O’simliklarni hayotiy shakllari - Biologiya - Kurs ishlari

O’simliklarni hayotiy shakllari

Yuklangan vaqt:

18.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.3662109375 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish; I. BOB O’simliklarni hayotiy shakllari. I.1. O’simliklar hayotiy shakllarini klassifikasiyasi. I.2. Hayotiy shakllarning ekolo-morfologiyasiga asoslangan klassifikasiyasi. II. Asosiy qism. II.1. O’simliklarning o’sadigan muhitiga bo’lgan munosabatiga ko’ra ekologik guruhlarga bo’linishi. II.2. Hayotiy shakli. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1

KIRISH: Yer yuzidagi 500 mingdan ziyod o’simlik turlarining 350000 ga yaqinidan insonlar kundalik hayotida foydalanadi. Nabobat olamida shunday o’simlik turlari borki, ular insonlarda eng nafis tuyg’u-go’zallik hissini uyg’otadi, hush kayfiyat bag’ishlaydi va eng asosiysi inson salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bular xonadonlarimizni, dam olish oromgohlarimizni, sihatgohlarimizni yanada manzarali ko’rinishiga xizmat qiluvchi tropik va subtropik o’simliklardir. Ma’lumki, mashinasozlik, to’qimachilik, tikuvchilik va shu kabi boshqa sanoat korxonalarining atrof- muhitga, tirik organizmlar uchun zararli bo’lgan moddalarni chiqarish holatlari yildan - yilga ortib bormoqda. Ikkinchi tomondan, bu ishlab chiqarish korxonalarining sexlari, ish joylari issiq va sershovqin, changli bo’ladi. Bunday joylar doimiy yashil, barg va poyalarida zaharli gazlarni tutib qoluvchi, chang va shovqindan muhofaza qiluvchi o’simliklar ko’proq parvarishlashni taqozo etadi. Bu holat tabiiyki, kishi ruhiyati va kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko’rstadi. Tropik o’simliklar tabiatning betakror manzaralarini xona sharoitida mujassamlashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, o’ziga xos mikroiqlimni hosil qilib, havoni turli xil changlardan, kasallik qo’zg’atuvchi mikroblardan tozalaydi, namlik darajasini 50% gacha oshiradi. Tropik va subtropik o’simliklar haqida to’plangan qimmatli ma’lumotlar ilmiy asarlar, darsliklar va qo’llanmalar yozishda hamda O’simlik havaskorlari uchun asosiy manba bo’lib xizmat qiladi O’zbеkistonga tropik va subtropik o’simliklar asosan, yеr sharining u yoki bu qit’asidan turli yo’llar, turli maqsadlarda olib kеlingan va bu yеrda o’zining ikkinchi «vatani» ni topgan. Hozirgi vaqtda «O’zbеkistonga tropik va subtropik o’simliklar olib kеlinishi qachondan boshlangan?» - dеgan savolga javob bеrish qiyin, albatta. Lekin, O’zbekistonda «Tropik va subtropik o’simliklar introduktsiyasi qanday yo’llar bilan amalga oshirilgan?» - dеgan savolga quyidagicha javob bеrish mumkin: 1. O’zbеkistonda Botanika bog’larining tashkil qilinishi orqali. Bu yo’l bilan tropik va subtropik o’simliklar maqsadli, rеjali va ilmiy asosda 2

iqlimlashtirilgan o’simlik turlari gul do’konlari va boshqa vositalar yordamida kеng xalq ommasiga yеtkazilmoqda. 2. Joylarda davlat tasarrufidagi shahar ko’kalamzor-lashtirish va obodonlashtirish tashkilotlarining tashkil etilishi. Bu tashkilotlar faoliyati tufayli iqlimlashtirilgan noyob o’simlik turlari ko’paytirilib, ommalashtirilmoqda. 3. Mahalliy savdogarlarning savdo-sotiq maqsadida safar qilishi. Bu safarlar natijasida ko’p davlatlardan manzarali o’simlik turlari va noyob o’simliklar olib kelinmoqda. Manbalarda qayd etilishicha, xalqimiz qadim zamonlardanoq bu o’simliklarni bilishga va o’stirishga qiziqqanlar. Asrlar osha Buxoro, Samarqand, Tеrmiz, Urganch, Toshkеnt kabi ko’hna shaharlarda qad ko’tarib turgan yirik madrasa va boshqa binolarning ayniqsa ichki dеvorlaridagi chiroyda tеngi yo’q bеzaklar, naqshlar, chizmalar orasida, Bobokalon Alishеr Navoiyning «Xamsa»siga bag’ishlab chizilgan, Z.M. Bobur asarlariga ishlangan miniatyuralarda turli shakldagi chizilgan tasviriy (noaniq) o’simliklarni ko’ramiz. Zamonasining mashhur rassomi bo’lgan K. Bеhzod shohona saroylardagi «ichki boglar»da o’sib, yashnab turgan o’simliklarni ko’rgan va ulardan andoza olib, o’z tasviriy (miniatyura) san’atida namoyish qilgan bo’lsa ajab emas, dеgan taxminlar ham yo’q emas.Hеch shubha yo’qki, o’tmishda O’zbеkiston hududida xon va amirlik Saroylarida yoki gul shinavandalari xonadonlarida idishlarda o’simliklar o’stirilgan. Tarixiy manbalarga asoslangan bir qancha kinofilmlarda xon taxti atrofi va qabulxonalarda o’stirilgan palma va shunga o’xshash yirik yaproqli, ziynatbop o’simliklarni aks ettirilganligini ko’rish mumkin. Abu Rayhon Bеruniyning «Kitob As saydana fit-tib» (2) asarida xonadonlarda o’stiriluvchi juda ko’p o’simliklarning dorivorligi haqida ma’lumotlar kеltirilgan bo’lib, o’sha davrlarda bu o’simliklarni qanday nomlanishi, qaysi dardlarga davo bo’lishi to’g’risida so’z boradi. Aloe (sabur), papirus (bardi), arum (fild-jo’sh), asparagus (mardjo’ba), siklamеn (shadjarat maryam), fikus (asaba), dratsеna (ayda), plyumbago (kunnabra) kabi o’nlab o’simliklarning shifobaxshligi bayon qilinadi. Bundan tashqari Abu Ali ibn Sino (1, 60) asarlarida ham shunday ma’lumotlar kеltirilgan. Dеmak, ana shu vaqtlardayoq ota-bobolarimiz bu o’simliklarning 3

dorivorlik xususiyatlaridan xabardor bo’lishgan va foydalanishgan. Shuning uchun ham bu o’simliklarni uylarida saqlab ko’paytirishgan, dеgan fikrga kеlish mumkin. Mahalliy aholining o’simliklarga bo’lgan qiziqishi tufayli, avval chеt ellardan turli manzarali, sеrsoya daraxt va butalar olib kеlingan. Manzarali tropik va subtropik daraxtlarning dastlabki nusxalari qadimiy Samarqand, Buxoro, Tеrmiz, Qo’qon kabi shaharlarda introduktsiya qilinganligini isbotlovchi ilmiy dalillarni kеltirish mumkin. Mahalliy xalq tabiiy dorivor xom-ashyo sifatida ayrim yovvoyi o’simliklarni idishlarga ekib, yoki osib qo’yib saqlaganligi ham ko’pchilikka ma’lum. Hеch shubhasiz, o’zbеk xalqi juda qadimdan mahalliy o’simliklar bilan bir qatorda «kеlgindi» (boshqa davlat) o’simliklarni ham o’stirishga xarakat qilganlar. Jumladan, Z.M. Boburning «Boburnomasi» da tabiatda o’sgan, bog’larda va hovlilarda o’stirilayotgan mеvali hamda ziynatli o’simliklar haqida ko’pgina ma’lumotlar kеltirilgan.Turli issiqxonalarda, xonadonlarda va sihatgohlarda tropik o’simliklarni parvarishlash, xorijiy davlatlar florasi bilan tanishish imkoniyatini O’simliklar sistematikasining vazifasi yer sharidagi hamma o’simliklarni ta’riflash va ayrim turlar hamda turlar guruhining qarindoshligini evalyutsiya asosida aniqlashdan iboratdir. O’simliklar sistematikasi 500 mingga yaqin turdan iborat bo’lgan o’simliklar dunyosini biror qarindoshlik belgilari bilan harakterlanuvchi alohida guruhlarga bo’ladi. O’simliklar sistematikasi o’simlik turlarining xilma- xilligini va uning sabablarini o’rganadi. 1 Uning vazifasi quyidagicha. 1. O’simliklarni klassifikatsiya qilish va uning rivojlanish tarixini o’rganish. 2. O’simliklarni o’rganishda turli uslublardan foydalanish. Hozirgi zamon o’simlilkar sistematikasi filogentik sistema asosida tuzilgan. Bu sistema o’simliklar morfogenezi, ichki tuzilishi, individual taraqqiyoti, 1 Vasilьev i drugie. Botanika, anatomiya i morfologiya rasteniy. M., «Prosveщenie». 1988. 4

fiziologik va biokimiyoviy xususiyatlari, geografik tarqalishi hamda tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlariga asoslanadi. O’simlik sistema uzun tarixga ega bo’lib, o’z ichiga dastlabki ichki tuzilishi bilan bog’liq bo’lmagan faqat tashqi belgilariga asoslangan klassifikatsiyadan boshlanib, juda ko’p sonli oshna va qarindoshlik aloqalariga asoslangan zamonaviy sistemalar paydo bo’lgan davrlarni oladi. XVI asr oxirida K. Baushn urug’ va tur toifalarini cheklaydi. 1693 yillar ingliz tabiatshunos J. Rey tur tushunchasini kiritgan bo’lsa, 1700 yilda fransuz botanigi Turnefor urug’ tushunchasini fanga kiritdi. Uchinchi asosiy taksonomik toifa – oila 1689 yilda P. Manol tomonidan aniqlagan. Keyingi sistema o’ta murakkab, ammo tabiiy bo’lgan Reyg sistemasi (1686-1704) bo’lib, u bir urug’pallali va ikki urug’pallali tushunchlarini kiritdi. Hozirgi zamon sistematikasi o’simliklarni puxta o’rganish uchun, quyidagi usullardan foydalanadi. 1. O’simlilkarni paydo bo’lishini solishtirish (solishtirma- morfologik usul). 2. Individual rivojlanishini o’rganish (ontogenetik usul). 3. O’tgan geologik davrlarda o’sgan o’simliklar to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish (paleobotanik usul) 4. O’simlik organizmlarining anotomik tuzilishini o’rganish (anotomik usul). 5. Har bir o’simlikning tarqalish hududini o’rganish (geografik usul). Bulardan tashqari sistematika fani yana bir qancha boshqa yordamchi usullardan foydalandi. Yuqoridagi usullarda o’rganilgan o’simliklar turli guruhlarga bo’linadi, shu guruhlar taksanomik birlik lar yoki sistematik birlik lar deyiladi. Hozir sistematikada 6 ta taksanomik birlik keng qo’llaniladi: Bo’lim - Divisio, sinf - Classis, tartib - Ordo, oila-Familia, avlod - Genus, tur - Species. 5

Tirik organizmlarni sistematik guruhlarga bo’lishda hujayraning tuzulish strukturasi va ayrim fiziologik, biokimyoviy ko’rsatkichlari hisobga olinmasdan oldin, ikki dunyoga ya’ni o’simliklar hamda hayvonlar guruhlariga bo’lingan. O’simliklar olami ikkita katta bo’limga: tuban yoki tallomli va yuksak yoki barg poyali o’simliklarga bo’ladi. Hozirgi paytda ba’zi adabiyotlarda tirik organizmlar hujayraviy tuzulishiga ko’ra prokariot (bakteriyalar, ko’k-yashil suv o’tlari) va eukariot (qolgan barcha hujayrali organizmlar) dunyolariga ajratiladi. 2 I - BOB. O’SIMLIKLARNI HAYOTIY SHAKLLARI 1.1. O’simliklar hayotiy shakllarini klassifikasiyasi. 2 Mustafaev S.M. Botanika, T., 2002. «O’zbekiston» 6

O’simliklarni Raunker bo’yicha hayotiy shakllari. Hayotiy shakllar yoki biomorflarning klassifikasiyasini o’simliklarni turli belgilariga asoslanib, maqsadga muvofiq tuzish mumkin. Hayotiy shakllarning keng tarqalgan, universal (ko’p qirrali) klassifikasiyasini, 1905 yili daniyalik botanik K. Raunkier ishlab chiqqan. K. Raunkier o’simliklar kurtaklarining novdada joylashishi va noqulay sharoitda himoyalanishiga qarab o’simliklarni 5 yirik kategoriyaga bo’lgan: 1) Fanerofitlar – faneros - ochiq 2) Xamefitlar – xame – past 3) Gemikriptofitlar – gemi – yarim 4) Kriptofitlar – kriptos – yashirin 5) Terofitlar – teros – yoz Fanerofitlarning kurtaklari holatda qishlaydi va qurg’oqchilikka chidagan holda ochiq erdan ancha balandlikda joylashadi (daraxtlar, butalar, yog’ochlashgan lianlar, epifitlar yoki omelaga o’xshagan yarim parazitlar). SHuning uchun ularning kurtaklari tangacha barglar bilan qoplangan bo’ladi. Nam ko’p bo’lgan tropik o’rmonlarda yashovchi daraxtlarda ochiq kurtaklar ham uchraydi. Bu guruh o’simliklarning balandliklariga qarab Raunkier mega-, mezo-, mikro- vananofanerofitlarga bo’lgan. (mega – yirik, katta, mezos - o’rta, mikros – kichik, nanos – pakana) Xamefitlarning kurtaklari erdan ozgina balandlikda joylashgan – (20-30 sm oralig’ida). Bu guruhga butachalar yarimbutalar, yarimbutachalar, yostiq tipidagi o’simliklar, ko’pchilik erda yoyilib o’suvchilar kirib, sovuq vaqtlarda kurtaklari qo’shimcha himoyalanib qor tagida qishlaydi. Gemikriptofitlar ko’p yillik o’t o’simliklardir. Bularning kurtaklari yer yuzasida yoki ozgina tuproqqa ko’milib yoki o’simliklarning qurigan shox shabbalarining tagida qishlaydi. Bu guruhni Raunkier yana bir necha guruhchalarga bo’ladi: 1) Protogemikriptofitlar – poyasi uzun, har yili er ustki qismi kurtaklari joylashgan joylargacha quriydigan o’simliklar. 7

2) To’pbargli (rozetka) gemikriptofitlar – qisqargan poyali, kurtaklari bilan yer yuzida tuproqda qishlaydi qishlashdan oldin to’pbargli poya kurtaklarigacha tuproqqa kirib boradi. Kriptofitlar yoki – geofitlar. (Geo – er). Kurtaklari tuproqning ichida yer yuzasidan ancha chuqurlikda (ildiz poyali, tuganakli, piyozboshli o’simliklar kiradi) yoki gidrofitlar – kurtaklari suv tagida qishlaydigan o’simliklar kiradi. Terofitlar. Bir yillik - qishda yoki kuzda butun vegetativ organlari quriydi, kurtaklari qolmaydi. Keyingi yili erga avvalgi yili to’kilgan urug’lari yordamida ko’payadi. Barcha tirik organizmlar prokariotlar va eukariotlarga bo’linadi. Prokariotlar sitoplazmalarida: yadrosi bo’lmagan, ammo bir yoki bir nechta DNK uchastkasiga ega organizmlardir. Prokariotlarda mitoxondriylari yo’q, ularning plastidasida mezosomalar ya’ni murakkab membrana tuzilmalari mavjud. Ayrim prokariotlarda suvda erkin suzish imkonini beruvchi gazli vakuolalar bor. Prokariotlarda xitin va sellyuloza bo’lmaydi. Prokariotlarda mitoz va meyoz kuzatilmaydi. Jinsiy jarayon kuzatilmaydi yoki konyugatsiya tipida o’tadi, ularning hujayralari gaploid. Eukariotlar – hujayrasida yadro, mitoxondriya, plastidalar bo’lgan organizmlardir. Hujayra qobig’ida xitin yoki sellyuloza mavjud. Ularda jinsiy jarayon va yadro fazalarining almashinuvi kuzatildi. Eukariot o’simlik va hayvonlarga ajraladi. Tuban o’simliklar kelib chiqishi jihatidan sodda tuzilgan organizmlar bo’lib, ularning tanasi organlarga (ildiz, poya, barg) ajralmagan va haqiqiy to’qimalari bo’lmaydi. Ularning tanasi qattana yoki tallom deb ataladi. Haqiqiy to’qimaga ega emas, ayrim turlarida (qo’ng’ir, qizil suv o’tlarida) to’qimaga o’xshash tuzilmalari bo’lsa ham ular haqiqiy hisoblanmaydi (laminariyada). Chunki ular yuksak o’simliklarniki singari meristemadan paydo bo’lmay, hujayralarning shunchaki bo’linishidan hosil bo’ladi. Qattanada o’tkazuvchi naylar 8

ham bo’lmaydi. Jinsiz ko’payishi sodda (primitiv). Jinsiy organlari bir hujayradan (xaradan tashqari) iborat bo’ladi. 3 Ayrim tuban o’simlik vakillarida (shilimshiqlar, zamburug’lar, bakteriyalar) xlorofil bo’lmaganligi sababli, ular karbonat angidridni mustaqil o’zlashtira olmaydi. Natijada tayyor organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Bularga geterotrof deyiladi. Bu organizmlarning ba’zi vakillari o’simlik va hayvon qoldiqlari, ya’ni chirindilar hisobiga yashaydi. Oziqlanish usulining bu turiga kiradigan o’simliklarni saprofit organizmlar deb yuritiladi. Yana ayrimlari esa tirik o’simlik yoki hayvonlar hisobiga yashaydi. Ular parazit organizmlar deyiladi. Tuban o’simliklardan suv o’tlari va lishayniklar avtotrof yo’l bilan oziqlanadi. Hozirda tuban o’simliklarning 200 mingdan ortiq turi aniqlangan (ko’pi suvda). Shundan 3000 dan ortiq tur va shakllari O’zbekistonda tarqalgan. Tuban o’simliklarga miksomitsetlar (shilimshiqlar) bo’limi va xlorofillga ega bo’lmagan zamburuqlar kiradi, lishayniklar simbioz organizmlar (tarkibida suvo’tlar va zamburug’lar) alohida bo’limni tashkil etadi. Tuban o’simliklar to’g’risidagi fan boshqa ilmiy fanlarga asos bo’ladi. Mikrobiologiya bakteriyalarni o’rganadi. Mikologiya zamburug’lar biologiya va amaliy ahamiyatini, virusologiya – viruslarni, algologiya – suvo’tlarni o’rganadi. Bu tuban tuzilishga ega bo’lgan avtotrof o’simliklar bo’lib faqat suvda hayot kechiradi. Bunday suvo’ttoifalar hujayrasidagi pigmentlar, xromatoforlar fotosintez natijasida hosil bo’ladigan organik modda, ko’payish usullari, xivchinlarining tuzilishlariga ko’ra bir necha bo’limlarga ajratiladi.  1. Cyanophyta – Ko’k – yashil suvo’tlar bo’limi.  2. Rhodophyta – Qizil suvo’tlar bo’limi.  3. Chlorophyta – Yashil suvo’tlar bo’limi.  4. Chrysophyta – Oltin tusli suvo’tlar bo’limi .  5. Xanthophyta, – Har – xil xivchinli yoki sariq yashil suvo’tlar bo’limi .  6. Bacillariophyta, Diatomeae – Diatom suvo’tlar bo’limi . 3 To’xtaev A.S. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi, T. O’qituvchi, 1994. 9

 7. Phaeophyta – Qo’ng’ir suvo’tlar bo’limi.  8. Pyrrophyta – Pirofit suvo’tlar bo’limi.  9. Euglenophyta – Evglena suvo’tlar bo’limi. Qizil suvo’tlaridan tashqari hamma bo’limga kiradigan o’simliklarni bir-biriga o’xshashligi va kelib chiqish tarixini ko’rsatib beradigan xususiyati bu aktiv harakat qiladigan xivchinli bir hujayrali ko’rinishlaridir. Bundan tashqari tuzilishi va kimyoviy tarkibi hisoblanadi. Ba’zi suvo’tlarida xivchinlari bo’lmasligi mumkin, lekin ularning zoosporalaridagi xivchinli ya’ni harakatchan davri borligi ularning kelib chiqishi bir ekanligini isbotlaydi. Keyingi taraqqiyotida ularning bir muncha parallel holda taraqqiy etishi kuzatiladi. Bunda tallomning shakllanishi ko’zda tutiladi. 1.2. Hayotiy shakllarning ekolo-morfologiyasiga asoslangan klassifikasiyasi. Raunkierning hayotiy shakllar haqidagi klassifikasiyasi o’simliklarning ekologo-morfologiyasini ya’ni tashqi tuzilishini ham o’z ichiga olgan. O’simliklarning vegetativ organlarining tashqi qiyofasi yashash muddati, kurtaklarning joylashishi bilan bog’liq bo’ladi. Ekologo- morfologik klassifikasiya: I. YOg’ochlashgan o’simliklar – daraxt, buta, butachalar. II. O’tsimon o’simliklar - ko’p va bir yillik o’tlar. III. Oraliq guruhlar - yarimyog’ochlashgan – yarim butalar, yarim butachalar. 4 Poyalarning o’sish yo’nalishiga qarab: 1. tikka o’suvchi 2. yotib o’suvchi daraxt, buta, o’tlar 3. o’rmalab o’suvchi yog’ochlashgan va o’tsimon lianlar. Oziqlanishiga binoan: 1. aftotrof 2. simbiotrof 4 Kursanov L.I. va boshqalar. Botanika. T., o’rta va oliy maktab, 1978 10

3. yarim parazit o’tsimon o’simliklar 4. parazit 5. xasharotxo’r Yer ostki organlariga qarab: 1. ildizpoyali 2. tugunakli ko’p yillik o’tlar 3. piyozboshli va butachalar 4. kaudeks hosil qiluvchi O’tsimon o’simliklarning klassifikasiyasi. Bu tizimga ko’p yillik o’t o’simliklar gemikriptofit va geofitlar kiradi: 1) O’q ildizli (kaudeksli) o’simliklar. YAxshi rivojlangan, jamg’aruvchi, tuproq qatlamlariga chuqur kirib boruvchi ildizlarga ega bo’lgan o’simliklar. Kaudeksning shoxlanishiga qarab bir boshli, ko’p boshli bo’lishi mumkin (qashqar, beda, miya). 2) Popuk ildizli o’simliklar. Asosiy ildizi bo’lmaydi. Qo’shimcha ildizlari yo’g’on jamg’aruvchi, buralib zich joylashgan ildizlar hosil qiluvchi o’simliklar. Poyasi kalta bo’g’im oraliqlari qisqa (zubturum, ayiqtovon va boshqalar). 3) Qisqa yer osti – ildizpoyali o’simliklar.Bularga ko’p yillik o’simliklar kirib qo’shimcha ildizlari hisobiga yashaydi. Lekin er ostki ildiz poyasi yaxshi rivojlangan bo’lib ko’p yillar yashaydi, bo’g’im oraliqlari qisqa (ildiz poyasi- epigeogen – er ustida paydo bo’ladi) (gulsapsar va boshqalar).4) Uzunerostipoyali o’simliklar – gipogeogen ildizpoyali o’simliklar ya’ni ildiz poyasi erostida hosil bo’ladi. Gumoy, miya va boshqalar. Ildizlari qo’shimcha ildiz tipida. 5) Zich tup hosil qiluvchi o’simliklar – ildizpoyalari qisqa, zich ko’p sonli qo’shimcha ildizlar hosil qiluvchi ko’p yillik bir pallali o’simliklar. 6) Tuganak hosil qiluvchi o’simliklar – 1) Bitta ko’pyillik poya tipidagi tuganak hosil qiluvchi o’simliklar va YAna xar yili tuganaklarini almashtiruvchi; 2) Ildiz tipidagi o’simliklar (yatrishnik va boshqalar); 3) Stolon tugunakli o’simliklar (kartoshka). 11

7) Piyozboshli o’simliklar - ko’p yillik qismi turli tipdagi piyozboshlar, almashib turadigan qo’shimcha ildizlarni hosil qiluvchilar. Bu o’simliklar ko’p yillik va bir yillik bo’lishlari mumkin. 8) Er yuzida o’rmalovchi, er ustki – stalonli o’simliklar. Ko’p yil (2-4) yashovchi o’tsimon o’simliklar, plagiotrop o’rmalovchi poyaga ega bo’lgan (piyozboshli choy va boshqalar) yoki stalonli tez qurib qoluvchi - o’simliklar (qulupnay). Bir yillik o’simliklarga qisqa oz yashovchi efemerlar ham kiradi. Monokarpik va polikarpik o’simliklar. Bir yil yashab, gullab quriydigan o’simliklar – monokarpik o’simliklar deyiladi. 5 Ko’p yil yashab ko’p yillar davomida mevalar hosil qiluvchi o’simliklar polikarpiklar deyiladi. Ko’p yillik o’tlar ichida ko’p yil yashab bir marotaba meva hosil qilib, quriydigan o’simliklar ham bor (50-60 yil yashaydi). Masalan bir xil palmalar, agava. Aloe – polikarpik, bambuklar ham va boshqalar. Ikki yillik – sabzi, karam –monokarpiklar. Katta hayotiy shakllar (T.A. Rabotnov bo’yicha) 1. Latent davr - urug’. 2. Generativdan oldingi – virginilь davr, urug’ unib chiqqandan gullagangacha bo’lgan davr. 3. Generativ davr – birinchidan oxirigacha gullagan davr. 4. Sinil davr – qarilik – gullash xususiyatini yo’qotgan va qurigungacha bo’lgan davr. O’simliklar mavsumi o’zgarganda barglarini to’kadi – daraxt, butalar, ko’p yillik o’tlar. Kserofit bargsiz o’simliklar shoxlarini to’kadi – saksaul. Gullashiga qarab, erta bahorda gullovchilar, barglari bilan bir vaqtda hosil bo’lgan gulli o’simliklar, kech gullovchi o’simliklarga bo’linadi. Gullash davri turli o’simliklarda turlicha bo’ladi. Suvo’tlarida o’ziga xos parallellik kuzatilib, deyarli hamma bo’lim vakillari ham tallomning tuzulishi jihatidan quyidagi morfologik strukturalar kuzatiladi: 1. Monad – bunda bir hujayrali yoki kolonialtuzilishli, xivchini bilan harakat qiladigan organizmlardan kelib chiqqanligini isbotlaydi (1-rasm). 5 Jukovskiy P.M. Botanka. M. «Kolos» 1982 12

2. Kokkoid –hujayralari bitta yoki kolonial holda bo’lib, hujayra po’sti shilimshiq bilan o’ralgan va harakatsiz. M: Chlorella, Systodinium, Navisula (2- rasm). 3. Ipsimon – hujayralar harakatsiz bir – biri bilan birikkan va ipsimon ko’rinishni oladi va ular doim bo’yiga o’sadi. M: Ulotrix, Mastigocladus, Oscillatoria (3-rasm). 4. Geterotrixal – har-xil ipsimon, bunda avval gorizontal joylashgan ipchalar yuzaga kelib undan yuqoriga vertikal holda joylashgan ipchalar paydo bo’ladi. M: Stigeoclonium, Erythrotrichia. 5. Plastinkasimon – tashkil topish bunday shakllanishda ipsimon hujayralar bo’linadi: ko’ndalang va uzunasiga bo’linishi natijasida ancha yassi parenximatik plastinka ko’rinishidagi tallom yuzaga keladi. Ulva, Porphyra, Laminaria (4- rasm). 6. Sifonsimon – bunda hujayralar katta bo’ladi, yadrolar soni ko’p bo’lib, tarmoqlangan lekin hujayra to’siqlar bilan ajralmagan. Ba’zan hujayrasiz organizimlar ham deyiladi. M: Bryopsis, Vaucheria, Caulerpa, Botridium (5-rasm). 7. Sifonoklad – kladoforalar hujayralari katta, yadrolar soni ko’p lekin ko’p hujayrali tallomga ega. M: Kladafora, Valonia (6-rasm). 8. Rizopodial (amyoboid) – bunda ba’zi qattiq po’sti yo’qolgan hujayralarda sitoplazmatik o’simtalar paydo bo’ladi. (M. heferochloris, rhysochloris). Bu keyinchalik rizoidlar hosil qilish mumkin. 9. Palmelloid – tashkil topish hujayra harakatsiz bo’lib shilimshiq bilan o’raladi. M.tetrospora, gloeodinium. Yuqorida keltirilgan tallomning takshil etish darajasi suvo’tlarning hamma bo’limlarida bir – xil emas. Ana shu suvo’tlarni tartiblarga ajratishda tallomning morfologik tuzilishi asos qilib olinadi. Hujayra tuzilishida ham farq va o’xshashliklar mavjud. Ancha sodda tuzilgan vakillardan (dyunalella, oxromonos), o’xshash xuddi shuningdek zoosporalar va gametalar "yalang’och" ya’ni faqat sitoplazmatik membranalar 13

bilan o’ralgan ko’pchilik suvo’tlarida plazmaning ustidagi hujayra po’sti bilan o’ralgan bo’ladi. Hujayra po’sti amorf tuzilishiga ega bo’lib gemisellyuloza va pektin moddalardan tashkil topgan. Ko’pchilik hollarda hujayra po’sti tuzilishida qo’shimcha moddalar komponentlari ham qatnashadi. M: pediastrum – kremniy, karbonat; qo’ng’ir suvo’tlarida fukotsian, fuksin, algin kislotasi va boshqalar. Sitoplazmasi ko’pgina suvo’tlarda yupqa qatlam tariqasida vakuolani o’rab turadi. Vakuola ko’k – yashil suvo’tlarida bo’lmaydi. Eukariotlar sitoplazmasida yaxshi ko’rinadi. Yuksak o’simliklardan farqli o’laroq tuban suv o’simliklarida xromotoforalar juda ham xilma-hil bo’ladi. Kosachasimon ( Chlamodomonas ), halqasimon ( Ulotrix ), silindrsimon yoki alohida tishchasimon ( Oedogonium ), lentasimon ( Spirogira ) va hokazo. Xloroplastlar juda ko’pchilik euokariotlarda pirenoidlar bilan birgalikda uchraydi. Ba’zan xloroplast ichida joylashgan pirenoid granula holidagi oqsildan tashkil topgan. Xivchinlar hamma suvo’tlarida bir xil tuzilgan bo’lib, tashqi va ichki xivchinlar joylashishida farq qilinadi. Tashqisi sitoplazmatik membrananing davomi hisoblanadigan membrana bilan qoplangan, ichki bevosita sellyular teshiklarda joylashadi. Xivchinlar uch qismdan iborat: uchi, asosiy qismi, oraliq qismi. Ba’zi hujayralarda xivchinlar soni 2 ta bo’lib, teng yoki turli kattaliklarda bo’lishi mumkin qisqasi silliq, uzuni esa shoxlangan bo’lishi mumkin. V e g e t a t i v ko’payish tallomning biron yeridan uzulishi natijasida sodir bo’ladi. Bunday ko’payish vaqtida hujayraning protoplastida hech qanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. Vegetativ ko’payishning eng oddiy usuli ipsimon suvo’tlarda uchraydi, ya’ni tallom bir necha joyidan bo’laklarga (fragmentlarga) bo’linadi. Uzilgan hujayra vegetatsiyasini davom ettiradi. Ipsimon va ko’k yashil suvo’tlarida ixtisoslashgan ba’zi hujayralar ham vegetativ ko’payish vazifasini bajaradi. Masalan, vegetativ hujayra devori qalinlashib, unda ozuqa moddalar 14

to’planadi va noqulay sharoitga chidamli bo’ladi. Bunday hujayra a k i n e t hujayra deb ataladi. 6 II - BOB. ASOSIY QISM 2.1. O’simliklarning o’sadigan muhitiga bo’lgan munosabatiga ko’ra ekologik guruhlarga bo’linishi. Ba’zi o’simliklar kseromorf belgilarga ega bo’laturib, mineral tuzlar yetishmagan kuchsiz tuproqlarda, botqoqliklarda yashaydilar, bunday o’simliklarni oligotroflar (yunon. oligos – kichik, trofe - oziqlanish). Bu o’simliklarga (klyukva, mirt bolotniy va boshqalar) suv etarlik bo’lsada barglari mayda, dag’al va boshqa bir qancha belgilari bilan suvni kam bug’latishga moslashgan.SHunday qilib, tuproqdagi oziq moddalarning etarlicha bo’lmaganligi sababli suv tanqis yerda o’sgan o’simliklar kabi o’ziga xos ayrim morfologik va anatomik belgilarni paydo qiladi (mayda bargli, mayda hujayrali). Lekin kseromorf oligotroflarning anatomik tuzilishini quruq suv tanqis joyda o’sgan kserofitlardan farqi, ularda yirik aerosiyasini ta’minlovchi hujayra oraliqlari bo’lib, botqoqdagi etishmagan kislorodni to’ldirib turadi. Galofitlar. SHo’r tuproqlarda o’sadigan o’simliklarni galofitlar deyiladi (yunon. galos - sol). Bu o’simliklar ham kseromorf tuzilishga ega bo’ladi. Galofitlarning hujayra shirasida osmotik bosim kuchli bo’lganligidan sho’r tuproqlarning suvidan foydalana olmaydi. Hayotiy shakli jihatidan galofitlarning ba’zilari sukkulentlardir, masalan O’rta Osiyo cho’llarida o’sadigan sho’radoshlar oilasi vakillari. Ba’zi galofitlar mayda, dag’al barglarga ega bo’ladi, barglarning ustiga tuz kristallarni ajratib turadilar. (Masalan tamariks, ba’zi boshoqdoshlar vakillari, chiy va boshqalar). O’simliklarning yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra ekologik guruhlarga bo’linishi. YOrug’lik o’simlik barglarining ham morfologik, ham anatomik tuzilishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ko’pchilik 6 Xrjanovskiy V.G. Panomorenko S.F. Praktikum po kursu obщey botaniki, M., «Agropromizdat», 1989. 15

yorug’sevar o’simliklarning tuzilishi kserofitlarning tuzilishiga yaqin keladi. CHunki quyosh nurining to’g’ri tushishi barglarning qizishiga va transpirasiyaning kuchayishiga sabab bo’ladi. Soya sevar o’simliklarning barglarida gigromorf o’simliklarning belgilari paydo bo’ladi. Soya sevar o’simliklar morfologik tuzilishlari turlicha bo’lib, hayotiy shakllari jixatidan ularning ko’pchiligi er bag’irlab, o’rmalab o’sadigan o’simliklardir. Soya sevar o’simliklar tez va kuchli o’sadi, poyalari ingichlashadi va kuchsiz yog’ochlanadi. Bularni xammasi poyalarida xlorofillning Yetishmaganligidan vujdga keladi. natijada poya va barglari och kul rang tusga kiradi. Bunday poyalar o’zlarini tikka vertikal ushlab tura olmaydilar, nam yetarli bo’lganda bo’g’imlarida juda tez qo’shimcha ildizlar paydo bo’ladi. Bunday o’simliklarda ko’p vaqtda poyalarni kuchli cho’zilishi natijasida barglari rivojlanmagan mo’rt stalonlarni hosil qiladi. Qalin soya-salqin o’rmonlarida ayrimcha hayotiy shaklga ega bo’lgan Lianlar (fransuzcha lier- bog’lash) paydo bo’ladi. Lianlar. Lianlar er bag’irlab o’sadigan o’simliklarga nisbatan, atrofidagi daraxt, tosh va boshqalarga ilashib yorug’likka intilib o’sadi. SHuning uchun ularni yana o’rmalovchilar ham deyiladi. O’rmalashiga qarab lianlar bir necha xil bo’ladi: 1) tayanib o’suvchilar (o’rmalovchi organlari bo’lmagan tropik zonalarda o’sadigan fuksiyalar); 2) Turli tikan va boshqa o’simtalar yordamida ilashib, yopishib o’suvchilar, (malina, na’matak va boshqalar); 3) ildizlari yordamida yopishib o’rmalovchilar (plyushlar). 4) gajaklari- shakli o’zgargan barg yoki poyalari yordamida o’rmalab o’sadigan o’simliklar (shakli o’zgargan barg yoki poyalar) qovoq, burchoq, tok. 5) chirmashib o’suvchilar bu o’simliklarning poyasi aylanma xarakat qilib biror o’simlik yoki boshqa narsalarga chirmashadilar (qo’ypechak va boshqalar). Lianlar asosan nam tropik o’rmonlarda o’suvchi daraxtsimon yoki o’tsimon o’simliklar bo’lishi mumkin. O’rta iqlimli erlarda esa ko’l, hovuz yaqinlarida o’sadi (qulmoq, maymunjon, xitoy limonnigi va boshqalar). Lianlarning avval 16

poyasi kuchli o’sib yorug’likka intiladi, barglari yaxshi rivojlanmaydi. YOrug’likka poyalari uchki kurtaklari bilan chiqqandan keyin yashil barglari va to’pgullari rivojlanadi. Poyasining anatomik tuzilishi boshqa tikka o’sadigan o’simliklarning poyasining tuzilishdan farq qilib, boylamli tuzilishiga ega bo’ladi, boylamlar orasida keng parenxima hujayralaridan iborat bo’lgan nurlar paydo bo’ladi. Jinssiz ko’payish maxsus sporalar yordamida sodir bo’ladi. Ko’pchilik suvo’tlarida jinssiz ko’payish zoosporalar vositasida bo’ladi. Zoospora yalang’och, protoplazma, bitta yoki bir qancha yadro va xromotoforaga ega. Zoospora monad shaklida, u harakatchan, uni harakati (1-2-4) xivchinlari yordamida bo’ladi. Ko’pchilik suvo’tlarda zoospora hosil qiluvchi hujayra, differensiyalanmagan, lekin yashil suvo’tlari bo’limining terentipoliya va qo’ng’ir suvo’tlarida sporangiy deb ataladigan maxsus hujayra bo’ladi. Sporangiy shakli va katta-kichikligi bilan boshqa hujayralardan farq qiladi (8-rasm). Monad va kokkoid shaklidagi koloniyali suvo’ttoifalari jinssiz ko’payish vaqtida qiz koloniya hosil qiladi. Yashil suvo’tlaridan (matashuvchilar, haralar va sifonnomalar qabilasi), diatom, qo’ngir suvo’tlarining hayotida jinssiz ko’payish umuman uchramaydi. Jinsiy ko’payish ko’k – yashil suvo’ttoifalardan tashqari hamma suvo’tlarning hayotida uchraydi. Jinsiy ko’payish gametalarning bir-biri bilan qo’shilishi (kopulatsiya) natijasida sodir bo’ladi: 1. Bir xil gametalar qo’shilsa, bu jinsiy jarayoni – izogamiya. 2. Bir gameta yirik, ikkinchisi mayda bo’lsa, bu jinsiy jarayon – geterogamiya. 3. Tuxum hujayra bilan gameta qo’shilsa, bu jinsiy jarayon – oogamiya. 4. Ikkita qarama-qarshi ipdan bir-biriga qarab o’simtalar hosil bo’lib, bitta hujayraning protoplasti ikkinchisiga qo’shilib, zigota hosil qiladi – konyugatsiya. Gametalar gametangiyda yetiladi va suvga tushgandan so’ng, harakat qilib qo’shiladi va zigota hosil bo’ladi. Zigota ichida avvalo gametalarning sitoplazmasi, keyinchalik ularni yadrolari qo’shiladi. Pirovordida ularni xromosomalari birikib diploidli zigota hosil bo’ladi. Zigota tinchlik davrini o’tgandan so’ng, uni diploidli 17

yadrosi (meyoz) bo’linib, xromosomalar soni ikki barobar kamayadi. Shundan so’ng gaploidli faza boshlanadi. Jinsiy ko’payishning eng sodda shakli - izogamiya dir. Bu protsess morfologik jihatdan farq qilmaydigan harakatchan gametalarning ko’shilishidan sodir bo’ladi. Shakli har xil, ya’ni biri kichikroq va serharakat, ikkinchisi kattaroq va sust harakat qiluvchi gametalarni bir-biri bilan qo’shilishiga geterogamiya deyiladi. Yirik harakatsiz gameta urg’ochi gameta yoki tuxum hujayra deb, kichik harakatchan gameta erkak yoki spermatozoid deb ataladi. Ana shunday gametalarni qo’shilishiga oogomiya deyiladi. Ayrim hollarda (matashuvchilar ajdodi) vakillarida jinsiy ko’payish kon’yugasiya, ya’ni jinslarga differensiyalangan ikkita vegetativ hujayra moddalarining qo’shilishi bilan bo’ladi. Kopulyasiya paytida qo’shilishga ishtirok etayotgan hujayralarda kanalchalar hosil bo’lib, bu kanalchalar orqali bir hujayra moddasi ikkinchi hujayra moddasiga qo’yilib, zigota hosil bo’ladi. Suvo’tlar hayot jarayonida nasllar gallanishi, ya’ni sporofit nasl bilan gametofit nasl gallanib turadi. 2.2. Hayotiy shakl Oʻsimliklarda biomorfa — oʻsimliklarning muhit sharoitlariga moslanishini aks ettiruvchi tashqi qiyofasi (gabitus). "Hayotiy shakl" atamasini fanga Daniya bota-nigi E. Varming kiritgan (1884). Hayotiy shakl oʻsimlik vegetativ tanasining oʻsimlik urugʻdan unib chiqqanidan to hazon boʻlgunicha oʻtgan yashash davrida tashqi muhitga moslanishi, oʻsimliklarning ekologik tasnif birligi, yaʼni moslanuvchanlik strukturasi bir-biriga oʻxshash oʻsimliklar guruhi. Bu oʻxshashlik qarindoshlikka bogʻ-liq boʻlmay, koʻpincha konvergent boʻlishi mumkin (mas, poyali sukku-lentlar Hayotiy shaklini hosil qiluvchi kak-tuslar va baʼzi bir sutlamadoshlar). Hayotiy shakl, asosan, oʻsimliklarning yer osti va yer ustki vegetativ organlari strukturasiga bogʻliq, ularning rivojlanish ritmiga va uzoq 18

yashashiga qarab oʻzgaradi. Hayotiy shakl evolyutsiya jarayo-nida turli iqlim, tuproq va biotsenotik sharoitlarda tabiiy tanlanish natijasida vujudga keladi. Har bir oʻsimlik (daraxt, buta, liana va boshqalar) ning konkret Hayotiy shakli ular ontogenezida oʻzgaradi. Ayni byr tur har xil sharoitda turli Hayotiy shaklda boʻlishi mumkin. Mas, oʻrmon zonasi va togʻ-oʻrmon mintaqasida baland oʻsadigan eman, qoraqayin, qoraqaragʻay, tilogʻoch va boshqa shimoliy va balandlik zonalarida buta shaklida yoki yer bagʻirlab oʻsadi. Oʻsimliklar joy landshaftini belgilovchi tashqi qiyofasiga tegishli asosiy shakllarining birinchi fizionomik tasnifini nemis tabiat-shunosi A. Gumboldt sharhlab bergan (1806). U oʻsimliklarning 19 xil Hayotiy shaklini ajratgan. Keyinchalik oʻsimliklarning oʻziga xos moslashuv alomatlariga qarab tasniflavishi paydo boʻldi. Daniyalik botanik K. Raunkiyer oʻsimliklarning qishlashga moslanishi haqidagi koʻpchilikka manzur boʻlgan tasnifida Hayotiy shaklni 5 tipga: fanerofitlar, xamefitlar, gemikriptofitlar, kriptofitlar, terofitlarga boʻlgan. Bir qator nazariy va amaliy masalalarni hal qilishda Hayotiy shaklni oʻrganishning ahamiyati muhim. Mas, raunkiyer iqlim tavsifi uchun u yoki bu hudud florasining Hayotiy shakl protsent tarkibidan foydalangan. XULOSA: Xulosa o’rnida shuni aytib o’tish lozimki, Bizga tanish bo’lgan barcha o’simliklar tanasi hujayra va to’qimalardan tashkil topgan. O simlik hujayrasi fanga XVII asrning 60-yillaridan ma’lum. 0’simlik hujayrasini o’rganishda Robert Gukning xizmati katta. Guk po’kakdan yupqa kesik tayyorlab, mikroskop oqrali qaralganda mayda katakchalarni ko’rib, uni «hujayra» deb atadi. Hujayra haqidagi ma’lumotlami kengayishida Malpigi va Gryu (1671 y.) larning roli katta. 0’simliklar dunyosi o’zining xilma-xil morfologik tuzilishga ega bo’Igan vakillarga juda boy. O’simliklarning bir hujayralilaridan tortib juda katta hajmdagi vakillarini uchratish mumkin. Masalan, ko’k-yashil suvo’tlar bo’limi vakillarining 19

ba’zilari bir hujayrali sharsimon, ipsimon, diatom suvo’tlar bo’limining ko’pgina vakillari mikroskopik tuzilishga ega. Shu bilan birga tabiatda yuksak o’simliklar hozirda sporali yuksak o’simliklar, ochiq urug’lilar va gulli o’simliklar tarzida o’zining hayotiy faoliyatini davom ettirmoqdalar. Sporali yuksak o’simliklar yo’sintoifa, plauntoifa, qirqbo’g’imtoifa, qirqquloqtoifa o’simliklar bo’lib, ularning tashqi ko’rinishi turli- tuman shaklda. Yo’sintoifa o’simliklaming ba’zi vakillari tanasi qattanadan iborat bo’lib, ular Yer kurrasining ko’p hududlarida uchraydi. Plauntoifalar shakllangan barg va poyaga ega. Qirqquloqtoifalarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib, har doim uchidan o’suvchi «vayya» deb nomlanuvchi bargi va bo’g’im oraliqlari qisqargan novdalari shakllangan. Sporali yuksak o’simliklaming faqat yo’sintoifalarida gametofiti dominat bo’lib, har xil ko’rinishlarga ega. Ochiq urug’li o’simliklar yirik tanasi ba’quw at bo’lib, urug’lari urug’chili qubbalarda ochiq holda hosil bo’ladi. Gulli o’simIiklar hozirda xukmron o’simIiklar bo’lib, yuqorida qayd qilingan o’simIikIarga nisbatan ancha murakkab hayotiy shakllarga ega. Ularda urug’ yopiq holda hosil bo’Iadi. Harnda changlanish va urug’Ianish kabi biologik jarayonlar sodir bo’Iadi. Shunday qilib, Yer kurrasidagi o simliklar har xil ekologik sharoitlarda o’sadi va Yer yuzida yuz beradigan ko’pgina jarayonlarda ishtirok etadilar. FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1.Vasil’ev i drugie. Botanika, anatomiya i morfologiya rasteniy. M., «Просве щ ени е ». 1988. 2.Mustafaev S.M. Botanika, T., 2002. «O’zbekiston» 3.To’xtaev A.S. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi, T. O’qituvchi, 1994. 4. Kursanov L.I. va boshqalar. Botanika. T., o’rta va oliy maktab, 1978. 5. Jukovskiy P.M. Botanka. M. «Kolos» 1982. 6. Xrjanovskiy V.G. Panomorenko S.F. Praktikum po kursu obщey botaniki, M., «Agropromizdat», 1989. 7. Burigin V.A. i dr. Botanika. T., O’qituvchi. 1977. 20

8. Hamdamov S. va boshqalar. Botanika asoslari. T. Mehnat, 1990. 9. Reyvn P., Evrent R., i dr. Sovremennaya botanika 1-2 jildlar, M. "Mir 10. Pratov U., T. Odilov - O’zbekiston yuksak o’simliklari oilalarining zamonoviy tizimi va o’zbekcha nomlari. Metodik tavsiya. T., 1995. Internet manbalari . www.ziyonet.uz www.ta’lim.uz www.inter-pedogogika.ru 21

O'xshashlar

Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitida o’stirish jihozlari