Ikki pog’onali kopressor mexanizmlarini o’rganish va ularni loyihalash - Fizika - Kurs ishlari

Ikki pog’onali kopressor mexanizmlarini o’rganish va ularni loyihalash

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

806.5 KB

Ko'chirib olish

I kki pog’onali kopressor mexanizmlarini o’rganish va ularni loyihalash Ikki pog’anali kompressor qisilgan havo(gaz)ni hosil qilish uchun xizmat qiladi. Bu qurilmaning asosini OAV krivoship-polzunli mexanizm tashkil etadi. Kompressor bir pog’onali reduktor orqali elektromotor yordamtda harakatga keltiriladi. Qisilgan havoni yig’ish pog’ona-pog’ona amalga oshiriladi - porshen chapga harakatlanganda atmosferadan havo so’rib silindrda yig’iladi, o’nga harakatlanganda esa so’rish trubasi yopilib, havo yig’ish kamerasi klapani ochiladi, havo kameraga uzatiladi. Bu vaqtning ichida havo yig’ish kamerasidagi havo II kameraga o’tadi, polzun chap tomonga harakatlanganda esa havo istimolchiga uzatiladi. Kompressorning porsheni pog’onali D 1 – birinchi pog’onaning diametri, D 2 – ikkinchi pog’onaning diametri. Havoning qisilish jarayoni shaklda ko’rsatilgan indikator diagrammasiga mos ravishda o’zgaradi. Barcha hisoblashlar uchun sanoq boshi sifatida 3 -porshenning chap tomondagt eng chetki nuqtasiga mos keluvchi mexanizm holati olinsin. 1, 2 va 3 – bo’g’inlarning og’irlik markazlari mos ravishda O 1 , S 2 va V nuqtalarda joylashgan. AS 2 = 0,25 AV Barcha variantlar uchun: 1. Kulachokli mexanizm uchun bosim burchagi - =45 0 , 2. Dvigatel rotorining aylanishlar soni – 1400 ayl./min . 3. 1- bosqichdagi eng katta bosim – 0,2 MPa , 4. Harakatlantiruvchi kuch momentining qiymati o’zgarmas kattalik.

4 – shakl. Ikki pog’onali kompressor mexanizmlari a – porshenli kompressor richakli mexanizmining sxemasi, b – kompressordagi qisilgan havoning indikator diagrammasi, v – mashina agregatining sxemasi, g – planetar mexanizm sxemasi, d – koromislo tezlanishining parabola ko’rinishidagi harakat konuni,ye – kulochokli mexanizm sxemasi. Kompressorning indikator diagrammasini qurish uchun dastlabki ma’lumotlar Qiymatlar nisbati Birinchi bosqich Ikkinchi bosqich Qisish Haydash Qisish H aydash s/s max 0 0,3 0,6 1 0,9 0,8 1 0,6 0,45 0 0,1 0,16 p/p max 0 0,1 0,3 0,3 0,1 0 0,3 0,68 1 1 0,47 0,3

Berilgan ma’lumotlar 4 - jadval № Ma’lumotlarifodalanishi o’lchov birligi V a r i a n t l a r 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Krivoshipning aylanishlar soni -n 1 ayl/ min 500 540 560 600 620 640 660 700 720 740 2. Polzunning o’rtacha tezligi -v ur m/c 3,3 4,8 5,3 3,9 4,4 5,2 3,2 4,2 5,5 5,0 3. Shatun uzunligining rivoship uzunligiga nisbati λ - 3,9 4 4,1 4,4 3,8 4,3 3,9 4,4 4,1 4 4. Tezlanishlar rejasini qurish uchun mexanizm holatlari - - 0,1, 11 0,2, 10 0,3, 9 0,4,8 0,5, 7 6,1,7 6,2, 8 6,3, 9 6,4, 10 6,5,1 1 5. Birinchi bosqich porshenining diametri D 1 m 0,20 0,19 0,18 0,7 0,1 6 0,15 0,1 4 0,13 0,12 0,11 6. Ikkinchi bosqich porshenining diametri D 2 m 0,17 0,16 0,15 0,14 0,1 3 0,12 0,1 1 0,1 0.10 0,09 7. Krivoship mssasi m 1 kg 2 2,5 1,8 1,6 2 2,5 1,6 1,5 2 1,6 8. Shatunning massasi m 2 kg 4,0 4,5 3,5 3,0 4,0 4,5 3,5 3,0 4,0 3,5 9. Polzunning massasi m 3 kg 6 5,5 5 4,5 4,2 4,0 3,8 3,5 3,2 3,0 10 Bo’g’inlarning massala ri markazidan utuvchi o’qlarga nisbatan inersiya momentlari I S1 I S2 kg · m 2 kg · m 2 0,12 0,06 0,11 0,08 0,10 0,05 0,08 0,04 0,0 7 0,0 7 0,06 0,08 0.0 9 0,0 4 0,11 0,03 0,10 0,05 0,07 0.07 11 Ikkinchi bosqichda silindrdagi maksimal bosim F II(ma x) MP a 0,37 0,40 0,44 0,48 0,5 2 0,54 0,5 8 0,62 0,64 0,68 12 Kuchlar bo’yicha hisob lashuchun mexanizm holatining nomeri - - 1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 13 Mexanizm xarakatining notekislik koeffisiyenti δ - 1,85 1,80 1,90 1,85 1,8 0 1,90 1,9 0 1,80 1.90 1,60 14 Kulochokli mexanizmda kulochokning eng katta tebranish burchagi  gra d 15 12 18 14 16 13 15 14 17 18 Koromisloning uzunligi l m 0,15 0,18 0,14 0,2 0,2 0,22 0,1 7 0,14 0,12 0,2 15 O’zoqlashish fazasi -φ u gra d 90 120 150 60 75 90 120 120 60 75 16 Yaqinlashish fazasi -φ ut gra d 15 30 10 30 30 20 15 30 20 20 17 O’zoqda turish fazasi -φ ya gra d 120 80 60 120 100 90 100 60 180 90 18 S g’ildirakning tishlar soni z c - 24 22 20 21 19 18 17 15 14 14 19 D g’ildirakning tishlar soni z d - 20 Modul m mm 5 6 8 5 6 8 5 6 8 5 21 Planetar reduktor uzatishlar soni -u p - 5,4 6 4,8 4,5 5,2 5,8 6,2 4,4 4,9 5,6

I. KIRISH «Mashina va mexanizmlar nazariyasi» fani butun sohalar kabi qishloq xo’jaligi uchun injenerlar tayyorlashda muxim o’rin tutadi. Mashina va mexanizmlar nazariyasi - turli mashina va mexanizmlar mexanikasini tuzilishi, kinematik va dinamik jihatdan tahlil (analiz) qilish hamda loyihalash (sintez) usullarini o’rganuvchi fan. Bu fan bo’lg’usi injener mutaxassisligiga muqaddimadir, shu sababli u injenerlik yo’nalishiga ega, unda zamonaviy matematik apparat keng qo’llaniladi va yukoridagi masalalarni hal qilishda grafik, grafoanalitik va EHM yordamada analitik usulda yechishning amaliy yo’llari o’rganiladi. Har bir fan asoslarini chuqur o'rganish, kelajak taraqqiyotini ilmiy ko'z bilan ko'rishni talabalarga o'rgatish jamiyatning tez sur'atlar bilan rivojlanishiga yo'l ochadi. Kelajak texnikasi qanday bo'lishi kerak, tarmoqlararo qanday mashina ixtiro etilishi, loyixalanishi va yasalishi kerak, degan masaladan muhimroq muammo hozirgi zamon fan va texnikasida bo'lmasa kerak. Mamlakatimizning farovonligi, uning ertangi kunga bo'lgan ishonchi ko'p jihatdan shu masalaning to'g'ri hal etilishiga bog'liq. Hozirgi zamon texnikasida ko'plab yechilishi, hal etilishi kerak bo'lgan masalalar o'z yechimini topganicha yo'q. Bunday murakkab masalalarni to'g'ri hal etish uchun ming-minglab olim, professsor o'qituvchilar, injener-konstruktorlar fikrini to'g'ri yo'naltirish kerak. Bu masalada kelajakni ilmiy ko'ra bilish, texnika progressi chegaralariga aniqlik kiritish juda ham katta ahamiyat kasb etadi. Kelajak taraqqiyotini ilmiy asosda yaratilgan texnikasiz, ya'ni mexanizm va mashinasiz tasavvur etib bo'lmaydi, modomiki, shunday ekan, mashina va mexanizmning ilmiy asosini o'rgatuvchi fanga e'tiborni kuchaytirish lozim. «Mashina va mexanizmlar nazariyasi» fanining maqsadi -talabalarga hozirgi zamon talablariga mos mashinalar, qurilmalar, asboblar, avtomatik tizimlar va komplekslarni yaratish uchun amaliyot tomonidan qo'yilgan talablarga muvofiq keluvchi mexanizmlarning eng maqbul sxemalari va parametrlarini tadqiq qilish va loyihalash uchun zarur bilimlar, o'quv va ko'nikmalar xosil qilishdan iborat. Fanning asosiy vazifasi shundan iboratke xalq xo'jaligida ishlatiladigan turli mashina va qurilmalardir mexanizmlarning turli tuzilish qonuniyatlariva prensiplari, ishlash tartibi asosiy geometrik, knematik va denamik parametrlari hamda mashinalarda o'zaro bir-biriga bog'lanishi va ta'siri bilan tanishtirish. Yaratilayotgan mashinalar ishlab chiqarishni va boshqa jarayonlarni oldindan tuzilgan dasturlar asosida boshqarilishi, ba'zi bir xolda esa insonning bu jarayondan to'liq ozod etish mumkin. Kerak bo'lsa mashina insonning ba'zi bir organlarini o'rnini 4

bosa olishi ham mumkin bo'ladi. Masalan; Manipulyatorlar, protezlar, sun'iy organlar va boshqalar. Loyihalangan mashina va mexnizmlarga qo'yiladigan talablar. 5Mashina va mexanizmlar 10 17 18

II. TEKIS RICHAGLI MEXANIZMLAR TAHLILI Mexanizmlarning tuzilishi bo’yicha tahlili . Mexanizm - qattiq jismlar bo’g’inlar majmuasi bo’lib, ular bir yoki bir necha jism harakatini boshqa jismlarning aniq qonuniyatga amal qiluvchi harakatiga aylantirib berish uchun xizmat qiladi. Shu sababli mexanizmlar eng sodda ko’rinishdan tortib ancha murakkab va har xil tuzilishga ega bo’ladi. Mexanizmni hosil qilish, ya’ni uning alohida qismlarini yagona tizimga birlashtirish uchun turli bog’lanishlar qo’llaniladi. Mexanizm tuzishda bu bog’lanishlarning to’g’ri taqsimlanishi uning ishonchli ishlashiga katta ta’sir qiladi. Shu sababli, loyihalashda ko’pgina turli xil mexanizmlardan eng mosini tanlash va uning asosiy tarkibiy qismlarini to’g’ri tanlash zarur bo’ladi. Buning uchun esa, avvalo, zamonaviy mexanizmlarining asosiy turlarini, ularning tuzilish xususiyatlarini hamda tuzilish qonuniyatlarini bilish zarur bo’ladi. Yukorida zikr etilganidek, mexanizm bo’g’inlardan tashkil topgan bo’ladi. Bo’g’in – deb bir yoki bir nechta detalning qo’zg’almas birikmasiga aytiladi. Bo’g’inlar ikki turga bo’linadi: qo’zg’almas bo’g’in yoki ustun, sxemalarda bu turdagi bo’g’inlar shtrixlangan bo’ladi; qo’zg’aluvchan bo’g’inlar, ular esa harakatlanish harakteriga qarab farqlanadilar. Masalan, qo’zg’almas o’q atrofiga to’liq aylanma harakat qiluvchi bo’g’inlar – krivoshiplar, o’sha o’q atrofida tebranma harakatlanuvchi bo’g’inlar esa koromislo, bir vaqtning o’zida ilgarilanma va aylanma harakatlanuvchi bo’g’inlar esa shatun deb ataladi. Mexanizm qilishi lozim bo’lgan harakatni amalga oshiruvchi bo’g’in esa yetaklanuvchi bo’g’in deyiladi. Bo’g’inlar o’zaro kinematik juftlar orqali bog’langan bo’ladi. Kinematik juft deb, ikki bo’g’inning o’zaro nisbiy harakatiga imkon beradigan bog’lanishga aytiladi. Bog’lanish elementlari – sirt, chiziq yoki no’qta bo’lishi mumkin. Bo’g’inlarning o’zaro bog’lanish harakteriga qarab juftlar qo’yidagi turlarga bo’linadi: - qo’yi juft, bunda kinematik juftni tashkil etuvchi bo’g’inlar o’zaro sirt yoki yuza orqali bog’langan bo’ladi; - oliy juft, bunda esa bu bo’g’inlar o’zaro chiziq yoki no’qta orqali bog’langan bo’ladi. Mexanizmlarning tuzilish formulasi . Turli-tuman mexanizmlar tuzilishida mexanizmning erkinlik darajasini ( W ) undagi bo’g’inlar soni va kinematik juftlar soni hamda turlari bilan bog’laydigan umumiy qonuniyatlar mavjud. Ushbu qonuniyatlar mexanizmlarning tuzilish formulalari deb yuritiladi. Hozirgi vaqtda fazoviy mexanizmlarning tuzilishini tekshirishda Malishev formulasi keng qo’llaniladi. Tekis mexanizmlar uchun esa - P.L.Cheb ы shev formulasi 6

2 1 3 2 , W n p p     bu yerda; n – qo’zg’aluvchan bo’g’inlar soni, p 2 - qo’yi kinematik juftlar soni, p 1 – oliy kinematik juftlar soni. Yuqorida ko’rilgani kabi mexanizmning tuzilishini tekshirish uchun uning sxemasini chizish kifoya. Mexanizmni kinematik va kinetostatik tekshirish uchun esa uning kinematik sxemasi bo’lishi shart. Mexanizmning tuzilish sxemasi deb, undagi bo’g’inlar va kinematik juftlarning masshtabga rioya qilinmagan xolda, shartli belgilanishlar yordamida grafik tasvirlanishiga aytiladi. Masshtabga rioya qilingan xolda ko’rilgan kinematik sxema mexanizm rejasi deyiladi. 1. Krivoship - polzunli mexanizmni loyihalash . Berilgan : polzunning o’rtacha tezligi – v o’r ( m/s ); krivoshipning aylanishlar soni – n 1 ( ayl/min ); shatun uzunligining krivoship uzunligiga nisbati – λ (1 – shakl); shatun og’irlik markazining koordinatasi AS 2 =0,25· AB. 1-shakl. K rivoship uzunligi ( OA ) polzun yurish yo’lining yarmiga teng max ' 1 15 15 3, 3 / 500 0, 05 2 o r S v OA m n       Shatunning uzunligi esa berilgan nisbat yordamida aniqlanadi AB= λ ·OA= 2,9·0.05= 0,14 m AS 2 =0,25·AB= 0,25·0,14=0,035 m Mexanizmlarning kinematik tahlili . Mexanizmning asosiy vazifasi uning kinematik xususiyatlari bilan tavsiflanuvchi zarur harakatlarni bajarishdan iborat. Bu xususiyatlarga mexanizm no’qtalarining trayektoriyalari, no’qtalari va bo’g’inlarining koordinatalari hamda avvalo uning umumlashgan koordinatalari, no’qta va bo’g’inlarining harakatlari, ularning tezlik va tezlanishlari kiradi. Kinematik xususiyatlarga boshlang’ich bo’g’inlarning harakat qonuniga bog’lik 7

3 A BA BOV V V     bo’lmay, faqat mexanizmning tuzilishidan, bo’g’inlarining o’lchamlaridan kelib chiqadigan va umumiy holda umumlashgan koordinatalarga bog’lik bo’lgan parametrlar ham kiradi. Bular holat funksiyalari, tezlik analoglari yoki uzatish funksiyalari, mexanizm no’qtalari va bo’g’inlarining tezlanish analoglaridir. Kinematik xususiyatlarni bilish dinamik hisoblashlar uchun ham muhimdir. Mexanizmlarni kinematik tahlilini mexanizm rejasini qurish bilan boshlanadi. Mexanizm rejasini qurish uchun masshtab koeffisiyenti bo’g’inlar xaqiqiy o’lchamlarining metrdagi kiymatini rejadagi tanlangan o’lchamning millimetrdagi kiymatiga nisbati olinadi, ya’ni 0, 05 / 40 0, 00125 ( ) l OA mm OA mm            2 2 0, 035 / 0, 00125 28 l AS AS mm       0,14 / 0, 00125 112 l AB AB mm     Shu masshtabda mexanizm rejasini quramiz: Mexanizmning qo ’ zg ’ aluvchanlik darajasi 2 1 3 2 3 3 2 4 0 1 W n p p            Tezlik va tezlanish rejalari deb , ayni paytda moduli va yo ’ nalishi bo ’ yicha mexanizm bo ’ g ’ inlari har xil no ’ qtalarining tezlik va tezlanishlariga teng bo ’ lgan kesmalar tarzidagi vektorlar tasvirlangan chizmaga aytiladi . Mexanizm uchun bu rejalar alohida - alohida bo ’ g ’ inlar uchun yasalgan bir nechta tezlik va tezlanishlar rejalarining majmui bo ’ lib , barcha bo ’ g ’ inlar uchun umumiy qo ’ tb bo ’ ladi va u mexanizm tezliklar yoki tezlanishlar rejasining qo ’ tbi deb ataladi . Bu rejalarni qurish uchun nazariy mexanika kursidan ma ’ lum bo ’ lgan tezlik va tezlanishlarni qo ’ yish xaqidagi teoremalardan foydalanamiz . Mazkur mexanizm II sinf Assur guruhiga mansub bo’lib, uning tuzilish formulasi II (2,3)→ I (1,4), Tezliklar rejasini qurish uchun A no’qtaning chiziqli tezligini aniqlaymiz: 1 1 3,14 500 / 30 52, 3 30 n        1 1 52, 3 0, 05 2, 6 / A O AV l m s       B no’qtaning chiziqli tezligi uchun vektor tenglamasini tuzamiz: Bu yerda Bu tenglamalarni o’ng tomonlarini tenglashtirsak 8 33 BOOBBAAB VVVVVV   3 0 OV  

Bu tenglamladagi barcha tezliklarning yo’nalishlari ma’lum: Tezliklarning qiymatlarini tezliklar rejasini qurib bilib olamiz. Bu rejani qurish uchun qo’tb ( r no’qta) tanlab olinadi. Tezliklar rejasi uchun masshtab koeffisiyentini tanlaymiz:   / 2, 6 / 50 0, 052 A V V m s pa mm     Tanlangan qo’tbdan OA ga perpendikulyar bo’lgan to’g’ri chiziq o’tkazamiz va bu chiziqda AV ning yo’nalishi bo’yicha ( pa ) kesma ajratamiz. Kesmadagi a no’qtadan AB ga perpendikulyar chiziq o’tkazamiz, qo’tb p dan esa 3 - bo’g’in o’qiga perpendikulyar bo’lgan ikkinchi chiziq o’tkazamiz. Bu ikki chiziqning kesishgan no’qtasi biz axtarayotgan b no’qtani beradi. S no’qtaning tezligini o’xshashlik qoidasidan foydalanib topamiz. Buning uchun va tomonda ∆BAS ga o’xshash ∆bas uchburchak qo’ramiz. Topilgan S no’qtani qo’tb ( p no’qta) bilan tutashtiramiz va shu bilan tezliklar rejasiga yakun yasaymiz. Mexanizm harakterli no’qtalari ( B va S ) ning xaqiqiy tezliklarini hisoblaymiz: 68, 5 0, 052 3, 56 m c   176 0, 052 9,15 m c   160 0, 052 8, 32 m c   Tezlanishlar rejasini qurish uchun A no’qtaning chiziqli normal tezlanishini hisoblaymiz: 2739 ∙ 0,05=137 2m c A no’qtaning tengensial tezlanishi nolga teng, chunki ω 1 =const, B no’qtaning chiziqli tezlanishini aniqlash uchun vektor tenglamasini tuzamiz n B A BA BAa a a a         3 3 3 n B O BO BOa a a a         , bu yerda ham 3 0 O a   , Tenglamalarning o’ng tomonini tenglashtiramiz: 9 3 2,, BOVBA VOA V BOBAA    VBOB pbVV  )( 3  VBA baV  )(  Vs psV  )(  AOn A la 12 1 

3 3 n n A BA BA BO BOa a a a a           , Bu tenglamadagi barcha vektorlarning yo’nalishlari ma’lum: 3 3 1 3 3 / / ; / / ; ; / / ; n n A BA BA BO BOa O A a BA a BA a BO a BO          , Agar tezliklar rejasi qurilgan bo’lsa, normal tezlanishlar qo’yidagicha topiladi: Bu ifodadagi tangensial tezlanishlarning qiymatlari esa tezlanishlar rejasi qurilgandan keyin aniqlanadi. Tezlanishlar rejasini qurish uchun masshtab koeffisiyentini hisoblaymiz. Buning uchun tezlanishlar rejasining qo’tb no’qtasi sifatida π no’qta tanlaymiz va bu no’qtadan a A tezlanish yo’nalishida (// O 1 A ) to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu chiziqda ( πa ) kesmani o’lchab qo’yib a no’qtaning topamiz. U holda masshtab koeffisiyenti   137 / 50 2, 74 A a a a      Nisbiy tezlanishning normal tashkil etuvchilari   2 2 0 V nAB ab m a AB с       nBAa va 3 nBОa tezlanishlarni tezlanishlar rejasida ifodalovchi vektorlar ( BAn va 3BО n ) ning uzunliklarini hisoblaymiz a nBO BO a nBA BA a n a n   3 3 ,     berilgan yo’nalishda qo’yamiz. Tezlanishlar rejasidagi a no’qtadan BA ga parallel yo’nalishda BA m n m  vektorni o’lchab qo’yamiz. Bu vektorning oxiridan esa BA ga perpendikulyar chiziq chizamiz. Reja qo’tb no’qtasi r dan 3- bo’g’inga o’qiga parallel chiziq o’tkazamiz bu chiziqning kesshigan no’qtasi axtarilayotgan b no’qtani beradi. Paydo bo’lgan ikki vektor - 3 BA BO ва a a   lardir. Bu tezlanishlarning qiymatlarini qo’yidagi ifodadan topiladi Burchak tezlanishlarniki esa 2 BA BA a l     , 3 3 2 BО BО a l     10 3 3 3 2 2 , BO BO n BO BA BAn BA lV a lV a     BAaBAa     

2 va 3 bo’g’inlar og’irlik markazlarining tezlanishlari: Mexanizm kinematikasini diagrammalar usuli bilan tekshirish . Mexanizm tarkibiga kiruvchi alohida bo’g’in kinematikasini tekshirishda diagrammalar qurish usulidan foydalanish mumkin. Bunda tekshiriladigan bo’g’inning kinematik parametrlari vaqtning yoki yetaklovchi bo’g’in burilish burchagining funksiyasi deb qaraladi, ya’ni ( , ); ( , ); ( , ) s s t v v t а а t       Qurilgan kinematik diagrammalar yuqorida kursatilgan funksiyalarning grafik tasviri bo’ladi. Bo’g’in kinematik diagrammasining biror ko’rinishi qurilgan bo’lsa, qolgan diagrammalar grafik differensiallash yoki grafik integrallash usullaridan foydalanib keltirib chiqarilishi mumkin. Agar yo’l diagrammasidan tezlik diagrammasi, tezlik diagrammasidan tezlanish diagrammasi hosil qilinsa, diagrammalarning bunday ketma-ketlikda hosil qilinishi grafikni differensiallash deyiladi. Agar diagrammalar hosil qilishda teskari ketma- ketlikka amal qilinsa, bu usul grafikni integrallash usuli deyiladi. Grafik differensiallashning vatarlar, urinmalar va orttirmalar usuli bor. Vatarlar usuli ancha qo’lay va yetarli aniqlikni ta’minlagani uchun mexanizmlarni kinematik tekshirishda ko’proq foydalaniladi. Mexanizm diagrammalar usulida uning davriy harakati davomida tekshiriladi. Diagrammalar uchun masshtablar: Yo’l masshtabi   0, 001 S S m S mm         bu erda; S - yo’lning eng katta haqiqiy qiymati; ( S ) — yo’lning chizmadagi eng katta qiymati. Gradusda ifodalangan burchak masshtabi   0 360 / 240 1, 5 rad mm             R adianda ifodalangan burchak masshtabi   0 3,14 / 180 0, 026 180 rad mm              bu erda; φ =360 0 - krivoshipning to’liq aylanish burchagi; ( φ ) –burilish burchagining chizmadagi ifodasi. Tezlik analogi masshtabi 11 )(,)( 32 sasa aSaS     

1 0, 001 / 40 0, 026 0, 0009S dS d mm H mm               bu yerda; N 1 – qutb masofasi. Haqiqiy tezlik masshtabi 1 / 0, 0009 52, 3 / 1000 0, 00004 dS d V m s H mm                ω 1 - krivoshipning o’rtacha burchak tezligi. Tezlanish analogi masshtabi   2 2 2 2 2 / 0, 0001 52, 3 / 1000 0, 0002 dS d d S d m s H mm                N 2 - tezlanishning qutb masofasi. III. OLIY KINEMATIK JUFTLI MEXANIZMLARNI LOYIHALASH . Uzluksiz aylanma harakatni bir valdan boshqasiga berilgan uzatish nisbati bilan uzatish ko’pincha tishli mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi. Tishli mexanizmlar yuqori darajada ishonchli ishlashi va berilgan qonunni aniq bajarish tufayli mashinasozlik va asbobsozlikda juda keng qo’llaniladi. Agar vallarning aylanish o’qlari parallel bo’lsa silindrsimon tishli uzatma qo’llaniladi. Bunday mexanizmlar tekis mexanizmlar turkumiga kiradi. Tishli uzatmalarni loyihalashda kesuvchi asbob-reyka boshlang’ich yasovchi konturining bo’luvchi to’g’ri chizigi g’ildirakning bo’luvchi aylanasiga nisbatan qanday joylashuvchini ifodalovchi siljish koeffisiyentlarini ( x ) tanlash bilan boshlanadi. Bu holat uch xil bo’lishi mumkin: 1. Bo’luvchi chiziq bo’luvchi aylanaga urunma tarzdi joylashishi - x = 0 2. Bo’luvchi chiziq bo’luvchi aylanadan uzoqlashtirilgan holda joylashsa - x›0 3. Bo’luvchi chiziq bo’luvchi aylanani kesib o’tsa – x ‹ 0 12

Uzatmaning asosiy ko’rsatkichlari bu koeffisiyentlarni to’g’ri tanlashga bog’liqdir. Bu koeffisiyentlarni tanlash usullari adabiyotlarda batafsil yoritilganligi sababli qo’llanmada bayon etilmagan. Tishli g’ildiraklarning geometrik o’lchamlari va umumiy ilashmasi tishli g’ildiraklardagi tishlar soni z 1 va z 2 hamda ilashma moduliga m qarab topiladi. Berilgan ma’lumotlar bo’yicha tishli ilashmali uzatma hisoblaymiz va ilashma tasviri chizamiz. Uzatishlar nisbatini hisoblaymiz: 2 1, 2 1 30 / 24 1, 25z u z   Topilgan uzatishlar nisbatining qiymati bo’yicha 1- ilovadan berilgan tishlar soniga asosan siljish koeffisiyentlarini aniqlaymiz - x 1 = 0, x 2 = 0, Ilashish burchagining involyutasini hisoblaymiz:      inv inv in z z tg x x inv w        0 ) (2 2 1 2 1 bu yerda: α = 20 o - reykali dastgoh profilining burchagi ( tg20 o =0,364 ), inv α - evolventa funksiyasi, 1- ilovadan inv 20 o =0,0149 Demak , α w = 20 o O’qlar orasidagi masofani hisoblaymiz:   1 2 5(24 30) / 2 135 2 W m z z a mm      Boshlang’ich aylana radiuslarini hisoblaymiz: 1 1 5 24 / 2 60 , 2 W m z r mm      2 2 5 30 / 2 75 2 W m z r mm      Bo’luvchi aylana radiuslari 1 1 5 24 / 2 60 , 2 m z r mm      2 2 5 30 / 2 75 2 m z r mm      Asosiy aylana radiuslarini topamiz: 1 1cos 60 0, 94 56, 38 , br r mm      2 2 cos 75 0, 94 70, 48b r r mm      Tenglashtiruvchi siljish koeffisiyenti (1 - ilovadan olinadi) Δ y=0,278 Tishlar kallagi aylanasi radiuslari (h a * =1, c * =0,25 )   1 * 1 1 60 5(1 0,178) 65a a r r m h x y            2 * 2 1 75 5(1 0, 278) 80a a r r m h x y          bu yerda; ∆y - siljishni tenglashtiruvchi koeffisiyent, 1 - ilovadan olinadi, ah - tish balandligi koeffisiyenti, standartga ko’ra; ah = 1,0. 13

Tishlar botig’i aylanasi radiuslari   1 * * 1 1 60 5(1 0, 25) 53, 7 f ar r m h c x mm           2 * * 2 1 75 5(1 0, 25) 68, 75 f ar r m h c x mm         bu yerda c * - radial tirqish koeffisiyenti, standartga ko’ra c * =0,25 Bo’luvchi aylana bo’yicha tish qadami t = π · m= 3,14·5=15,7 mm Bo’luvchi aylana bo’yicha tishlarning qalinligi 1 2 1 0, 5 2 0, 5 15, 7 7, 85 s s t x m tg mm          Tish bo’yining egrilik radiusi   * / 1 sin 0, 25 5 / (1 0, 34) 1, 89 f c m mm         bu yerda; sin20 0 =0,3402 T ish balandligi h = r a - r f = 65-53,7=11,3 mm Bu hisoblashlar bo’yicha ilashma tasviri quriladi. Buning uchun chizma sathini hisobga olib, masshtab koeffisiyenti topiladi.   11, 3 / 11, 3 1 l h mm h     Tanlangan masshtab koeffisiyenti bo’yicha o’qlar orasidagi masofa qo’yiladi va aylanish markazlari (O 1 va O 2 nuqtalar) topiladi. Yuqorida hisoblangan barcha geometrik parametrlarning chizmadagi qiymatlari hisoblanadi: 1 1( ) 60 ; W W lr r mm    2 2 ( ) 75 ; W W l r r mm   1 1 ( ) 60 ; l r r mm   2 2 ( ) 75 ; l r r mm    1 1( ) 65 ; a a lr r mm    2 2 ( ) 80 ; a a l r r mm    1 1( ) 53, 7 ; f f lr r mm    21 2 ( ) 68, 75 . f f l r r mm    1 1 ( ) 56, 38 ; a b l r r mm    2 2( ) 70, 48 ; a b lr r mm    Aylanish markazlari ( O 1 va O 2 ) nuqtalardan mos ravishda boshlang’ich aylanalarni o’tkazamiz. Ular markazlar orasidagi chiziqda bir-biriga urinib o’tishlari lozim. Urunish nuqtasi ( P ) ilashish qo’tbi deyiladi. Ilashma qo’tbidan umumiy urunma ( T - T ) o’tkazamiz. Bu urunmaga ilashish burchagi ( α w =20 0 ) ostida ilashish chizig’i N - N ni o’tkazamiz. Asosiy aylanalarni o’tkazamiz, bu aylanalar esa ilashish chizig’i ( N - N ) ga urunishlari lozim. Urunish nuqtalarini N 1 va N 2 orqali belgilaymiz va bu oraliq ( N 1 - P va N 2 - P oralig’i) – nazariy ilashish chizig’i deyiladi. N 1 - P va N 2 - P oraliqlarni 14

teng bo’laklarga ( 20 mm gacha) bo’lamiz va ikkala g’ildiraklar uchun ham evolventalarni quramiz. Buning uchun masalan, birinchi g’ildirak uchun N 1 nuqtadan asosiy aylanada N 1 - 3, 3 - 2, 2 - 1, 1 - P kesmalarga teng bo’lgan 1 3 , 3 2 ,1 0 N        vatarlarni o’lchab qo’yamiz. Topilgan 1 , 2  va h.k.z. nuqtalarni aylanish markazi O 1 nuqta bilan tutashtiramiz va , 2 ,1 1 1  O O va h.k.z. chiziqlarga qo’tb tomonga yo’nalgan perpendikulyar chiziqlar o’tkazamiz. Bu chiziqlarda esa mos ravishda N 1 - 3, 3 - 2, 2 - 1, P - 1 kesmalarni o’lchab qo’yamiz. Topilgan nuqtalarni lekalo yordamida ravon tutashtiramiz, natijada birinchi g’ildirak uchun evolventa chiziladi. Ikkinchi g’ildirak uchun evolventa xuddi shunga o’xshash ravishda quriladi. Ikkala evolventa qurilgandan keyin ikkala g’ildirak uchun bo’luvchi, tish kallagi va botig’i aylanalari o’tkaziladi. Tish kallagi aylanasi bilan nazariy ishlash chizig’i kesishgan nuqtalar ( a va b nuqtalar) oralig’i - amaliy aktiv ishlashi chizig’i deb ataladi. Ilashish qo’tbidan ( p ) bo’luvchi aylana bo’yicha ilashish qadami t ni o’lchab qo’yamiz va shu yerda tishlar qalinligini ham belgilaymiz. Qolgan tishlarning profillari shablon yordamida chizib olinadi. Tish profillarining ilashmada qatnashadigan qismiga tish profilining ish qismi yoki aktiv qismi deyiladi. Ish qismining uzunligini topish uchun biror g’ildirak tish profillining uchiga mos keluvchi boshqa g’ildirak profilidagi nuqtani aniqlash kerak. Tish uchidan ana shu tishda aniqlangan mos nuqtagacha bo’lgan tish profilining evolventa qismi tishning ish qismidir. Ilashish yoyi - bir juft tishning ilashish jarayonida boshlang’ich aylanalarga tegishli nuqtalarning bosib o’tgan yo’llari. Bu yoyni topish uchun amaliy ilashish chizig’i boshi ( a nuqta) va oxiri ( b nuqta) ni ifodalovchi nuqtalardan tish profilini shtrix chiziqlar yordamida chizib olamiz. Bu profillar bilan boshlang’ich aylanalar kesishish nuqtalari ( dd’ ) ilashish yoyini beradi va undan qoplanish koeffisiyenti aniqlanadi. 58 1,16 50 W dd p      IV. PLANETAR MEXANIZMNI SINTEZ QILISH . Planetar mexanizmlar - harakatlanuvchi g’ildiraklarga ega bo’ladi. Ular planetar g’ildiraklar yoki satellitlar deb ataladi. Satellitlarning o’qlari joylashtirilgan harakatlanuvchi bo’g’in vodilo deyiladi. Satellitlar yumalaydigan g’ildirak markaziy g’ildirak deyiladi, u qo’zg’almas o’q atrofida aylanadi, qo’zg’almas markaziy 15

g’ildirak tayanch g’ildirak deyiladi. Odatda planetar mexanizmlar o’qdosh qilib tayyorlanadi, ularning foydali ish koeffisiyentlari juda yuqori (0,96…0.98 ). Planetar mexanizmni loyihalash oldindan berilgan uzatish nisbatini qanoatlantiruvchi g’ildiraklarning tishlar sonini belgilab olishdan boshlanadi. Tanlangan tishlar soni qo’yida kursatilgan shartlarni qanoatlantirishi lozim bo’ladi. Tishlar soni yaxlit son va barcha g’ildiraklar modullari bir xil bo’lishi shart. Planetar mexanizmlarning uzatish nisbati kirish va chiqish vallarning burchak tezliklari nisbati sifatida aniqlanadi, ya’ni 3- shakl uchun(3) 3 1 1, 1,3 1 1 1 н н н z u u z        3 - shakl Barcha tishli g ’ ildiraklar nolinchi bo ’ lishligi , ya ’ ni tashqi ilashmada z 1 ≥ z min =17 ichki ilashmada z 3 ≥ z min = 85 va ikkala holat uchun ham , h*= 1, z 2 = b min ≥ 20 0 bo’lishi shart. O’qlarning ustma-ust tushish sharti a ) sxema uchun z 1 + 2 z 2 = z 3 b ) sxema uchun z 1 + z 2 = z 3 - z’ 2 Qo’shnichilik sharti, bunda o’qlari fazoda harakatlanadigan g’ildiraklar - sattelitlarning bir-biriga tegmasdan erkin harakatlana olish sharti ko’zda tutiladi. 2 1 2 2 180 sino z k z z          bu yerda; k - satellitlar soni b ) sxemada agar z' 2 >z 2 bo’lsa z 2 ning o’rniga z' 2 qo’yiladi. Yig’ish sharti; bu shart satellitlar o’qlarining markaziy o’qka nisbatan bir xil burchakda joylashuvini hamda satelletlarning mexanizmga erkin o’rnatilishini ta’minlaydi. 1 3 ( )z z c k   bu yerda; c - butun son. Berilgan planetar mexanizm uchun tishlar soni va satilletlar soni aniqlaymiz: u 1n =5,4 z 1 = 20 deb qabul qilamiz va z 3 ni tomamiz 16

( 3) 3 1 1, ( 1) 20(5, 4 1) 88 н z z u     Shart bajarilmaganligi uchun z 1 qabul qilamiz va qaytadan z 3 ni topamiz z 1 =23, z 3 =101 O’qlarning ustma-ust tushish shartidan 3 1 2 39 2z z z    Qo’shnichilik shartidan 2 1 2 180 4, 2 arcsin o k z z z     k=4 Yig’ish shartiga ko’ra 1 3 31 z z c k    Ko’rinib turibdiki c butun son chiqdi. Demak, z 1 =23, z 2 =39, z 3 =101, k=4 V. MUSHTAKLI (KULOCHOKLI) MEXANIZMLARNI SINTEZ QILISH. Ko’pgina mashinalarning ish jarayoni ular tarkibida chiqish bo’g’inlari boshqa mexanizmlar bilan muvofiqlashgan tarzda, belgilangan aniq qonuniyat bo’yicha harakatlanuvchi mexanizmlar bo’lishini taqozo qiladi. Bunday masalani hal qilish uchun yeng oddiy, ishonchli va ixcham kulochokli mushtli mexanizmlar qo’llaniladi. Ular chiqish bo’g’ini – turtgichning harakatin nazariy jihatdan aniq amalga oshiradi. Ularning kirish bo’g’ini kulochok musht deb ataladi. To’rtkigning harakat qonuni kulochok profili bo’yicha aniqlanadi va u kulochokli mexanizmlarning asosiy xarakteristika hisoblanadi . Parabola ko’rinishidagi qonun uchun turtgichning harakat diagrammalarini qurish Yo’l diagrammasi ( ) s f   yoki ( )f    koordinata o’qlari o’tkaziladi. Ordinata o’qi bo’yicha turtgichning maksimal yo’liga mos keluvchi h = 20…30 mm kesma ajratiladi. Bunda masshtab koeffisiyenti 15 / 50 0, 3 m h mm            Abssissa o’qi bo’yicha esa φ u , φ u.t va φ ya faza burchaklariga mos kesmalar ajratiladi va ular ham teng bo’laklarga ajratiladi (masalan, 8 tadan). ( 4 k ) = h=30 Uzoqlashish fazasining o’rtasidan ( 4 k ) = h ordinata o’tkaziladi, va uni 8 teng bo’lakka bo’linadi (2 - v shakl). Belgilangan a, b, c nuqtalarni koordinata boshi 17

bilan e, f va d nuqtalarni esa 8* nuqta bilan tutashtiriladi a - 0, v - 0, … d - 8* to’g’ri chiziqlarni 1, 2, 3, … 7 nuqtalardan o’tkazilgan ordinatalar bilan kesish nuqtalarini belgilaymiz. Bu nuqtalar yo’l diagrammasini beradi. Yaqinlashish fazasi ham shu asosda quriladi. Masshtab koeffisiyenti225 / 225 1 (0 17) ish        Tezliklar diagrammasi . ( ) ds f d    koordinata o’qlari o’tkaziladi. ( ) ds f d    koordinata o’qlari o’tkazilib ( 4 4   ) va ( 31 13   ) ordinatalar belgilanadi. Chizg’ich yordamida topilgpn nuqtalar tutashtirilib, diagramma chizib olinadi . 2 (4 4 ) 2 50 / 1, 57 63, 7 u h mm        2 (13 13 ) 2 50 / 2, 09 48 ya h mm        Masshtab koeffisiyenti 1 ds s d mm      Tezlanishlar diagrammasi: 2 2 ( ) d s f ds   koordinata o’qlari o’tkaziladi va undi ( 4 4   ) va ) 31 13(   ordinatalar belgilanadi. Chizg’ich yordamida topilgpn nuqtalar tutashtirilib, diagramma chizib olinadi . 2 2 4 (4 4 ) 4 50 / 1(1, 57) 81 u h mm        2 2 4 (13 13 ) 4 50 / (2, 09) 46 ya h mm        M asshtabi, 2 2 s d s d    Kulochok profilini chiqarishga o’tamiz. Chizma sathini hisobga olib ixtiyoriy O 3 nuqta tanlaymiz va undan oralig’i β burchakka teng bo’lgan ikki chiziq o’tkazamiz. Keyin bu chiziqlar orasida 0 - 8 yoy o’tkaziladiki, bu yoy yo’l diagrammasining balandligiga teng bo’ladi. Chizilgan yoy ning O nuqtasidan yo’l diagrammasidagi 1, 2, …, 16 nuqtalarning ordinatalari ko’chirib keltiriladi. Hosil bo’lgan 1, 2, …, 16 nuqtalarni O 3 nuqta bilan tutashtirib chiqamiz va bu nurlarda ( )ds f d    diagrammasidan (1 1 ), (2 2 ), ..., (16 16 )       ordinatalarni keltirib qo’yiladi. Agar uzoqlashish fazasida kulochok bilan koromislo bir tomonga aylansa, ) (  f d ds  diagrammasidan olingan ordinatalar 0-8 yoylarda markaz O 3 tomonga ajratiladi, aks holda teskari tomonga o’lchab qo’yiladi. Hosil bo’lgan 41 ,..., 3, 2    nuqtalardan о о о 13 31,4 4, 3 3, 2 2     va о 14 41  to’g’ri chiziqlar 51 ,41 ,31 3 3 3       О О О nurlarga o 45 min   ostida o’tkaziladi. Bu to’g’ri 18

chiziqlar kesishidan hosil bo’lgan (shtrixlangan) soha ichida kulochok aylanish markazini tanlash mumkin bo’ladi. Kulochokl profilini loyihalash Ixtiyoriy O 1 nuqtadan O 1 O 3 radiusda aylanma o’tkazamiz. Bu aylananing ixtiyoriy yuqori qismida (O 3 ) o nuqta tanlanadi va uni O 1 nuqta bilan birlashtiramiz. Bu chiziqdan boshlab kulochokning aylanishiga teskari tomonga qarab φ u, φ u.t. va φ ya faza burchaklarini ajratamiz va ularni teng bo’laklarga (misolimizda 8 tadan) bo’lamiz. Aylana markazidan r min bo’yicha kichik aylana chizib olinadi. Katta aylanada hosil qilingan 1, 2, 3, …, 17 nuqtalardan kichik aylanada O 3 A radius bo’yicha yoylar o’tkazamiz va bu yoylarda s=f( φ ) diagrammadan mos ordinatalar keltirib qo’yiladi, ya’ni (1 o - 1*) yoy (1 - 1* ) ordinataga, (2 o - 2*) yoy (2 - 2*) ordinataga teng va hakazo. Topilgan O, 1*, 2*, …, 17 nuqtalarni lekalo yordamida ravon egri chiziq bilan tutashtirik, kulochokning nazariy profili hosil qilanadi. So’ngra nazariy profil nuqtalaridan r rol masofada yotuvchi nuqtalarni aniqlaymiz va shu nuqtalardan o’tuvchi kulochokning xaqiqiy profilini ko’ramiz. 19

FOYDALANILADIGAN ASOSIY D ARSLIKLAR VA O’QUV QO’LLANMALAR RO’YXATI 1. Yuldoshbekov S.A. Mexanizm va mashinalar nazariyasi. – T.:2006. 2. Djurayev A. va boshq. Mexanizm va mashinalar nazariyasi.-T.: O’qituvchi, 2004. 3. Zokirov G.Sh. Mashina va mexanizmlar nazariyasi – T.: O’zbekiston, 2003. 4. Qodirov R.X. Mashina va mexanizmlar nazariyasidan kursaviy loyihalash.- T.:O’qituvchi, 1994. 5. Kursovoye proyektirovaniye po teorii mexanizmov i mashin. // Pod red.G.N.Devoyno. – Minsk: Visshaya shkola, 1986. 6. Artobolevskiy S.I. Sbornik zad a ch po teorii mexanizmov i mashin.- M.: V i ssh.shk., 973. 7. 10. I zzatov Z.X. Mexanizm va mashinalar nazariyasidan kursaviy loyihalash.- T.: O’qituvchi, 1979. 8. 11. Kursovoye proyektirovaniye po teorii mexanizmov i mashin /A.S.Korenyako i dr. – Kiyev: 1970. 9. 12. Alekseyev V.V. Kursovoye proyektirovaniye po teorii mexanizmov - T.: TIIIMSX, 1989. 10. T.Q.Ostonov, H.X.Razzoqov, A.Xo’jamamedov “ M ashina va mexanizmlar nazariyasi” fanidan mustaqil ish bo’yicha kurs ishini bajarish uchun uslubiy qo’llanma. – Samarqand: 2012. 21

O'xshashlar

Siljish toki haqida. Maksvel