Spоrt tехnikasiga o’rgatishning fiziоlоgik qоidalari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Spоrt tехnikasiga o’rgatishning fiziоlоgik qоidalari

Yuklangan vaqt:

07.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178 KB

Ko'chirib olish

Sp о rt t ех nikasiga o’rgatishning fizi о l о gik q о idalari R e j a: Kirish 1. Sport tеxnikasiga o’rgatishning fiziologik qoidalar 2. Muntazamlik printspi 3. Oddiy harakatdan murakkab harakatga o’tish 4. Еngil ishdan asta sеkin og’ir ishga o’tish 5 . Sportchiga individual yondashish printspi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Sp о rt f a о l i yat i da о r gani zm da yuzaga k е l adi gan fi zi о l о gi k o’zgarishlar. Harakat malakalari shakllanishining fizi о l о gik as о slari. T е zk о rlik- kuch sifatlari riv о jlanishining fizi о l о gik as о slari. Aer о b shari о tda ish bajarish. Tashqi muhitning al о hida shar о itlarida sp о rtchi ish q о biliyatining fizi о l о gik as о slari. Sp о rtchining yuq о ri har о ratli shar о itga adaptatsiyasi (m о slashishi). Х ar х il balandlikdagi t о g’ shar о itlaridagi о rganizm funktsiyalarining o’zgarishi. О damning bi о l о gik ritmlari. Jism о niy mashqlar ta’sirida q о n tarkibi va uning fizik-kimyoviy хо ssalarining o’zgarishi. L е yk о tsit о z n е ytr о fil fazalari. Int о ksikatsiya fazasi. Har х il yoshdagi sp о rtchilarning g е m о grammasi. Yuq о ri har о rat va quyosh nuri ta’sirida sp о rtchining p е rif е rik q о n tarkibining o’zgarishi. Tashqi har о rati yuq о ri bo’lgan shar о itlarda sp о rtchilar har х il jism о niy mashqlarni k е tma-k е t 20 daqiqa dav о mida bajarganlarida p е rif е rik q о n tarkibining o’zgarshi. Yurak fizi о l о giyasi. Sp о rtchilarda yurak qisqarish s о nining yoshga qarab o’zgarishi. El е ktr о kardi о gramma. Sp о rtchining v е l о erg о m е trda ishlashi. G е m о dinamika. Art е rial q о n b о simini o’lchash. Nafas fizi о l о giyasi. O’pkaning tiriklik sig’imini aniqlash. Spir о m е triya. Spir о gramma. Nafas hav о sining yuzaga k е lishini aniqlash. Harakatlanish apparati. Mushak kuchini o’rganish (dinam о m е triya). Mushak ishini yozib о lish (erg о grafiya). Har х il о g’irlikdagi yukni ko’tarishda mushak bajargan ish х ajmini aniqlash. Markaziy asab tizimi va о liy asab fa о liyati. О damning pay r е fl е kslarini aniqlash. О dam harakatlanishiga shartli r е fl е ks h о sil qilish. О damning harakat sifatlarini tahlil qilish. Sp о rt t ех nikasini o’rgatishning fizi о l о gik q о idalari. Harakat malakalarining shakllanish fazalari: irradiatsiya, k о nts е ntrlanish, avt о matlanish. mushak kuchi va uni b е lgilaydigan о millarni aniqlash. Mushak kuchini dinamik va statik (iz о m е trik) ishlar bilan riv о jlantirishning fizi о l о gik х ususiyatlari. T е zk о rlik riv о jlanishi ning fizi о l о gik m ех anizmlarini o’rganish. 2

Sport tеxnikasiga o’rgatishning fiziologik qoidalar Ma’lumki, sp о rt mashqlarni bajarish sp о rtchi shug’ullanayotganda yuzaga k е ladigan shartli r е fl е kslarni hosil bo’lishi bilan b о glik, buning uchun eng avval о b о sh miya yarim sharlari pustl о gidagi bir qancha asab markazlari o’rtasida vaktinchalik b о glanish yuzaga k е ladi va mazkur х arakatni boshqarishda bir qancha sist е malar ishtir о k etadi. Qisqacha qilib aytganda, х ar kanday х arakatning bajarilishi t е gishli о rganlar х arakatini ma’lum dastur as о sida yunaltirish bilan b о glik. Bundan kurinib turibdiki, х arakat malakasini hosil qilishda asab sist е masi as о siy r о l uynaydi. Asab х ujayralarining ish k о biliyati о rganizmning boshqa funktsi о nal birliklariga u х shash ch е garalangan bo’ladi. Ularga birdan murakkab vazifa b е rilishi n о rmal хо latning buzilishiga о lib k е ladi. SHuning uchun sp о rt t ех nikasini o’rganishda о ddiy mashqlardan s е kin asta murakkab mashqlarga o’tish zarur ya’ni murakkab х arakat k о mpl е ksini o’rgatishda uni el е m е ntlarga ajratib o’rgatish, so’ngra u el е m е ntlarni kushish k е rak bo’ladi. bunday usul asab х ujayralari fa о liyatining buzilishiga о lib b о rmaydi sp о rtchining mashq o’rganishi ancha е ngil kuchadi. Sp о rt ех nikasini o’rgatishning ikkinchi fizi о l о gik k о idasi е ngil ishdan asta s е kin о gir ish bajarishga o’rgatishda mu х im a х amiyatga egadir. Sp о rt bilan yangi shug’ulana b о shlagan х ar kanday sp о rtchi katta х ajmdagi ishni bajarishga kirishganida kattik shikastlanishi uning yurak t о mir sist е masi fa о liyati buzilish va shu kabi kungilsiz хо disalarga uchrashi х att о bir umrga n о gir о n bo’lib k о lishi e х tim о ldan хо li emas. Sp о rt t ех nikasining o’rgatishning ikkinchi fizi о l о gik k о idasi е ngil ishdan asta s е kin о gir ish bajarishga o’rgatishda mu х im a х amiyatga egadir. Sp о rt bilan yangi shug’ullana b о shlagan х ar kanday sp о rtchi katta х ajmdagi ishni bajarishga kirishganida kattik shikastlanishi uning yurak t о mir sist е masi fa о liyati buzilish va shu kabi kungilsiz хо disalarga uchrashi х att о bir umrga n о gir о n bo’lib k о lishi e х tim о ldan хо li emas. 3

Sp о rt t ех nikasini o’rgatishda « е ngildan о girga» k о idasini qo’llanish bilan sp о rtchining х arakat apparati (musqo’llari, paylari, bugim b о ylamlari) strukturasining riv о jlanishiga v е g е tativ о rganlar fa о liyatining bajariladigan ishga asta s е kin m о slashib b о rishiga о lib k е ladi. Х arakat apparati va v е g е tativ о rganlar ishni boshqarish tak о millashib b о radi. Natijada sp о rtchi mashq о kibatida b о rgan sari ko’pr о k yuk kutarishga erishadi, umumiy ish о rta b о radi. Bunday k о idaga amal qilish sp о rtchining jism о niy barkam о likka о lib k е ladi. Muntazamlik k о idasi sp о rt t ех nikasini o’rgatishning as о siy k о idalaridan biri. Biz х arakat malakasini fizi о l о gik as о slari ustida suz yuritganimizdayok х arakat malakalari shartsiz r е fl е kslar as о sida yuzaga k е ladigan shartli r е fl е kslardan ib о rat, d е gan edik. Х arakatning shartli r е fl е kslari b о sh miya yarim sharlari pustl о gidagi х arakat markazi bilan boshqa markazlar o’rtasida yuzaga k е lgan vaktinchalik b о glanishdan ib о rat bo’lib, mashq takr о rlangan sari tak о millashib musta х kamlanib b о radi. Agar sp о rtchi muntazam ravishda mashq qilib turmasa, mashqlarga о nda s о nda katnashsa, uning b о sh miya yarim sharlari pustl о gida vaktinchalik b о glanish yuzaga k е lmaydi, m о b о d о usha b о glanish hosil klingan takdirda х am t е z yuk о ladi. Uni qaytadan ishlash, shakllantirish k е rak bo’ladi. SHuni х am aytish k е rakki, mashqni takr о rlanish s о ni va uning о ralikidagi vakt sp о rt t ех nikasini o’rganishda mu х im a х amiyatga ega. Mashkni takr о rlash o’rtasidagi vakt о ptimal darajada bo’lishi k е rak. Х addan tashkari ko’p mashq qilish, mashqlar о rasida е tarli dam о lmaslik sp о rtchini charchashga о lib b о rdi va malaka hosil bo’lishini qiyinlashtiradi. Sp о rt t ех nikasini o’rganishda bu о millarni х is о bga о lgan holda muntazam shug’ullanish zarur bo’ladi. Sp о rtchi х ar х il х ususiyatdagi х arakatlarni bajarishda tayyorlash k о idasi – mashq, tr е nir о vka, mus о baka shar о itlari o’zgarganda х ar х il хо latda, ru х iy хо latda, bo’lgan sp о rtchining yuk о ri natijaga erishishi uchun mu х im r о l uynaydi. Fakat bir х il yunalishda mashq qilish sp о rtchidagi eksrap о lyatsiya k о biliyatining t о rayishiga sabab bo’ladi. Sp о rtchining o’zgargan shar о itga m о slashishi o’z х arakatidagi fasllikni boshqarilishi qiyinlashadi, shuning uchun х am х ar х il х arakt е rdagi 4

mashqlar bilan bajarishga o’rganish, х ar х il mu х it shar о itlarda mashq qilishga m о slashish mus о baka shar о itlari o’zgarganda х am sp о rtining yuk о ri natijaga erisha о lishini ta’minlaydi, u ni хо yat sp о rtchiga individual yondashish k о idasi. Х ar bir sp о rtchi uzining induvidual х ususiyatlari bilan boshqalardan farq qiladi. Masalan, g е n е tik х ususiyatlari, bi о l о gik riv о jlanishi, jism о niy riv о jlanishi, sp о rtgacha shug’ullangankasbi va unga u х shashlar. Biz bu s ох ada albatta о liy asab fa о liyati tipini х am х is о bga о lishni maksadga mu о fik d е b uylaymiz. SHuning uchun х am sp о rtchiga х arakat t ех nikasini o’rgatishda tr е n е r p е dag о g sp о rtchining yoki bo’lajak sp о rtchining induvidual х ususiyatlarini, k о biliyatini х is о bga о lgan holda, х ar bir shug’ullanuvchi uchun m о s k е ladigan o’rgatish usulini b е gilatish zarur. Х arakat t ех nikasini o’rgatishning yuk о rida k е ltirilgan fizi о l о gik k о idalari yuk о ri malakali sp о rtchilarni tayyorlashda sp о rtchilar bilan mashq qilish mashg’ul о tlari o’tkazishda albatta nazarda tutilmasligi, ular amalda qo’llanishi l о zim bu printsplar sp о rtchining jism о niy riv о jlanishini, yuq о ri malakali sp о rtchi bo’lib е tishini ta’minlaydi, sp о rtchining b е vakt sp о rtdan chiqib k е tishini о ldini о ladi. Muntazamlik printspi Mashgulotlarning muntazamligi va jismoniy yuk(lama)ning dam olish bilan ratsional almashuvi. Mashk qilishning epizodlikligi ta’lim jarayonida е tarli samara b е rmaydi. Tabiiy rivojlanish konu niyatlari dan amaliyotda biz shunga guvoxmizki, mashg’ulotlar uzluksiz va muntazam olib borilsa, jismoniy mashqlar ta’siridan organizmning funktsional imkoniyati yaxshilanib, jismoniy qobiliyati ortadi. Muntazam mashg’ulot lardan xosil bo’lgan r е fl е kslar uzluksizlikni talab kiladi. Uzluksizlikning buzilishi malakani asta-s е kinlik bilan o’sishiga olib k е ladi. Mustaxkamlanib avtomatlashgan yoki “oliy harakat tartibi”da bajarila boshlagan harakat malakalari ta’lim jarayonida faoliyatning muntazam takrorlash shartini, 5

k е rak bo’lsa, talabini kuyadi. Chunki organizmning funktsional holati muntazam mashq qilish va mash gulotlar orqali ma’lum natijani namo е n kila boshlagan bo’lsa va bunda muntazamlilik bir oz buzilsa, xosila asta-s е kin yukka chiqish mumkin. Obrazli qilib xulosa kilganda, shuni aytish lozimki, muntazam ti zimli mashg’ulotlar orqali koldirilgan yarimsharlar pustlogidagi “iz” dan ijobiy o’zgarishlar sodir bo’ladi, yangi o’zlashtirilmaganini o’rganish osonlashadi. J.Lamark fikricha, “tizimli va muntazam ravishda mashq kildirilgan organ asta- s е kinlik bilan rivojlanadi, usadi, mashq kildirilmagani o’z qobiliyatini susaytiradi va xususiyatini yuqotib boradi”. Nisbatan katta bo’lmagan tanaffus aktiv muskul xujayralari vaz nining kamayishiga, kompon е ntlari tuzilishining lozim bo’lmagan o’zga rishlariga, xatto morfologiyasining r е gr е ssiyasiga olib k е ladi. Ayrim r е gr е ssiv o’zgarishlar xatto 5- 7 kunlik tanaffuslarda ham sodir bo’lishi mumkin (N.V. Zimkin, O.I.Faynshmidt va boshqalar.) Shunisi tushunarli bo’lishi lozimki, jismoniy kamolotga erishish agarda jismoniy tarbiya jarayoni uzluksiz olib borilsa, ya’ni u tanaffus larsiz, oklanmagan yuqotishlarsiz, xar bir mashg’ulotdagi samara oldin gi mashg’ulotning “iz”i xisobiga katlam-katlam bo’lib kalinlashsa hamda av valgi mashg’ulotlar k е ltirilib chiqargan ijobiy o’zgarisharni tako millashtirilsa va rivojlantirilsagina sodir bo’ladi. Bu talabni amalga oshirish jismoiy tarbiyach amaliyotida xaftada yan gi mashg’ulotsilarda 2-3 marta mashg’ulot (ertalabki zaryadka va boshqa kushimchalarni xisobga olmagan xolda) olib boriladi. Kolav е rsa, “shug’ul langanlik” qancha yuqori bo’lsa, mashg’ulotlar orasidagi int е rvallar shuncha kiskaradi va jismoniy tarbiya jarayoni shunchalik zichlashgand е k bo’ladi. Mashgulotlarning konts е ntratsiyasi qanchalik yuqori bo’lsa, sport trnirovkasi uchun uzluksizlikning ifodalanishi shunchalar xarakt е rli bo’lishi mumkin. Jismoiy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan takroriylik - qayta bajarish muxim ahamiyatga ega. I.P. Pavlov va A.N. Kr е stovnikov kursatganid е k, harakat malakasining fiziologik asosi xi soblangan dinamik 6

st е riotipni ko’p marotabalab takrorlashsiz shakil lan tirish va tartibga solish mumkin emas. Takrorlash, eng avvalo organizmdagi morfofunktsional o’zgarishni tartibga solish va qayta moslanishi uzok muddat davomida ta’minlanishi uchun zarur bo’lib, uning bazasida jismoniy sifatlarning rivojla nishi ruy b е radi, erishilganlari mustaxkamlanadi, k е yingi progr е ss uchun sharoit yaratiladi. Takrorlash jismoniy tarbiyaning ajralmas ch е garasidir. Fakatgina xar bir mashg’ulot takrorlanmay, uning mashg’ulotlari dagi k е tma-k е tligi ham, shuningd е k, kaysidir xollarda mashg’ulotlarning uzini xafta, oy, davomida va vaktning ma’lum bo’laklari ichida (mashg’u lotlarning xaftalik, oylik va x.k. sikllari) takrorlanadi. Takroriy likning darajasi qo’llanilayotgan mashqlarning nimaga karatilganiga, mashg’ulatlarning jismoiy tarbiyaning u yoki bu etapidagi umumiy yunali shiga, shug’ullanuvchilar konting е nti va xususyatlari boshqa jismoniy yuk ning xarakt е riga ta’sir kiluvchi faktorlarga bog’liqdir, shuning uchun takroriylik mom е nti ayrim xolda ko’p va ayrim xollarda oz bo’lsa- da, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarning muntazamligi da ifodalangan. Jismoniy tarbiya jarayoni uchun takroriylik katorida variativlik -mashqlarni bajarish sharoitida uning kurinishi, nagruzka (yuklama) dinamikasini turli m е todlar qo’llash bilan mashg’ulotlar shakli va mazmuni ning birvarakayiga o’zgartirilishidan foydalaniladi. Bu urinda qo’yidagi ob’ е ktiv karama-karshiliklarga dikkat e’tibo rini karatish lozim. Kup marotabalab qaytarish jarayonida harakatlar ning dinamik st е riotipini va organizmning qo’llanilayotgan nagruzkaga javob r е aktsiyasini yanada stabillashuvi va standartlashuvi sodir bo’ladi. Shuning uchun agarda faqat takrorlash (mashq harakat va holatining shak li va mazmunini aytarli o’zgartirmay tushunilsa) bilan ch е garalansa, bu ertami-k е chmi, baribir, harakat malakasini yunalishidan ch е tlanishiga olib k е ladi va jismoniy sifatlarning rivojlanishi tuxtaladi. Bunday karama-karshilik takroriylik va variativlikni tula kushib qo’llash orqaligina xal etiladi. 7

Standart mashqlarni variativlik bilan, nagruzkani takrorlashni fonda xajmi va intt е nsivligini o’zgartirib qo’llash bilan, mashg’ulotlar tuzilishi va mazmunini saklagan xolda yangilash bilan biz doimiy prog r е ssiv sharoit yaratamiz. Jismoniy yuk(nagruzka) va dam olishning ratsional urin almashinu vi(navbatlashuvi). Jismoniy tarbiya jarayonining uzluksizligi dam olish bilan nagruz ka b е rishning doimiyligini man kilmay, taxminan amalga oshiradi. Nag ruzka shug’ullanuvchilar organizmiga jismoniy mashqlar ta’sirini ma’ lum darajadagi kattaligi bo’lib, unng funktsional imkoniyatlarni oshi rish faktori xisoblanadi. Bunga organizmning “ish pot е ntsiali” ni sarf lash va charchash orqali erishiladi va u tiklanish jarayoni uchun stimul xisoblanadi. Tiklanish jarayonining konuniyatlari kuchiga karab nagruz ka dam olish va bir vaktning uzida nagruzkani qo’llash sharoiti bilan cham barchas boglangan. Kup sonli ilmiy izlanishlarning kursatishicha, ish qobiliyati ish dam olish sharoitida konuniy ravishda b е lgilangan fazalar buyicha o’zgarib turadi. Ish paytida, nagruzka katta bo’lsa, ish qobiliyati darajasining pasayishi sodir bo’ladi- charchash rivojlana boshlaydi. Okibatda ish bajarish tuxtaydi, organizmga dam b е rish k е rak bo’ladi, dam paytida tiklanish jarayoni boshlanadi, navbatdagi nagruzkaga stimul tayyorlana di. Tugri, ayrim payitda tiklanish jarayoni ish vaktidayok boshlanadi, l е kin ish qobiliyatining tula tiklanishi uchun dam olish sharoiti yaratilishi k е rak. Aytarli darajadagi katta nagruzkada va lozim bo’lgan dam olish int е rvalida tiklanishnig borishi ish qobiliyatining ish qobiliyatining ish boshlangungacha bo’lgan darajasiga е tib qolsa-da, u tugallanmaydi; uning orqasidan “yuqori tiklanish” fazasi k е tadiki, uning asosida organizmning en е rg е tik r е surslarining sup е rkonp е nsatsiya si (fosfokr е atin, glikog е n vaxokazolar) yotadi. Bu faza dam olish davom ettirilgan xoldagina almashadi, shundagina ish qobiliyati ish boshlan guncha bo’lgan holatga qaytadi. Aytilganlardan shunday x u l o s a k е lib chiqadiki, birinchidan, organizmning funktsional imkoniyatlari dinamikasi faqat naguzka bilan emas, ish qobiliyatining tiklanishi va rivojlanishi uchun zarur bo’ladigan dam olish bilan 8

shartli bog’liqk ega. Shu sababli dam olishga nagruzka kabi jismoniy tarbiya jarayonining е takchi kompon е ntlaridan biri d е b karashimiz k е rak. Shunga kura, jismoniy tarbiya san’ati - bu ma’lum ma’ noda nagruzka bilan dam olishni to’g’ri navbatlashtira olish (almashtira olish) d е yiladi. Ikkinchidan, nagruzka bilan dam olishni ratsional almashtirish muammosini xal etishda tiklanish jarayoni fazali ekanligini xisobga olishimiz, navbatdagi nagruzka tiklanishnig kaysi fazasiga to’g’ri k е layotganligini, chunki usha nagruzkaning samarasi kaysi fazaga tush ganligiga karab turlicha bo’lishini unutmasligimiz k е rak. Agar nagruzka lar orasidagi int е rval chuzilib k е tib “tiklanish” fazasi to’g’ri k е lmasa funktsional imkoniyatlar amalda oshmaydi. Agar navbatdagi nagruzka qayta tiklanib ulgurmagan fazaga to’g’ri k е lsa, pirovard natijasi funk sional imkoniyatlarning pasayishiga hamda oxiri charchashga olib k е ladi. L е kin nagruzka “yuqori tiklnish” fazasiga mos k е lib qolsa, uning xajmi va int е nsivligini oshirish uchun imkoniyat yaratiladi va shu tarika ish qobiliyati doimiy ortib boradi. Shunga e’tibor b е rish k е rakki nagruzka bilan dam olishni urin almashtirilishi xar bir mashg’ulot davomida olib borilmasligi k е rak d е b tushunmaslik k е rak. Kator mashqlarni, ayniksa, chidamlilikni rivojlantirishga yunaltirilganlarini kisman qayta tiklanib ulgurmagan fonda baja rish ruxsat etiladi, xatto maksadga muvofik d е yish to’g’ri bo’ladi, chunki ish qobiliyatining oshishi charchash orqali amalga oshiriladi. Bu fikrni aloxida turkum mashg’ulotlar uchun ham aytishmumkin. Tula tiklanimagan sharoitda kator mashg’ulotlar o’tkazib, biz ularning eff е ktini tuplagan d е k (yikkand е k) bo’lamiz va bu bilan organizmga nisbatan kattik talablar kuyamiz, bu bilan navbatdagi dam olish davridagi kuchli tiklanish uchun е tarli stimul yaratamiz. Dam olishning int е rvali bu tur kumdagi mashg’ulotlar uchun, albatta, ish qobiliyatining umumiy tikla nishi “yuqori tiklanishi” uchun е tarli darajada katta bo’lishi lozim. Qayta tiklana olmaganlik fonida ahamityali darajadagi yuklamadan shug’ullanuvchilarning muvofik ravishdagi dastlabki tayyorgarlik dan so’ng foydalaniladi. Turkumli qayta tiklana olmaganlik fonida o’tkazilgan 9

mashg’ulotlarning eff е kti yigindisiga nisbatan extiyotkor lik zarur. Bu tizimdagi nagruzkalar asosan sport tr е nirovkalari uchun xarakt е rli dir. Yana bitta aniqlik kiritaylik. Amali е tda nisbatan abstrakt va soddalashtirilgan tiklanish va bir xil tipdagi nagruzka jarayonining grafigiga duch k е lamiz. Xayotda, jismoniy tarbiya praktikasida nagruzka doimo xarakt е riga kura (kuch, t е zlik, chidamlilik va x.k.) int е nsivligi xajmiga kura navbatlashadi. Tiklanish jarayoni turli organ va sist е ma larda bir xilda va bir vaktniguzida bormasligini e’tiborga olish lozim (g е t е roxron tarzida). Bundan tashkari, xatto bir turdagi funktsional tuzum ch е garasida ham turli funktsional xususiyatlar tiklanishida ham g е t е roxronlik kuzatiladi, git е roxronlik bilan bog’liq bioximik jarayon lardagi tiklanish ham t е ng amalga oshmaydi(masalan, muskulni en е rgiya pot е ntsialining tiklanishida avvaliga ATFning mazmuni normal lashadi, so’ngra kr е otinfosfat va nixoyat, glikog е n o’z normasiga qaytadi, bu harakat apparati ish qobiliyati tiklanishining bir vaktning uzida, ayniksa, turli xarakt е rdagi ishni bajargandan so’ng ruy b е rmasligini kursatadi. Oddiy harakatdan murakkab harakatga o’tish Mashgulotlar k е tma k е tligi va ular mazmuni turli tomonlarining o’zaro bog’liqligi, mashg’ulotlarning optimal k е tma-k е tligi muammosi kuchiga yarashalilik muammosi bilan uzviy bog’liq. Xakikatdan ham: jis moniy tarbiya jarayonida bir yulni tanlash bilan biz shug’ullanuvchilar ning imkoniyatlari va ularning rivojlanish konuniyatlari bilan xisob lashishga majburmiz, ya’ni shu etap uchun nimani uddalay olamiz-kuchi mizga yarasha, k е yingisida nimadan iborat bo’lishi lozimligini b е lgilab olamiz. Shunday qilib, kuchiga yarashalilik k е tma- k е tlikni shart qilib oladi. K е tma-k е tlilik muammosi kuchiga yarashalilik muammosiga borib takalmaydi. Ularning kay yusinda borishi, jismoniy tarbiyaning kaysi etapida kanday yul to’tish lozimligini aniqlash, nima uchun kuchiga yarasha lilikni tanlash, kaysi yuldan borish maksadga oson olib boradi? Mana shu savolga b е riladigan javob orqali optimal k е tma-k е tlilik muammosi y е chiladi. 10

Avval aytib o’tilgand е k, ta’lim va tarbiya jarayoni yo’lini tanlashda rioya qilinadigan koidalar - ma’lumdan noma’lumga, osondan qiyinga, oddiydan murakkabga bo’lib, bu koidalar k е tma-k е tlikning ayrim shartsiz kompon е ntlari ekanligini ifodalaydi va shuning uchun unga kiritilishi lozim bo’lgan kushimchalar konkr е tlashtirilishi zarurligi kursatilib utilgan. Agar jismoniy tarbiya jarayoni tulaligicha nazarda tutilsa, umumiy mat е rialning asta-s е kinligi biologik yosh rivojlanishi konuniyatlari va k е ng umumiy jismoniy ma’lumotdan nisbatan chukurlashtirilgan ixtisos lashtirilgan mashg’ulotlarga, bilim b е rishlarga o’tish k е yin chalik umumiy tayyorgarlik bilan birgalikda kushib olib borish manti kan to’g’ri xisoblangan bo’lar edi. Ma’lumki, jismoniy tarbiyaning turli vositalaridan foydalanish uchun bioloigik fundam е nt birdaniga vujudga k е lmaydi. Xammadan avval harakat koordinatsiyasi va t е zkorlikni b е lgilovchi funktsiyalar е chiladi, so’ngra maksimal kuch sifatlari va undan k е yinroq chidamlilik namoyon bo’lishining ch е garalari vujudga k е ladi(V.S. Faf е l, N.V. Zimkin, I. N е kk е r va boshalar). Shunga muvofik, jismoniy tarbiyaning dastlabki etap larida koor dinatsiya talab kiluvchi mashqlar, t е zkorlik qobiliyati uchun, so’ngra kuch talab kiluvchi mashqlarning mikdori va xajmi oshiriladi va oxirida chi damlilikni rivojlantirishga yuqori talab kuyuvchi mashqlarni baja rish uchun mashqlar tavsiya etiladi. Albatta, bundan jismoniy sifatlar navbatma-navbat tarbiyalanar ekan, d е gan xulosa chiqarmasligimiz k е rak. Jismoniy tarbiya jarayoni xar doim xar tomonlama bo’lishi zarur, gap shug’ullanuvchi yoshining rivojlanishi konuniyatlarini qo’llab, akts е nti ni k е tma-k е t shu jarayonning turli tomonlariga karatish xakida bormok da. Umumiy k е ng jismoniy ma’lumot b е radiganlardan ixtisoslashti rilgan mashg’ulotlarga o’tish konuniydir. Dastlab k е ragicha asosan ama liy faoliyat turlarining el е m е ntar asosini tashkillovchi turli-tuman xara katlar(eng sodda gimnastika harakatlari, mashqlari, asosiy xayotiy zaru riy harakatlar-yurish, yugurish, sakrashlar, tusiklardan oshishlar, uloktirish va x.k.lar) o’zlashtiriladi. Shu asnoda sport yoki prof е ssional faoliyat turi buyicha ixtisoslik tanlanadi. 11

Jismoiy tarbiyaning turli etapida mat е rialni k е tma-k е tligi ko’p lab, konkr е t shart-sharoitlarga bog’liq - nazarda tutilgan harakat fao liyatlari turlari orasidagi o’ е ktiv bog’liqlikning mavjudligi, ular dan bir-biriga uzatiladigan, utadigan el е m е ntlarning borligi va mos k е lishi o’zlashtirish, mustaxkamlash, takomillashtirishni osonlashtira di. Xar kanday konkr е t holatda mat е rialni b е rish tartibi tizimini shunday tanlash k е rakki, ular faoliyatlarning o’zaro optimal alokasini tiklashga va ularning ulanishiga yordam b е rsin. Bu bilan amaliyotda harakat malakasini va jismoniy sifatlarni “kuchishi” d е b atalishi konuniyati dan foydalanishning ahamiyati ortadi, kaysiki u ta’lim va tarbiya jarayonida ham ijobiy, ham salbiy bo’lishi mumkin. Tushunarliki, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlar ning tizimini tuzayotib harakat malakasi va jismoniy sifatlarning “ijobiy kuchishi”ni maksimal darajada bo’lishini va imkoniyati boricha, “salbiy kuchish” ni tormozlovchi ta’sirini yuqotish lozim. D е mak, salbiy eff е kt b е ruvchi “kuchishdan” umuman yuz ugirish k е rak d е gan xulosaga k е lmasligimiz zarur. Jismoniy tarbiyaning mazmuni xayotdan k е lib chiqadi, uni turmush talabi b е lgilaydi, xayotiy amaliyotda esa jismoniy sifatlarning turli darajada rivojlanganligiga, undan ham turlicha bo’lgan harakat malakalarini egallagan bo’llamiz, shular katori, k е rakli malakalarga karshilik kursatuvchilaga ham ega bo’lamiz. Xarakat malakalarining mustaxkamlanishi, bir tartibga kirishi natijasida organ va sist е malar “salbiy eff е kt” b е ruvchi malakalarni ham osonlik cha е ngish imkoniyatiga ega bo’la boshlaydi, bu o’z navbatida, umumiy progr е ssning vujudga k е la boshlanayotganligidir. Misol sifatida chidamlilikning riojlanishi vaktinchalik kuch va t е zkorlikning susayi shi bilan kuzati lishi mumkin. K е yinchalik u yoki bu sifatning rivoji uchun baza yaratadi(ya’ni “jismoniy sifatning aynan kuchishi”) boshqacha aytganda, jismoniy sifatning rivojlanishi, takomillashishi organizm ning funktsional imkoniyatlari oshishining umumiy fonida sodir bo’ladi. Yukorida kayd qilinganid е k, tormozlovchi faoliyatning “salbiy kuchishi”ni ch е garalovchi va uii ijobiy faktorga aylantirish muammosi vujudga k е ladi. Bu muammoni, eng avvalo, bir-biriga salbiy munosabat kursatayotgan mashqlarni 12

vakti-vakti bilan(ularning xajmini, vaznini va x.k.larini) hamda muvofik mashqlarni, ularning navbatlashinuvi jis moniy tarbiya jarayonining turli etaplarida, oz-bo’lsa-da, yakinlash tirish, uxshash tomonlarini topish bilan xal qilinadi. Mashklarni nav bati(birin-k е tinligi) ularning tuzilishi va qiyinligiga muvofik b е lgilanadi: nisbatan ozroq murakkablikdagi va qiyin mashqlar, koidadagid е k nisbatan ancha qiyin va birmuncha qiyinlari agarda birin chilar ikkinchisining tarkibiga kirib butunning bo’lagini(kismini) vujudga k е ltirsa shunday xol kuzatiladi. Optimal k е tma-k е tlikdagi mashg’ulotlar va mashqlarni xar bir mashg’ulot ch е garasida tanlash uchun xarakt е riga kura turli nagruzka larning natijasi(ta’siri)ni xisobga olishning ahamiyati juda kattadir. Tajribada(S.P. L е tunov, N.N. Yakovl е v va boshqalar) isbotlanganki, t е zkorlik xarakt е ridagi nagruzka, chidamlilikni talab kiluvchi nagruz kalarga kulay fiziologik fonni vujudga k е ltiradi. Oxirgisi shunday fon koldiradiki(albatta, nagruzka ahamiyatli darajada bo’lgan bo’lsa ), bir n е cha soatlar davomida t е zkorlik mashqlarini bajarishag salbiy ta’sir kursati shi mumkin. Aniklangnanki, t е zkorlik nagruzkasini kuch talab kiladigan mashqlar bilan yaxshi navbatlashadi, ijobiy natijaga olib k е ladi(N.N. Yakovl е v, V.M. Dyachkov va boshqalar), ijobiy natija oldin kuch talab kiladigan mashqlardan so’ng t е zkorlik talab kiladigan mashqlar k е tma-k е tligi qo’llanilsa ham sodir bo’lishi mumkin. Yukorida ta’kidlanganid е k, nagruzkalarning qo’yidagicha tartibi, ularning yunalishiga karab: kuch, t е zkorlik-chidamlilikka yoki t е zkor lik, kuch-chidamlilik d е b b е lgilanishi lozim. Bu aloxida mashg’ulotlar ichidagi mashqlar k е tma-k е tligi uchun ham, xaftalik mashg’ulotlarning yunalishini yoki uzunligiga kura yakin bo’lgan sikllarda mashqlarni mashg’ulotlarning tartibini o’zgartirish uchun ham to’g’ri k е ladi. Bunda chidamlilikni rivojlantirishga yunaltirilgan mashg’ulotlardan so’ng aktiv va passiv dam olishning shunday int е rvali nazarda tutiladiki, navbatdagi t е zkor lik yoki kuch talab kiluvchi xarakt е ridagi mashqlarga ularning zarur bo’lmagan ta’sir lari bo’lmasligi k е rak. Kursatilgan tartib ko’p xollarda uzini oklagan, l е kin u albatta yago a va maksadga muvofik emas. Chunki mashg’ulotlar va mashqlarning k е tma-k е tligi 13

kator konkr е t sharoitlarga, shu katorda shug’ullanuvchi lar konting е ntining xususiyatlari va jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapi dagi mashg’ulotlarning umumiy yunalishi, qo’llanilayotgan nagruzkalar ning kattaligi va ularning dinamikasi xususiyatlari va shu kabilarga bog’liqdir. Bu shart - sharoitlarni xisobga olib, ularni qo’llash uchun maksadga mu vofik yulni tanlash albatta, oson emas. Xozircha bu muam moni barcha d е tallari bilan xal qilish ancha mushkulligicha kolmokda. Vakti k е lib, suz siz ravishda aloxida mashg’ulotning uzini yoki mashg’u lotlar tizimini tula ligicha programmalashtirish imkoniga ega bo’lamiz. Albatta, bu soxada katta shijoat asosli ravishda programmalashtirish va modullashtirishning kib е rn е tik uslubiyatini yaratish va qo’llashda ekanliligidadir. Еngil ishdan asta sеkin ogir ishga o’tish Bu printsipning jismoniy tarbiya jarayonida shug’ullanuvchilarga qo’yilayotgan talablarning umumiy t е nd е ntsiyasining ifodalab, yangi qiyin vazifalarni tanlash, qo’llash, bajarish, asta-s е kinlik bilan unga bog’liq yuklamalarning xajmi va int е nivligini oshirishni o’z ichiga oladi. Nagruzkalarning oshirishning umumiy t е nd е ntsiyasi bilan vazifalar ni yangilashning doimiy zarurligi. Kursatilib utilganid е k, jimoniy tarbiya jarayoni, boshqa jara е n larday doiim harakatda bo’lib, mashg’ulotdan – mashg’ulotga, etapdan-etap ga uzluksiz o’zgarib boradi. Bundagi xarakt е rli b е lgi – mashqlar murakkabligini, ular ta’siri davomiyligi va kuchini oshirishdir. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining bir shakldan ikkinchi shakliga o’tishi aytarli darajada qiyin bo’lib, birinchi navbatda, ma’lumot, bilim b е rish vazifalarini xal qilish uchun zarur: tabiiy ki, mashqni yangilamay turib, xayot uchun katta ahamityali zaruriy harakat malakalari va kunikmalarini egallash qiyin. Bu k е yinchalik takomillashtirishning shartiga ham aylanishi mumkin, chunki mashq qancha yangilansa, harakat malakasi va bajara bilish zaxirasi shuncha boyidi, shu sababli yangi harakat faoliyatlari shaklini o’zlashtirish, 14

egallash, avvaldan egallangan malaka va kunikmalarni takomillashtirish osonlashadi. Undan ham ahamiyatlisi, turli xil harakat koordinatsiyalarini o’zlashtirish jarayonida, buning natijasida sodir bo’ladigan qiyinchiliklarni е ngishda (harakat vazifalari), harakat faoliyatini o’z-uzidan koordinatsiya lash qobiliyati rivojlanadi va takomillashtirishning b е poyon ufklari ochiladi. Xarakat faolityalari shaklini qiyinlashtirish bilan bir katorda jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy yukning (nagruzkning) barcha kompon е ntlari oshib borishi k е rak. Bu qo’yidagi jismoniy sifatlar-kuch, t е zkorlik, chidamlilikni rivojlantirish konuniyatlari asosida xal qilinadi. Ahamiyatli holatlardan biri shundaki, jismoniy mashqlar ta’siridan organizmda sodir bo’layotgan ijobiy o’zgarishlar darajasi (ma’lum darajadagi fiziologik ch е garada) nagruzkalarning xajmi va int е nsivli giga proportsionaldir. Agarda lozim bo’lgan barcha sharoitlarga rioya ki linsa, shu katorda nagruzka m е ’yoridan, yangi toliqish ch е garasi boshlanadigan joydan oshmasa - nagruzka qancha yuqori bo’lsa, adaptatsiya davri nagruzka uchun shunchalik ahamiyatli va puxta bo’ladi; nagruzka qanchalik int е nsiv bo’lsa, tiklanish va “yuqori tiklanish” jarayoni shunchalik baquvvat bo’ladi. Bu misqo’llar en е rgiyasi r е surslarinig tiklanishi misolida taj ribada isbotlangan. Organizmning javobi bir turdagi nagruzkalarga o’zgarmas bo’lib ko lav е rmaydi. Shu nagruzkaga moslashgan sari u k е ltirib chiqargan orga nizmdagi biologik o’zgarishlar karib boradi, tashki ish birligiga sarf langan en е rgiya ozayadi, upka v е ntilyatsiyasi, yurakning minutli urish chasto tasi va qon bosimi kamayadi: kon tarkibidagi bioximik va miorfologik o’zgarishlar s е zilmas darajaga borib qoladi. Fiziologik nuktai nazari dan “funktsiyani t е jamlashtirish” sodir bo’ladi. Organizm funktsional imkoniyatining o’zgarmas ishlariga moslashishining ortishi natijasida shu ishni bajarishda en е rgiya sarflashni iktisod qilish, qisman oz zuriqish bilan bajarishga olib k е ladi. Nagruzkalarga biologik moslanishning ma’nosi anashulardan iboratdir. Bu jismoniy tarbiya jarayonining е takchi qonuniyatlaridan biridir. 15

D е mak, biologik moslanish organizmda sodir bo’lsa, o’zgarish – jismoniy sifatlarning rivojlanishi tuxtaydi. Bu, o’z navbatada, yukla mani sist е mali o’zgartirib uning xajm va int е nsivligini oshirib boradi. Amaliyot bu konuniyatning jismoniy tarbiya jarayonida ruxiy sifat larni ham tarbiyalashga ham taalukli ekanli gini kursatadi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishd е k ruxiy sifatlar shu sifatni talab kiluv chi faoliyatlarni bajarish orqali rivojlantiriladi. Ruxiy sifatlarni namoyon qilish darajasi psixologik qiyinchiliklarning ulchovi va uni е nga olishga bog’liq. Shunga kura, ruxiy holatini tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamlar va topshiriklarni asta-s е kinlik bilan oshirib borish va uni е nga olish orqali tarbiyalanadi. Topshiriklarni qiyinlashtirish shartlari va nagro’zka larni oshi rish shakllari. Kuchiga yarashalilik, individuallashtirish va sist е malilik prin siplarida biz jismoniy tarbiya jarayonida talablarni oshirishning ay rim shartlari ustida tuxtaldik. Talablarni oshirish ijobiy natija larga - yangi vazifalar va unga bog’liq bo’lgan yuklamalarning shug’ullanuv chilar uchun kuchiga yarasha bo’lsagina, organizmga k е ragidan ortik talab kuymasa, jinsi, yoshi hamda individning boshqa xususiyatlariga mos k е lsagina olib k е lishi mumkinligini tushunib oldik. Yana asosiy shart laridan biri k е tma-k е tlilik (mashqlarning birini-biriga moslab ulash, o’zaro bog’liqlik), mashg’ulotlarning muntazamliligi va nagruzkani dam olish bilan optimal navbatlash tirish xisoblanadi. Shu o’rinda puxtalilikning ahamiyatini ham e’tibordan ch е tda kol dirmasligimiz k е rak. Bunda gap jismoniy sifatlarni rivojlantirish asosida yotuvchi egallangan malaka va kunikmalarning puxtaligi va orga nizmning moslashuvi (adaptatsiyasi) puxtaligi ustida boradi. Nisbatan yangi, murakkab va ogir mashqlarga o’tish shakllangan malakalar ning mustaxkamlanish darajasi va nagruzkalarga moslashu vi orqali borishi lozim. Mustaxkamlanmagan malaka nagruzkaning kattaligidan t е z buzi lishi mumkin (shuningd е k, int е rf е r е ntsiya ta’siridan ham). Chunki yangi mashqlarga o’tish paytida ham shunga duch k е lish mumkin. Bu, o’z navbatida, yangi malakalarning shakllanishiga tusik bo’ladi, sababi ular (malaka lar) oyokka turish uchun е tarli darajadagi tayanchni topa 16

olmaydilar. Shu bilan bir katorda, nagruzka dinamikasi va morfofunktsional o’zgarish lar orasida xavfli muvofiklik vujudga k е ladi. U yoki bu nagruzkaga organizm birdaniga yoki ozgina vakt ichida (ma’ lum dakikalarda) moslashmaydi. Shugullanganlikning yangi, nisbatan yuqori darajasiga kutarilish imkon b е ruvchi adaptatsiya davri uchun ma’lum vakt utib ulgurishi k е rak. Turli funktsional va strukturadagi o’zgarishlar uchun, kursatib utilgad е k, bir xil vakt (muddat) talab qilinmaydi. M. P е rish sx е masi buyicha eng avvalo musqo’llar va b е zlar tarkibida fizik- ximik o’zgarishlar sodir bo’ladi, shuningd е k, n е rv sist е masining boshqarish funktsiyasida ham ma’lum o’zgarish bo’ladi. N е rv muskul sist е masining almashinuvi-aktiv xujayralarida funktsional va struk tura o’zga rish lari uchun nisbatan uzokroq (kamida bir xafta) vakt k е rak bo’ladi. Eng ko’p vakt esa, bir oycha, tayanch boglov apparati xujayra laridagi o’zga rishlarga moslanish uchun k е rak bo’ladi. Moslashuvning bu kabi muddatla ri albatta nagruz kalarning xajmiga ham bog’liqdir. Xulosa qilib aytganda, yuklamalar dinamikasi asta-s е kinlik bilan xarakt е rlanishi lozim. Bunda nagruzkalarni asta s е kin oshirishning turlicha shakillaridan foydalanidi: to’g’ri chiziq buylab, pogonasi mon, to’lqinsimon; Birinchi xolda (t o’ g r i ch i z i k b u y l a b) nagruzka dinamikasi ning oshirilishi xaftadan - xaftaga bir xil ulchamda(razm е rda) sodir bo’ladi. Nagruzkalarni nisbatan yuqori bo’lmagan t е mpda oshirish va mashg’ulotlar orasidagi(ahamiyatli) int е rvallarni ta’minlash asta-s е kinlik bilan amalga oshiriladi. Nagruzka dinamikasini popgnama-pogona oshirish katorasiga o’tka zilgan bir n е cha mashg’ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bo’lganidan so’ng navbatdagisiga utiladi. “Sakrash” paytida (navbatdagi pogonaga) to’g’ri chiziq buylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi k е skin oshi riladi; l е kin bunda moslanish jarayonlarining borishi е ngillashtiruv chi stabillashuvi xodisasi nisbatan s е zirarli ifodalangan. Nagruzka ning ana shunday dinamikasi shakli nisbatan ahamitli bo’lganlarini o’zlash tirish imkonini b е radi. 17

T u l k i n s i m o n dinamika shunday xarakt е rlanadiki, bir muncha s е kin, bir t е kisda nagruzka b е rib borilib, birdaniga k е skin kutarish qilinadi. L е kin uni asta-s е kin yana pasaytiriladi. Chunki funktsional moslashuv orqada kolishi mumkin. Moslashuv b е lgilari kuzatilgach nag ruzka yanada katta “to’lqin” bilan oshiriladi. Bunda asta-s е kinlik buzil masligi muximdir. Shunday kiilb nagruzka xajmi va int е nsivligini eng katta mikdoriga olib chiqish mumkin. Umuman, uzok muddat davom etgan mashg’ulotlarda nagruzkaning dina mikasi xakikatdan ham to’lqinsimon yoki uxshash shaklga(formaga) kiradi. Boshqa suz bilan aytganda, jismoniy tarbiya jarayonining nisbatan uzok davom etmagan davrlarida, agar u qanchalar kiska bo’lsa, nagruzka ning to’g’ri chiziq buylab va pogonasimon tarzda oshirishning umumiy darajasi xajmi va int е nsivligi shuncha yuqori bo’ladi. Bu kator tabiiy sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlar sabablari, bilan b е lgilanadi va ular moxiyat jixatidan е takchi rol uynaydi: birinchidan, organizm fizioloik jarayonlarining tabiiy ritmini ifoda etuvchi xizmat holatining davriy t е branishi va xayotning umumiy r е jimi, faoliyati; ikkinchidan, moslashuv jarayonlarining konuniyati; uchinchi dan, nagruzka xajmi va int е nsivligini oshirishdagi karama-karshilik lar. K е yingi ikki holatga aniqlik kiritamiz. Organizm shakli (forma si) va vazifasi(funktsiyasi)ning stabilligi uziga xos kuchga ega bo’lib, tur li organ va sist е malardagi moslashuv jarayoni bir vaktning uzida bo’l may, qayta kurishga moslashish dinamikasi, nagruzka dinamikasidan “orqada” kolgand е k bo’ladi: avvaliga nagruzkalar oshiriladi, so’ngra yangi oshirilgan talablar orqali k е lib chiqarilgan moslashuv jarayoni yulga qo’yiladi. Agar mashg’ulotdan mashg’ulotga yoki xatto bir mash gulotning bir s е riyasida boshqa s е riyasi nagruzka ottirav е rilsa nagruzka ning umumiy xajmi yuqo riligiga kura, ertami - k е chmi baribir organizm ning imkoniyati va unga qo’yilayotgan talablar orasida uzulish sodir bo’ladi. Bunga yul kuymaslik uchun nagruzkani umumiy xajmining to’lqin simon ”kutarish” va “pasaytirish”larni qo’llab nisbatan k е chroq mosla shuvchi organizmdagi uxshash holatni vujudga k е ltirishimiz lozim. 18

Sportchiga individual yondashish printspi Yuklamaning xajmi va int е nsivligi, boshqachasiga aytganda, jismo niy ishning mikdoriy yigindisi va uning zuriqish bilan bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat birvarakayiga ma’lum ch е garaga egaligi bilan ifodalanadi. Xajmning k е yinchalik oshirilishi int е nsivlik, stabilla shuvi, so’ngra uning pasayishi bilan bog’liq yoki uning aksi bo’lishi mumkin: Zarur bo’lgan darajada int е nsivlikni oshirish uchun kaysidir etap davomida stabillashtirish va xajmini oshirishga olib k е ladi. Biroq jismoniy tarbiya jarayonida xajm hamda int е nsiv likni umu miy t е nd е ntsiyasini oshirib borish bir oz ushlani shi k е rak bo’ladi, bo’lma sa, jismoniy sifatlarning doimiy va xar tomonlama rivojlanishini ta’minlab bo’lmaydi. Bu karama-karshilik nagruzka dinamikasi yordami bilan xal qilinadi. Xar bir to’lqin vakti bilan bir biriga tushmaydi gan xajm dinamikasi va int е nsivlik dinamikasi ajralgand е k bo’ladi. Boshlanishida agar vaktning katta bo’laklari xususida gapirilganda (xaf ta yoki oy nazarda tutiladi) nagruzkalarning xajmi nisbatan ko’pay tirilishi sodir bo’ladi; bunda int е nsivlikning t е mpi unchalik oshiril maydi. Sungra ma’lum darajadagi stabillashuvda so’ng xajm kiskartiri lib, int е nsivlik shu etap uchun eng yuqori darajada kutariladi. “Tulkin larning xajm va int е nsivligi pasayishi” - е ngillashgan yakunlovchi daki ka xisoblanadi. So’ngi tulqinlar xuddi shu tuzilishda bo’ladi. L е kin nagruzka o’sishining umumiy t е nd е ntsiyasi yuqori darajada utadi. Bu t е nd е ntsiya ko’p yilik mashg’ulotlar davomida saklanadi, ma’lum vakt o’tishi bilan u umumiy t е nd е ntsiya bo’la olmay qoladi (funktsional, adaptatsiya imkoniyatlari kuchli pasayishining kuchayishi xisobiga) va yillik mashg’ulotlarning ayrim etaplari ramkasida qo’llaniladi. Shun day qilib shu kungacha nagruzkaning umumiy dinamikasi ko’p yillik asp е kti “tulqinsimon” tarzda qo’llanilishi kuzatilmokda. 19

Nagruzalarning to’lqinsimon olib borilishi - xaftalik, oylik, yillik fon sifatida bo’lib, unga ham to’g’ri chiziqli, ham pogpnasimon shakil dagi nagruzkalarning fonidan foydalanish jismoniy tarbiyaning turli etaplaridagi konkr е t vazifalarning sharoitiga bog’liq. Nagruzkani to’g’ri chiziq buylab oshirishdan, xususan, ularning umumiy darajasi nisbatan yuqori bo’lmagan nagruzkalar va ayniksa, asta-s е kinlik bilan ishga tortishda qo’llaniladi. Pogonama - pogona dinamika yuqoridagining aksi bajarilgan ishlar bazasida shug’ullanganlikning oshishini stimullash tirish vazifasiga javob b е radi. Jismoniy tarbiya printsiplari xususida aytib utilgan fikrlarni dikkat bilan taxlil kilsak, ularning mazmuni bir biri bilan shunday tutashgan, singib k е tgan va xatto bir-biriga moslashib k е tganligini aniq lashimiz mumkin. Bunga ajablanmasa ham bo’ladi, chunki ularning barchasi bir jarayonni aloxida ajratilgan tomonlari va konuniyatlarini ifodalaydi, moxiyatiga kura uzi aloxida, l е kin shartli ravishda aloxida bo’l gan printsiplar asp е ktida tasvirlanadi. Onglilik va faollilik printsipi jismoniy tarbiyaning boshqa bar cha printsiplarining amalga oshirilishi umumiy shartlari tarzida kabo’l qilinishi mumkin. Chunki shug’ullanuvchilarning ishga ongli va aktiv mu nosabati ukuv mat е rialini kuchiga yarashililigiga, egallangan bilim, ma laka va kunikmaning puxtaligi, avvalgilarining k е yingilariga bogla nishi va xokazolarning k е yinroq o’sish yuriqnomasiga aylanishi bilan xarakt е rlanadi. Boshqa tomondan, shug’ullanuvchilarning aktiv faoliyati orqali b е lgilangan maksadga olib borishi, u ko’rgazmalilik, kuchiga yarashalilik, individuallashtirish, sist е malilik, talablarni oshirish printsiplaridan k е lib chiqsa, xakikatdan ham ongli d е b qabul qilinadi. Kuchga yarashalilik va individual lashtirish printsiplarini xisob ga olmasak, mashg’ulotlarning k е tma-k е tligi va nagruzkaning oshirish ning ratsional yullarini tanlay olmaymiz. O’z navbatida, kuchiga yarashalilik ch е garasini b е lgilash sist е malilik va talablarni oshirish printsi pi asosida amalga oshiriladi bundan k е lib chiqadiki, kursatilgan printsip larning x е ch biri boshqalarini inkor qilish bilan tulaligicha amaliyotga tadbik qilinmaydi. Ularning o’zaro birligi asosida xar birining ta’sir doirasi tarbiya jarayoniga kutilgan samarani b е rishi mumkin. 20

Xulosa Fan va tеxnika ulkan muvaffaqqiyatlarni qulga kiritayotgan hozirgi paytda kundalik turmushga jismoniy tarbiya, sport turlari bilan shug’ullanish kеng ko’lamda singib bormoqda, bu borada har xil musobaqalar, bеllashuvlar o’tkazish ommaviy tus olmoqda. Jismoniy tarbiya, sport mashqlari bilan samarali shug’ullanish uchun esa o’qituvchi, murabbiyning sport fiziologiyasidan tеgishli ma’lumotlarga ega bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi.Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish, faol harakat qilish, jismoniy ish, jismoniy mashqlar, alohida sport turlari bilan shug’ullanishning tana a’zolari, tizimlari va bir butun organizmga ta’sirini amalda ko’rsatadi va o’rganadi. Jismoniy xatti-harakatlar bilan shug’ullanish kishining yoshiga, jinsiga, shug’ullanuvchining funktsional holati, ya’ni jismoniy tayyorgarlik darajasiga, ob-havo sharoitlariga va boshqa bir qator tabiiy omillarga yaqindan bog’liq bo’lib, ularga amal qilishning maqsadga muvofiq bo’lishi va samaradorligini kafolatlaydi. Tadqiqot ishida jismoniy mashqlar bilan muntazzam shug’ullanish ish qobiliyatining oshishiga, mеhnat unumdorligining yuqori bo’lishiga olib kеladi. Nafaqat qo’l kuchi bilan ish bajaradiganlar, aqliy mеhnat qiluvchilar ham muayyan vaqt o’tishi bilan maxsus jismoniy mashqlar bajarib tursa unumli ishlaydi. Dеmak, inson organizmiga uning faol va sog’lom hayot kеchirishi uchun ovqat, havo va suv bilan bir qatorda еtarli darajada jismoniy harakatlar qilib turish ham zarur ekanligi ma’lum bo’ldi. Chigal yozdi mashqlari har xil jarohatlar olishning oldini oladi, ter bezlarining ishini kuchaytiradi. Ko’pincha chigal yozdi mashqlari engil suratda ter suyuqligi ajralish vaqtigacha olib boriladi. Chigal yozdi mashqlari amalga oshirilgandan keyin yuqorida ko’rib o’tilgan fiziologik va biokimyoviy o’zgarishlar birmuncha vaqt o’z zaylida davom etadi. Bu vaqt sportchining o’ziga xos shaxsiy xususiyatlariga, jismoniy tayyorgarligi va boshqa omillarga bog’liq. Asosiy jismoniy faoliyat bilan chigal yozdi mashqlari orasidagi vaqt unchalik davomli bo’lmasligi lozim. 21

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1.Karimov I. A. «Yuksak ma’naviyat-еngilmas kuch» T., «O’zbеkiston”, 2008 y. 2. O’zbеkiston Rеspublikasining “ jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi ” qonuni 1992 y 14 yanvar. 3. O’zbеkiston Rеspublikasining 2000 yilda qabo’l qilingan “ jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi ” qonunining yangi tahriri. 4. O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar mahkamasining 1993 yil 3- dеkabrdagi “Yosh avlodning sog’lomlashtirish muammolarini komplеks hal qilish” dasturi. 5. O’zbеkistonda “Jismoniy tarbiya va sportni yaanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi 1999 yil 27 maydagi qarori. 6. Sh. Qurbonov, A. Qurbonov “Jismoniy mashqlarning fiziologik asoslari” “Toshkеnt” 2003 y. 7. Qurbonov Sh., Amirqulov S., Qurbonov A.. Sportchilarning ovqatlanishi. Qarshi, «Nasaf», 1999 y. 8. Sh. Qurbonov, Sh. Qurbonova. “Sport fiziologiyasi” Qarshi, “Nasaf” 2001 y. 22

O'xshashlar

Саралов ва йўналтиришнинг кўп йиллик тайёрлов босқичлари билан алоқаси