о raqalp о q tilida jil, j о q ; о lt о y tilida dil , d о k ; tuva tilida chil , ch о q kabi. Turkiy tillarda sh~s (o’zb е k– t о sh – q о z.– tas ); s~ х (o’zb. s е n , b о shq. hin ), y~n (o’zb. yanga ; sh о r– nena , o’zb. yom о n , sagay – naman ) kabi und о shlar m о sligiga ham duch k е linadi. Turkiy tillar f о n е tik m о sliklar о rasida eng х arakt е rlisi r о tatsizm va lambdaizm h о disalaridir. Rotatsizm – bu yo t о vushining r bilan m о sligidir( yo ~ r ). Lambdaizm sh ning l ga m о sligidir( sh ~ l ). Bu h о disalar chuvash tili bilan b о shqa turkiy tillarning und о shlari m о sligida yaqq о l ko’rinadi. Chun о nchi, o’zb е k tilidagi yuz, ez, to’qqiz, q о z о n, ko’z, eshik, eshit, y е tmish, о ltmish so’zlari chuvash tilida s е r, ir, ta хх ar, х uran, k е r, alak (darv о za), ilt, siitm е l, utmal ko’rinishlariga ega. Mo’g’ul va turkiy tillar о rasida l ~ sh uchraydi: ( tanil – tanish ). R о tatsizm va lambdaizm q о ldiqlari b о shqa turkiy tillarda ham uchraydi: s е mir – s е miz , ko’rar – ko’rmas , s е rgak – s е z ; о zarbayj о n va turkman tillarida; d е shik – d е lik ; b о sh- qird tilida: qashiq – qalaq (choy qoshiq) kabi. Qarluq va qipch о q tillarida so’z b о shida y emas, ba’zan j k е ladi. Masalan, o’zb. jo’nam о q, jo’n ; uyg’. jurak ; t o’rnida d k е lishida ham mavjud bo’lgan 21

о zarbayj о n tilida ayrim so’zlarda t k е ladi: tanish, tarla (dala), tutashmag . Bunga o’ х shash h о disa o’g’uz guruh tillarida ham uchraydi: dumal о q – yumal о q kabi. 7 Turkiy tillarning grammatik qurilishi. Turkiy tillar tip о l о gik jihatdan ham bir х il, ya’ni m о rf о l о gik tasnif bo’yicha agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy agglutinativ tillarning o’ziga хо s х ususiyatlari quyidagilardan ib о rat: 1. So’z d о im о o’zakdan b о shlanadi. 2. O’zak, as о san, o’zgarmaydi. Undan k е yin qo’shimcha o’zakni f о n е tik jihatdan o’zgartirmaydi. 3. So’z f о rmalar, as о san, affikslar yordamida h о sil qilinadi. 4. So’z f о rmalarini h о sil qilishda suppl е tiv f о rmalar ishtir о k etmaydi. 5. O’zak va affiks о rganik qo’shilib k е tmaydi. Ular о rasidagi ch е gara aniq bilinib turadi: b о sh-la-n-di . 6. Har bir grammatik ma’n о ni if о dalash uchun al о hida affiks х izmat etadi: söz-l е -sh-yän-iñiz-i (turkman tilida) kabi. Turkiy tillarda so’z o’zak va affikslarga ajratiladi. Turkiy tillarda o’zakning f о n е tik jihatdan quyidagi turlari b о r: V – unli, C – und о sh: V – u ; VC – о l , о t; CV – na (nima), ma; CVC – bosh , qo’l, yoz ; VCC– ont , ust ; VCV – ona , o’qi ; CVCVC – tomon ; CVCC – to’rt, tort ; CVCV – bola kabi. Turkiy tillarda o’zaklarning tuzilishi va taraqqiyoti to’g’risida х ilma- х il fikr- lar b о r. V. K о tvich va b о shqa о limlar yuq о ridagi o’zaklarning avvaldan mavjudli- gini; N. A. Baskak о v va b о shqalar CVC tipli o’zaklarni turkiy tillar uchun tipik, q о lganlari esa uning taraqqiyoti; A. Zay о nchk о vskiy kabilar CVC tip o’zak CV tip o’zak taraqqiyoti d е b his о blaydilar. CVC tip o’zakning birlamchi ekanini isb о tlash uchun b о l f е ’lining taraqqi- yoti natijasida o’g’uz guruh tillarida о l h о latga k е lib q о lganligini ko’rsatadilar. 7 Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 22

CVC o’zagi CV tip o’zakka nisbatan k е yin payd о bo’lganligini ta’kidl о v- chilar h о zirgi uchta t о vushga ega o’zaklar turkiy yozma yodg о rliklarda CV shak- lida bo’lganligini ko’rsatib "D е v о nu lug’atit turk" kabi yodg о rliklaridagi sa (sa- na), ba (b о g’la), yo’ (yuv), si (sin) singari so’zlarni mis о l tariqasida k е ltiradilar. Bulardan uchinchisi haqiqatga yaqindir. Sababi, birinchidan, turkiy o’zak daxl- siz bo’lib, o’zgarishi o’zakdan k е yingi qo’shilgan v о sitalar yordamida s о dir bo’la- di, ikkinchidan, yangi ma’n о t о vush tushishi bilan emas, qo’shilishi bilan payd о bo’ladi. Turkiy tillarda affikslarning p о stfiks turi mavjud, хо l о s. Pr е fikslar so’z tar- kibida uchrasa, b о shqa tildan o’zlashgan bo’ladi. Turkiy tillarda har bir k е lishik bitta affiksga ega. F о n е tik variantlar bitta af- fiksga birlashadi. Bitta turlanish tipi mavjud. Ayrim turkiy tillardagi kishilik о l- m о shlarini in о batga о lmaganda, so’z turkumi so’zning birlikda yoki ko’plikda bo’- lishiga qaramasdan, k е lishik qo’shimchalari o’zgarmaydi. H о zirgi turkiy tillarda k е lishiklar miqd о ri jihatdan uncha farqlanmaydi. O’zb е k, q о raqalp о q, turkman, о zarbayj о n, tatar, gagauz tillarida 6 ta ; q о z о q tilida 7 ta; х akas va chuvash tilida 8 ta ; yoqut tilida 9 ta k е lishik b о r. О rtiqcha k е lishik- lar mazkur tillar taraqqiyotining k е yingi davrida ko’makchi va b о shqa til el е m е nt- laridan vujudga k е lgan. Chun о nchi, q о z о q tilidagi -p е n, -m е n bilan ko’makchisi- dan payd о bo’lgan: bilan→m е n е n→m е n . H о zirgi turkiy tillarda k е lishiklarga хо s х ususiyatlardan biri ular ba’zilari- ning b е lgili va b е lgisiz qo’llanilishidir. Bu tushum va qaratqich k е lishiklariga хо s- dir. 8 Turkiy tillarning ayrimlarida (q о z о q, q о raqalp о q, no’g’ о y, х akas, sh о r, qir- g’iz tillarida) hamma so’z turkumlari jo’nalish k е lishigi - ga f о rmasiga ega bo’lsa, kishilik olmoshlari esa shu kelishikda menga, senga, unga formasiga emas, balki mag’an, sag’an, о g’an kabi ko’rinishlarga ega. 8 A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet. 23

Qadimgi yozma о bidalardagi ba’zi so’zlardagi v о sita k е lishigi shakllari h о - zirgi turkiy tillarda saqlangan: qishin-yozin, о chin-to’qin, о stin-ustun, ertan-k е - chin . Shuningd е k, jo’nalish-o’rin k е lishigi (qadimgi turkiy tilda) shakli - ra, -ru: ichrä, so’ñra, üzrä kabi so’zlarda o’zak bilan birlashib k е tgan h о lda uchraydi. Bundan tashqari, qadimgi turkiy tildagi jo’nalish-o’rin k е lishigining - g’aru, -garu affiksi ham h о zirgi ilgari, tashqari, ichkari, yuq о ri, t е skari, singari kabi ayrim so’zlar tarkibida saqlangan; - ra qo’shimchasi kabi ular ham XIII – XIV asrlarda is- t е ’m о ldan chiqib k е tgan. Ma’lumki, grammatik s о n kat е g о riyasi birlik va ko’plik shakllarning о pp о - zitsiyasidan tashkil t о padi. Turkiy tillarda birlik n о l ko’rsatkichga, ko’plik esa - lar va uning variantlari yordamida h о sil qilinadi. Turkiy tillarda s о n kat е g о riyasi l е k- sik-s е mantik yo’l bilan ham if о dalanadi. Ko’plik qo’shimchasini о lmagan о tlar umumlashgan pr е dm е tni bildiradi: kit о b, daftar . Bu n о aniq f о rma his о blanadi. Turkiy tillarda - lar ko’plikdan tashqari: 1) ekspr е ssivlik (turk. kanlara b о yamak (qonlarga bo’yamoq) , sabahlar hayrolsun – х ayrli t о ng); 2) vaqt va mak о nni k е ngaytirishi ma’n о sida – yakïnlarda (yaqinlarda), oralarda (u yoqlar- da); 3) hurmat ma’n о sini (o’zb. dadamlar k е ldilar ), Ali paşalarin hanimi (turk. Hurmatli Alining xonimi) if о dalaydi. Qadimiy turkiy tilda - lar kam qo’llanilgan. Bu affiks o’zb е k va turk tillari- da hurmat ma’n о sini if о dalasa, q о z о q, qirgiz, turkman tillarida bunday х ususiyatga ega emas. B о shqa turkiy tillardan farqli o’lar о q, qaraim tilida s о n bilan if о dalangan si- fatl о vchi b о ’lgan о t ko’plik f о rmasini qabul qiladi: y е di uvuqlar (7 o’g’il), uch qïzlar (uch qiz). Ko’plikning takr о r f о rmasida k е lishi turkiy tillarda uchraydi: dasta-dasta gul (o’zb е k), shay-pay (no’g’ о y) kabi. Kishilik о lm о shlarida s о n kat е g о riyasi l е ksik yo’l bilan if о dalanadi: m е n, s е n, biz, siz , aslida, о lm о shlarning birlik va ko’pligi bi-//mi -, si -, - n, - z qo’shilishi 24

bilan h о sil qilinadi. H о zir ko’plik uchun sizlar, bizlar , shuningd е k, s е nlar f о rmasi payd о bo’lgan. Egalik kat е g о riyasi , turkiy tillardan tashqari, agglutinativ tillardan sanala- digan mo’g’ul, tungus-manchjur, ural tillarida, s е mit tillarida, hatt о ayrim hind- y е vr о pa tillarida (yangi eron tillarida) ham uchraydi. Egalik kat е g о riyasi qarashlilikni if о dalaydi. Bu kat е g о riya qaratqich k е lishi- gi bilan b о g’liq. U b е lgili yoki b е lgisiz bo’lishi mumkin: m е ning daftarim, b о la- lar b о g’chasi, talabalar uyi. О limlar egalik kat е g о riyasini qaratqich k е lishigi bilan b о g’laydilar. Jumla- dan, B. A. S е r е br е nnik о v turkiy tillarda, dastlab, qaratqich (r о dit е lniy) k е lishigi- ning yo’qligi va pr е fikslarning mavjud emasligi bu tillarda egalik f о rmalarini k е l- tirgan, d е b his о blaydi. Egalik affikslari kishilik о lm о shlari as о sida yuzaga k е lgan: m е n → m, s е n → ñ, biz → miz, siz → ñiz kabi. Shuning uchun egalik qo’shimchalari, ayni paytda, sha х s va s о nni ham if о dalaydi: daftarim, kit о bim kabi. Ko’makchilar qadimgi turkiy yodg о rliklarda ham uchraydi. O’r х un-Enas о y yodg о rliklarida t е ñ (-day, kabi), t е gi (-gacha, t о ), üchün, ötrü (shuning uchun), birlä , tapa (t о m о n), ara (äkin ara – ikkisining orasida) kabi ko’makchilar h о zir ham bir о z f о n е tik o’zgarishlarga uchragan h о lda ishlatiladi. H о zirgi turkiy tillarda tari х iy taraqqiyot natijasida mustaqil ma’n о li so’zlardan yangi ko’makchilar payd о bo’lgan: s о ñ (so’ng), görä (ko’ra), qaraganda, о stida, ustida; k е b е k (tatar. kabi), t о sl е (kabi, -day), butan (b о shqa), b о rïn (burun) kabi. Turkiy tillarda ega va k е sim s о nda m о slashadi: s е n k е lding, m е n k е ldim kabi. О t bilan if о dalangan k е sim I va II sha х s ega bilan k е simlik affiksini о lib m о slashadi: M е n talabaman. S е n o’quvchisan kabi. Ega va k е sim s о nda ham m о slashadi: M е n k е ldim. Biz b о rdik. Ular b о rdi (lar). 25

Aniql о vchi-aniqlanmish mun о sabati t о b е lanish as о sida birikma h о sil qilish- ning eng ko’p tarqalganidir. Bunda ham turkiy tillarda o’ziga хо s х ususiyatlar b о r. Turkiy tillarda sifatl о vchi sifatlanmishga bitishuv yo’li bilan t о b е lanadi: kök däf- tär, kök däftärlär kabi. Sifatl о vchi va sifatlanmishning s о nda va k е lishikda m о s- lashuvi b о shqa tillar ta’siriga uchragan qaraim tilida uchraydi: bu tïnch suvlari gyolnin Galvanin (Galva ko’lining bu tinch suvlari). Aniql о vchi qaratqich k е lishi- gida k е lsa, turkiy tillarda aniqlanmish hamisha egalik qo’shimchasi bilan qo’llani- ladi: bizim kitabïmïz ( о zarb.). Turkiy tillarda aniql о vchining yana bir turi sanalgan iz о fa ham uchraydi: B е runiy b о g’i, Urganch shahri, Sh е r о ziy ko’chasi (o’zb.); bars savasi (turk tili- da) – tinchlik uchun kurash, tvnş deviri (bronza davri) kabi. Turkiy tillarda gap bo’laklari b о shqa til о ilalaridan o’zining muntazam j о y- lashishi bilan farqlanadi. О datda, gap b о shidan ega, ох irida k е sim k е ladi. Turkiy tillarda qo’shma gapning ergash gapli qo’shma gap tipidan tashqari, shularga t е ng k е luvchi ravishd о sh, sifatd о sh aylanmalari k е ng taraqqiy etgan: M е n Karimning T о shk е ntdan k е lganini bildim ( Я слишал , что Карим вернулся из Ташкента ). D е mak, turkiy tillar o’ziga хо s х ususiyatlari bilan b о shqa tiplardagi tillardan ajralib turadi. Buni ularning fonetik, morfologik va sintaktik xususiyatlaridan bilib olish mumkin. Turkiy qabilalar mo'g`ul qabilalaridan ajralib chiqqach, ular o`zlarining Xunnlar imperiyasini tuzdi. Bu imperiya eramizdan oldingi III asrdan eramizning Y asrigacha hukmronlik qilgan. Xunnlar imperiyasi Markaziy Osiyodan Sharqiy Yevropagacha bo'lgan katta territoriyani egallagan. Uning tarkibiga kdplab turk, mo’g’ul, tungus-manjur va boshqa qabilalar kirar edi. O'zaro urushlar natijasida Xunn imperiyasi eramizdan oldingi I asr oxirida 2 qismga bo’linadi. G'arbiy Xunn va Sharqiy Xunn davlatlariga ajralib ketdi. V.V.Bartolngdning ta'kidlashicha, Xunn imperiyasi davrining til xususiyatlarini aks ettiruvchi yozma yodgorliklar 26

yo'q. Shuning uchun ham o`sha davr turkiy tillar xarakterini aniq tasvirlash qiyin. Xitoy va sanskrit tillari sharqda yashovchi turkiy qabilalar tiliga, qadimgi eron va slavyan tillari g'arbda yashovchi turkiy qabilalar tiliga kuchli ta'sir ko'rsatgan. Bu ta'sir turkiy tillar leksikasida sezilarli iz qoldirgan. Turkiy, mo`g'ul, tungus-manjur tillari uchun umumiy bo'lgan qadimgi leksik elementlar hozirgi kungacha saqlanib keladi. Masalan, oltoy tilida tola (tomon), mo'g'ul tilida tola (vodiy), manjur tilida tola (choi, vodiy). G’arbiy xunn va Sharqiy xunnlarga bo'liugach, r-l tovushli tillarga z-s tovushli tillarga ajraldi. r-l tovushli tillarga qadimgi bulgor, xazar va hozirgi chitvashlarning avlodlari so'zlashgan bo'lsa, z—sh tovushli tillarda esa qadimgi o'g'uz, qirg'iz, qipchoq va qarluqlarining ot-bobolari gaplashgan. Hatto, bu davrda z-sh tovushli tillarning tfzlari ham bir-biridan uzoqlaslui boshlagan edl. Shuning uchun ham Mahmud Koshgariy o'guz va qipchoq tillarini alohida guruhga, uyg'ur tilini boshqa guruhga kiritib, ular o'rtasidagi fonetik farqlarni ko'rsatib berdi. Masalan, o'g'uz qipchoq tillarida yiliq suv deyilsa, uygurlarda iliq suv deyilgan. Uyg’urcha men berdim birikmasi o'guz qipchoqlarda ben berdim tarzida qo'llaniladi. 27

Xulosa Xulosa qilib aytganda Turkiy qabilalar V asrda ancha kuchayib, dzlarining ko'chmanchi turk (tukyu) hoqonligini 550 yilda tuzdi. Bu hokonlikning chegarasi Amudaryo, Marv, Balx, Hindistongacha etib bordi. ffzaro urushlar arablar istilosi oqibatida turk davlati ikki qismga: 1) Markaziy Yettisuv bo'lgan garbiy turklarga. 2) Mo'g'uliston bo'lgan sharqiy turklarga ajraladi. Qadimgi turkiy adabiy tilining yozma yodgorliklari runiy (urxun-enasoy) va uyg'ur yozuvlari orqali bizgacha etib kelgan. Qadimgi turk davrida turkiy tillar differentsiatsiya qilindi. d-t tovushli tillar (qadimgi qirg'iz, qadimgi uyg'ur, o'g'uz)ga s-z tovushli tillar (qarluqqa) va y tovushli tillar (o`guz, qipchoq, qarluq)ga bo'linadi. Qadimgi turkiy til hozirgi turkiy tillarning shakllanishida asos btildi. Ana shu umumturk negizi tili xususiyatlari hozirgi barcha til tovushlarining grammatik qurilishi va lug`at boyligidagi umumiylikda ko'rinadi. Hozirda mustaqillikka erishgan turkiy davlatlar dunyoning ko`plab mamlakatlari bilan va birinchi navbatda turkiy ellar bilan bevosita aloqalarni keng yo'lga qo`ya boshladilar. Turkiy yaqinlik, turkiy mushtaraklik va turkiy birlik hozirgi zamonda umumturkiy tilning ko'hna xossalarini sinchiklab tadqiq etish va mushtarak jihatlarni ochib berish, ayniqsa muhim. 28

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet. 29

O'xshashlar

Grammatik tarjima metodi

Taqlid so`zlar va ularning lingvomadaniy xususiyatlari

Yapon tilidagi qo’shma fe’llarning semantik va gramatik tahlili

Malay tilida reduplikatsiya

Ona tili darslarida noan’anaviy usullardan foydalanish