Xalqaro kreditning to'lov va hisob-kitob shartlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Xalqaro kreditning to'lov va hisob-kitob shartlari

Yuklangan vaqt:

06.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.9453125 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro kreditning to'lov va hisob-kitob shartlari Reja: KIRISH 1.Xalqaro kreditning shakllari 2. Xalqaro hisob-kitoblar tushunchasi 3.Xalqaro kreditning valyuta-moliyaviy va to’lov shartlari

1 . Xalqaro kreditning shakllari Xalqaro kreditning turli shakllarini kredit munosabatlarining ayrim tomonlarini xarakterlovchi bir nechta muhim omillariga ko’ra umumiy asosda quyidagicha tasniflash mumkin: - manbalarga ko’ra tashqi savdoni kreditlash hamda moliyalashtirishning ichki, xorijiy va aralash turlari farqlanadi. Ular o’zaro yaqindan bog’liqdir hamda eksportyordan importyorgacha bo’lgan tovar harakatining barcha bosqichlariga xizmat ko’rsatadi. Tovar sotuv jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, odatda xalqaro kreditning shartlari qarz oluvchiga shunchalik yoqimli bo’ladi; - belgilanishiga ko’ra tashqi iqtisodiy bitimning qaysi biri qarz mablag’lari hisobiga qoplanishiga bog’liq holda quyidagilar farqlanadi: 1) tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’liq tijorat kreditlari; 2) har qanday boshqa maqsadlarga, shu jumladan to’g’ridan-to’g’ri amalga oshiriladigan kapital qo’yilmalarga, investitsion ob’yektlar qurilishiga, qimmatli qog’ozlar sotib olishga, tashqi qarzni so’ndirishga, valyuta intervensiyasiga ishlatiladigan moliyaviy kreditlar; 3) kapital, tovarlar va xizmatlarni chetga olib chiqilishining aralash shakllariga xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan "oraliq" kreditlar. Masalan, pudrat ishlari (injiniring)ni amalga oshirish shaklida; - turlariga ko’ra kreditlar eksportyorlar tomonidan o’z sotib oluvchilariga tovar shaklida va banklar tomonidan pul shaklida taqdim etiladigan valyuta turlariga bo’linadi. Ayrim holatlarda valyuta krediti jihozlar yetkazib berish bo’yicha tijorat bitimi shartlaridan biri bo’lib hisoblanadi va import jihozlar zaminida ob’yekt qurilishi yuzasidan mahalliy xarajatlarni kreditlash uchun ishlatiladi; - qarz valyutasiga ko’ra qarzdor mamlakat yoki kreditor-mamlakat valyutasida, uchinchi mamlakat valyutasida hamda SDR valyuta savatiga asoslangan xalqaro hisob valyutasida taqdim etiladigan xalqaro kreditlarga farqlanadi; 275 - muddatlariga ko’ra xalqaro kreditlar: qisqa muddatli - 1 yilgacha, ayrim holatlarda 18 oygacha (o’ta qisqa muddatli - 3 oygacha, bir sutkalik va bir haftalik), o’rta muddatli - 1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli - 5 yildan ziyod muddatlarga beriladigan kredit turlariga bo’linadi. Ba'zi mamlakatlarda 7 yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli, 7 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar esa uzoq muddatli bo’lib hisoblanadi. Qisqa muddatli kredit odatda

tadbirkorlarni aylanma kapital bilan ta'minlaydi va nosavdo, sug’urta hamda chayqov bitimlariga xizmat ko’rsatgan holda tashqi savdo va xalqaro to’lovlar muomalasida qo’llaniladi. Uzoq muddatli xalqaro kredit odatda asosiy ishlab chiqarish vositalariga investitsiya qilish uchun mo’ljallangan bo’lib, mashinalar va butlovchi jihozlar eksportining 85 foizi hajmiga hamda tashqi iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllari (yirik ko’lamdagi loyihalar, ilmiy tekshirish ishlari, yangi texnika joriy etilishi)ga xizmat ko’rsatadi. Agarda qisqa muddatli kreditning muddati uzaytirilsa, unda u o’rta muddatli, ayrim holatlarda esa uzoq muddatli kreditga aylanadi. Qisqa muddatli kreditlarning o’rta va uzoq muddatli kreditlarga aylanishi jarayonlarida davlat kafil sifatida faol ishtirok etadi; - ta'minlanganlik tamoyiliga ko’ra ta'minlangan va blankali kreditlarga farqlanadi. Kreditning ta'minoti bo’lib odatda tovarlar, tovarga egalik huquqini beruvchi va boshqa tijorat hujjatlari, qimmatli qog’ozlar, veksellar, ko’chmas mulk hamda qimmatliklar xizmat qiladi. Kredit olish uchun tovar garovi 3 shaklda amalga oshiriladi: qat’iy garov (tovarlarning ma'lum bir massasi bank foydasiga garov qilinadi); muomaladagi tovar garovi (ma'lum bir summadagi, tegishli assortimentdagi tovarning qoldiqi hisobga olinadi); qayta ishlovdagi tovar garovi (mazkur mahsulotlarni bankka garovga bergan holda garovga olingan tovardan mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin). Kreditor sotilishning yuqori imkoniyatlariga ega bo’lgan tovarlarni garovga olishni afzal ko’radi va ta'minot hajmini belgilashda tovar bozori kon'yunkturasini hisobga oladi. Ba'zi holatlarda kreditning ta'minoti sifatida o’rtacha bozor baholarida hisobga olingan davlat rasmiy oltin zahiralarining bir qismi ishlatiladi (1963 yilda Finlyandiyada, 1970 yillarning o’rtalarida Italiya, Urugvay, Portugaliyada). Rivojlanib borayotgan davlatlar (ayniqsa 1980 yillarning boshlarida) o’zlarining tashqi qarzlarini so’ndirish maqsadida olingan xorijiy kreditlarning garovi sifatida oltinni deponentga olishni keng qo’llay boshladilar. Biroq oltinning garovi ustidan ssudalar shakli ko’pchilik xalqaro kreditlar uchun xos bo’lgan "salbiy garov shartlashuvi" tufayli keng tarqalmadi. Ushbu shartlashuvning mohiyati quyidagichadir: agar qarz oluvchi boshqa kreditlar bo’yicha qo’shimcha ta'minotni

taqdim etsa, unda kreditor mazkur ssuda yuzasidan ham qo’shimcha ta'minotni talab qilishi mumkin. Bundan chiqdi, agar mamlakat oltin garovi ustidan kredit olgan bo’lsa, unda avval olingan kreditlarni ham oltin bilan ta'minlashni ushbu mamlakatdan talab etishlari mumkin. Shu 276 sababli ayrim mamlakatlar oltinni sotishni afzal ko’radilar. Garov kredit kelishuvi bo’yicha majburiyatning ta'minot usuli bo’lganligi sababli qarzdor tomonidan majburiyatlarning bajarilmasligi holatida kreditor garov qiymatidan kompensatsiya olish huquqiga ega. Blankali kredit qarzdorning ushbu qarzni ma'lum bir muddatda so’ndirish majburiyati ustidan beriladi. Ushbu kredit bo’yicha hujjat bo’lib odatda qarz oluvchining yagona imzosiga ega bo’lgan solo-veksel xizmat qiladi. Blankali kreditning turlari bo’lib kontokorrent va overdraft hisoblanadi. Taqdim etilishi nuqtai nazaridan qarz oluvchi hisobvarag'iga, uning ixtiyoriga olinadigan moliyaviy (naqdli) kreditlar; importyor yoki bank tomonidan trattaning aksepti shaklidagi akseptli kreditlar; depozit sertifikatlari; obligatsiya zayomlari, konsorsial kreditlar va boshqa shu kabilar farqlanadi. Kreditor sifatida maydonga kim chiqishiga qarab, kreditlar: 1) firmalar, banklar, ayrim holatlarda vositachilar (brokerlar) tomonidan taqdim etiladigan xususiy kreditlarga; 2) hukumat kreditlariga; 3) xususiy korxonalar va davlat ishtirok etadigan aralash kreditlarga; 4) xalqaro va hududiy valyuta-kredit hamda moliyaviy tashkilotlarning davlatlararo kreditlariga bo’linadi. Firma (tijorat) krediti bu, odatda bir mamlakat firmasi yoki eksportyori tomonidan boshqa mamlakat importyoriga to’lovni kechiktirish shaklida taqdim etiladigan ssudadir. Tashqi savdodagi tijorat krediti tovar operatsiyalari bo’yicha hisob- kitoblar bilan hamroqlikda amalga oshiriladi. Firma kreditlarining muddatlari turlichadir (odatda 2-7 yilgacha) va jahon bozorlaridagi kon'yunktura shartlari, tovarlar turlari va boshqa omillar bilan belgilanadi. Mashina va murakkab jihozlar eksportining kengayishi bilan mazkur kreditlar muddatlarining uzayishi yangilik bo’ldi. Firma krediti odatda veksel bilan rasmiylashtiriladi yoki ochiq hisobvaraq bo’yicha taqdim etiladi. Vekselli kredit, eksportyor tovarlarni sotish to’g’risidagi shartnomani tuzganidan so’ng o’tkaziladigan veksel (tratta)ni importyorga qarata chiqarilishini ko’zda tutadi. O’z navbatida importyor tijorat qog’ozlarini olganidan

so’ng mazkur vekselni akseptlaydi, ya'ni ushbu vekselda ko’rsatilgan muddatlarda to’lovni amalga oshirishga rozilik beradi. Ochiq hisobvaraq bo’yicha kredit eksportyor va importyor o’rtasidagi kelishuv yo’li orqali taqdim etiladi. Mazkur kelishuvga asosan tovarlarni yetkazib beruvchi sotilgan va yetkazib berilgan tovarlar qiymatini ularni sotib olgan shaxs hisobvarag'ida qarzdorlik sifatidagi yozuvi shaklida amalga oshiradi, importyor esa olingan kreditni muddatida so’ndirish to’g’risidagi majburiyatni o’z zimmasiga oladi. Ochiq hisobvaraq bo’yicha kredit tovarlarning muntazam asosda yetkazib berilishi, majburiyatlarning esa oyning o’rtasi yoki oxirida davriy ravishda so’ndirilib borilishi sharoitlarida qo’llaniladi. 277 Firma kreditlarining ko’rinishlaridan biri bo’lib importyorning bo’nak to’lovi (sotib olish bo’naki) hisoblanadi. Bo’nak to’lovi shartnoma imzolanganidan so’ng importyor tomonidan odatda buyurtma berilgan mashina, jihoz va kemalar qiymatining 10-15 foizi (ba'zida bundan ortiq) miqdorida xorijlik tovar yetkazib beruvchi foydasiga amalga oshiriladi. Sotib olish bo’nagi xalqaro hisob-kitoblar hamda eksportni kreditlashning va bir vaqtning o’zida xorijlik sotib oluvchi majburiyatlarini kafolatlashning shakllaridan biri bo’lib xizmat qiladi, chunki importyor buyurtma berilgan tovarlarni qaytarmasdan qabul qilishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarning importyor firmalari rivojlanib borayotgan mamlakatlar bilan munosabatlarda sotib olish bo’naklaridan ushbu mamlakatlardan qishloq xo’jalik mahsulotlarini olib chiqish uchun foydalanadilar. Bo’nakni taqdim etgan shaxs tomonidan shartnomaning bajarilmasligi sharoitida mazkur bo’nak, undan zararlar chegirib olinganidan so’ng, qaytariladi. Agarda shartnoma bo’nakni olgan shaxs tomonidan bajarilmasa, unda u mazkur bo’nakni, zararlarni qoplagan holda, sotib oluvchiga qaytarishi lozim. Bo’nak, shartnomadagi ikkinchi tarafga zararlarni qoplamagan holda shartnoma bo’yicha majburiyatlardan ozod bo’lish imkonini beruvchi tovon to’lovidan farqli o’laroq, shartnoma bajarilishini rag’batlantiradi. Sotib olish bo’nagi ayrim holatlarda to’lovni kechiktirish shakli bilan birgalikda teng ulushlarda va ma'lum bir intervallarda (yarim yil, yil) qo’llaniladi. Firma krediti sotuvchi va sotib oluvchi o’rtasidagi munosabatlarni ifodalasada, u odatda bank krediti bilan birgalikda harakatlanadi. Mashinalar va

jihozlar sotuvida firma krediti uzoq muddatlarga taqdim etiladi (5 yil va undan ziyod muddatlarga), bu esa eksportyorning katta hajmdagi mablag’larini ichki muomalasidan tashqariga chiqib ketishiga olib keladi. Shu sababli eksportyor odatda bank kreditlariga murojaat etadi yoki o’z kreditini banklarda qayta moliyalashtiradi. Firma kreditlari mashina va jihozlar eksportini kreditlash shartlari hamda hajmi bo’yicha kreditlash muammosini hal eta olmasligi sababli bank kreditining xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi roli o’sadi. Bank kreditlari. Eksport va importni bank tomonidan kreditlash tovarlar, tovar hujjatlari, veksellar hamda trattalar hisobining garovi ustidan ssudalar berish shaklida amalga oshiriladi. Ayrim holatlarda banklar o’zlari bilan yaqindan munosabatda bo’lgan yirik eksportyor firmalarga rasmiy ta'minotga ega bo’lmagan blankali kreditni taqdim etadilar. Xalqaro savdodagi bank kreditlari firma kreditlari oldida imtiyozga egadir. Ular oluvchiga tovarlar sotib olishda mablag’lardan keng foydalanish va sotuvchi firmalarga kredit olish uchun murojaat etmaslik imkonini beradi, hamda sotuvchilar bilan sotib olingan tovarlar uchun bank krediti hisobidan naqd puldagi hisob-kitoblarni amalga oshirish zaruratidan holis etadi. Davlat mablag’larini jalb etish va bank kafolatlaridan foydalanish evaziga xususiy 278 banklar ko’p holatlarda eksport kreditlarini 10 - 15 yillik muddatlarga bozor foiz stavkalaridan past bo’lgan stavkalarda taqdim etadilar. Biroq banklar, odatda, kreditdan foydalanishni o’z mamlakatlari chegaralari hamda o’zlari manfaatdor bo’lgan firmalar tovarlarini sotib olish zarurati bilan chegaralab qo’yadilar. Bunda bank krediti bog’langan, maqsadli kredit xususiyatlariga ega bo’lib qoladi. Bank krediti banklar, bankirlar uyi, boshqa kredit tashkilotlari tomonidan taqdim etiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha operatsiyalarni kreditlashning muvofiqlashtirilishi, yirik hajmdagi kredit resurslarini jalb etilishi hamda tavakkalchilikni tenglik asosda taqsimlanishi maqsadida banklar konsortsiumlar, sindikatlar, bank "pul"larini tashkil etadilar. Banklar eksport va moliyaviy kreditlarni taqdim etadilar. Eksport krediti bu, eksportyor banki tomonidan importyor bankiga mashinalar, jihozlar va boshqa shu kabilarni yetkazib berilishini kreditlashtirish maqsadida taqdim etiladigan kreditdir. Bank kreditlari pul shaklida beriladi va "bog’langanlik"

xarakteriga ega, chunki qarz oluvchi ssudadan faqat kreditor-mamlakatida tovarlar sotib olishda foydalanishga majbur. Banklar tomonidan 60-yillardan boshlab eksportni kreditlashning shakllaridan biri bo’lib sotib oluvchiga (5 - 8 yil va bundan ziyod muddatlarga) taqdim etiladigan kredit bo’ldi. Sotib oluvchiga taqdim etiladigan kredit Sotib oluvchiga taqdim etiladigan kreditning xususiyatli tomonlari shundaki, eksportyor banki milliy eksportyorning o’rniga xorijlik sotib oluvchini, ya'ni importyor mamlakat firmalari va uning banklarini bevosita kreditlaydi. Bu bilan importyor sotuvchi tomonidan taqdim etilgan to’lov talabnomalariga kreditor mablag’lari hisobiga, haq to’lagan hamda qarzdorlikni sotib oluvchi yoki uning banki zimmasiga olib borgan holda zarur bo’lgan tovarlarni sotib oladi. Odatda bunday kreditlar ma'lum bir firmadan tovar va xizmatlar sotib olish bilan bog’lanadi. Bunda eksportyor bitimni kreditlashda Sotib oluvchi banki (importyor) Sotib oluvchi banki (importyor) Sotuvchi banki (eksportyor) Sotuvchi (eksportyor) 279 ishtirok etmaydi, bu esa o’z navbatida eksportyor tomonidan kredit bahosini ko’tarish imkoniyatini istisno etadi. Sotib oluvchiga taqdim etiladigan bank kreditlarining qiymati, odatda, bir necha yilga, ssuda kapitallari bozoridagi qarz mablag’lari qiymatidan past darajada qayd etiladi. Mazkur kreditning muddati sotuvchiga taqdim etiladigan kredit muddatidan katta va ushbu kreditlar odatda o’rta hamda qisqa muddatli kreditlardir. Bunday holatlarda banklar sotib olingan tovarlarga haq to’lash uchun xorijlik qarz oluvchilarga kredit yo’nalishlarini ochishlari mumkin. eksportni kreditlashning taraqqiy etishi ushbu yo’nalishda bormoqda. Sotib oluvchiga taqdim etiladigan bank kreditlari sotuvchi (eksportyor)ga taqdim etiladi va firma kreditlarini siqib chiqarmoqda. Moliyaviy kredit har qanday bozorlarda va imtiyozli shart-sharoitlar asosida tovarlarni sotib olish imkoniyatini beradi. Moliyaviy kredit ko’p holatlarda tovar yetkazib berilishi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq emas va asosan tashqi qarzni so’ndirish, valyuta kursini qo’llab-quvvatlash, avuarlar (hisobvaraqlar)ni xorijiy valyutada to’latish uchun mo’ljallangandir. Yirik banklar trattaning aksepti shaklidagi akseptli kreditni taqdim etadilar. eksportyorning importyor bilan kelishuviga asosan eksportyor tomonidan chiqarilgan trattalar bank tomonidan akseptlanishi orqali

tovar uchun to’lov mazkur bank tomonidan amalga oshirilishi to’g’risida kelishadi. Jeneva veksel konvensiyasi tomonidan 1930 yilda qabul qilingan Birxillashtirilgan veksel qonunchiligiga muvofiq aksept oddiy, hech qanday shartlarsiz bo’lishi lozim. Biroq vekselning qisman summasi bilan (qisman aksept) cheklab qo’yilishi mumkin. Angliyaning veksel huquqi umumiy va cheklangan (bir nechta to’lovchidan biri tomonidan imzolangan shartli, qisman, mahalliy) akseptga yo’l qo’yadi. Akseptant asosiy qarzdor bo’lib hisoblanadi, ya'ni vekselga belgilangan muddatda haq to’lanishiga javob beradi. To’lovning amalga oshirilmasligi holatida vekselni ushlab turuvchi shaxs da'voni to’g’ridanto’g’ri akseptantga taqdim etish huquqiga ega. Banklar tomonidan akseptlangan veksellar banklararo kreditlarni taqdim etishning instrumenti bo’lib xizmat qiladi, bu esa o’z navbatida tashqi savdoni kreditlash imkoniyatlarini kengaytiradi. Bank akseptlarining bozori mavjud. Birinchi darajali, nufuzli bank tomonidan akseptlangan trattalar ssuda kapitallari bozorida oson sotiladi. Kreditlar ko’p holatlarda akseptlarning yangilanishi orqali qisqa muddatli kreditlardan uzoq muddatli kreditlarga aylanadi. Eksportni kreditlashning shakllaridan biri bo’lib akseptli-rambursli kredit hisoblanadi. Ushbu kredit eksportyor veksellarining uchinchi davlat banki tomonidan akseptlanishi hamda importyor tomonidan veksel summasini akseptant- bankka o’tkazilishi (ramburslanishi)ning bog’liqlikda amalga oshishiga asoslangan. Akseptli-rambursli kredit 280 1.Bank-akseptant tomonidan trattani akseptlash haqida topshiriq. 2.Aksept to’g’risida kelishuv. 3.Chaqirib olinmaydigan akseptli akkreditivni trattani akseptlash majburiyati bilan chiqarilishi. 4.Tovarning jo’natilishi. 4a.Tratta hisobining yuritilishi va bankka tijorat hujjatlarining berilishi. 5.Tijorat hujjatlari va trattaning akseptlash uchun jo’natilishi. 6.Akseptlangan trattaning qaytarilishi. 7.Trattaning qayta hisobga olinishi. 8.Tijorat hujjatlarining jo’natilishi. 9.Tijorat hujjatlarining importyorga ta'minot hisobiga (saqlash haqidagi tilhat) berilishi. 10.Ramburslash - veksel summasining o’tkazib berilishi va ta'minotning qaytarilishi. 11.Veksel summasining akseptant-bankka o’tkazib berilishi. 12.To’lov muddati etishi bilan trattaning haq to’lanishi uchun taqdim etilishi. Agarda eksportyor importyorning

to’lov qobiliyatiga ishonmasa yoki sotilgan tovarlar uchun tushum sifatidagi valyutani veksel muddati etib kelgunga qadar tezroq olishga manfaatdor bo’lsa, unda u importyor bilan tovar uchun to’lovni bank orqali, eksportyor chiqargan trattani ushbu bank tomonidan akseptlash shaklida amalga oshirilishi to’g’risida kelishib oladi. Mazkur kelishuv amalga oshgan taqdirda importyor o’z bankiga aksept to’g’risidagi kelishuvni tuzish to’g’risida topshiriq beradi. Akseptant-bank o’z navbatida, vekselga to’lovni o’z vaqtida amalga oshirilishi yuzasidan kafolatni talab etadi hamda eksportyor bankiga qarata tratta akseptini ko’zda tutuvchi, chaqirib olinmaydigan akseptli akkreditivni chiqaradi. Ushbu haqdagi ma'lumotnomani olganidan so’ng eksportyor tovarni jo’natadi va tratta hamda tijorat hujjatlarini yozib, ularni odatda veksel hisobini yurituvchi o’z bankiga yo’llaydi. eksportyor banki olingan tratta va hujjatlarni akseptant-bankka yuboradi. o’z navbatida akseptant-bank ushbu trattani akseptlaganidan so’ng uni eksportyor bankiga yoki mazkur bankning vakil bankiga yoki filialiga, tovar hujjatlarini esa importyor bankiga jo’natadi. Importyor banki tegishli ta'minot, odatda importyorning tovarga bo’lgan mulk huquqini sa?lovchi saqlash haqidagi tilhat ustidan importyorga tovar hujjatlarini taqdim etadi. eksportyor banki akseptlangan trattani qaytadan hisobga oladi. So’ng mazkur tratta, yuqorida zikr etilgan operatsiyada yalpi kreditor sifatida maydonga chiquvchi, jahon ssuda kapitallari bozorida muomalada bo’ladi. Akseptli-rambursli kreditning xususiyatlari va imtiyozli taraflari ham ushbulardadir. Tratta muddati etib kelgunga qadar importyor avval olingan ta'minot evaziga valyutani o’z bankiga ramburslaydi. Importyor banki tratta summasini, unga haq to’lanishidan bir necha kun avval akseptant-bankka jo’natadi. Muddati etib kelganda trattaning so’nggi egasi uni akseptant-bankka haq to’lanishi uchun taqdim etadi. o’z navbatida akseptant-bank mazkur vekselni haqiqiy hamda so’nggi egasining qonuniy ekanligiga ishonch hosil qilish uchun indosamentning ketma-ketligini tekshiradi. Akseptli-rambursli kredit tashqi savdo operatsiyalari bilan bog’liq bo’lganda eng ta'minlangan bo’lib hisoblanadi va eksportyor hamda importyor 281 o’rtasidagi hisob-kitoblarda qo’llaniladi. Bunda akkreditiv va o’tkaziladigan veksel vosita sifatida ishlatiladi.

Akseptli -rambursli kreditning limit, kreditning muddati, foiz stavkasi, rasmiylashtirilish, ishlatilish va so’ndirilish tartibi kabi shartlari oldindan tuzilgan banklararo kelishuvi asosida belgilanadi. Ta'minlanganligi esa tovarlar sotilishi bilan asoslangandir. Agarda mazkur kredit tovar yetkazib berilishi bilan bog’liq bo’lmasa, unda u sof moliyaviy xarakterga ega bo’ladi. Broker krediti ayrim mamlakatlarda (masalan, Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, Belgiya) firma va bank kreditlarining oraliq shakli sifatida harakat qiladi. Ushbu kredit tijorat tusidagi bitimlarga tijorat krediti singari hamda bir vaqtning o’zida bank kreditiga ham aloqadordir. Chunki brokerlar odatda banklardan qarz olib turadilar. Brokerlik vositachilik haqi shartnoma summasining 1/50-1/32 qismini tashkil qiladi. Broker firmalari Buyuk Britaniyada assosiatsiyaga birlashgan. Brokerlar jahon bozoridagi holat to’g’risidagi ma'lumotga egadirlar. Kredit operatsiyalarini amalga oshirishdan tashqari ular sotib oluvchilarni to’lov qobiliyatlari yuzasidan kafolatlarni ham taqdim etadilar. Zamonaviy bosqichda broker kreditlarining tashqi savdodagi roli pasayib ketdi. Tashqi savdo aylanmasining o’sishi hamda yirik hajmdagi summalarni katta tavakkalchilik asosida uzoq muddatlarga jalb etishning muammolari o’rta va uzoq muddatli xalqaro kreditlarning rivojlanishiga olib keldi. Bankirlik va aksept faoliyati bilan shug’ullanuvchi uylar hamda tijorat banklari tomonidan ishlab chiqilgan eksportni veksellar vositachiligida kreditlash tizimi tashqi savdoning o’sib borayotgan talablarini qondira olmay qoldi. Bir qator (Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya va boshqa shu kabi) mamlakatlarda mashinalar va jihozlar eksportini o’rta hamda uzoq muddatli kreditlashning maxsus tizimi yaratilgan. Ushbu kreditlash turlarining shakllari qisqa muddatli (firma, bank, davlatlararo kredit va shu kabi) kreditlashning shakllariga o'xshash bo’lishi bilan o’ziga xos xususiyatlarga ega. Iste'mol bozorlari uchun kurash borasida eksportyorlar muddati 1-5 yildan to 7-10 yilgacha bo’lgan o’rta muddatli kreditlarni veksellar orqali rasmiylashtirgan holda taqdim etadilar. Yirik kredit muassasalari uzoq muddatli xalqaro kreditlarni nazariy asosda 40 yilgacha, amalda esa 10-15 yil muddatga taqdim etadilar. Mazkur kreditlash turi bilan kapitalni o’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish orqali jalb etuvchi davlat va yarim davlat mulkiy

maqomiga ega, maxsus kredit tashkilotlari shug’ullanadi. Banklar qiymati bo’yicha teng bo’lgan tovarlarni o’zaro yetkazib berishga asoslangan kompensatsion bitimlar yuzasidan uzoq mudatli kreditlarni taqdim etadilar. Ushbu turdagi kreditlar hamma vaqt maqsadli xarakterga ega bo’ladi. Korxonani barpo etish va qayta tiklash, tabiiy resurslarni o’zlashtirish uchun mashina hamda jihozlarni 8-15 yil muddatga kreditga olgani holda qarz oluvchi 282 mazkur kreditni qurilgan va qurilayotgan korxonalar mahsulotlari hisobiga so’ndirilishini amalga oshiradi. Kompensatsion bitimlarning farqli tomoni, ularning keng qo’lamli va uzoq muddatli xarakteri hamda eksport va import bitimlarining o’zaro bog’liqligidadir. Amaliyotda "uzoq muddatli kredit" atamasi kredit muassasalarining ssudalariga aloqador bo’lib qoldi. Uzoq muddatli kreditning bir qismi bo’lib zayomlar, ya'ni davlat va xususiy korxonalar, banklar tomonidan o’z qarz majburiyatlarini chiqarish orqali milliy hamda jahon ssuda kapitallari bozorlaridan qarz mablag’larini jalb etilishi hisoblanadi. Uzoq muddatli kredit va zayomlar asosan asosiy kapitalni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, mashinalar, jihozlar eksporti, sanoat loyihalarini sotilishiga xizmat ko’rsatadi. Byudjet mablag’lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli (muddatlari 10- 15 yil va bundan ziyod) Xalqaro kreditlarning quyidagi shakllari farqlanadi: 1) Hukumatning ikki taraflama kreditlari. Davlatlararo uzoq muddatli kredit keng ko’lamlarda birinchi jahon urushi paytida vujudga keldi va o’z rivojiga urushdan so’nggi yillarda ega bo’ldi. Bunda asosiy kreditor bo’lib AQSh maydonga chiqdi. Natijada davlatlararo ziddiyatlarni kuchaytirib yuborgan hukumatlararo qarzdorlik (11 mlrd. oltin dollarlari, foizlarni hisobga olmaganda) paydo bo’ldi. Fransiya kreditni nemis reparatsiyalari hisobiga, Germaniya esa AQShdan yangi kreditlarni olish hisobiga so’ndirayotgan edi. 1929-1933 yillar iqtisodiy inqirozi davri mobaynida Germaniya va 25 ta boshqa davlatlar qarz bo’yicha to’lovlarni to’xtatib qo’ydilar. Ikkinchi jahon urushi davri mobaynida hukumatlararo qarzlar sezilarli rol o’ynamagan edi. Harbiy va boshqa turdagi materiallarning yetkazib berilishi asosan "lend-liz" (ijara) shartlari asosida, kredit majburiyatlarisiz amalga oshirilayotgan edi; 2) Xalqaro va hududiy valyuta-kredit hamda moliyaviy

tashkilotlarning kreditlari; 3) yordam ko’rsatish yo’nalishi bo’yicha, ushbu yordam shakli texnik yordam, hadyalar, subsidiyalar bilan birgalikda imtiyozli shartlar asosidagi zayomlarni ham o’z ichiga oladi. Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi qo’llaniladi. Masalan, eksportni kreditlashning odatdagi shakllari yordam ko’rsatish bilan birgalikda amalga oshiriladi. Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri bo’lib bir nechta kredit muassasalari tomonidan yirik loyihalarni qo’shma moliyalashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya institutlari qo’shma moliyalashtirishning tashabbuskorlari bo’lib maydonga chiqadi va ular ushbu operatsiyalarga odatda loyihaning eng ko’p foyda keltiradigan qismini imtiyozli asosda (foiz stavkasi bozor stavkasidan past) moliyalashtiruvchi, xususiy tijorat banklarini jalb etadilar. Qo’shma moliyalashtirishning quyidagi 2 shakli qo’llaniladi: 283 - parallel moliyalashtirish, bunda loyiha turli kreditorlar tomonidan ular uchun o’rnatilgan kvotalar me'yorida kreditlanadigan tarkibiy tashkil etuvchilarga bo’linadi; - o’z-o’zini moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyihaning ijro etilishi mobaynida ssudalarni taqdim etadilar. Kreditorlardan biri (menejerbank) loyihaning tayyorlanishi va amalga o 2.Xalqaro hisob-kitoblar deganda, turli mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va majburiyatlar yuzasidan to’lovlami amalga oshirish tizimi tushuniladi. Xalqaro hisob-kitoblarning turli shakllari mamlakatlarning yuridikva jismoniy shaxslari tomonidan keng qo’llaniladi. Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonlarining baynalmilallashuvi, xalqaro hisob-kitoblarning mazmunida yangi o’zgarishlar paydo bo’lishiga olib keldi. Xalqaro hisob- kitoblar keng kamrovli bo’lib, u eksport-import operatsiyalari, tijorat tusiga ega bo’lmagan to’lovlar - sayyohlik, sport, fukarolar tomonidan xorijiy davlatlarga pul o’tkazishlar, xorijiy davlatlarda diplomatik va savdo vakolatxonalarini ochish, uzga davlatlar hududida harbiy qismlarni saqlash hamda kapitallar va kreditlarning harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarni o’z ichiga oladi.

Har kuni jahon valyuta bozorlarida 1 trln. AQSH dollari miqdorida xalqaro hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Shuni 40 foizi AQSH dollarida amalga oshiriladi. Dunyo bo’yicha jami konvertsion operatsiyalarning 90 foizi 5 ta valyutada amalga oshiriladi. Jumladan: 1. AQSH dollari (USD). - 40% 2. evro (EURO) - 30% 3. Yaponiya ienasi (JPY). - 15% 4. Angliya funt-sterlingi (GBP). - 8-10% 5. Shveytsariya franki (SNF). -1-2%. Xalqaro hisob-kitoblar 2 guruhga bo’linadi: hujjatlashtiriladigan; hujjatlashtirilmaydigan to’lovlar. Hujjatlashtiriladigan to’lovlarga: 1. Hujjatlashtirilgan akkreditiv; 2. Inkasso bilan amalga oshiriladigan hamma to’lovlar kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlarga: 1. To’lov topshiriqnomasi; 2. Cheklar; 3. SVIFT (SWIFT) kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlami turkumlashda mezon shartlarini to’lov shartlari utaydi. Agar, har qanday hisob-kitob quyidagi 3 to’lov asosida amalga oshirilsa, bu hujjatlashtirilmaydigan hisob-kitob bo’lib hisoblanadi: l.Oldindanto’lash; 2.Tovami olgandan so’ng to’lash; 3.Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakli sifatida quyidagilami ko’rsatish mumkin: 1. To’lov topshiriqnomalari;

2. Cheklar; 3. Hujjatlashtiriladigan akkreditiv; 4. Inkasso. SVIFT (SWIFT) - bu ma'lumotlarni uzatish va operatsiyalarni amalga oshirish tizimi bo’lgani uchun, uni hisob-kitoblaming mustaqil shakli sifatida hisobga olish maqsadga muvofiq emas. MDH davlatlarida valyutalar kotirovka qilinadigan doimiy valyuta birjalarining mavjud emasligi, ushbu davlatlarning valyutalaridan davlatlararo hisob-kitoblarda foydalanishga tuskinlik qiladi. Erkin almashinadigan valyutalar (EAV) bilan hisob-kitob qilishga asoslangan tizim eng qulay tizim hisoblanadi. Lekin, EAVning etishmasligi sababli, bu tizimdan to’liq foydalanishning imkoni yuk edi. MDH davlatlari o’rtasidagi hisob-kitoblar muammosini hal qilish uchun, 1994 yilda Minskda Davlatlararo bank tashkil etildi. Bu bank kliring markazi vazifasini utashi kerak edi. Lekin, Markaziy banklarning faoliyatida muvofiqlik bo’lmaganligi tufayli, ushbu bank xakkoniy faoliyat ko’rsatmayapti. Xalqaro hisob-kitoblarda qatnashuvchi sub'ektlar bo’lib , hukumatlar, davlat organlari, Markaziy banklar, tijorat banklari, maxsus moliya-kredit institutlari (Pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari, kredit ittifoqlari, lombardlar va h.k.), korporatsiyalar, xalqaro va hududiy moliya-kredit tashkilotlari (XVF, JTTB, ETTB, ORB va h.k.) hisoblanadi. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish bo’yicha, birinchi o’rinni tijorat banklari egallaydi. Sababi shundaki, xalqaro operatsiyalarning asosiy qismi - tashqi savdo operatsiyalari va kapitallar hamda kreditlaming harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga to’g’ri keladi. Ushbu hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tijorat tuzilmalarining milliy va chet el valyutalaridagi joriy hamda depozit hisob-rakamlari, tijorat banklarida joylashgan. Markaziy banklar esa, tijorat tuzilmalariga kredit-hisob-kitob xizmatlarini ko’rsatish huquqiga ega emas. Demak, tijorat banklari orqali tijorat tusidagi operatsiyalarning asosiy qismi amalga oshiriladi.

Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirishdagi mavqei, ularning moliyaviy jihatdan mustahkamligiga, elektron aloqa tizimlari bilan yaxshi jixozlanganligiga, obro’siga, rivojlangan, keng tarmoqli xorijiy flliallar va bo’linmalari, ko’p sonli vakillik hisob-rakamlariga ega ekanligiga bog’liq. Tijorat banklarining xorijiy bank va korporatsiyalar bilan amalga oshiradigan har qanday operatsiyalari talab va majburiyatlar orqali o’tadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasidagi tijorat bankining mijozi Avstriyaga paxta tolasini eksport qildi, deylik. Bunda import qiluvchi o’z bankiga, ya'ni Avstriyadagi tijorat bankiga junatilgan tovarlar summasini to’lash to’g’risida ko’rsatma beradi. Avstriya banki to’lov summasini o’zidagi O’zbekiston bankining vakillik hisob-rakamiga o’tkazadi. Ushbu vakillik hisob- rakami,O’zbekiston tijorat banki uchun «Nostro» deb ataladi, Avstriya tijorat banki uchun «Vostro» deb ataladi. Har qanday tijorat banki har bir valyuta turi uchun bittadan vakillik hisob-rakami ochadi. Odatda, ushbu hisob-rakamlari, xalqaro hisob-kitoblarda keng qo’llanuvchi erkin almashinadigan valyutalarda ochiladi. Hozirgi kunda xalqaro hisob- kitoblarda eng keng qo’llanuvchi beshta davlatning milliy valyutasini ko’rsatish mumkin(5- jadval). Valyuta kursining doimo tebranib turishi sababli, tijorat banklari ularni diversiflkatsiya qilib turadi. Valyuta kurslarini diversiflkatsiya qilish deganda, zahiralar tarkibidagi nobarqaror valyutani sotish va ularning o’rniga barqaror valyutalarni sotib olish tushuniladi. Hozirgi kunda diversiflkatsiya, asosan, uchta valyuta - evro, Yaponiyaning ieni va Shveytsariyaning franki hisobidan amalga oshirilmoqda. 5 - j a d v a l Xalqaro hisob-kitoblarda qo’llaniluvchi asosiy valyutalar (tartib raqami valyutalarning xalqaro hisob-kitoblardagi salmogiga qarab belgilangan)

№ Valyutalarning turi Xalqaro savdo bo’yicha hisob- kitoblarda Valyutalarnin g xalqaro miqyosda tan olingan Valyutalar ga nisbatan qo’llaniluvchi 1 AQSH dollari 40 USD 1 2 Evro 30 EURO 100 3 Yaponiya ienasi 15 JPY 100 4 Buyuk Britaniya funt sterlingi 8-11 GVR 1 Xalqaro hisob-kitob shakllaridan mamlakat hududida foydalanish tartibini, odatda, Markaziy bank belgilaydi. Masalan, cheklarni amal qilish muddatini belgilash, chet el valyutasidagi bank pozitsiyasiga nisbatan limitlar o’rnatish tartibi Markaziy bank tomonidan belgilanadi. 1976 - 1978 yillarda Yamaykaning Kingiston shaxrida to’rtinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi. Ushbu davlatlararo kelishuvning muhim natijalaridan biri -oltindan bevosita va to’g’ridan-to’g’ri xalqaro hisob-kitoblarda ishlatish ta’qiqlandi. Ya'ni, oltin quymalar va oltindan yasalgan buyumlar bilan davlatlararo to’lovni amalga oshirishga chek qo’yildi. Hozirgi kunda davlatlar o’z oltinlarini jahon oltin bozorlarida sotib, undan tushgan valyuta mablag’lari hisobidan xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshiradilar. Jahon oltin bozorlarida sotiladigan oltinlarning 50 foizdan ortiqrogi London va Tsyurix bozorlarida sotiladi. London oltin bozorlarida beshta bank har kuni ikki marta auktsion o’tkazadi. Ushbu auktsionlarda oltining bozor bahosi aniqlanadi. Tashqi iqtisodiy bitimlarning, shu jumladan, tashqi savdo bitimlarining amalga oshishi, ya'ni ularni o’z vaqtida va kam xarajat sarflagan holda amalga oshirish shartnomalari moliyaviy va to’lov shartlariga bog’liq. Shu sababli, tashqi savdo munosabatlarida ishtirok etuvchi sub'ektlar, shartnomani imzolash paytida, uning barcha jihatlarini puxta kelishib oladilar. Bunda, odatda, eksport qiluvchi va import qiluvchi manfaatlarining qarama-qarshiligi yuz beradi.

Masalan, eksport qiluvchi to’lov summasining ma'lum qismini oldindan tulab qo’yil ishini, ko’pchilik hollarda talab qiladi. Ushbu to’lov summasining miqdorini aniqlashda qarama-qarshilik yuzaga keladi. Eksport qiluvchi imkoniyat darajasida ko’proq summani oldindan to’lashni talab qiladi, import qiluvchi esa, iloji boricha, kamroq summani oldindan to’lash ga harakat qiladi, chunki bu summa ma'lum vaqt import qiluvchining xo’jalik aylanmasidan chiqib ketadi. Yoki hisob-kitob shakllarini tanlash masalasini olaylik. Eksport qiluvchi imkon qadar to’lov kafolatlanadigan hisob-kitob shaklini tanlashni taklif qiladi. Masalan, hujjatlashtirilgan akkreditiv ana shunday hisob-kitob shakli. Import qiluvchi uchun esa, bu shakldan foydalanish makbul emas. Chunki, bunda import qiluvchining chikimi ko’p ayadi. Masalan, hozirgi kunda G’arbiy Yevropa mamlakatlarining tijorat banklari hujjatlashtirilgan akkreditiv xizmati ko’rsatganligi uchun 3-5 foiz miqdorida xizmat haki oladi. Tashqi savdo shartnomasining quyidagi to’rt moliya- to’lov shartini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Baho valyutasi; 2. To’lov valyutasi; 3. To’lov sharti; 4. Hisob-kitob shakli. Baho valyutasi - bu tovarning bahosi ulchanadigan valyuta. Ushbu valyutani tanlashda tovarning turi, hukumatlararo shartnomalarning shartlari, va ayniqsa, valyutaning barqarorligi hisobga olinadi. Shartnomada ko’rsatilgan baho tarkibiga tovarlarni ishlab chiqarish, uni yuklash, import qiluvchi mamlakat portiga tushirish, omborxonalarga joylashtirish, import qiluvchiga uni yetkazib berish xarajatlari kiradi. Tovarlar bahosini shartnomada belgilashning 5 asosiy usuli mavjud: 1. Qat ’ iy belgilangan baholarni o ’ rnatish . Ushbu baho shartnoma imzolanayotgan vaqtda urnatiladi va shartnoma ijro etilishi mobaynida o ’ zgarmasdan koladi .

2. Tovarlar bahosini, shartnoma imzolanayotgan paytda yuzaga kelgan bozor bahosida hisobga olish. Agar xom-ashyo eksport qilinayotgan bo’lsa, ularning biron-bir tovar birjasida (London yoki Nyu-York tovar birjalari va h.k.) xorijiy bahosi asosida shartnoma ijro etiladi. 3. Baho qat’iy belgilab qo’yilishi. Ammo, shartnoma imzolanayotgan paytda tovarlaming bahosi keskin o’zgarsa, belgilangan baho o’zgartiriladi. 4. Tovarlar bahosi katiy belgilab qo’yiladi, ammo xarajatlar tarkibida o’zgarish bo’lgan taqdirda belgilangan baho o’zgartiriladi. Bu usul, ko’pchilik xoUarda, asbob-uskunalarni sotishda qo’llaniladi. 5. Aralash shakl. Tovarlaming ma'lum qismi qat’iy belgilangan baholarda, ma'lum qismi o`zgartiriladigan baholarda sotiladi. To’lov valyutasi - bu haqiqatda import qiluvchining majburiyati to’lanadigan valyuta. Agar, to’lov valyutasi nobarqaror valyuta bo’lsa, unda shartnomada tovarlaming bahosi barqaror valyutada ulchanadi. To’lov shartlari - bu to’lov naqd valyutalarda yoki naqdsiz shaklda, ochiq hisob- rakamlari orqali, kredit shaklida yoki veksellar orqali amalga oshirilishi mumkinligini kelishiyu olishdir. 2.Xalqaro kreditning valyuta-moliyaviy va to’lov shartlari Xalqaro kreditning valyuta-moliyaviy va to’lov shartlari Xalqaro kreditning shartlari kredit va to’lov valyutasi, summasi, muddati, foydalanish hamda so’ndirilish shartlari, qiymati, ta'minot turi, xavf-xatarlarni sug’urtalash usullari kabi tushunchalarni o’z ichiga oladi. Kredit va to’lov valyutasi. Xalqaro kredit uchun u qanday valyutada taqdim etilganligi muhimdir, chunki uning barqarorsizligi kreditorning zarar ko’rishiga olib boradi. Qarz valyutasining tanlanishiga bir qator omillar ta'sir etadi, shu jumladan uning barqarorligi va foiz stavkasining darajasi, xalqaro hisob-kitoblar amaliyoti (masalan neft yetkazib berish bo’yicha shartnomalar odatda AQSh dollarlarida tuziladi), inflyatsiya sur'ati hamda valyuta kursining dinamikasi va boshqa shu kabilar. Xalqaro kreditlarning valyutasi bo’lib milliy pul birliklari, Yevrovalyutalar (50-yillarning oxirlaridan

boshlab), xalqaro hisob-kitob valyuta birliklari hisoblanadi. To’lov valyutasi kredit valyutasi bilan bir turda bo’lmasligi mumkin. Masalan, kreditor valyutasida taqdim etilgan "yumshoq zayomlar" qarz oluvchining milliy valyutasida yoki ushbu mamlakatning an'anaviy eksporti bo’lmish tovarlar bilan so’ndiriladi. Kreditning summasi (limiti) qarz oluvchiga tovar yoxud pul shaklida taqdim etilgan ssuda kapitalining bir qismidir. Firma kreditining summasi tijorat shartnomaida qat’iy belgilanadi. Bank kreditining summasi (kredit yo’nalishi) kredit bitimi bilan yoxud telekslar bilan almashinish orqali (qisqa muddatli kredit holatida) belgilanadi. Kredit bir yoki shartlari bo’yicha o’zaro farqlanuvchi bir nechta transh (ulush)lar ko’rinishida ham taqdim etilishi mumkin. Shakllangan amaliyotga muvofiq eksport qilinayotgan mashina va jihozlar qiymatining odatda 85%gacha hajmini kredit qoplaydi. Qolgan qismi esa importyorning eksportyorga bergan kafilliklari, bo’nak hamda naqdli to’lovlar bilan ta'minlanadi. Xalqaro kreditning muddati quyidagi bir qator omillarga bog’liq:  kreditning maqsadli yo’nalishiga;  o'xshash kreditlarga bo’lgan talab va taklifning o’zaro nisbatiga;  shartnoma hajmiga;  milliy qonunchilikka;  kreditlashning an'anaviy amaliyotiga;  davlatlararo kelishuvlarga. Kreditning muddati jahon bozorlarida raqobat kurashining muhim vositasidir. Kreditning samaradorligini aniqlash maqsadida to’liq va o’rta muddatlar farqlanadi. Kreditning to’liq mudati undan foydalanish paytidan boshlab to u so’ndirilgunga qadar hisoblanadi. Ushbu muddat taqdim etilgan kreditdan 285 foydalanish va imtiyozli (foydalanilgan kreditning so’ndirilish muddatini kechiktirish) hamda asosiy qarz va foizlar to’lanadigan davrlarni o’z ichiga oladi. Kredit to’liq muddatining hisob-kitob formulasi: Sp = Pi + Lp + Pp bu yerda: Sp - kreditning to’liq muddati; Pi - foydalanish davri; Lp - imtiyozli davr; Pp -

so’ndirish davri. Firma kreditidan foydalanish davri bank kreditidan farqli o’laroq tovarlarni shartnoma bo’yicha yetkazib berish muddati bilan mos keladi. Bunda to’liq muddatning boshlanishi bo’lib eksportyor tomonidan tovarlarning so’nggi partiyasi yetkazib berilgani, ya'ni shartnoma majburiyatlari bajarilganidan so’ng chiqargan trattalarini sotib oluvchi tomonidan akseptlash sanasi hisoblanadi. Firma kreditidan foydalanish davri bank kreditidan farqli o’laroq tovarlarni shartnoma bo’yicha yetkazib berish muddati bilan mos keladi. Bunda to’liq muddatning boshlanishi bo’lib eksportyor tomonidan tovarlarning so’nggi partiyasi yetkazib berilgani, ya'ni shartnoma majburiyatlari bajarilganidan so’ng chiqargan trattalarini sotib oluvchi tomonidan akseptlash sanasi hisoblanadi. Kreditning imtiyozli davri tijorat bitimlari, butlovchi qismlardan tashkil topgan jihozlar yetkazib berilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ushbu holatda uning so’ndirilish davri sotib olingan jihozlarni ishga tushirish sanasiga imkoni boricha yakinlashtiriladi. Bu bilan importyor investitsiyalarining o’zini-o’zi qoplash muddati qisqaradi, chunki kredit hisobiga barpo etilgan korxonada ishlab chiqarilgan bir qism mahsulot eksportining tushumi hisobiga ushbu kreditning so’ndirilishi amalga oshiriladi. hamda mazkur davr mobaynida kreditlashning boshqa davrlariga nisbatan kichikrok bo’lgan miqdorda foizlar undiriladi. Imtiyozli davr davlat tomonidan kafolatlanadigan uzoq muddatli xalqaro banklararo kreditlarda, konsorsial xarakterdagi yevrokreditlarda, mashinalar, jihozlar, sanoat komplekslarini yirik partiyalar bilan sotishda, investitsiya loyihalarini xorijda amalga oshirilishida uchraydi. Bunda imtiyozli davr mahsulot yetkazib berilishi yoki qurilish amalga oshirilib bo’linganidan so’nggi bir qator yillarni qamrab oladi. Biroq to’liq muddat kreditning yalpi summasi qarz oluvchining ixtiyorida qanday muddat davomida bo’lganligini ko’rsatmaydi. Shu sababli turli shartlarga ega kreditlar samaradorligini taqqoslash uchun kreditning o’rtacha yalpi summasi qaysi davrga to’g’ri kelishini ko’rsatadigan o’rtacha muddat ishlatiladi. o’rtacha muddat o’z ichiga to’liq imtiyozli davr hamda kreditdan foydalanish va uni so’ndirish davrlarining yarmini oladi. Kreditning o’rtacha muddati undan bir maromda foydalanilishi hamda so’ndirilishida quyidagi formula asosida hisoblanadi: 286 Ssr

= 1/2 Pi + Lp + 1/2Pp, bu yerda: Ssr - kreditning o’rtacha muddati; Pi - foydalanish davri; Lp - imtiyozli davr; Pp - so’ndirilish davri. Masalan, kredit 1998 yilning boshida taqdim etilgan. To’liq muddati o’rtacha muddati Foydalanish muddati 1998 - 2000 y.y. 3 yil 1,5 yil 2001 - 2003 y.y. imtiyozli davr bilan 3 yil 3 yil 2004 - 2009 y.y. so’ndirilish davri bilan 6 yil 3 yil _____________________ 12 yil 7,5 yil Kreditning o’rtacha davri to’liq muddatdan odatda kichikdir. Ushbu muddatlar agarda kredit bir marotaba to’liq summada berilsa hamda ushbu tarzda so’ndirilsa o’zaro mos keladi. Biroq kreditdan foydalanish va uni so’ndirilishi bir maromda amalga oshirilmasa, unda o’rtacha muddatni quyidagi formulaga asosan aniqlash mumkin: N31 + N32 + N3n Ssr = --------------------------- , Lim bu yerda: Ssr - o’rtacha muddat; N3 - so’ndirilmagan qarzdorlik (ma'lum bir sanaga); Lim - kreditning summasi (limiti). Masalan, jihozlarning turlicha bahoga ega bo’lgan alohida butlovchi qismlarini yetkazib berilishida kreditdan bir maromda foydalanilmaydi. Mazkur holatda kreditning o’rtacha muddati qarzdorlik summasini (ma'lum bir sanaga foydalanilgan, ammo hali so’ndirilmagan kredit) kreditning summasi (limiti)ga bo’lish orqali aniqlanadi. qarzdor kreditning muddati, import qilinayotgan tovarlarga hamda kreditni olish bilan bog’liq xarajatlarga haq to’lashning odatda yoqimli shart-sharoitlarini yaratishga intiladi. So’ndirilish shartlariga ko’ra kreditlar quyidagi turlarga farqlanadi: - kelishilgan muddat davomida bir xil ulushlarda va bir maromda so’ndirilishi bilan;; -kelishuvda qayd etilgan tamoyil va grafikga muvofiq (masalan, muddatning oxirida ulushning ortishi bilan) notekis so’ndirilishi bilan; -to’liq summani birato’la so’ndirilishi bilan; -annuitetli (qarz asosiy summasi va foizlarining yillik teng badallari). 287 Eksportli kreditlashning xalqaro amaliyotiga muvofiq kredit so’ndirilishining boshlanish jarayonini hisob-kitob qilish uchun eksportyor (pudratchi) tomonidan tijorat shartnomai bo’yicha tegishli majburiyatlarni yakunlanish sanasi (tovarlar yetkazib berilish jarayonini tugashi, kredit hisobiga

qurilgan ob’yektning topshirilishi to’g’risidagi bayonnomaning imzolanishi va boshqalar) mezon sifatida qabul qilinadi. Ko’rsatilgan sanalarning ko’pchiligi shartnomalar va kredit shartnomalarda bevosita qayd etiladi. Kredit so’ndirilishi jarayonining boshlanishini aniqlash yetkazib berishning o’rtacha tortilgan sanasi asosida hisoblanishi istisno sifatida bo’lishi mumkin. Ushbu yetkazib berishning o’rtacha tortilgan sanasi quyidagi formula asosida hisoblanadi: Dsr/v = (S1*T1) + (S2*T2) + (S3*T3) + … + (Sn * Tp/Sk), bu yerda: Dsr/v - yetkazib berishning o’rtacha tortilgan sanasi; S - alohida (qisman) yetkazib berish summasi; T - yetkazib berish davri; Sk - shartnoma summasi (yetkazib berishlarning umumiy qiymati). Navbatdagi to’lov summasi quyidagi formula asosida hisoblanadi - asosiy qarz summasi va foizlarni so’ndirish davrlarining soni. Kreditning bahosi. Kredit bahosining kelishilgan va yashirin elementlari farqlanadi. Kelishilgan elementlari, ya'ni kelishuvlar bilan asoslangan kredit bo’yicha xarajatlar asosiy va qo’shimcha elementlarga bo’linadi. Kredit bahosining asosiy elementlariga qarzdor tomonidan kreditorga bevosita to’lanadigan summalar, foizlar, garovni rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlar kiradi. Qo’shimcha elementlar qarz oluvchi tomonidan uchinchi shaxslarga (masalan, kafolat uchun) to’laydigan summalarni o’z ichiga oladi. Asosiy foizga ustama ravishda (kreditning summasi va muddatiga ko’ra) maxsus va yakka tartibda (kreditning summasi va muddatidan qat’iy nazar) bankning vositachilik haqi undiriladi. O’rta va uzoq muddatli kreditlar bo’yicha esa ssudani taqdim etish majburiyati hamda mablag’larni zahiralash uchun (odatda 0,2-0,75%) vositachilik haqlari undiriladi. Bank konsortsiumi tomonidan kredit 288 operatsiyalarini amalga oshirilishida qarz oluvchi bosqaruv xizmatlari uchun menejer-bankka (kredit summasining 0,5%gacha) yakka tartibdagi vositachilik haqi, telefon aloqasi xizmatini hamda ishtiroklari uchun boshqa banklarga (0,2- 0,5%) haq tulaydi. Xalqaro kredit ichki kreditga bog’liq bo’lmagan holda alohida ma'lum bir darajada rivojlansa-da, uning foiz stavkalari esa ichki kredit foiz stavkalari zaminida shakllanmaydi hamda oxir-oqibatda xalqaro kreditning "bahosi" (ishlab

chiqarishning baynalmilallashgan bahosi singari) yetakchi kreditor mamlakatlar, birinchi navbatda AQSh, Yaponiya, Germaniyaning foiz stavkalariga asoslanadi. Biroq ssuda foizining ko’p omilliligi sababli milliy stavkalar darajalari orasida uzilish hosil bo’ladi. Foiz va uning tebranish sur'atlarini iqtisodiyotning barqarorsizligi, inflyatsiyaning kuchayishi, valyuta kursining tebranishi, jahon bozorida raqobat kurashini aks ettiruvchi "foiz stavkalari urushi"ning oqibati sifatidagi misli ko’rilmagan o’sishi davriy asosda amalga oshadi. 70-yillar qat’iy belgilangan foiz stavkalari bilan bir qatorda bozor stavkasining darajasiga muvofiq ravishda o’zgarib turadigan erkin suzuvchi foiz stavkalari paydo bo’ldi. Erkin suzuvchi foiz stavkasi asosida taqdim etiladigan kredit muddatining bir qismi (odatda 3-6 oy) mobaynida foiz stavkasi qat’iy, o’zgarmas deb belgilanadi hamda ushbu davr foizli davr deb ataladi. Haqqoniy (real) foiz stavkasi bu, nominal foiz stavkasidan inflyatsiya sur'ati ayirib tashlangan ma'lum bir davr foiz stavkasidir. Agarda pullarning qadrsizlanish sur'ati nominal stavka hajmidan yuqori bo’lib chiqsa, unda haqiqiy (real) foiz stavkasi manfiy ifodaga ega bo’lib qoladi. Milliy foiz stavkalar darajalarining birxillashtirilishi nafaqat mamlakatlar o’rtasidagi qisqa muddatli kapitallar harakati oqibatida, balki valyuta kurslari dinamikasiga bog’liq holda ham amalga oshadi. Odatda valyuta kursi qanchalik yuqori bo’lsa, ushbu Yevrovalyutadagi omonatlar bo’yicha foiz stavkalari shunchalik past bo’ladi. Masalan, turli Yevrovalyutalardagi omonatlar bo’yicha foiz stavkalaridagi uzilish ayrim holatlarda 10-15 punktga etadi. Yevrokreditlar bo’yicha xalqaro foiz stavkalari amaliyoti qo’llaniladi. Odatda LIBOR omonatlar bo’yicha stavkadan 1/8 punktga yuqoridir va yakuniy qarz oluvchiga taqdim etiladigan kreditdan 1/2 punktga pastdir. Jahonning boshqa moliyaviy markazlarida LIBORga o'xshash foiz stavkalari undiriladi: Bahraynda - BIBOR, Singapurda - SIBOR, Frankfurt- Maynda - FIBOR, Parijda - PIBOR, Lyuksemburgda - LYuKSIBOR va shu kabi. Kredit qiymatining yashirin elementlariga kredit bitimida qayd etib o’tilmagan hamda kredit olish va undan foydalanish bilan bog’liq boshqa xarajatlar kiradi. Ushbu xarajatlar turkumiga tovarlarning firma kreditlari bo’yicha ko’tarilib yuborilgan baholari, ssuda hajmidan belgilangan miqdordagi majburiy depozitlar,

kreditni bank bilan bog’liq bo’lgan sug’urta kompaniyasida 289 sug’urtalash to’g’risidagi talablar, tovar hujjatlarining inkassatsiyasi bilan bog’liq vositachilik haqlarini bank tomonidan ko’tarib yuborilishi va boshqa shu kabilar kiradi. Kredit qiymatining ayrim elementlarini (ahamiyati katta bo’lsa ham) pul o’lchovi bilan o’lchashning iloji yo’q. Ushbularga xorijiy firma yoki qarz oluvchi mamlakat ustidan nazoratni o’rnatish bilan bog’liq xarajatlar kiradi. Turli kreditlar taqdim etilishining shart-sharoitlarini taqqoslash uchun grant-element (imtiyozli element, subsidiyalar) ko’rsatkichidan foydalaniladi. Ushbu ko’rsatkich qarz oluvchi tomonidan bozor shartlariga nisbatan imtiyozliroq asosda kreditning olinishi hisobiga uni so’ndirishga qaratilgan to’lovlarning qanday hajmini tejashini ko’rsatadi. Xususiy xalqaro kreditlar bo’yicha grant-element (3,2-4,5%) rivojlanish bo’yicha rasmiy yordamga (76,2- 80%) nisbatan pastroqdir. Subsidiyalarning oddiy va tortilgan elementining ko’rsatkichlari farqlanadi. Ular quyidagi formulalarga asosan hisoblanadi. Subsidiyalarning oddiy elementi: es = %r - %f, bu yerda: es - subsidiya elementi; %r - bozor foiz stavkasi; %f - haqiqatda subsidiya qilingan foiz stavkasi (limit); Tsr - kreditning o’rtacha muddati; es - subsidiyalar elementi (bozor va haqiqiy foiz stavkalari o’rtasidagi farq). Xalqaro kreditning muhim xarakteristikasi bo’lib uning ta'minoti hisoblanadi. Qisqa muddatli ta'minotning muqobil turlariga quyidagilar kiradi: -maqsadli jamg'arma hisob raqamlar ochilishi; - aktivlar garovi; -shartnomalar bo’yicha huquqlarni uchinchi shaxslar foydasiga yon berilishi va boshqalar. Xalqaro kreditning valyuta-moliyaviy shartlarini aniqlashda kreditor kreditga layoqatliligi (qarz oluvchining kredit olish qobiliyati) hamda to’lov qobiliyati (qarz oluvchining majburiyatlari bo’yicha o’z vaqtida va to’liq hisobkitob qilish qobiliyati)dan kelib chiqadi. Shu sababli xalqaro kreditning 290 shartlaridan biri bo’lib kredit, valyuta va boshqa xavf-xatarlardan himoyalanish hisoblanadi. Shunday qilib, xalqaro kreditning valyuta-moliyaviy shart-sharoitlari

iqtisodiyot va jahon hamda milliy ssuda kapitallari bozorlarining holatiga bevosita bog’liqdir.

O'xshashlar

Xalqaro pul kredit munosabatlari va ulari tartibga solish

“Agrobank” ATB Andijon viloyati Jalaquduq filialida amaliyot hisoboti

Kredit va uning hozirgi zamon shakllari

Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari

Xalqaro valyuta tizimi va uning o’zgarishi