Bo’lajak o’qituvchilarda intelektni rivojlantirishning psixologik asoslari - Pedagogika - Kurs ishlari

Bo’lajak o’qituvchilarda intelektni rivojlantirishning psixologik asoslari

Yuklangan vaqt:

27.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219.2412109375 KB

Ko'chirib olish

O’ZB E KISTON R E SPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI MAGISTRATURA BO’LIMI Bo’lajak o’qituvchilarda intelektni rivojlantirishning psixologik asoslari 70110102– Pedagogika va psixologiya M agistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYASI

MUNDARIJA KIRISH I. BOB. INT Е LL Е KT RIVOJLANIShINI O'RGANISh BO'YIChA ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1. Int е ll е kt psixologik f е nom е n sifatida........................................................ 1.2. Zamonaviy psixologik tadqiqotlarda int е ll е ktning tadqiq etilishi......... Birinchi bob bo'yicha xulosa............................................................................ II.BOB. BO'LAJAK O'QITUVChILAR FAOLIYATIDA EMOTSIONAL INT Е LL Е KT RIVOJLANIShINING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI 2.1.Int е ll е kt rivojlanishiga ta'sir etuvchi shaxslilik xususiyatlari................ 2.2. Bo'lajak o'qituvchilar emotsionl int е ll е ktiga ta'sir etuvchi psixologik omillar................................................................................................................. Ikkinchi bob bo'yicha xulosa............................................................................ III. BOB. BO'LAJAK O'QITUVCHILARDA INTЕLLЕKT RIVOJLANISHINING PSIXOLOGIK TAHLILI 3.1. Bo'lajak o'qituvchilarda emotsional int е ll е kt rivojlanishining psixologik o'ziga xosliklari................................................................................................. 3.2. Bo'lajak o'qituvchilar emotsional intеllеkti tuzilishining psixologik komponеntlari................................................................................................. Uchinchi bob bo'yicha xulosa......................................................................... XULOSA.......................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI.................................. ILOVALAR.....................................................................................................

KIRISH Magistrlik ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati . Jahon ta'lim va ilmiy tadqiqot muassasalarida bo'lajak o'qituvchilarning emotsional intеllеkti psixodiagnostikasini o'tkazish orqali psixologik kompеtеnsiyalarini oshirish, inson intеllеkti va uning ijtimoiy muhit bilan aloqasi, intеllеktning inson faoliyatiga ta'sirini o'rganish, emotsional intеllеkt rivojlanishiga xizmat qiluvchi psixologik shart-sharoitlarni takomillashtirish bo'yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu borada bo'lajak o'qituvchilarning shaxslararo munosabatlardagi kompеtеnsiyalarini shakllantirish, ularning emotsional intеllеktini yanada takomillashtirish, sohadagi topshiriq va vazifalarni o'z vaqtida bajarish, frustrasion murakkab sharoitlarda vaziyatdan tеz chiqib kеta olish, lidеrlik kayfiyatida faoliyat olib borishda emotsional intеllеkt rivojlanganligini bеlgilovchi xususiyatlarni tadqiq etish zarurati yanada oshadi. Rеspublikamizda so'nggi yillarda ta'lim sohasida qator tub islohotlarning amalga oshirilishi tufayli kadrlarni tayyorlashning tashkiliy-xuquqiy-mе'yoriy asoslari yaratildi. O'qituvchilarning hayotiy va profеssional ko'nikmalarini ilm- ma'rifat asosida qalbi va ongiga singdirish, mamlakatimiz hayotidagi rеal ijtimoiy- siyosiy o'zgarishlar bilan uyg'un ravishda ularning bilimlarini oshirib borish natijasida vatanparvar, mard va jasur o'qituvchini tarbiyalash bilan birga o'qituvchilarga nisbatan faxr va iftixor tuyg'ularini mustahkamlash, yoshlarda o'qituvchi kasbga bo'lgan havas va qiziqishlarini oshirish orqali mustahkam irodali, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega, intеllеktual salohiyatli yoshlar bilan to'ldirib borish, bu borada bo'lajak o'qituvchilarda emotsional intеllеkt rivojlanishining psixologik jihatdan o'rganish va ilmiy tadqiq etish uchun yеtarli asos bo'la oladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son «2022-2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida», O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi «O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida taʼlim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari togrisida»gi PF-6108-son, 2019 yil 11 iyuldagi PF- 5763-son «Oliy va orta maxsus talim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-

tadbirlari togrisida», O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 21 iyundagi PQ-289 son «O'qituvchiik taʼlim sifatini oshirish va oʻqituvchi kadrlar tayyorlovchi oliy talim muassasalari faoliyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari toʻgʼrsida», Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 31 dekabrdagi 1059-son «Uzluksiz manaviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora tadbirlari toʻlrisida»gi qarorlarida hamda boshqa huquqiy-normativ hujjatlarda belgilangan vazifalarni hal etishda muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o'rganilganlik darajasi . Emotsional intеllеkt fеnomеnining nazariy-mеtodologik asoslari, emotsional intеllеkning kasbiy faoliyatdagi roli, turli kasb egalarida hissiy bilimdonlik namoyon bo'lishining psixologik asoslari, o'qituvchi sohada hissiy-irodaviy barqarorlik masalasi, zamonaviy o'qituvchi imijining ijtimoiy-psixologik asoslari, bo'lajak o'qituvchilarda kasbiy zo'riqishlar namoyon bo'lishining ijtimoiy-psixologik omillarining ayrim jihatlari O'zbеkistonda psixolog olimlardan V.M.Karimova, A.I.Rasulov, R.S.Samarov, N.S.Safaеv, Sh.J.Usmanova, F.T.Shеrmatov, E.G'.G'oziеv va boshqalar tomonidan tadqiq etilgan. Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi mamlakatlari olimlaridan O.И.Власoва, Л.С.Выгoтский, А.Г Гладких, С.П.Деревянкo, Н.В.Кoврига, Т.В.Кoрнилoва, Д.В.Люсин, М.А.Манoйлoва, Э.Л.Нoсенкo, А.С.Петрoвская, Г.В.Юсупoва va boshqalar emotsional intеllеkt fеnomеni, uning mohiyati, emotsional intеllеktning psixologik komponеntlari, shaxslararo munosabatlarda emotsional intеllеktning namoyon bo'lishi, intеllеkt hamda hissiy-affеktiv holatlarining turli asoslarini ilmiy tadqiq etishgan.А.М.Жукoв, И.Ю.Кoбoзев, И.С.Кoвальчук, Ю.Е.Маряшин, A.B.Oтветчикoв, М.Ю.Петрoва, В.А.Пoнoмаренкo, В.К.Семенцoв va boshqa olimlar izlanishlari esa bеvosita o'qituvchilarda namoyon bo'luvchi emotsional intеllеkt muammosiga, bo'lajak o'qituvchilarda emotsional soha shakllanishi, o'qituvchi jamoalarda shaxslararo munosabatlar va empatik qobiliyatlar darajasi masalalariga bag'ishlangan.

Xorijlik olimlardan R.Bar-On, D.Caruso, P Ekmann, R.Emmerling, D.Goleman, J.Cierrochi, H.Livingstone, G.Matthews, J.Mayer, G.Orme, P.Salovey, N.Holl va boshqalar tomonidan emotsional intеllеktga doir yondashuvlar, his-tuyg'ularni idrok etishning psixologik jihatlari, emotsional intеllеkt va kognitiv jarayonlar, aqliy ishlashda emotsional intеllеkning roli, muloqotda hissiy mo'ljal olish masalalari ilmiy o'rganilgan. Tadqiqotning maqsad i. Bo'lajak o'qituvchilarda emotsional intеllеkt rivojlanishining psixologik asoslarini nazariy tadqiq etish va zarur taklif-tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. B o'lajak o'qituvchilarda ijtimoiy intеllеkt, muammolarni yеcha olish, vеrbal va novеrbal xatti-harakatlar, hissiy kеchinmalarni tushuna olish xususiyatlarini aniqlash; emotsional intеllеktning rivojlanishida ijtimoiy intеllеkt, emotsional bilimdonlik o'zi va o'zgalar his-tuyg'ularini tushuna olishga xizmat qiluvchi emotsional intеllеktining rivojlanganligini o'rganish; bo'lajak o'qituvchilarda muammoni yecha olish, boshqalar his-tuyg'ularini o'z his-tuyg'ulari bilan solishtira olish hamda o'zaro aloqalarni nazorat qila olishga oid taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning obеkti sifatida bo'lajak o'qituvchilarda emotsional intеllеkt rivojlanishining psixologik jihatlari tanlangan bo'lib, Tеrmiz davlat pеdagogika instituti tahsil oluvchi jami _____ talabalar tashkil etdi. Tadqiqotning prеdmеti ni bo'lajak o'qituvchilarda emotsional intеllеkt rivojlanishi va uning psixologik jihatlariga ta'sir etish omillari tashkil etadi. Tadqiqotning usullar i. Qo’yilgan maqsadga erishish va shakllantirilgan vazifalarni amalga oshirish uchun tadqiqotning nazariy va empirik metodlari majmui qo’llanildi: ilmiy adabiyotlarning nazariy tahlili, hujjatlar tahlili, ekspert bahosi, suhbat, so’rovnoma va b.q. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat :

bo'lajak o'qituvchilarda ijtimoiy intеllеktning rivojlanganligi muammoni yеchish, tanqidiy tafakkur, muloqot ishtirokchisining fikrlarini tushunish, empatiyaviy ko'nikmalarni namoyon bo'lishi aniqlanadi. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: bo'lajak o'qituvchilar faoliyatida yuzaga kеladigan hissiy bеqarorlik hamda shaxslararo munosabatlarda nizolarni kеltirib chiqaruvchi psixologik omillar, emotsional bilimdonlik bo'yicha amaliy jihatdan qo'llanilishi mumkin bo'lgan psixodiagnostik tadqiqot natijalari ishlab chiqiladi va foydalanish uchun tavsiya qilinadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundaki, undagi ilmiy va amaliy xulosalar orqali, kеlgusida emotsional intеllеktning psixologik jihatlarini o'rganishda, bo'lajak o'qituvchilar faoliyatida yuzaga kеladigan kasbiy qiyinchiliklarni oldini olishga qaratilgan nazariy hamda amaliy ma'lumotlar bilan boyitilgan bo'lib, unda o'qituvchi psixologiya, rivojlanish psixologiyasi va pеdagogik psixologiya, kasbiy psixologiya, psixodiagnostika, umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, psixologik xizmat sohalari bilan o'zaro aloqadorligini ta'minlashga xizmat qilishi bilan tavsiflanadi. Magistrlik ishining tuzilishi va hajmi. kirish , uch bob, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati hamda ilovalardan iborat. Magistrlik ishining hajmi ____ bеtni tashkil etadi.

I. BOB. INT Е LL Е KT RIVOJLANIShINI O'RGANISh BO'YIChA ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1 Int е ll е kt psixologik f е nom е n sifatida. Intellekt so’zi lotincha : intellects — bilish, tushunish, idrok qilish) — insonning aqliy qobiliyati; hayotni, atrof muhitni ongda aynan aks ettirish va oʻzgartirish, fikrlash, oʻqish-oʻrganish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribani qabul qilish qobiliyati; turli masalalarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilona ish tutish, voqea-hodisalarni oldindan koʻra bilish layoqati. Intellekt tarkibiga idrok qilish, xotirlash , fikr yuritish, soʻzlash va h.k. psixik jarayonlar kiradi. Intellektning rivojlanishi tug'ma isteʼdod, miya imkoniyatlari, joʻshqin faoliyat, hayotiy tajriba kabi ijtimoiy omillarga bogʻliq. Bugungi kunda ko’pchilik tadqiqotchilarning katta qiziqishini orttirgan masala ijtimoiy intellekt mavzusi bo’lib, mazkur muammoga doir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Inson hayoti va faoliyati davomida atrofdagilar bilan bo’lgan munosabatlarni samarali va ijobiy olib borishga intiladi. Bugungi kunda har bir sohada raqobatbardoshlikni talab qilinadigan bir paytda shaxslararo munosabatlarni ijobiy amalga oshirish bo’yicha ham qator muammolar ham ko’zga tashlanmoqda. Mazkur muammoga samarali yechim sifatida shaxsning ijtimoiylashuvini ta’minlash, ijtimoiy moslashuvchanlikni qaror toptirish talab etiladi: -Aqliy teranlik-muammoni boshqa hodisalar bilan o’zaro aloqadorlikda idrok etish qobiliyati; -Tezlik-muammolarni hal qilish tezligi, kasbga oid g’oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati; -Originaliik – yangi ilmiy g’oyalarni yaratishga bo’lgan intilish; -Tirishqoqlik –doimo o’rganilayotgan muammoning eng yaxshi echimmini topish ehtiyoji. Biroq, kishidagi tabiiy layoqat nishonalari mukammal kasbiy faoliyatning

muvaffaqiyatli olib borilishini ta’minlamaydi. Kishi o’zidagi layoqat nishonalarini doimiy ravishda rivojlantirib borishi kerak, bu esa faqat shijoatli kasbiy faoliyat jarayonida amalga oshirilishi mumkin. Biror faoliyatning muvaffaqiyatli, mustaqil va mukammal bajarilishini ta’minlaydigan noyob qobiliyatlar birikmasi talant deyiladi. Qobiliyat ko’rsatkichlari. Ko’nikmalarni egallash tezligi.Erishilgan yutuqlar sifati. Qobiliyatlar-insonning ma’lum faoliyat talablariga javob beruvchi va uning Muvaffaqiyatli bajarilishining shartihi soblanuvchi individual-psixologik xususiyatlardir umumiy qobiliyatlar: aqliy faollik; tanqidiylik; tizimiylik; tahlil qilish; reaksiya tezligi; sintezlash; diqqatni jamlash; e’tiborlilik; maxsus qobiliyatlar: tashkilotchilik; injenertexnik; loyixalashtirish; matematik; ijodiy; badiiy; musiqaviy qobiliyatlarni rivojlantirishning eng yuqori darajasi – talant. Barcha mutaxassisliklarda bo’lgani kabi o’qituvchilik kasbida ham pedagogik qobiliyat - uning shaxsiy istedod xususiyatlarini belgilab, kasbiy faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirishda subektiv shart -sharoitlar yaratadi. Kishining qobiliyati juda katta ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega. Qobiliyatli o’qituvchiga

pedagogik faoliyat va mehnat yengilroq bo’ladi va u kamroq charchaydi, chunki sevimli mehnati unga huzur-halovat bag’ishlaydi. Qobiliyat bilim, ko’nikma va malakalar mahsuli, shu bilan birga, faoliyat usullarini egallash tezligi, teranligi va mustaxkamligida namoyon bo’ladi. O’qituvchining o’quvchilar bilan muloqoti yuksak darajada muvaf faqiyatli bo’lishi uning pedagogik qobiliyatga qanchalik ega ekanligiga bog’liq. O’qituvchilarning faoliyati yosh avlodni ma’naviy barkamol shaxs darajasida tarbiyalashda va kasbiy bilimlarni chuqur egallagan kadrlarni tayyorlashda namoyon bo’ladi. Buning muvaffaqiyati o’qituvchilarning pedagogik qobiliyatiga bog’liq. O’quvchilar bilan ta’lim-tarbiyaviy jarayonda ijobiy aloqalar o’rnatish, ijobiy iqlim yarata olish, o’ziga ishontira olish va jalb qilish - o’qituvchi kom munikativ qobiliyatining asosiy mohiyati bo’lib, bunda bevosita o’qituvchi bilan bog’liq bo’lgan minglarcha ruhiy jarayonlar, ma’lum bir qolipdan chiqishi mumkin bo’lmagan muomala turlari va shartlari mavjud. Tarbiyaning samaradorligi, pirovard natijada o’quvchilar bilan aloqa o’rnatishning shakl va uslublariga qat’iy rioya qilgan holda amalga oshirilishi bilan belgilanadi. Asosiy maqsad, o’qituvchi va o’quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik o’rnini ongli intizom egallashi, o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat. So’z bilan og’zaki ta’sir qilishda o’qituvchi nutqi nihoyatda muxtasar, ravon, va muloyim bo’lishi, intonatsiyalar o’z o’rnida ishlatilishi kerak. So’z bilan og’zaki ta’sir o’tkazish qudrati SHarq xalqlarida azaldan ma’lum bo’lgan. Hozirgi davrda o’qituvchi faoliyatida uchraydigan kommunikativ munosabatlarda so’z bilan og’zaki ta’sir etish nihoyatda xilma xil bo’lib, bevosita pedagogik ta’sir ko’rsatishning nisbatan mustaqil ko’rinishini o’zida mujassamlashtiradi. Bilish, anglash, ekspressiv (his-tuyg’uga berilish holati), ijtimoiy an’anaviy muloqot, inson holatini so’zsiz tushunish, dilkashlik o’qituvchining pedagogik faoliyatida uchraydigan doimiy takrorlanib turadigan kommunikativ munosabatlarning turlaridir.

O’qituvchining pedagogik muloqoti jarayonidagi ijodkorligi bir nechta ko’rinishda namoyon bo’ladi: -o’qituvchining o’quvchilarni mukammal bilish jarayonidagi ijodkorligi; - ular bilan o’zaro hamkorlik tizimidagi ijodkorlik; - o’quvchiga bevosita ta’sirni tashkil qilishdagi ijodkorligi; - o’z xulq-atvorini boshqara olishda (muloqotni o’zini-o’zi bilgan holda bir maromda olib borish) ijodkorlik; -o’quvchilar bilan o’zaro munosabatlarni tashkil qilish jarayonida ijodkorlik. Modomiki, shunday ekan, ta’kidlash lozimki, o’qituvchining muloqoti kasbiyijodiy kategoriya bo’lib, pedagogik faoliyatda o’qituvchi tomonidan ko’plab kommunikativ vazifalarni hal qilish jarayoni va ijobiy natijalar majmuasidir. O’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida muntazam pedagogik ta’sir o’tkazish metodlari bilan ishlaydi: masalan, dars jarayonida yangi materialni tushuntirishda, o’quvchiga aybi uchun dashnom berishda. Kishilarning kundalik hayot tarzidagi muloqotiga e’tibor beramiz. Tasavvur qiling, notanish kishidan biror narsani so’rashingiz kerak. Tabiiyki, asosiy metod - iltimos qilish. Biroq, bevosita so’raladigan narsa haqida gapirishdan oldin, sizga muvaffaqiyatni ta’minlaydigan dastlabki vaziyatni tashkil qilishga intilishingiz kerak. Bu holda siz ma’lum kommunikativ metodlardan foydalanib xushmuomalalik bilan psixologik muhitni tashkil qilasiz, muloqotingizdagi obektni psixologik jihatdan zabt etishni amalga oshirasiz, keyin esa bevosita ta’sirni amalga oshirasiz. Sinfda, o’quvchilar jamoasi bilan muloqot jarayonida foydalaniladigan har bir ta’sir usuli xuddi shu kabi kommunikativ ta’limotga ega bo’lishi kerak. Kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida bu funksiyalar yaxlit, kompleks tarzda amalga oshirilishi kerak, aks holda, o’qituvchining o’quvchilar bilan muloqot olib borish samaradorligi past bo’ladi va belgilangan natijalarni bermaydi. Taniqli rus pedagogi A.S. Makarenko o’z asarlarida o’qituvchining kasbiy fazilati to’g’risida fikrlarini quyidagicha bayon qiladi: "Pedagog darsda

ma’lum bir o’ziga xos rolni o’ynamasligi mumkin emas. Sinf sahnasida rol o’ynashni bilmaydigan o’qituvchi kasbiy faoliyat olib borolmaydi. U ma’lum ma’noda aktyor. Bizning xulq-atvorimiz, fe’limiz, xarakterimiz biz uchun pedagogik qurol bo’lishi ham aslo mumkin emas. Bolalarni qalb va ko’ngil azoblari bilan, hijronli histuyg’ularimiz yordamida tarbiyalashga umuman yo’l qo’yib bo’lmaydi. Axir biz insonmiz. Har qanday boshqa kasb egalarida ko’ngil zahmatisiz ish bitirish mumkin bo’lsa, pedagog ham ko’ngil azobisiz faoliyat olib borishi lozim bo’ladi. O’quvchiga ba’zan muloqotda ko’ngil azobini namoyish etishga to’gri keladi. Buning uchun pedagog sahnadagi aktyordek ijobiy rol o’ynashni ham bilishi kerak. Ijtimoiy intellekt tushunchasi birinchi marta 1920 yili E. Torndayk tomonidan fanga kiritilgan. U mazkur tushunchani “shaxslararo munosabatlarda ongli, o’ylab, oqilona harakatlar bilan muloqotda bo’lish”, deb tushuntirgan. E. Torndayk ijtimoiy ong(aql)ni odamlar bilan muloqotning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan o’ziga xos kognitiv qobiliyat deb hisoblagan. Ijtimoiy aqlning asosiy vazifasi muloqot jarayonidagi hatti-harakatlarni oldindan his eta olishdir. Ijtimoiy intellekt umumiy intellektning bir turi hisoblanadi. “Intellekt” lotin tilidan olingan bo’lib, aql, idrok, zehn ma’nolarini anglatadi. Intellekt insonning bilish qobiliyati, fikrlash, anglash, tafakkur qilish salohiyatini belgilaydi. U ma’naviyatga yaqin bo’lib, insonning ruhiy hissiy tuyg’usi, bilish qobiliyati va aql-zakovati, aqliy yetukligi va yuksaklikka intilishi bilan uyg’unlashadi. “Pedagogika” entsiklopediyasida intellekt tushunchasi quyidagi talqin qilingan: Intellekt kishilarning aqli, idroki, zakovati, ma’naviy jihatdan yetuklik darajasini ham ifodalaydi; tasavvur, idrok, sinchikovlik orqali jamlangan materialni bilish usullari (taqqoslash, abstraktsiya, tushuncha, hukm va.h.k.) orqali asosli bilimga ega bo’lish yoki mavjud bilimni tanqidiy tahlil etish qobiliyatini ham anglatadi. Tafakkur tarixida intellekt to’g’risidagi fikrmulohazalar turlicha bo’lgan. Intellekt ma’naviyatga ta`luqli bo’lgani uchun ruhiy holat mahsuli sifatida irodadan ustun turadi, degan tasavvurlar mavjud. Intellektual resurs insonlarda

bilim, hayotiy tajriba va idrok hamda zehn asosida, avvalo, o’z aqliy omilkorlik salohiyatini, turmush tarzini turli yo’nalish va shakllarda yanada boyitish, uning yangi qirralarini ochish, mukammallashtirish imkoniyatidir. Ijtimoiy intellektning yuzaga kelishida umumiy intellektning barcha elementlari bevosita ishtirok etadi: tafakkur, tafakkur turlari analiz, sintez, hayol, taqqoslash, xotira va uning turlari. Ijtimoiy intellekt tushunchasiga oid qarashlar tarixiy asosga ega bo’lib, eng qadimgi yozma manbalardanoq bunga guvoh bo’lish mumkin. Jumladan, zardo’shtiylik dinining muqaddas kitobi – “Avesto” da ijtimoiy intellektning mohiyatini ochib beruvchi qator ma’lumotlarga guvoh bo’lish mumkin. Pedagog olima S.Nishonova o’zining “Komil inson tarbiyasi” monografik asarida eng qadim zamonlardan boshlab insonni shakllantirishning mezoni sifatida: aqliy yetuklik – sog’lom fikr, yuqori iste’dod, salohiyat; ma’naviy-axloqiy yuksaklik; jismoniy yetuklik – badan tarbiyasi, dilbarlik tarbiyasi; nafosat tarbiyasiga ajdodlarimiz alohida ahamiyat qaratganligini ta’kidlab, “Avesto”da – inson mehnati tufayli barcha yomon hislat, yomonlik hamda yovuzliklardan qutulish mumkinligi asosiy g’oya sifatida ilgari surilgan ligini qayd etib o’tgan. Ijtimoiy intellekt muammosi respublikamiz psixolog va pedagog olimlari tomonidan ham o’rganilganligini e’tirof etish o’rinli. Ammo muammoga ijtimoiy intellekt tusi berilgan bo’lmasa-da, uning asosiy komponentlari hisoblangan shaxslararo munosabat, pedagogik muloqotga qobiliyatlilik, o’zaro bir-biri tushunish va idrok etish, pedagogik hamkorlik va faoliyatni boshqarish masalalari o’rganilganligini e’tirof etish zarur. O’zbekistonlik olimlardan, H. Abdukarimov, A. Mamajonov, N. Muslimov, B. Rahimov, N. Sayidahmedov, O’. Tolipov, Sh. Sharipov, N. Shodiev, Ya. Haydarov, O. Haydarova, F. Yuzlikaevlar tomonidan tomonidan hamkorlik pedagogikasi masalalari, o’quvchilarda o’zaro do’stona munosabatlarga asoslanib hamkorlikda faoliyat ko’rsatish ko’nikmalarini shakllantirish strategiyalari, o’quvchi-yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirishning pedagogik imkoniyatlari yoritib berilgan. Hozirgi vaqtda ijtimoiy intellektga doir

tadqiqotlar ta’lim muammolari bilan bog’liqlikda amalga oshirilib, uning turli jihatlari o’rganilib, bahs doirasi chuqurlashib, kengayib bormoqda. Insonning madaniy-ijtimoiy shartlangan xulq-atvori bilan bog’liqlikda ijtimoiy intellekt bilan bog’liq qator ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda. Turli davlat tadqiqotchilari tomonidan ijtimoiy intellektning muqobili sifatida “madaniy intellekt”ning bir qancha modellari ishlab chiqilgan. Intellekt ( lotincha : intellects —bilish, tushunish, idrok qilish) — insonning aqliy qobiliyati; hayotni, atrof muhitni ongda aynan aks ettirish va oʻzgartirish, fikrlash, oʻqish-oʻrganish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribani qabul qilish qobiliyati; turli masalalarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilona ish tutish, voqea-hodisalarni oldindan koʻra bilish layoqati. Intellekt tarkibiga idrok qilish, xotirlash , fikr yuritish, soʻzlash va h.k. psixik jarayonlar kiradi. Intellektning rivojlanishi tug'ma isteʼdod, miya imkoniyatlari, joʻshqin faoliyat, hayotiy tajriba kabi ijtimoiy omillarga bogʻliq. Intellekt saviyasi, darajasi inson faoliyatining natijalariga, shuningdek, psixologik testlarga qarab ham belgilanadi . Intellekt bu inson va hayvonlarni yangi muhitga moslashishi hisoblanadi. V.Shterni, J.Piaje, D.Veksler va boshqa avtorlar ham intellektni insonlarni yangi hayotiy sharoitlarga moslashashtiruvchi umumiy qobiliyat sifatida qarashgan. Ular o’z tadqiqotlarida amerikalik minglab maktab o’quvchilarini logityud metodi orqali tadqiq etishgan. Tadqiqot jarayonida, dastlab ularni IQ (intellekt koefitsenti) aniqlab olindi. O’quvchilarni IQ koeffitsentiga qarab gruhlarga ajratildilar va 30, 40, 50,60 yil oralig’ida kuzatishgan. Yillar davomida intellekt koeffitsenti yuqori bo’lgan sinaluvchilar hayotda, faoliyatda yuqori ko’rsatkichlarni ko’rsatishgan. IQ koeffitsenti pastroq bo’lgan sinaluvchilar ulardan farqli o’laroq 30 marta kam yutuqlarga erishishgan. Intellektni go’yo qolipga solingan, buyuk kashfiyotlarni yaratmaydigan moslashuvchi qobiliyat sifatida ko’ramiz. Intellektga faqat qaytarish xosdir. Psixologlarning fikricha bu g’oya noto’ridir. Sababi evolyusion rivojlanish nazariyasida insoniyatning antropogenez rivojlanishning asosiy omilini

intellektining rivojlanishidadir deb aytib o’tilgan. Olovni o’zlashtirish va qurollar yasash bunga misol bo’la oladi. Ehtimol, siz ba'zi ilm-fan iqtidoriga ega, boshqalari gumanitar fanlar bo'yicha iqtidorli, boshqalari esa engil atletika, san'at, musiqa yoki raqsga ega bo'lgan odamlarni bilasiz. Siz eng oddiy matematik masalalardan dovdirab qolgan iqtidorli rassomni yoki adabiy munozaraga unchalik moyil bo'lmagan matematikadan zo'r talabani ham bilishingiz mumkin. Bu odamlarning hammasi aqllimi? Ularning aql- idrokini bitta shkala bo'yicha baholay olasizmi? Yoki sizga bir nechta turli xil tarozilar kerakmi? Intellekt (lotincha intellectus – aql, idrok, zehn) – keng ma’noda: kishining voqea-hodisa mohiyatini to’laligicha bilishiga asoslangan va u orqali namoyon bo’ladigan faoliyati; tor ma’noda: insonning tafakkur, fikr yuritish salohiyati. Intellekt kishilarning aql, idrok, zakovat, ma’naviy jihatdan yetuklik darajasini ham bildiradi; tasavvur, idrok, sinchkovlik orqali jamlangan materialni bilish usullari (taqqoslash, abstraksiya, tushuncha, hukm va hokazo.) orqali asosli bilimga ega bo’lish yoki mavjud bilimni tanqidiy tahlil etib chiqish qobiliyatini ham anglatadi . Tafakkur tarixida intellekt to’g’risidagi fikr-mulohazalar turlicha bo’lgan. O’rta asrlarda intellekt irodaga bo’ysunadimi yoki iroda intellektgami degan masala bo’yicha qizg’in munozaralar avjiga chiqqan. O’sha davrlarda intellekt bilishning eng yuksak – ilohiy usuli sifatida inson tafakkuriga qarshi qo’yilgan. Birinchi nuqtai nazar tarafdorlari Duns Skot va Uilyam Okkam bo’lsa, ikkinchi qarash tarafdorlaridan biri Foma Akvinskiy edi. Hozirgi zamon falsafasida intellekt ham, iroda ham mavjud holatga asoslangan holda namoyon bo’ladi yoki intellekt ma’naviyatga taalluqli bo’lgani uchun ruhiy holat mahsuli sifatida irodadan ustun turadi, degan tasavvurlar mavjud. Intellektual resurs insonlarda bilim, hayotiy tajriba va idrok hamda zehn asosida avvalo o’z aqliy omilkorlik salohiyatini, turmush tarzini turli yo’nalish va shakllarda yanada boyitish, uning yangi qirralarini ochish, mukammallashtirish imkoniyatidir. Inson bosh miyasi qobig’ida

o’n to’rt milliarddan oshiq neyronlar mavjud. Ularning vazifasi inson faoliyatini har tomonlama, to’la boshqarishdan iborat. Kishining qilayotgan har bir harakati neyronlar faoliyati mahsulidir. Bu jahon tibbiyotida chuqur o’rganilgan va to’la tan olingan haqiqatdir. Shuning uchun ham, aytish mumkinki, insonning intellektual o’zligini namoyon qilishida uning imkoniyatlari – resurslarining o’rni beqiyos. Lekin inson ana shu intellektual imkoniyatlar, ya’ni resurslarning bor-yo’g’i 4–4,5 foizidan foydalanadi. Shundan 4 foizini 8–11 yoshgacha bo’lgan davrda oladi va qolgan yarim foizini butun umri davomida qabul qiladi. Tabiatan iqtidorli kishilar esa o’sha qolgan yarim foiz ma’lumotni 11 yoshidan keyingi umriga to’g’ri taqsimlay olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Inson bosh miyasining fiziologik tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, uning miyasidagi intellektual kuch atom yadrosidagi beqiyos kuchga teng bo’lar ekan. Gap uni qanday rivojlantirish va qay darajada ishlata bilishda. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, beshikdagi har bir go’dakda daho bo’lish imkoni mavjud. Hamma gap ushbu "daho"ni talab darajasida tarbiyalay olishda. Bugungi kundagi ilm-fan xulosasiga ko’ra insoniyat tarixida atigi 400 ga yaqin kishi daholik maqomiga sazovor bo’lgan, xolos. Bu esa daho insonlarni tarbiyalash qanchalik qiyin ish ekanini ko’rsatadi. Gap shundaki daholarni tarbiyalab voyaga yetkazishda nafaqat bir oila yoki bir xalqning, balki butun insoniyatning ma’naviy yutuq va tajribalaridan foydalanish kerak bo’ladi. Intellekt asosidagi bilishni birinchi o’rniga qo’yadigan va uni hissiy bilishdan hamda amaliyotdan ajratib o’rganadigan falsafiy ta’limot sifatida intellektualizm antik falsafaning bir guruh vakillari (eleatlar, platonchilar) intellektualizm hissiy bilishning haqiqatligini inkor etib, faqat intellektual bilishni birdan-bir ishonchli manba deb hisoblagan. Yangi davr falsafasida intellektualizm sensualizmning biryoqlamaligiga qarshi chiqadi (Dekart, kartizianlik, qisman spinozoizm). Hozirgi zamon falsafasida esa, intellektualizm agnostizm va mantiqiy pozitivizm ta’sirida rivojlantirilmoqda. Umuman olganda, intellektualizm

ta’limotining ahamiyati shundaki, hissiy va intellektual bilishning o’zaro mushtarakligi e’tirof etiladi. Aqlning tuzilishi. Zamonaviy psixologlar aqliy qobiliyatlar har xil tuzilishga ega bo'lishi mumkinligi to'g'risida turli xil nazariyalarni ilgari surdilar: ba'zilari aqlni miyaning individual qobiliyatlari majmuasi deb bilishsa, boshqalari aqlning asosini miyaning yagona umumiy qobiliyati deb hisoblashadi. aqliy faoliyatga. Oraliq o'rinni "suyuqlik" va "kristallangan intellekt" nazariyasi egallab, turli muammolarni hal qilishda yangi sharoitlarga moslashish (suyuqlik aqli) yoki ko'nikma va o'tmish tajribasidan (kristallangan aql) foydalanish kerakligiga asoslanadi. .

1.2. Zamonaviy psixologik tadqiqotlarda int е ll е ktning tadqiq etilishi

Ilmiy manbalarda qayd etilishiga kora, intellekt, lotincha intellectus sozidan olingan bolib, u odatda aql-idrok, anglash, tushunish, faxmlash degan manoni anglatadi. Intellekt individning malum darajada mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari tuzilishidan iboratdir. Insonning aqliy taraqqiyotini tadqiqot qilish bugungi kundagi fan oldida turgan muhim vazifalardan biri bolib qolmasdan, balki bu muammo qadimgi davrlardan beri mutafakkir, marifatparvar olimlarning diqqat markazida bolib qolgandir. Xatto mazkur masala antiq dunyoda yashab, ijod etgan atoqli faylasuf olimlarning diqqatini oziga jalb qilgan. Ularning nuqtai nazariga kora, nus inson ruhining oliy, shuning bilan birga oziga xos aqlli tarkibi bolib, chunonchi Platon va Aristotellar olam hamda borliqni bilishning eng maqbul yoli ekanligini takidlab otadilar. Xuddi shu boisda, nus aql bilishning eng yuksak bosqichi sifatida talqin qilinadi. Orta asrga kelib, intellekt tusunchasining mazmuni va mohiyati ilm-fan mahsullariga asoslangan holda yanada kengaydi, yangicha alomatlar bilan boyib bordi. Masalan, osha davrdagi eng keng tarqalgan talimotlardan hisoblangan sxolastikada ilohiy intellekt tushunchasi tadqiq qilina boshlandi hamda mazkur atama (termin) bilan oliy, yuksak, yuqori bilish qobiliyatlari tushuntiriladigan boldi. Mashhur faylasuf Kantning talimotiga binoan, intellekt (nemischa verstand) bu bizdagi mavjud barcha tushunchalar tuzilishining strukturaviy bilish qobiliyatidir, zotan aql (nemischa-vermust) esa metafizikaviy goyalar tuzulishining bilish qobiliyatidir. Intellektning mohiyati va taraqqiyotini tushuntirishda qadimgi zamondayoq turli xususiyatga ega bolgan oqimlar hukm surib, ular malum bir fikrlar, mulohazalar negizida birlashgan hamda xuddi shu yondashuv qurshovida baxslashganlar. Olimlar ortasida intellektning mohiyatini tushuntirishda, uni talqin qilishda va xasposhlashda ikki xil qarash mavjud bolgan. Birinchi guruh vakillarining qarashicha, intellektual xususiyatlar odamlarga nasliy yol bilan ota-onalar tomonidan beriladi. Ikkinchi guruh namoyandalari esa intellektni bola idrokining talqini va tashqi qozgatuvchilarga nisbatan munosabati bilan boglab tushuntirganlar.

Hozirgi davrga kelib esa insonning aqliy taraqqiyotini organish uchun hech vaqt kechiktirib bolmaydigan qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Intellekt muammosi sobiq sovet psixologiyasida ham, chet el psixologiyasida ham eng kop organilayotgan mavzulardan biriga aylanib qolmoqda. Ozbekistonda, sobiq sovet psixologiyasida va chet elda intellekt mohiyatini talqin qilishda turlicha yondashilsa ham, lekin umumiy maqsad bitta bolib, u ham bolsa, insonning intellectual taraqqiyoti, uning xususiyatlari, oziga xosligini ochib berishdan iboratdir. Kopgina manbalarda sobiq sovet psixologiyasida aqliy istedod yoki qobiliyat deb yuritilish anana tusiga kirib qolgan. AQSH va Garbiy Yevropa mamlakatlari psixologiyasida qobiliyatni miqdor jihatdan olchash, uni tavsiflash uchun intellekt tushunchasi qollanilgan. Oz davrining yirik psixologlari hisoblangan Kettel, Termen, Spirmen va shu kabilar otgan asrning oxiri va XX asrning boshlarida inson qobiliyati darajasini olchash maqsadida turli xususiyatli intellektual testlarni ishlab chiqqanlar. Jahon psixologiyasi fanida intellektni organish otgan asrning oxirlaridan etiboran jiddiy ravishda etibor berila boshlandi. Mazkur muammoni tadqiq etishning yalovbardori sifatida A.Bine intellektni jahon ilm maydoniga olib chiqdi. (U fransuz psixologi edi). A.Binening maqtovga sazovar jihatlaridan biri shuki, u har bir yosh davri uchun shunday testlar seriyasini tuzish kerakki, toki uning yechilishi faqat aynan shu davrga taaluqli bolsin. Test maktab bilimlaridan mustaqil bolishi kerak, faqat ana shundagina bolaning haqiqatan ham aqliy rivojlanish darajasi tekshiriladi, degan mulohazalari muhim ahamiyat kasb etadi. Uning fikricha, bola intellekti har qanday masala yechish jarayonida rivojlanadi, degan goyadan kelib chiqqan holda u test topshiriqlarini nazariy asoslash shart emas deb hisobyaydi, natijada ayrim shubhalar tugilishga imkoniyat yaratdi, tanqidiy fikrlashga tadqiqotchini davat qiladi. Asrimizning boshlarida esa intellektni tadqiq qilish yuzasidan Bine va Simon talimotlari jahon psixologiyasi fanida keng quloch yoydi, natijada bir qator mamlakatlarda ularning tatafdorlari, hamfikrlari vujudga kela boshlaydi. Bine va

Simonlardan keyin bir qator boshqacha shaklga va korinishga ega bolgan testlar va ularning muayyan tizimlari hamda mazkur mualliflar testlarining kop sonli modifikatsiyalari yuzaga keldi. Ular orasida amerikalik psixolog L. Termen tomonidan ishlab chiqilgan modifikatsiya alohida ahamiyatga molikligi bilan ajralib turadi. U oz tadqiqotlarida (asarlarida) Galtonning aqliy qobiliyatini genetik jihatdan shartlanganligi togrisidagi nazariyasiga koproq murojaat qildi. 1921-yilda Psixologiya ta`limi jurnali sahifalarida amerikalik (AQSh) yirik psixologlari tomonidan uyushtirilgan ilmiy baho va munozaralar bosilib chiqildi. Ularning har qaysidan intellektni tushuntirish va uni tadqiq qilishning eng yaxshi usuli soralganda, deyarli barcha olimlar test tadqiqotlarini eng maqbul, eng omilkor usul deb baholadilar, vaholanki ularning intellekt haqidagi tushunchalari bir-birlarini inkor qilarli darajada edi. Jumladan, Intellekt mavhum tafakkurga nisbatan qobiliyatlilikdir (L. Termen) [18.b.21]. bilimlarning ozaro manosabatliligi va ularning atrof-muhitga moslashishdagi komagi ekanligi (E. Torndayk). nerv sistemasining modifikatsiyalariga nisbatan asosiy qobiliyati (R. Gingner). ozlashtirishga nisbatan qobiliyat korinishi (X. Vudirs) va boshqalarni talqin qilib otish mumkin. Intellekt strukturasini aniqlash asrimizning boshlarida, ayniqsa psixolog olimlarning diqqatini oziga tortdi. Mashhur amerikalik olim Spirmen (1904-yil) individning xulq-atvoridan kelib chiqqan holda intellektning allaqanday bosh omilini ajratib korsatdiki, natijada uni G faktori deb atadi. Uning fikriga kora, arifmetik masalani yechishda, mashina dvigatelini tamirlashda yoki birorta chet mamlakat tilini organish jarayonida odamning miyasi hech qachon birday ishlamaydi. Intellekt tuzilishini (strukturasini) tadqiq qilish Spirmendan tashqari bir qator olimlarning izlanishlarida oz ifodasini topdi. Jumladan, amerikalik psixolog F. Frimen intellekt oltita (6) tarkibdan iborat, degan goyani ilgari suradi va ularni quyidagicha xasposhlab korsatadi: 1. Sonli operatsiyalarga nisbatan qobiliyatlilik.

2. Lugat boyligi. 3. Geometrik shakllar orasidagi oxshashlik va farqlarni ajrata olish uquvi. 4. Nutq tezligi yoki surati. 5. Fikrlashga qobiliyatlilik. 6. Xotira. Mashhur olim Tyorstoun (1938-yil) esa statistik metodlar yordamida umumiy intellektning turli xil jabhalari (tomonlari)ni tadqiq qiladi, hamda ularni umumlashtirib birlamchi aqliy patensiallar deb ataydi. Tadqiqotchi yetti (7) xil patensiallar ozaro farqlanishini takidlab otadi: 1. Hisoblash qobiliyati. 2. Ogzaki verbal ixchamlik (egiluvchanlik), nutq orqali tez oqish. 3. Ogzaki malumotlarni idrok qlish yoki idrok qilingan sozlarni tushunish. 4. Fazoviy operatsiya qilish yoki chamalash qobiliyati. 5. Xotira. Fikrlash (munozara) ga qobiliyatlilik. Idrok qilishning tezligi yoki surati. Mashhur psixologlar R. Kettel va J. Xormlar esa intellektni ikki (2) ta tarkibiy qismdan iborat ekanligini takidlaydilar hamda ularning mohiyatini tushuntirib berishga harakat qiladilar: 1. Flyuidlashgan intellekt. 2. Kristallashgan intellekt. Flyuidlashgan intellekt inson faoliyatining deyarli xar bir jabhalarida kozga tashlanib, dastavval u ilk bolalik davrida yorqinroq namoyon boladi, keyinchalik esa asta-sekin inson ruhiyatiga singib boradi. Flyuidlashgan intellekt tarkibi goyoki nasldan-naslga meros tariqasida otadi. Kristallashgan intellekt tarkibi esa hayot davomida ontogenezda orttirilgan konikmalardan tashkil topadi. Atoqli psixolog J.Gilfordning (1959-yil) intellekt strukturasini organishga yonaltirilgan tadqiqotlari ayniqsa qiziqarlidir. Gilford intellektning 120 (bir yuz yigirma) ga yaqin faktor (omili) ni ajratib korsatadi.

Gilford ozining kubik modelida tafakkur olchamlaridan (operatsiyalar: bilish funksiyasi, xotira, divergent va konvergent tafakkur, baholash), mazmun: obrazli, belgili, semantik, xulqiy; natija: elementlar, darajalar, aloqa, munosabat, tizim (sistema), ozgartirish; islohot: qollash, tatbiq qilish (kelib chiqqan holda 120 ta oziga qobiliyat turlarini ajratib berishga harakat qiladi. Mazmun bizning biron-bir narsa haqida oylashimiz. Operatsiya qanday tarzda oylayotganligimiz. Natija bu aqliy harakatlarimiz nimalarga olib keladi, yani aqliy harakatimiz natijasi). Gilford divergent va konvergent tafakkur turlari negizida ijodiy tafakkur yotishini dalillab beradi. Psixologiya fanida intellekt tataqqiyoti muammosi ham juda qiziqarli nazariyalar kelib chiqishiga sabab boldi. Biz quyida ularni ayrimlariga toxtalib otamiz. Atoqli fransuz psixologik maktab namoyondasi Robining fikricha, inson psixologik jihatdan taraqqiy etish jarayonida u ozini qurshab turgan barcha obyektlarni ozlashtirib boradi va ular togrisida bazi tasirlar, tasavvurlarni umumlashtirish, deydi. Uning mulohazasiga kora, idrok kolamining kengayishi bilimning siljishi, diqqatni bir davrning ozida bir necha obyektga qarata olishi - inson psixologik taraqqiyotiga olib keladi. Uning taraqqiyotini 3 ta bosqichga ajratadi: 1. Imitatsiya (tashqi taqlid) 2. Identifikatsiya (oquvchining bilimlarini ozida singdirish, unig shaxsiy fazilarlari, xususiyatlarini ozlashtirb borish) 3. Refleksiya (inson ozini-ozi anglagan holda bolgusi faoliyatini amalga oshirish, muayyan rejalar tuzish, ularni hayot va faoliyatga tatbiq etish. Shvetsariyalik psixolog J.Piaje intellekt muammosiga oz shaxsiy nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda yondashadi. U kop hollarda tafakkur tushunchasi orniga intellekt terminin ishlatadi, bazan psixologik atamalardan birmuncha uzoqlashadi va h.k. J.Piaje intellekt nazariyasini 2 (ikki) ta muhit jihatlariga ajratib,

ularni inellekt funksiyalari hamda intellekt davrlari deb nomlaydi. Piaje mulohazasiga kora, intellektning asosiy funksiyalari qatoriga uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, konikish) kiritilgan bolib, ular intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi. Muallif intellektning quyidagi rivojlanish bosqichlariga ajratadi: 1. Sensomotor intellekt (tugilishdan to 2 yoshgacha) 2. Operatsiyalardan ilgargi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha) 3. Konkret (yaqqol) opratsiyalar (aqliy harakatlar) davri (7-8 yoshdan 11- 12yoshgacha) 4. Formal (rasmiy) operatsiyalar (aqliy harakatlarni amalga oshirish) davri. J.Piajening fikriga kora, intellektning osishi bolada nutq paydo bolishidan ilgari boshlanadi. Intellektning kurtagi bolaning dastlabki tartibsiz xatti- harakatlarida oz ifodasini topadi. Keyinchalik maqsadga yonaltirilgan harakatlar aktini amalga oshirish natijasida va tahlil qilish yordamida intellektning genetik ildizini organish uchun muhim imkoniyatlar yaratiladi. J.Piaje konkret operatsiyalar davri predmetlar bilan aloqa ekanligini takidlab, psixologiyada olga siljish yasaydi. Formal (rasmiy) operatsiyalar davriga tasnif berilganda esa predmetlar bilan tobora aloqa yoqola borishi qayd qilinadi. Intellektning osishi inson operatsiyalar sistemasi bilan qurollanishdan iborat ekanligini aytib otiladi. Intellektning taraqqiyot pallasiga aqliy harakatlar yigiq holda sodir boladi. Intellekt davrining ozaro orin almashishi tafakkur osishini bildiradi, davrning ketma-ketligi esa rivojlanishning ichki qonuniyatlarini ifodalaydi. J.Piaje intellekt nazariyasi jahon psixologiyasi fani uchunmuhim ahamiyatga ega bolib, unda obyektiv klinik metod qollanilgan, intellektning genetik ildizlari ochib berilgan, intellekt bilan predmetlar ortasidagi xususiyatlar oziga xosligi yoritilgan, intellectual faoliyatda subyektni ozgartirib borishi emperik materiallar va nazariy mulohazalar bilan isbotlangan. Shuning bilan birga, ushbu nazariya tizimida munozarali tomonlar ham mavjud, chunonchi, J.Piaje qollagan termen va tushunchalar tub manodagi psixologik mazmun kasb etmaydi, ifodalangan logic-matematik sxemadan

biologiK, fizik va abstract jihatlarini ajratish hamda ularni psixologik talqin qilish juda qiyin, intellekt davrlarining izchil va qatiyligiga shubhatugiladi. Bizga malumki, jahon psixologiyasi fanida intellektual faollik muammosiga alohida diqqat-etibor bilan qaraladi. Shuning uchun ham chet el psixologiyasida va sobiq sovet psixologiyasida ushbu muammoni organish uchun koplab izlanishlar olib borilgan. Hammaga aniqki, sobiq sovet psixologi D.B.Bogoyavlenskaya intellektual faollikning 3 (uch) darajasi mavjudligini belgilab bergan edi: 1. Reproduktiv 2. Evristik 3. Kreativ Biz quyida intellektual faollikning yuqori darajasi hisoblanmish kreativlik haqida mulohaza yuritishga harakat qilamiz, chunki bu narsa psixologiya fanida juda kam organilgan, lekin muhim ahamiyat kasb etuvchi jabha bolib hisoblanadi. Umumiy xolatda kreativlik tushunchasi jarayonning otmishdagi, hozirgi davrdagi yoki keyingi xususiyatlarini oz ichiga qamrab oladi. Ushbu jarayon natijasida odam yoki odamlarning guruhi oldin mavjud bolmagan biror narsani yaratadi, kashf qiladi, yangilik elementlarini vujudga keltiradi. X.E.Trik kreativlikni organishning tort (4) yonalishini korsatib beradi va ularning har birini izohlashga intiladi: 1. Kreativlik natija sifatida. 2. Kreativlik qobiliyat sifatida. 3. Kreativlik jarayon sifatida. 4. Kreativlik shaxsning xususiyati sifatida. Atoqli psixologlar Mak Fersom, K.Teylor, D.Teylor va boshqalar birinchi yondashishning tarafdorlari sifatiga kiradilar. Ular ijodiy natijaning 3 (uch) ta xususiyatini belgilab berdilar: Miqdor Sifat Ahamiyat

Kopchilik tadqiqotchilar natijani ijodning yagona mezoni deb hisoblaydilar, goho bu fikrga antiteza sifatida ishonchsizlik bildiradilar, unga shubha bilan qaraydilar. Jumladan, Teylor, Smit va boshqa olimlarning korsatishicha, ijodiy natijaning kopchilik belgilagan tariflari faqat ayrim jihatlari bilan ijodga bevosita aloqasi bor, xolos, qolganlari esa sinovdan otkazilayotgan subyektni ishlarining umumiy natijalarini tariflashga yonaltirilganligi bilan ajralib turadi. Kreativlikni jarayon sifatida organishda ijodiy fikrlarning bir necha bosqichlari, darajalari va turlari takidlab otiladi. Psixolog Uolles 1926-yildan etiboran ijodiy jarayon bosqichlarini tadqiq qilishga boshlagan edi, chunki ushbu izlanish tasviriy xususiyatga egadir. Muallif ijodiy jarayonda 4 bosqich mavjudligin alohida uqtirib otadi: 1. Psixologik jihatdan vaziyatga tayyorlanish. 2. Har qaysi shaxsiy, kognitiv, motivatsion jabhalari bilan yetilish. 3. Yuzaga kelgan vaziyatga nisbatan ruhlanish. 4. Muammo yoki vaziyatning haqiqatligini tekshirish. Kreativ jarayon darajalarini tadqiqot qilish psixologik yonalish bilan uzviy bogliqdir. Malumki, Z.Freyd ijodiy aktni libido quvvati sublimatsiyasining natijasi sifatida tariflagan. Tadqiqot Myodnik tomonidan taklif qilingan uzoqlashtirilgan birikmalar (RAT) testi kreativlikni fikrlash korinishi (turi) sifatida qaralgan izlanishlarining eng kop tarqalgani bolib hisoblanadi. Myodnik ijodiy jarayonni assotsiativ elemenlarini yangi kambinatsiyalar shaklida qaytatdan tuzib chiqish sifatida korib chiqadi. Uchinchi yonalish vakillari esa kreativlikni qobiliyat tariqasida talqin qiladilar. Simpson kreativlikka odam fikrlashining bir xildagi usullarini rad etish qobiliyati sifatida qaraydi. J.Gilfordning fikricha, qobiliyat intellektni umumiy modelining ichida joylashadi, shu boisdan u kreativlikning 4 omilini ajratib korsatadi: 1. Originallik izohlanishga moljallangan birikmalar, ozgacha (kutilmagan) javoblar natijalarini korsatish hisoblanadi.

2. Semantik egiluvchanlik obyekning funksiyasini ajratish va unda yangicha foydalanishni taklif qilish qobiliyati. 3. Ifodali moslashtirilgan egiluvchanlik yangi imkoniyatlarni korish uchun ragbatlantiruvchi omillarshaklini ozgartirish qobiliyati. 4. Semantik oz-ozidan yuzaga keluvchi egiluvchanlik nisbatan cheklangan vaziyatlarda turli xil goyalar yaratish qobiliyati. J.Gilford ijodiy qobiliyatlarni ayrim taxminiy tuzulishlar sifatida tushunadi, natijada bu tuzilishlar test shakllariorasidagi interkorrelizatsiya sifatida namoyon boladi. Torrens bu qobiliyatlarni odamlar orasida mavjud bolmagan tafovut tariqasida tariflaydi. Torrens kreativlik deb, nihoyatda kuchli darajada kamchiliklarni idrok qilish, bilimlardagi kamchiliklarni, yetishmaydigan elementlarni, disgarmoniya va hokazolarni idrok qilish qobiliyatlarini tushunadi [18.b.55 ]. Ijodiy akt keyinchalik sezishni, yechimni qidirishni, yetishmovchi elementlarga nisbatan farazning paydo bolishi va shakllanishi, bu farazlarni tekshirish va ularni yana qaytadan tekshirish, modifikatsiyalash ehtimollari va nihoyat natijalarni malum qilishni oz ichiga qamrab oladi. Kreativlikni organishdagi tortinchi yonalish uning shaxs xususiyati sifatida qarashdan iborat bolib, unda shaxs muammosi mazkur holat bilan uygunlashtirilgandir. Ushbu yonalishning vakillari bolmish Geldshteyn, Rodjers, Masloular ijodiy jarayonni ozini-ozi faollashtirish (самоактуализация) bilan bog’lab tushuntirishga harakat qilganlar. Barron va Volsh tajribalari shu narsani ko’rsadiki, murakkab chizmalar va rasmlar yaratilishi shaxsning ijobiy xususiyatlari bilan uning ijodiy imkoniyatlari o’zaro uzviy bog’liqdir: Nutqning tezligi (surati), hukmning beixtiyorligi va mustaqilligi, qiziqishlarning kengligi va oqilligi kabilar.

I bob bo’yicha xulosa Psixologlardan Kettel,Golland, Makkennon, Madli kabilarning fikricha, kreativlikni olchab beruvchi, mezon vazifasini otovchi testlarni boshqarishda sinaluvchilarning shaxsiy fikri hamda mulohazalarini organish hech qachon foydadan holi emasdir. Kaliforniya universitetida olib borilgan tadqiqotlar shuni korsatdiki, yetarlicha ijodkor bolgan insonlar sezilarli darajada intellektual ustunlikka ega bolishlari shart emas, chunki ularning intellektual darajasi oz-

ozidan yetarlicha yuqoridir. Ijodkor shaxsning psixologik xususiyatlari mohiyati shundaki, u bolaning rostgoylik, tasavvur qilish korsatkichi, ajablanishi, taajublanishi bilan yetuk, amaliy (turmush tajribasiga egabolgan) tajriba yoshidagi kishining bilish mahoratini ozida birlashtira olishga qodir boladi. Shunday qilib, intellekt muammosi chet el (Garbiy Yevropa, AQSh) psixologiyasida juda keng organilgan bolib, ular turlicha nazariyalar, konsepsiyalar, yondashishlar, pozitsiyalar, yonalishlarga asoslangan holda tadqiq qilingan. Shuning bilan birga intellektni olchash mezonlari, kriteriylari, taraqqiyot korsatkichlari, oziga xos xususiyatlari, test yaratish va undan turli yoshdagi kishilar aqliy rivojini tekshirishda foydalanish xilma-xil ilmiy-nazariy negizlarga qurilgandir. Ana shu boisdan biz ularni tahlil qilganda bir nechta yonalishga ajratib, talqin mohiyatini osonroq tushunish, idrok qilish, muayyan xususiyatga, shaklga, darajaga, izchillikka, mantiqiy izchillik bilan fikrlarning uygunligi, ozaro sababiy boglanishlarni taqozo etishga yonaltirilgan umumlashmalar umumlashmasiga murojaat qilishga intildik, oylaymizki, bu borada malum ixchamlikka, fikriy tejamkorlikka erishdik. Biroq chet el psixologiyasi materiallari, metodikalari, nazariyalari togridan-togri amaliyotda qollanish imkoniyatiga ega emas.

O'xshashlar

Qobiliyatning pedagogik psixologik tasnifi

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ilm-fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi

O’zbek xalq pedagogikasining imkoniyatlari va istiqbollari

Zaif eshituvchi bolalarning og’zaki nutq ko’nikmalari va bilimlarini baholash

Talabalar mustaqil ishini tashkil etish