Ипак қуртининг ривожланиши ва пилла ҳосилдорлигига ҳарорат ва намликни таъсири - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Ипак қуртининг ривожланиши ва пилла ҳосилдорлигига ҳарорат ва намликни таъсири

Yuklangan vaqt:

23.01.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.4697265625 KB

Ko'chirib olish

Ипак қуртининг ривожланиши ва пилла ҳосилдорлигига ҳарорат ва намликни таъсири 1 Кириш................................................................................................... 2 Ипак қурти фаолиятини муҳитга боғлиқлиги................................... 3 Ипак қуртининг ўсиши ва ривожланишига экологик омилларнинг таъсири................................................................................................. 4 Паст ҳароратни тухумдан жонланган ипак қуртларининг яшовчанлиги ва маҳсулдорлик хусусиятларига таъсири................. 5 Қурт боқишда ҳарорат ва намликни кескин ўзгариши қуртнин 6 Биологик кўрсаткичларига таъсири................................................... 7 Хулоса ва таклифлар................................................. ................ Фойдаланилган адабиѐтлар...............................................................

КИРИШ Пиллачилик қадимдан тараққий этиб келаѐтган соҳа бўлиб, ҳозирги кунда қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоқларидан бири ҳисобланади. Пилладан олинадиган ипак хом ашѐсидан тўқимачилик, медицина, авиация, космонавтика, радиоэлектротехника каби соҳаларда кенг кўламда фойдаланилади. Жаҳон бозорида пилла ва табиий ипакка бўлган талаб кундан кунга ортиб бормоқда. Ҳозирги кунда пилла етиштириш билан 35дан ортиқ мамлакатлар шуғулланади ва ҳар йили 630000 тонна миқдордаги пилла тайѐрланади. Шундан Хитой 300-400 минг тонна, Хиндистон 93-95 минг тонна, Ўзбекистон 20-23 минг тонна, Япония 20-30 минг тонна, Корея 19-20 минг тонна, бошқа мамлакатлар 100-180 минг тонна пилла етиштиради. Ўзбекистон Давлат режалаштириш маҳкамаси маълумотларига кўра, хўжаликлар умумий даромадини 9-16 фоизгача, айрим илғор ва тоғли туманларнинг кўпгина хўжаликларида эса 20-25 фоизини пиллачиликдан олади. Буни яна бир муҳим томони пиллачилик хўжаликка асосан йилнинг биринчи ярмида яъни иқтисодий қийинчилик даврида даромад келтиради. Бу эса хўжаликни ана шу даврда зарур бўлган, бошқа эҳтиѐжларини қондириш учун сарфланади. Табиий ипакдан халқ хўжалигининг турли тармоқларида фойдаланилади. Табиий ипак пишиқлиги, чўзилувчанлиги, иссиққа чидамлилиги, чиримаслиги, кўркамлиги, енгиллиги, нафис ва ҳаво ўтказувчанлиги, майинлиги ва гигиена қоидаларига мослиги (озодалиги) жиҳатидан кўпгина газламалардан устун туради. Табиий ипак толасидан ҳар хил шойилар, атласлар, ипак газламалар тўқилади. Шойи гигиена қоидаларига мос бўлади, ғижимланмайди, ўзига хос равишда ялтираб чиройли жило бериб туради. Табиий ипак толалари билан синтетик толалар қўшилиб тўқилган газламаларнинг таннархи соф ипак толасидан тўқилган газламаларга нисбатан 20-25% арзонга тушади. Ипакдан тўқилган газламалар кўп йиллар давомида рангини ўзгартирмаслиги ва нафислиги учун харидоргир бўлади. Пилланинг ғумбаги эса мўйнали ҳайвонлар учун жуда тўйимли озиқ ҳисобланади. Бир килограмм ғумбак мўйнали ҳайвонлар ва паррандалар учун 2,5 килограмм гўшт ўрнини босиши мумкин. Ипак қуртини боқиш даврида улар ажратган экскриментлар (бир қути қурт 285-290 килограмм тезак ажратади) ерни табиий – минерал ўғитлар билан бойитиш учун кенг қўлланилади. Мамлакатимизда тут ипак қурти пилласи табиий ипак олинадиган асосий хомашѐ бўлиб ҳисобланади. Хитой, Япония ва Хиндистон каби мамлакатларида табиий ипакни тут ипак қуртидан ташқари эман, айлант, канакунжут, дуб ипак қуртлари пилласидан ҳам олинади. Жумладан Хитойда ҳар йили бундай ипак қуртларидан 80-90минг тонна пилла тайѐрланади.

Пиллачилик қишлоқ хўжалигининг асосий ва етакчи тармоғи ҳисобланган пахтачилик билан жуда уйғунлашади. Тут дарахтлари ипак қурти учун озиқа манбаи бўлиши билан бирга, пахтазорларни - ғўзаларни гармсел таъсиридан ҳимоялайди, суғориш каналларининг қирғоқларини мустаҳкамлайди. Тут дарахтининг барги билан бир қаторда унинг меваси, уруғи, танаси ва толаси хўжалик жиҳатдан аҳамиятлидир. Тут меваси қанд моддаси ва витаминларга жуда бой. Тиббиѐт бобокалони Абу Али ибн Сино тут меваси ширасини озиқ-томоқ иллатларини, шишларни ҳамда чиллашир касаллигини даволашда, пешоб ҳайдовчи омил сифатида қўллаган. Балхи тутнинг барг ширасини милкак (ангина) ва тиш оғриқларини қолдиришда ишлатган. Халқ тиббиѐтида Балхи тут меваси иситма хуружини камайтирувчи, кишига дармон бағишловчи, қон кўпайтирувчи сифатида қўлланган бўлса, пўстлоғидан тайѐрланган қайнатма яра чақаларни даволовчи, ўпканиюмшатувчи, балғам кўчирувчи, пешоб хайдовчи бўлиб хизмат қилади. Шотут меваси жилон жийда меваси билан биргаликда буғма ва қизилча хасталикларига малҳам бўлади. Оғиз бўшлиғи яллиғланиб яраланганида шотут мевасидан тайѐрланган қайнатма билан чайилса, азиятга таскинлик беради. Булардан ташқари Шотут ҳароратни пасайтирувчи, чанқоқ қолдирувчи бўлиши билан бирга буйрак фаолияти сустлигини яхшилашда ижобий натижа беради. 2. Ипак қурти фаолиятини муҳитга боғлиқлиги. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари ва ҳайвонларининг белги ва хусусиятлари ирсий омиллар ва ташқи муҳит шароитининг ўзаро таъсири остида намоѐн бўлади. Ҳар бир ҳайвон ѐки ўсимлик меъѐрида ўсиши, ривожланиши ва ўзининг потенциал имкониятларини рўѐбга чиқариши учун муайян шароитларни талаб этади. Ташқи муҳит омиллари озуқа, ҳарорат, намлик, ѐруғлик, ҳаво алмашиниш кабиларни ўз ичига олади. Ана шу омиллар алоҳида ѐки қўшилиб организмнинг ўсиши ва ривожланишини таъминлайди ва ҳайвонларнинг маҳсулдорлик даражасини белгилайди. Ҳайвон организми таъсирчанлиги ташқи муҳитнинг меъѐрдаги ва ѐмон шароитида ҳам намоѐн бўлиши мумкин. Ҳозирги замон биология фанининг энг муҳим ютуқларидан бири – юқори маҳсулдорлик хусусиятига эга бўлган ҳайвонлар ўз маҳсулдорлик имкониятини тўла рўѐбга чиқиши учун муайян озиқлантириш ва ҳарорат шароитини яратишни талаб этишини назарий ва амалий жиҳатдан исботлаш бўлди. У ѐки бу ҳайвон тури учун ташқи муҳитнинг муайян шароити яратилмаса генотипларда мужассамланган ирсий имкониятлар намоѐн бўлмай қолади. Генотипларда ташқи муҳит омиллари ўзаро таъсирига бағишланган муаммоларни тўғри ҳамл қилиш муайян ҳайвон турлари тарқалган минтақалар, йил мавсуми, метеорологик омиллар /ҳарорат, ѐғингарчилик,

қуѐш инсоляцияси/нинг таъсирини аниқ ўрганишга боғлиқдир. Бундан энг таъсирчан омил озуқа миқдори ва унинг сифати ҳисобланади. Ҳашаротлар синфига мансуб бўлган тут ипак қурти иссиққонли ҳайвон турларидан қатор биологик хусусиятлари билан ажралиб туради. Ипак қуртининг ўзига хос хусусиятларининг биринчиси унинг пойкилотермли, яъни совуққонли организмлар турига киришидир. Бинобарин, ипак қуртининг ўзининг ўсиш ва ривожланиш жараѐнида ташқи муҳитнинг муайян шароитларини муҳайѐ этилишиги муҳтождир. Танасининг ўз ҳарорати бўлмагани туфайли ипак қуртлари ташқи шароитнинг салгина ўзгаришидан ҳам таъсирланади ва бу ўзгариш унинг маҳсулдорлигини кўпайтириши ѐки камайтириши мумкин. Иссиқонли ѐки совуққонли ҳайвонлар ирсий имкониятларини рўѐбга чиқишида ташқи муҳит омилларининг таъсирини ўрганиш биология, аѐниқса, қишлоқ хўжалигида катта илмий ва амалий аҳамиятга моликдир. Ташқи муҳит омилларидан бўлган ҳарорат, ҳаво нисбий намлиги, ѐруғлик, ҳаво алмашиниш тут ипак қурти миқдор белгиларининг шаклланишида иштирок этади. Ипак қуртлари учун санаб ўтилган омиллардан ташқари унинг меъѐрда ривожланишини учун қурт боқиш сатҳи, тоза ҳаво билан таъминлаш, қуртларни турли касалликларни қўзғатувчи микроорганизмларни муҳофаза қилиш ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Ташқи муҳит омилларини тут ипак қуртини меъѐрда ўсиши ва ривожланиши, шунингдек маҳсулдорлик белгиларини тўла намоѐн бўлишидаги ролини комплекс равишда ўрганиш пиллачилик илми ва амалиѐти учун муҳим аҳамиятга эга. Ипак қуртининг ривожланиши ташқи муҳит билан чамбарчас боғланган ҳолда ўтади. Ипак қурти ташқи муҳитдан: барг, кислород ва нурли энергияни олади. Айни вақтда қурт ўзининг тириклик маҳсулотларини: аҳлат, сув, углекислота ва иссиқликни ташқи муҳитга чиқариб туради. Қурт организмдаги физиологик процесслар ва унинг аҳволи ташқи муҳит ҳолатига боғлиқдир. Ташқи муҳитни ўрганмасдан туриб, келгусида қурт боқишнинг рационал усулларини ишлаб чиқиш мумкин эмас. Кейинги йилларда илғор ипакчиларимиз қурт боқиш суръатини янада тезлаштириш борасида ғоят катта амалий натижаларга эришдилар. Улар қурт боқиш даврини 28-30 кун ўрнига 21-23 кунга қисқартишга муваффақ бўлдилар. Ташқи муҳитнинг таъсири билан ҳар бир организм ўзгаради, айни вақтда бу организм ўз атрофидаги муҳитни ҳам ўзгартиради. Биология фанидаги изланишлар ана шу ўзаро муносабатларни аниқ тушиниб олиш натижасида, организмларнинг табиатини ўзгартириш йўлларини очиб берди, онгли ва планлаштирилган равишда янги навлар чиқариш методларини яратди. Организм билан ташқи муҳит шароити ўртасидаги ўзаро муносабати қанчалик яхши тушунсак, ташқи муҳит шароитларини тартибга солиш ва

яратиш имкониятидан фойдаланиб, организмни шунчалик яхши идора қилишимиз мумкин. Шунинг учун ҳам организм билан муҳит ўртасидаги ўзаро муносабат қишлоқ хўжалиги учун алоҳида аҳамиятга эга бўлиб ҳайвонларнинг яхши зотлари фақат яхши агротехника ва яхши зоотехникани қўллаш натижасида вужудга келади. Тирик мавжудодлар ўз табиатига муносиб равишда, ўз атрофидаги ташқи муҳитдан турли шароитларни танлаб олади, уларни ассимиляция қилади ҳамда ўзининг индивидуал ривожланиш қонуниятига, яъни ирсиятига мувофиқ ўз танасини тузади. Ташқи шароит деганда – ассимиляция қилинадиган нарсани, ички шароит деганда эса – ассимиляция қиладиган нарсани тушунамиз. Организмнинг ҳаѐти жуда мураккаб бўлиб, сон-саноқсиз қонуний процессларни, ўзгаришларни кечиради. Натижада ташқи муҳитдан организмга кирган овқат турли ўзгаришлардан кейин тирик вужуд томонидан ассимиляция қилинади, ташқи шароитдан ички шароитга айланади. Ана шу ички шароит тирик модда бўлиб ҳамда бошқа хужайра ва мавжуд зарраларининг моддалари билан алмашиниб, бу хужайра ва мавжуд зарраларини овқатлантиради, уларга нисбатан ташқи шароитга айланади. Атрофдаги муҳит шароитларининг ҳаммаси бирликда, уларнинг ҳар бири шу организм учун қандай аҳамиятга эга бўлишига қарамасдан, муҳит шароитлари деб аталади. Агробиология таълимотига мувофиқ, ҳар бир организм, биринчидан; ўзининг ирсиятига, моддаларни алмаштириш тартибига кўра, муҳит шароитига ўзича муносабатда бўлади; иккинчидан, организмнинг индивидуал ривожланганида бу муносабат ўзгаради; учинчидан муҳит факторлари (шароитлари)нинг ҳеч қайсиси организмга айрим равишда, бошқа факторлар билан боғланмасдан таъсир этмайди, 3. Ипак қуртининг ўсиши ва ривожланишига экологик омилларнинг таъсири. Барча организмлар яшаб турган муҳитнинг ажралмас бир қисмидир. Организм билан атроф-муҳит ўртасида бўладиган ўзаро муносабатларни ўргатадиган фан экология (грекча – oikos ѐки okos яшаш жойи ѐки муҳит ва logos-фан) деган маънони билдиради. Ҳашаротлар ва айрим турларнинг экологиясини ўрганиш муҳим илмий кузатишнинг асосий қисми бўлиб ҳисобланади. Чунки уларнинг экологик хусусиятларини билмасдан туриб баъзи бир назарий ва амалий масалаларни, жумладан фойдали ҳашаротларни кўпайтириш, ривожлантириш ва маҳсулдорлигини ошириш чораларини ишлаб чиқиш, зараркунанда - ҳашаротларга эса қарши кураш чораларини ҳамда уларнинг оммавий кўпайишининг олдини олишни тасаввур қилиш мумкин эмас. Организмнинг яшаши учун муҳит омиллари муҳим роль ўйнайди.

Организм даставвал уч муҳит – ҳаво, сув ва тупроқ, таъсирида ҳаѐт кечиради. Ташқи муҳит организм билан ажралмас боғлиқ бўлиб, яшаш учун қулай шароит ҳосил қилади ва улар алоҳида экологик омилларни вужудга келтиради. Бу экологик омилларни асосан тўртта тоифага бўлиш мумкин. 1. Абиотик ѐки анорганик омиллар, организмга иқлим шароитларининг (иссиқлик, намлик, ѐруғлик ва бошқалар) ҳамда ернинг тортиш кучи, атмосферанинг таркиби ва хусусияти, радиоактивлик, рельеф ва бошқа омилларнинг таъсир этиши. 2. Гидро-эдафик ѐки сув тупроқ омиллари, яъни сув ва тупроқнинг организмга зарур яшаш муҳити сифатида таъсири. Ҳашаротлар экологиясида тупроқ таъсири муҳим роль ўйнайди. 3. Биотик ѐки органик омиллар. Организмга тирик табиатнинг таъсири, овқатланиш асосидан организмларнинг ўзаро муносабати, турларора муносабати ва бошқалар. 4. Антропоген омиллар. Табиатга ва организмга одам фаолиятининг таъсири, қуруқ ерларни ўзлаштириш, ирригация системаларини қуриш, зараркунандаларга қарши кураш, сунъий шароитлар яратиб бериш ва бошқалар. Экологик омиллар ҳашарот организмига турлича таъсир этади, айрим омиллар организмнинг яшаши учун қулай шароит ҳисобланса, бошқалари ноқулай бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун экологик омилларни таҳлил қилишда уларнинг зарурияти, ўзгарувчанлиги ва организмга таъсири ҳамда мослашиш реакциясини назарда тутиш лозим. Турларнинг муҳитга нисбатан талабчанлиги ҳар хил: иссиқликка талабчан – термофил, совуқлик сезувчи – криофил, намлик сезувчи – гигрофил ва қуруқлик сезувчи – ксерофил, ўсимлик қопламида яшовчи – фитофил, тупроқда яшовчи – геофил ва бошқалар. Турларнинг бу қобилияти ирсий бўлиб, эволюция натижасида вужудга келган. Бу турларнинг экологик омилларга талабчанлиги деб аталади. Ҳар бир тур ва индивид ўз экологиясига эга. Ипак қуртининг организми узоқ муддат табиий танлаш жараѐнида маълум шароитда яшашга мослашган. Ипак қурти ҳаѐтида уни ўраб олган муҳит шароитига аниқ талабчанлиги намоѐн бўлади. Ташқи муҳит шароитларига асосан абиотик омиллар организмга иқлим шароитларини таъсир этиши киради. Абиотик омилларга асосан ҳарорат, намлик, ѐруғлик, ҳаво ҳаракати киради. Улар ипак қуртининг ўсиб ривожланишида муҳим роль ўйнайди. Ипак қурти ва ташқи муҳит орасидаги боғлиқлик. Ипак қуртининг ривожланиши ташқи муҳит билан чамбарчас боғланган ҳолда ўтади. Ипак қурти ташқи муҳитдан: барг, кислород ва нурли энергияни олади. Айни вақтда қурт ўзининг тириклик маҳсулотларини: ахлат, сув, углекислота ва иссиқликни ташқи муҳитга чиқариб туради.

Қурт организмидаги физиологик процесслар ва унинг аҳволи ташқи муҳит ҳолатига боғлиқдир. Ташқи муҳитни ўрганмасдан туриб, келгусида қурт боқишнинг рационал усулларини ишлаб чиқиш мумкин эмас. Кейинги йилларда илғор пиллакорларимиз қурт боқиш суръатини янада тезлаштириш борасида ғоят катта амалий натижаларга эришдилар. Улар қурт боқиш даврини 30-32 кун ўрнига 21-23 кунга қисқартишга муваффақ бўлдилар. Ташқи муҳитнинг таъсири билан ҳар бир организм ўзгаради, айни вақтда бу организм ўз атрофидаги муҳитни ҳам ўзгартиради. Биология фанидаги изланишлар ана шу ўзаро муносабатларни аниқ тушуниб олиш натижасида, организмларнинг табиатини ўзгартиш йўлларини очиб берди, онгли ва планлаштирилган равишда янги навлар чиқариш методларини яратди. Организм билан ташқи муҳит шароити ўртасидаги ўзаро муносабатни қанчалик яхши тушунсак, ташқи муҳит шароитларини тартибга солиш ва яратиш имкониятидан фойдаланиб, организмни шунчалик яхши идора қилишимиз мумкин. Шунинг учун ҳам организм билан муҳит ўртасидаги ўзаро муносабат қишлоқ хўжалиги учун алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, ҳайвонларнинг яхши зотлари фақат яхши агротехника ва яхши зоотехникани қўллаш натижасида вужудга келади. Тирик мавжудотлар ўз табиатига муносиб равишда, атрофидаги ташқи муҳитдан турли шароитларни танлаб олади, уларни ассимиляция қилади ҳамда ўзининг индивидуал ривожланиш қонуниятига, яъни ирсиятига мувофиқ ўз танасини тузади . Ташқи шароит деганда – ассимиляция қилинадиган нарсани, ички шароит деганда эса – диссимиляция қиладиган нарсани тушунамиз. Организмнинг ҳаѐти жуда мураккаб бўлиб, сон-саноқсиз қонуний жараѐнларни, ўзгаришларни кечиради. Натижада ташқи муҳитдан организмга кирган овқат турли ўзгаришлардан кейин тирик вужуд томонидан ассимиляция қилинади, ташқи шароитдан ички шароитга айланади. Ана шу ички шароит тирик модда бўлиб ҳамда бошқа хужайра ва вужуд зарраларининг овқатларнтиради, уларга нисбатан ташқи шароитга айланади. Атрофдаги муҳит шароитларининг ҳаммаси бирликда, уларнинг ҳар бири шу организм учун қандай аҳамиятга эга бўлишига қарамасдан, муҳит шароитлари деб аталади. Агробиология таълимотига мувофиқ, ҳар бир организм, биринчидан, ўзининг ирсиятига, моддаларни алмаштириш тартибига кўра, муҳит шароитига ўзича муносабатда бўлади; иккинчидан, организмнинг индивидуаль ривожланганида бу муносабат ўзгаради; учинчидан, муҳит факторлари /шароитлари/нинг ҳеч қайсиси организмга айрим равишда, бошқа факторлар билан боғланмасдан таъсир этмайди. Муҳит факторлари қаторида биз аэрологик характердаги факторларни ажратамиз. Бу факторларга: ҳаво температураси ва намлиги, ҳаво

алмашиниши ҳамда турли формадаги нурли энергия таъсири киради. Энг муҳим факторлардан бири озиқ-овқат, яъни қуртга бериладиган баргнинг миқдори ва сифати ҳисобланади. Бу фактор қуртларни жойлаштириш қалинлигига ҳам боғлиқдир. Тирик организмлар билан бўладиган ўзаро муносабат ҳам муҳит факторларига киради. Бу факторлар ичида энг муҳими, микроорганизмлардан иборат. Аммо одамнинг ипак қуртига таъсир этишини бу факторлар қаторига киритиш тўғри бўлмайди, чунки одам табиатни онгли равишда ўзгартади ва ўз ишида олий социал қонунларга бўйсунади 4. Паст ҳароратни тухумдан жонланган ипак қуртларининг яшовчанлиги ва маҳсулдорлик хусусиятларига таъсири. Тирик организмларнинг ҳаѐт фаолиятига таъсир этувчи асосий факторлардан бири ташқи муҳит ҳароратидир. Чунки ҳайвонлар танасида кечадиган физиологик ва биокимѐвий жараѐнлар ҳаво ҳарорат билан узвий боғлиқ бўлади. Тут ипак қуртининг ўз тана ҳарорати бўлмаганлиги сабабли атрофдаги ҳаво ҳарорати унинг ўсиши ва ривожланиши учун катта таъсир кўрсатади. Масалан, ҳаво ҳарорати кўтарилганда қурт танасидаги ҳаѐтий жараѐнлар кучаяди, яъни нафас олиши ва юрак уриши тезлашиб, ўртча ичакда овқатни парчаланиши кучаяди. Ҳарорат пасайганда эса аксинча ҳаѐтий жараѐнлар бараварига сусаяди. Михайлов Е.Н. (1950 й) ипак қурти билан ташқи шароит орасидаги боғлиқликни ўрганиб қурт танасидаги барча жараѐнлар, шунингдек нерв системасининг фаолияти ҳаво ҳарорати билан боғлиқ эканлигини кўрсатади Гинзбург А.Г. (1964 й.) шуни маълум қиладики, паст ҳарорат тирик организм танасидаги модда алмашиниш жараѐнига салбий таъсир кўрсатибгина қолмасдан, унинг касалликка чалинишига сабабчи бўлади. Рождественская Л.Ф. (1951 й.) ва Зворикина В.В. (1965 й). ипак қуртларини паст ҳароратга чидашини ўрганиб, кичик ѐшдаги қуртлар катта ѐшдагиларга қараганда бирмунча чидамлироқ бўлишини аниқлаган. Муаллиф (1986 й.) ўз тажрибаларида тухумдан жонланган қуртларни паст ҳароратда ( + 3 0 + 4 ) С) сақланса уларда сариқ касаллигини юқтирувчи вируслар тез ривожланишини ва оқибатда қуртлар асосан сариқ касалига дучор бўлишини аниқлаган. Ипак қуртига паст ҳарорат салбий таъсир этиши тўғрисида бир қатор илмий тажрибалар ўтказилган бўлсада тухумдан жонланган ва ҳали озиқланмаган қуртларнинг яшовчанлиги узоқ муддатни паст ҳароратни ( + 3 0 + 4 0 ) қандай таъсир кўрсатиш ўрганилмаган. Тутларни баҳорги совуқдан зарарланиши турли муддатларда рўй беради. Айрим йилларда қуртларни боқиш ишлари бошланган вақтларда тўсатдан тушган совуқ таъсирида тут навдалардаги барглар зарарланиб қолиши мумкин. Бундай мураккаб холларда икки масала кўндаланг қўйилади: 1. Хўжаликларда янгидан тухумлар келтириб, инкубаторийга қўйиш;

2. Боқилаѐтган қуртларни паст ҳароратларда сақлаб қолиш. Янгидан тухумлар келтириб қайтадан инкубация қилиш ҳамма вақт ҳам амалга оширилиши мумкин бўлмаган чорадир. Масала шундаки, биринчидан уруғчилик корхоналаридаги барча тухумлар тарқатилиб бўлгани туфайли сифатли тухумларни топиш муаммо бўлиши, иккинчидан уруғчилик корхоналаридан тухумларни келтириш ва улардан соғлом қуртларни жонлантириб олиш анча муддатни ва қўшимча ҳаражатларни талаб қилади. Юқорида баѐн этилган мулоҳазалардан келиб чиқиб, тухумдан чиққан қуртларни паст ҳарорат ( + 3…. + 4 0 С) да 3,5,7,10,15 ва 20 кун сақлашнинг уларнинг ҳаѐтчанлиги ва маҳсулдорлик хусусиятларига таъсирини ўрганишга ва муътадил муддатларни аниқлашга қаратилган тажрибалар олиб борилди. Тухумдан чиққан қуртларни паст ҳароратда турли муддатларда сақлашнинг уларнинг яшовчанлигига таъсири 1-жадвалда кўрсатилган. 1-жадвал Тухумдан чиққан қуртларни турли муддатларда паст ҳароратда сақлашнинг яшовчанлик белгиларига таъсири . Тажриба вариантлари Қуртларн и паст ҳароратда сақлаш муддати Қуртларнинг ѐшлари бўйича яшовчанлиги, % Пилла ўраган қуртла р % Қуртли к даври, кун 1ѐшда 2ѐшда 3ѐшда 4ѐшда 5ѐшд а 1 3 кун 100 94,0 89,5 6,5 83,5 81,5 25-26 2 5 кун 100 91,0 86,0 84,5 81,5 79,0 26-27 3 7 кун 100 86,0 80,5 77,0 73,5 71,0 27-28 4 10 кун 100 80,0 74,0 71,0 68,0 65,5 28-29 5 15 кун 100 64,0 59,5 56,0 54,0 51,5 29-30 6 20 кун 100 23,5 19,5 16,5 14,5 12,5 30-31 7 қиѐсловчи 0 кун 100 98,0 95,5 93,5 91,5 89,0 22-23 1-жадвалдан ўрин олган рақамлардан яққол кўриниб турибдики, тухумдан чиққан қуртларни + 3…. + 4 0 С ҳароратда сақлаш кунлари уларнинг яшовчанлигига катта таъсир кўрсатади. Қуртларни паст ҳароратда сақлаш муддатлари узайган сари уларнинг яшовчанлиги пасайиб бориши кузатилди. Яна шуни қайд этиш лозимки, қуртларнинг яшовчанлиги ѐшдан-ѐшга ўтиши билан тобора камайиб борди. Тухумдан чиққан қуртларни паст ҳароратда 3 кун муддатда сақланганда пилла ўрашга киришган қуртлар 81,0 фоизни ташкил этган бўлса, 7 кун сақланганда 71,0 фоизгача, 15 кун сақланганда 51,5 фоизгача ва 20 кун сақланганда 12,5 фоизгача камайган. Бу ҳолат қуртларнинг яшовчанлигини, айниқса 15-20 кун давомида паст ҳароратда сақланганда камайишига асосий сабаб сариқ касалига чалинишидир. Масала шундаки, ипак қурти тухумлари, личинкалари, ғумбакларида полиэдроз (сариқ) касалининг латент ҳолдаги

вируслари бўлади. Бу вируслар қулай шароит яратилганда тез кўпайиб, қурт танасида касалликни қўзғатади. Тухумдан чиққан қуртларни + 3…. + 4 0 С да узоқ муддатларда сақлаш латент вирусларни ривожланишига имконият яратади. Шунинг учун ҳам 15 ва 20 кун паст ҳароратда сақланган қуртларнинг 12,5-51,5 фоизи касалликдан нобуд бўлган. Албатта, ривожланиши турли муддатларга тўхтатиб турилган қуртлар ҳаѐтчанлиги паст ҳарорат таъсир эттирилмаган (қиѐсловчи) вариантга нисбатан бирмунча пасайиши кузатилади. Аммо, ушбу усул ѐрдамида қуртларнинг асосий қисмини сақлаб қолиш мумкин бўлади. Шу жиҳатдан ушбу йўналишдаги тадқиқотлар муҳим ва долзарбдир. Энди 2-жадвалнинг охирги устунидан жой олган личинкалик даврини қай даражада ўзгаришини кўриб чиқамиз. Тухумдан чиққан қуртларни паст ҳароратда сақлаш муддатлари узайган сари личинкалик даври ҳам мутаносиб равишда узайиб бориши аниқланди. Агар тухумдан чиққан қуртлар (қиѐсловчи)ни дарҳол боқишга киришилганда улар 22-23 кунда пилла ўрашга киришган бўлса, қуртларни 3 кун паст ҳароратда сақлаш бу муддатни 25-26 кун, 10 кун сақлаш 28-29 кун ва 20 кун сақлаш 30-31 кунга чўзилишига олиб келди. Тухумдан энди чиққан қуртлар ривожланишини турли муддатларга паст ҳароратда тўхтатилиб турилиши фақат уларнинг ҳаѐтчанлик хусусиятига эмас, балки маҳсулдорлик белгиларининг намоѐн бўлишига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. 2–жадвалда келтирилган рақамлар ушбу фикрни тасдиқлайди. 2-жадвал Тухумдан чиққан қуртларни паст ҳароратда сақлаш муддатларининг қуртлар ўраган пиллалар кўрсаткичларига таъсири Вариантлар ва тухумларни сақлаш муддати Пилланинг ўртача Ипак қобиғининг Ипакчанлик Вазни, г VIвар.нисб. %% Ўртача вазни, мг VI вар. нисб. %% %% VI вар. нисбат. %% 1-3 кун 1,95 132,2 455 128,1 23,3 96,7 II-5 кун 1,82 123,8 435 122,5 23,9 99,2 III-7 кун 1,74 118,3 420 118,3 24,1 100,0 IV-10 кун 1,63 110,9 400 112,6 24,5 101,6 Тухумдан чиққан қуртларни совуткичларда сақлаш аввало пилла ва ипак қобиғи вазнига салбий таъсир кўрсатиши маълум бўлди. Қиѐсловчи вариантда пилланинг ўртача вазни 2,05 граммга тенг бўлган ҳолда тухумларни 3 кун паст ҳароратда сақлаш бу кўрсаткични 2,95 г, 5 кун сақлаш

– 1,82 г, 7 кун сақлаш – 1,74 г, 10 кун сақлаш – 1,63 г, 15 кун сақлаш – 1,55 г, 20 кун сақлаш эса 1,47 граммгача камайишига сабаб бўлди. Агар вариантлардаги пилла вазнини VI вариант кўрсаткичлари билан таққосланса қуртларни 3,5 ва 7 кун паст ҳароратда сақланганда пилла вазни 18,3-32,2 фоиз кам бўлган. Пилладаги ипак миқдори ҳам худди шу зайлда камайиб бориши кузатилди. Қуртлар ҳаѐтчанлиги ва пилла маҳсулдорлигини камайиб боришини узоқ муддат (15-20 кун) қуртларни совуткичларда туриб қолиши натижасида уларни заифлашиб қолиши, касалликларга берилувчан бўлиши билан изоҳлаш мумкин (3-жадвал) 3-жадвал Қурт боқиш даврида касалланган қуртларни микроскопда текшириш натижалари. Вариантлар Текширилган қуртлар сони, дона Касаллик тури ва миқдори, дона бактерия вирус I 10 4 6 II 10 3 7 III 10 3 7 IV 10 2 8 V 10 2 8 VI 10 1 9 Ўрта - 2,5 7,5 VII(қиѐсловчи) 10 8 2 3-жадвалдан маълум бўлишича тажриба вариантларида вирусли полиэдроз касаллиги бактериал касалликларга нисбатан 3 баробар кўпроқ учрайди. Айниқса, сариқ касали билан оғриган қуртлар IV-VI вариантларда, яъни қуртлар паст ҳароратда 10-20 кун ушлаб турилганда кузатилди. Юқорида баѐн этилганидек, паст ( + 3…. + 4 0 С) ҳарорат латент холдаги полиэдроз вирусларини фаоллашувига туртки бўлган. Совуткичларда 7,10 ва 15 кун сақланган қуртлар ўраган пиллалар чуватилиб асосий технологик кўрсаткичлари топилди. 20 кун давомида совуткичларда сақланган қуртларнинг асосий қисми нобуд бўлгани туфайли бу вариант бўйича пиллаларни чуватилиш имкони бўлмади. Пилла намуналарини чуватиш натижалари 2-жадвалда кўрсатилган. Ушбу жадвалдан кўриниб турибдики, пиллаларнинг энг муҳим технологик кўрсаткичлари тухумдан эндигина жонланиб чиққан қуртларни паст ҳароратда сақлаш муддатларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Аввало қуртлар ривожини тўхтатиб туриш муддати қанча кўп бўлса, қуруқ пилланинг ўртча вазни шунчалик камайиб бориши маълум бўлди. Бунинг сабаби шундаки, қуртлар совуткичларда қанчалик узоқ сақланган бўлса, шунчалик тирик пилла вазни паст бўлган. 4-жадвалда кўрсатилганидек

қуртлар паст ҳароратда 3 кун сақланганда тирик пилланинг вазни 1,95 г, 15 кун сақланганда 1,55 г бўлган эди. Пиллалар қуритилгандан сўнг мутаносиб равишда вазни 0,844 г ва 0,802 граммни ташкил этди. Қуруқ пиллаларнинг чуватилиши ҳам 71,4 фоиздан 51,2 фоизга камайган, шу туфайли пиллалардан хом ипак чиқиши 34,6 фоиздан 27,0 фоизгача пасайган. Одатда пилладан хом ипак чиқиш фоизи юқори бўлса, толанинг узунлиги ҳам юқори бўлади. 3 жадвалнинг 6 ва 7 устунларидаги рақамларни бир-бири билан таққослаш фикримизни нақадар тўғрилигини тасдиқлайди. Хусусан, қуртларни паст ҳароратда 3 кун сақланган вариантда хом ипак чиқиши 34,6% бўлиб, битта пилладан чуватиб олинган тола узунлиги 778 метрни ташкил этган бир вақтда, қуртларни совуткичларда 15 кун сақланиши пилладан хом ипак чиқиши ва тола узунлигини мутаносиб равишда 24,8% ва 402 метрга тушиб қолишига сабаб бўлади. Яна шу нарса маълум бўладики, қуртлик даврида паст ҳарорат таъсирида сақлаш улар ўраган пиллалар чуватилиши сезиларли даражада пасайиши оқибатида узилмасдан чуватиладиган тола узунлиги атиги 376-535 метрга етган холос. Бу кўрсаткичга ипак саноати корхоналарида алоҳида эътибор берилади. Чунки, узлуксиз чуватиладиган тола қанчалик узун бўлса, дастгоҳларнинг иш унумдорлиги ва хом ипакнинг сифати шунчалик юқори бўлади. Тажриба натижаларига асосланиб шуни таъкидлаш жоизки, тухумдан чиққан қуртларнинг ривожланишини тўхтатиб туриш мақсадида совуткичларда сақлаш қуртлар организмида чуқур ўзгаришлар ҳосил этади. Бу ўзгаришлар аввало латент ҳолдаги сариқ касали вирусларини фаоллаштиради ва қуртларни касалланишига олиб келади. Одатда касаллик тарқалганда пилла ўрашга етиб борган қуртлар сони камаяди ва олинган пиллаларнинг аксарияти нуқсонли бўлади. Навдор пиллалар улуши кам бўлган пилла партияларида ипак қобиғининг чуватилиши фоизи камаяди, бу ўз навбатида, пилладан хом ипак чиқиши, тола узунлиги каби технологик белгиларни пасайтириб юборади. Сифати паст бўлган ипакни жаҳон бозорига чиқариш мумкин бўлмай қолади. Тут барглари зарарланиб, озуқа муаммоси вужудга келган ҳолларда тухумларни инкубациянинг ҳамма босқичларида совуткичларга жойлаштириб, + 2… + 4 0 С ҳароратда 3-10 кун сақлаш мақсадга мувофиқдир 5. Қурт боқишда ҳарорат ва намликни кескин ўзгаришини қуртнинг биологик кўрсаткичларига таъсири. Қурт боқиш даврида ҳароратни меъѐридан (24-27 0 С) кам ѐки ортиқ бўлиши уларнинг ҳаѐтчанлиги ва биологик кўрсаткичларига салбий таъсир кўрсатиб, қурт боқиш мавсумини чўзилишига ҳамда ҳосилдорликни камайишига олиб келади. Бу тўғрида Н.Г.Богаутдинов (1955,1966), Х.Р.Расулов (1956), Л.Ф.Рождественскаянинг (1951) олиб борган тажрибалари

муҳим аҳамиятга эга. Муаллифларнинг таърифлашича қурт боқиш даврида қуртхонадаги ҳарорат меъѐридан ортиб бориши билан қуртлик даври қисқариб, яшовчанлиги аксинча пасайиб боради. Жумладан, ҳарорат 27-28 0 С бўлганида қуртлик даври 23 кун, яшовчанлиги 85-87%, 2930 0 С бўлганда қуртлик даври 21-22, яшовчанлиги 82-84,5%, ҳарорат 32-34 0 С бўлганда қуртлик даври 20-21 кун, яшовчанлиги эса 71-86% бўлишини маълум қилади. Ҳароратни ипак қуртига таъсири тўғрисида бир қатор илмий тадқиқот ишлари олиб борилган бўлсада, уни ҳаво намлиги билан боғлаган холда кескин фарқ қиладиган даражада қурт боқилса қандай кўрсаткичларга эга бўлишлиги тўғрисида ва ҳозирги зот ва дурагайлар иштирокида етарлича маълумотлар тўпланмаган. Шу боисдан тадқиқотларни кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва ҳаво намлигини ипак қуртининг ҳаѐтчанлик ва биологик кўрсаткичларига таъсирини ўрганиш муҳим амалий аҳамиятга эгадир. Дастлаб кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва ҳаво намлигида жонланган қуртларни шундай шароитда боқиш бўйича тажриба ўтказилган. Бу тўғридаги маълумотлар қуйидаги 4- жадвалда берилган. 4-жадвал Кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва ҳаво намлигини ипак қуртининг яшовчанлигига таъсири. Қуртхонадаги Қуртларни яшовчанлиги Қуртлик даврини давом этиши, кун Ҳарорат С 0 Намлик % 1-ѐшда Пилла ўраш олдидан сони % сони % 1 20-21 65-70 200 100 171 85, 5 28-29 2 20-21 80-85 200 100 173 86, 5 28-29 3 24-25 65-70 200 100 181 90, 5 24-25 4 24-25 80-85 20 0 100 172 86, 0 24-25 5 28-29 65-70 20 0 100 155 77, 5 20-21 6 28-29 80-85 20 0 100 151 75, 5 20-21 7 25-26 65-75 20 0 100 184 92, 0 22-23 Жадвалда келтирилган рақамлардан кўриниб турибдики кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва ҳаво намлиги ипак қуртининг нафақат эмбрионалВари антлар

ривожланишига, балки унинг постэмбрионал давридаги ҳаѐт фаолиятига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Масалан, қуртлар 20-21 0 С ҳарорат ва 65-85% ҳаво намлигида жонланган айнан шундай шароитда боқишни давом эттирилганда парвариш учун биринчи ѐшда олинган 200 дона қуртдан бешинчи ѐш охиригача 171-173 донаси ѐки 85,5-86,5%и қолади, қуртлик даври эса ўртача 28-29 кунга чўзилади. Қиѐсловчи вариантда бу кўрсаткич 92,0% га, қуртлик даври эса 22-23 кунга тенг бўлиб, тадқиқот вариантларига қараганда яшовчанлиги 5,5-6,5 % га ортиқ бўлиб, қуртлик даври 6-7 кунга қисқаради. Қуртларни мўътадил шароитда яқин ҳарорат ва намликда (24-25 0 С ҳарорат ва 65-85 % намлик) боқилганда барча кўрсаткичлар мўътадил шароитда (24-26 0 С ҳарорат ва 65-75% намликда) боқилган қуртлар билан тенг бўлиши аниқланди. Қуртхонадаги ҳарорат ва намлик кескин кўтарилган (28-29 0 С ва 65-85% намлик) шароитда қуртлар боқилганда тажриба учун 1 ѐшда олинган 200 дона қуртдан 151-155 донаси, яъни 75,5-77,5%и бешинчи ѐшгача етиб келади, қурт боқиш даври 20-21 кунни ташкил этиб, қиѐсловчи вариантга нисбатан қурт боқиш мавсуми 2-3 кунга қисқарсада, қуртларнинг яшовчанлиги 14,516,5 % га камаяди. Ипак қурти тухумларини контраст ҳарорат ва намликда инкубация қилганда жонланган қуртларни боқиш мўътадил шароитда (24-26 0 С ҳарорат ва 65-75% намликда) олиб борилганда қуртларнинг яшовчанлик кўрсаткичлари қандай бўлишини аниқлаш бўйича тадқиқот ишлари тўғрисидаги маълумотлар 6-жадвалда қайд этилган. 5-жадвалдаги рақамлар шуни кўрсатиб турибдики, эмбрион ривожланиши кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намлкда олиб борилиб, тухумлардан чиққан қуртлар мўътадил шароитда боқилганда уларнинг яшовчанлиги қиѐсловчи вариантга яқин бўлади. Жумладан, 20-21 0 С ҳарорат ва 65-85% намликда жонлантирилган қуртлар яшовчанлиги 88,5-89,0%ни, 2425 0 С да жонлантирилган қуртлар яшовчанлиги 89,0-90,0% га тенг бўлиб, қиѐсловчи вариантга (92,0%) қараганда 2,0-3,5% га камайганида бу кўрсаткич 28-29 0 С да жонлантирилган қуртларда эса 5,0-6,0% га камайиши аниқланди. 5-жадвал Кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликда жонлантирилган қуртларни мўътадил шароитда боқилгандаги яшовчанлиги Вар иант лар Инкубация давридаги Қурт боқишдаги Қуртнинг яшовчанлиги Ҳарора т, С 0 Намл ик % Ҳарора т С 0 Намл ик % 1-ѐшида Пилла ўраш олдидан сони сони % 8 20-21 65-70 25-26 65-75 200 100 177 88,5 9 20-21 80-85 25-26 65-75 200 100 178 89,0 10 24-25 65-70 25-26 65-75 200 100 181 90,0

11 24-25 80-85 25-26 65-75 200 100 178 89,0 12 28-29 65-70 25-26 65-75 200 100 174 87,0 13 28-29 80-85 25-26 65-75 200 100 173 86.0 14 24 75 25-26 65-75 200 100 184 92,0 Демак, кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликни қурт яшовчанлигига таъсири юзасидан олиб борилган тажриба натижалари шундан далолат берадики, эмбрионнинг баҳорги ривожланиши инкубация даврида меъѐридан (24 0 С) паст ѐки ҳарорат ва намликда амалга оширилиб, тухумдан жонланган қуртлар ҳам шундай шароитда боқилганида уларнинг яшовчанлиги мўътадил шароитда жонлантирилиб кейинчалик ҳам шу ҳарорат ѐки намликда боқилган қиѐсловчи вариант қуртларига нисбатан 5,5-16,5% га камайиб, қурт боқиш даври 6-7 кунга чўзилади. Чунки ҳарорат ва намликни меъѐридан паст ѐки юқори бўлишлиги ипак қуртлари танасида модда алмашиниш жараѐнини сусайтиради ѐки ортиқча тезлаштиради, натижада физиологик жараѐнлар бузилиб қуртлар нимжонлашади ва касалликка чалинади. Айниқса ҳарорат ва намлик бир йўла юқори бўлганида қуртлар безовталаниб димиқади, танадаги сувни порлатиш ва нафас олиши оғирлашади, оқибутда қуртлар касалланади ѐки халок бўлади. Эмбрионни баҳорги ривожланиши кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликда олиб борилиб, тухумлардан жонланган қуртлар мўтадил шароитда парвариш қилинса уларнинг яшовчанлиги мўътадил шароитда жонлантирилган ва боқилган қуртларга нисбатан катта фарқ қилмасада уларни пилла ўраш олдидан бўлган яшовчанлик фойизи 2,0-6,0 % га камайиши маълум бўлди. Маълумки, ҳар қандай тирик организмлар ҳаѐт фаолияти даврида ташқи муҳит омилларини кескин ўзгариши уларни ривожланиши, танада содир бўладиган физиологик, биокимѐвий ва бошқа жараѐнларни ўзгаришига олиб келади. Бу қонуният ипак қурти учун янада таалуқли ва муҳим ҳисобланади, чунки у совуққонли организм бўлганлиги учун танасидаги барча жараѐнлар ташқи муҳит омиллари иштирокида содир бўлади. Жумладан, қуртлик даврини чўзилиши, пўст ташлаш, овқатни қабул қилиш ва ҳазм бўлиши, ниҳоят танани ўсиши, ѐшдан ѐшга йириклашиши ва вазин ўзгариши каби жараѐнлар бунга мисол бўлади. Ипак қуртини ѐшлари бўйича тана оғирлигини ўзгариши эски зотлар бўйича 1900-1930 йилларда Т.В.Робертсон, Е.Гиратцука, Э.Ф.Поярков ва бошқалар ўрганиб, қурт вазни билан тана ўсиши ва ипак бези вазнининг ўсиши орасида боғлиқлик йўқлигини таъкидлайди. Аммо ҳозир фойдаланилаѐтган зот ва дурагайларда бу масала деярлик ўрганилмаган. У.Н.Насириллаев, А.К.Тўхтаевлар (1991) селекция ишида ипак қуртининг айрим хусусиятларини олдиндан айтиб бериш борасида тадқиқотлар олиб бориб қурт вазни билан ипак безининг ўсиши оралиғида боғлиқлик борлигини маълум қилади. Муаллифларнинг фикрича ипак қуртининг

сермаҳсул зот ва дурагайларида (линия 22 х Линия 23, Совет-5, Гулистон 1) қурт танасининг ўсишида оғирлиги билан ипак бези орасида боғлиқлик мавжуд бўлиб, эски (Боғдод, Асколи, Оро) зотларининг танаси ва ипак безини оғирлигидан юқори бўлишини таъкидлайди. Юқорида исми шарифи қайд этилган олимларнинг маълумотларидан ипак қурти тана вазнининг ўсиши ташқи шароит омилларининг таъсири билан боғлаб ўрганилмаганлиги кўриниб турибди. Шуларни эътиборга олган холда, кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликни қуртнинг ѐшлари бўйича ўсиши ва массасига таъсир этишини ўрганилган. Бу тўғридаги тадқиқот натижалари 6-7 жадвалларда баѐн этилган. 6-жадвал Кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликда жонлантирилган ва боқилган қуртлар вазнини ёшлари бўйича ортиб бориши. Қурт боқиш давридаги Бир дона қуртнинг массаси, мг Тухумдан жонлангандагига нисбатан неча маротаба катталашиши Ҳарорат С 0 Намлик % Тухумдан жонлан- ганда Пилла ўраш олдидан 1. 20-21 65-70 0,42 4392,70 10459 2. 20-21 80-85 0,42 4415,30 10513 3. 24-25 65-70 0,42 4473,60 10651 4. 24-25 80-85 0,42 4437,20 10565 5. 28-29 65-70 0,42 4012,40 9553 6. 28-29 80-85 0,42 3894,55 9273 7. 25-26 65-75 0,42 4474,40 10653 қиѐсловчи 6-жадвалда келтирилган рақамлардан кўриниб турибдики тухумларни инкубация қилиш ва қурт боқиш даврларида меъѐридан паст бўлган 2021 0 С ҳарорат ва 65-85% намлик шароити қўлланилганда қуртларнинг вазни тухумдан жонланганда 0,42 мг бўлиб, пилла ўраш олдидан 4392,70 – 4415,30 мг ташкил этади ва қуртлик даврининг охиригача 10459-10513 маротаба катталашади. Бу кўрсаткич қиѐсловчи вариантда 10653 маротабага тенг бўлиб, тажриба вариантларига қараганда 1,3-1,9% оғирроқ вазнга эга бўлади. Ҳарорат ва намлик тажриба вариантларида 24-25 0 С намлик 65-85% бўлганида қурт вазнининг ўсиши қиѐсловчи вариант билан деярли тенг бўлиши кузатилди. Аммо, тухумларни инкубация қилиш ва жонланган қуртларни ҳам кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликда олиб борилганда қуртларни ѐшлари бўйича вазн оғирлиги бирмунча паст бўлади. Жумладан инкубация ва қурт боқиш жараѐни 28-29 0 С ҳарорат ва 65-85% намликда ўтказилса пилла ўраш олдидан бир дона қуртнинг вазни 3894,55-4012,40 мг келиб тухумдан жонланган қуртлар вазнига (0,42 мг)Вариантл ар

нисбатан 9273-9553 маротаба катталашиб, қиѐсловчи вариантга нисбатан 13,1% енгилроқ бўлиши аниқланди. Демак кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва ҳаво намлиги ўз навбатида қуртларнинг ѐшлари бўйича вазн оғирлигини ўсиб боришига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Натижада қурт танасидаги органларни маълум даражада кичикроқ бўлишига ва оқибатда унинг маҳсулдорлик хусусияти ҳам паст бўлишига олиб келади. Ушбу тажрибани давом эттириб кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликда жонлантирилган қуртларни мўътадил шароитда боқиб кўрилган. Натижада олдингидан анча фарқ қилувчи маълумотлар олинди (7-жадвал). 7-жадвал Кескин фарқ қилувчи ҳарорат ва намликда жонлантирилган қуртларни мўътадил шароитда боқилганда оғирлигини ўзгариши. Инкубация давридаги қурт боқишдаги 1-дона қуртнинг массаси, мг Тухумдан жонлангандаг ига нисбатан неча маротаба катталашиши Ҳарорат С 0 Намлик % Ҳарорат С 0 Намл ик % Тухумдан жонланга нда Пилла ўраш олдидан 1 20-21 65-70 25-26 65-75 0,42 4422,20 10529 2 20-21 80-85 25-26 65-75 0,42 4431,70 10552 3 24-25 65-70 25-26 65-75 0,42 4473,60 10651 4 24-25 80-85 25-26 65-75 0,42 4455,40 10608 5 28-29 65-70 25-26 65-75 0,42 4344,80 10345 6 28-29 80-85 25-26 65-75 0,42 4271,60 10170 7 24 75 25-26 65-75 0,42 4474,40 10653 7-жадвалдаги маълумотлар шундан далолат берадики, меѐридан паст ѐки юқори бўлган харорат ва намликда инкубация қилинган тухумлардан жонланган қуртлар мўтадил шароитда боқилганда ѐшлари бўйича вазн оғирлигини ортиб бориши қиѐсловчи вариантга яқин бўлсада, маълум даражада тана енгиллиги сезилиб турибди. Бу кўрсаткич айниқса тухумлар 28-29 0 С харорат ва 80-85% намликда жонлантирилган қуртларда билинади. Масалан, ушбу вариантда қурт танасини пилла ўраш олдидан бўлган вазн оғирлиги 10170 мг тенг бўлиб, киѐсловчи вариантга /10653 мг/ нисбатан 4,7% енгил бўлади. Демак ипак қурти тухумлари меѐридан паст ѐки юқори харорат ва намликда инкубация қилиниб, жонланган қуртлари мўтадил шароитда боқилганда уларни ѐшлари бўйича вазн оғирлиги киѐсловчи вариант кўрсаткичларига яқинлашади, аммо харорат ва намлик бараварига юқори бўлган шароитда жонлантирилган қуртларнинг вазн оғирлиги /мўтадил шароитда боқилсада/ бошқа қуртларга нисбатан 4,7% га енгилроқ бўлади. Бошқача қилиб тахлилВариантлар

қилинса ноқулай шароитда инкубация қилинган тухумлардан чиққан қуртларда эмбрионал ривожланишдаги салбий таъсирлар қуртлик давридаги мўтадил шароитга қарамасдан уларнинг хаѐтчанлик, тана ўсиши ва оғирлиги каби бошқа жараѐнларига маълум даражада таъсир кўрсатади. Шунингдек қурт танасини ўсиши билан вазни орасида ўзаро боғлиқлик мавжуд эканлиги намаѐн бўлди. Бу эса У.Н.Насириллаев ва А.К.Тўхтаевларнинг берган маълумотлари тўғри эканлигини тасдиқлайди. ХУЛОСА Мавзу бўйича фойдаланилган дарслик, ўқув қўлланма, адабиѐтлар илмий тўпламлари, журналлар ва илмий тўпламлардан тўплаган маълумотлар ҳамда

ишлаб чиқариш амалиѐтлардаги кузатишлар асосида қўйидаги хулосага келамиз. 1. Тут ипак қуртининг ҳаѐт фаолияти, ташқи муҳит омилларига (ҳарорат, ҳаво намлиги, ѐруғлик, ҳаво алмашиниш, озуқаланиш майдони каби) узвий боғлиқ бўлади. 2. Экологик омиллар ичида ҳарорат энг муҳимларидан бири ҳисобланиб (ипак қурти совуққонли ҳашорат бўлганлиги учун), унинг барча ривожланиш даврларининг чўзилиши, ўсиши, озиқаланиши ва бошқа кўрсаткичлари ҳарорат миқдорига боғлиқдир. 3. қурт боқишдаги меъѐрий ҳарорат 24-27 о С, ҳаво намлиги 60-75 % га тенг бўлиб уларнинг бу меъѐрдан паст ѐки юқори бўлиши қуртларни нотекис ривожланиши, касалликларга тез чалиниши, пилла ҳосилдорлигини 9,5-15,0 % га пасайиб кетьишига олиб келади. 4. қуртхонадаги ҳарорат ва ҳаво намлигини кескин ўзгариши навли пиллалар миқдорини 5,0-21,5 % га камайтириб, навсиз ва қарапачоқ пиллаларнинг миқдорини аксинча 1,5-4,5 % га ортишига олиб келади.

O'xshashlar

Тошкент вилояти, Қибрай туманидаги “Маданият” фермер хўжалигидаги иссиқхонани автоматлаштириш ва ҳаво ва тупроқ намлигини автоматик бошқариш схемаларини ишлаб чиқиш

Qishloq xo'jaligi uchun bakterial dori-darmonlarni ajratib olish texnologiyasi

Qishloq xo`jaligi uchun antibiotik moddalarni biosintezlash texnologiyasi