Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitida o’stirish jihozlari - Biologiya - Kurs ishlari

Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitida o’stirish jihozlari

Yuklangan vaqt:

06.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

410.0771484375 KB

Ko'chirib olish

Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitida o’stirish jihozlari MUNDARIJA Kirish Asosiy qism 1. Mikroorganizmlarni o‘stirish jarayonida biologik faol moddalar hosil qilishiga ta'sir qiluvchi omillar 2. Mikroorganizmlarni sanoat miqyosida o‘stirish 3. Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitida o‘stirish jihozlari 4. Mikroorganizmlarni o‘stirish jihozlari ishlash prinsiplari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

K i r i sh. Fermentlarning produtsentlarini o‘stirish ularni qattiq va suyuq ozuqa muhitlariga ekish usullari bilan olib boriladi. Qattiq ozuqa mu³itlarining yuza qismida faqat aerob mikroorganizmlarni o‘stirish mumkin. Biotexnologiyaning keyingi vaqtlarda ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilayotgan yana bir bo’limi – gen muhandisligi juda tez rivojlanib, qisqa muddat ichida tabiatning ajoyib sirlarini ochib berdi. Hozirgacha olingan ma’lumotlar DNK xromosomalardagi genlarni saqlovchi, irsiyatni tashuvchi modda ekanligi to’la tasdiqlandi. Avvalo, mikroorganizmlarning bir tipi ikkinchi tipidan olingan DNK bilan ishlanganda uning xususiyatlari birinchi tip mikroorganizmlarga o’tishining kuzatilishiga asoslangan DNKning genetik roli haqidagi tushuncha to’xtovsiz rivojlanmoqda. Ekperimental tekshirishlar irsiy belgilarning bir avloddan ikkinchi avlodga o’tishini belgilaydigan genlar DNK molekulasining alohida sigmentlaridan (chegaralangan qismlardan) iborat ekanligini tasdiqladi. Ana shu sigmentlar maxsus DNK sintez qilish orqali hujayra sitoplazmasida spetsifik oqsilni vujudga keltirish bilan DNK molekulasidagi informatsiyani amalga oshiradi.Hujayra va organizmning o’ziga xos xususiyatlari esa ma’lum vaqtda, tegishli o’rinda, hamda kerakli miqdorda spetsifik oqsilning paydo bo’lishi bilan belgilanadi. Endilikda oqsil molekulasining spetsifik sintezi mexanizmi va bu jarayonning xromosomalarda joylashgan DNK molekulalari tomonidan idora qilinishi yo’llari kashf etilib, irsiy belgilarning bir avloddan ikkinchisiga o’tishi va uning yuzaga chiqish mexanizmi aniqlandi. Oqsillar va nuklein kislota molekulalarining strukturasi bilan ularning biologik funksiyasi orasidagi bog‘lanishning aniqlanishi, birinchi navbatda biotexnologiya fanining ma’lumotlariga asoslangan eng yosh soha – gen muhandisligining dastlabki, ammo eng muhim yutuqlaridandir.

1. Mikroorganizmlarni o‘stirish jarayonida biologik faol moddalar hosil qilishiga ta'sir qiluvchi omillar Suyuqlik ichida o‘stirish o‘sulida asosan mikroorganizmlar suyuq ozuqa muhitlarida o‘stiriladi va bunda ham aerob va ham anaerob mikroorganizmlarni o‘stirish mumkin. Fermentlarning aksari produtsentlari aerob bo‘lgan mikroorganizmlardir va shuning uchun qattiq va suyuq ozuqa muhitlarida o‘stirilganda to‘xtovsiz havo biln ta'minlab turiladi. Fermentlarni hosil bo‘lish jarayoniga tashqi muhit sharoiti, ozuqa moddalarining tarkibi, ularni miqdori, metabolitlarning chiqishi, muhitda faol kislotaning o‘zgarishi, harorat, muhitning erigan kislorod bilan to‘yinishi, produtsent kulturasining holati va o‘stirish muddatlari, shuningdek boshqa omillar ta'sir etadi. Bu omillarni ahamiyati va ferment biosintezi jarayoniga bo‘lgan ta'sir darajasi turlicha bo‘lib, ular asosan mikroorganizmni o‘stirish usuli va produtsentlarni fiziologik xususiyatlariga buysungan holda kechadi. Biroq ba'zi umumiy qonuniyatlarga e'tibor berib o‘tish kerak. Mikroorganizmlarning o‘stirishda qattiq va quruq ozuqa muhitlarning namligi juda katta ahamiyatga ega Agarda muhitning namligi 11-20% atrofida bo‘lsa mikroorganizmlar umuman o‘smaydi. Birmuncha ko‘proq o‘sish hollarini namlik 30% bo‘lganda kuzatish mumkin. Namlikning 40-45% bo‘lishi mikroorganizm kulturasini optimal o‘sishiga va spora hosil qilishiga juda qulay sharoitdir Bu holat spora hosil qiluvchi ferment dutsentlarining ekish materiallarini olishda ishlatiladi. Muhitning namligi 53-68% bo‘lganda hosil qilingan fermentlarni to‘planishi kuzatiladi. Namlik 60-68% bo‘lganda fermentlarning biosintezi pasaya boshlaydi va bu ³olat ozuqa mu³iti ichiga kiradigan havoning yomon o‘tishi bilan tushuntiriladi. Kulturalarni qattiq ozuqa muhitida o‘stirish natijasida uning tarkibidagi quruq moddalarning miqdori kamayib, С O2 va suvga aylanadi. Shu sababli, agarda miroorganizmni o‘stirish yopiq idishlarda (kolbada maxsus kyuvetada va h k.) olib borilsa, bug‘lanish natijasida namlikning ortishi kuzatiladi. Agarda o‘stirish jarayonida ochiq idishda olib borilsa, kalturani va ozuqa muhitini qurib qolishi va

hosil bo‘lgan mahsulot faolligi kamayishi kuzatiladi. Namlikning darajasi va optimalligi har bir o‘stirilayotgan produtsentning fiziologik xususiyatlariga, ozuqa muhit tarkibiga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘lib, har bir omil tadqiqot yo‘li bilan aniqlanadi. O‘sayotgan kulturani havo bilan ta'minlash darajasi ko‘pincha o‘stirish usuli va ferment produtsentlarining fiziologiyasi bilan belgilanadi. Bu jarayon asosan uch maqsadni o‘z oldiga qo‘yadi: o‘sadigan mikroorganizmni o‘sish va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan kislorod bilan ta'mirlash; gaz ko‘rinishidagi moddalar bilan ifloslangan havoni chaqirib tashlash; mikroorganizmlarning o‘sish jarayonida hosil bo‘ladigan issiqlikni qisman bartaraf qilish yoki chiqarib yuborish. Mikroorganizmlarni qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stirishda vujudga kelgan issiqlikni chiqarish masalasi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun mikroskopik zamburug‘larni o‘stirishda ularning o‘sish fazalariga katta e'tibor berish kerak, chunki aynan shu gurux mikroorganizmlar qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stiriladi. Birinchi faza-zamburug‘ sporasi yoki konidiyalarini bo‘kishi va rivojlanishidir. Uning muddati 10-12 soatga cho‘ziladi. Bu muhit komponentlari o‘zgarmaydi. Ozuqa muhiti sirtida po‘panak hosil bo‘lishi bilan ikkinchi faza (tropofaza) mitseliyalarni faol o‘sish bosqichi boshlanadi. U odatda 12-40 soat shu bilan birga ozuqa muhitidagi moddalarni ko‘p miqdorda iste'mol qilishi, issiqlik, is gazi va suv ajratishi bilan davom etadi. Bunda mikroorganizm ozuqani mitseliyalari bilan to‘liq o‘rab oladi. Aynan mana shu bosqichda ko‘p miqdorda issiqlik ajraladi va umumiy ajraladigan issiqlikni 75-80% ini tashqil qiladi. 1t kultura soat davomida o‘sish bosqichida 7,6 m3ga yakin ga yakin kislorodni o‘zlashtiradi yoki havoga bo‘lgan nisbatda esa 36,5 m3 ni o‘zlashtiradi. Zamburug‘larning normal o‘sishi umumiy havoning sarfi o‘rta hisobda 1t kultura uchun 600-650 m3 ni tashkil qiladi. Uchinchi fazada (idiofaza) kulturani morfologik va biyokimyoviy ixtisoslashishi kuzatiladi, ya'ni bunda mikroorganizmlarni konidiyalarni va ikkilamchilarni metabolitlari hosil qiladilar. Ushbu boskichda mikroorganizimlarni xujayra tashkarisida

Mikroorganizmlarni qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stirishda vujudga kelgan issiqlikni chiqarish masalasi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun mikroskopik zamburug‘larni o‘stirishda ularning o‘sish fazalariga katta e'tibor berish kerak, chunki aynan shu gurux mikroorganizmlar qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stiriladi. Birinchi faza-zamburug‘ sporasi yoki konidiyalarini bo‘kishi va rivojlanishidir. Uning muddati 10-12 soatga cho‘ziladi. Bu muhit komponentlari o‘zgarmaydi. Ozuqa muhiti sirtida po‘panak hosil bo‘lishi bilan ikkinchi faza (tropofaza) mitseliyalarni faol o‘sish bosqichi boshlanadi. U odatda 12-40 soat shu bilan birga ozuqa muhitidagi moddalarni ko‘p miqdorda iste'mol qilishi, issiqlik, is gazi va suv ajratishi bilan davom etadi. Bunda mikroorganizm ozuqani mitseliyalari bilan to‘liq o‘rab oladi. Aynan mana shu bosqichda ko‘p miqdorda issiqlik ajraladi va umumiy ajraladigan issiqlikni 75-80% ini tashqil qiladi. 1t kultura soat davomida o‘sish bosqichida 7,6 m3ga yakin ga yakin kislorodni o‘zlashtiradi yoki havoga bo‘lgan nisbatda esa 36,5 m3 ni o‘zlashtiradi. Zamburug‘larning normal o‘sishi umumiy havoning sarfi o‘rta hisobda 1t kultura uchun 600-650 m3 ni tashkil qiladi. Uchinchi fazada (idiofaza) kulturani morfologik va biyokimyoviy ixtisoslashishi kuzatiladi, ya'ni bunda mikroorganizmlarni konidiyalarni va ikkilamchilarni metabolitlari hosil qiladilar. Ushbu boskichda mikroorganizimlarni xujayra tashkarisida chiqariluvchi fermentlarni hosil qiladilar. Bunda o‘stirish xonalarida haroratni 3-4 0 С ga tushirish va havo almashtirishni 3-5 martaga kamaytirish zarur.

Mikroorganizmlarni sanoat miqyosida o‘stirish Miroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitlarida o‘stirish davomida ham havo bilan ta'minlashga va is gazi bilan ifloslangan havoni fermenterdan chiqib ketish rejimiga e'tibor berish kerak. Masalan: bir kultura har xil aeratsiya sharoitlarida bir xil fermentni xar xil xususiyati bilan hosil qilishi mumkin. Umuman olganda havo bilan ta'minlash mikroorganizmni o‘stirish jarayonini va ferment hosil qilishini tezlashtiradi. O‘stirish davomiyligi ham muhim ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, u maksimum ferment ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydi. U juda ko‘p omillarga bog‘liq: ozuqa muhit tarkibi va uni produtsentga uzatish uslubi, muhitni havo bilan ta'minlanganlik darajasi, produtsent turi, ferment xusususiyati va boshqalardir. Ustirish davomiyligi ko‘pincha produtsentni fiziologik xususiyatlariga bog‘lik bo‘ladi. Masalan: V mesentericus PB uchun-36 soat bo‘lsa, A.awamori uchun esa 144 soatni tashkil qiladi. Mikroorganizmlarni qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stirishda muhitning рН ko‘rsatkichi uning nami kam va kuchli buferli bo‘lganligi sababli fermentlarning hosil bo‘lish jarayonlariga kam ta'sir qiladi. Lekin рН ko‘rsatkichi suyuq ozuqa muhitida asosiy hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, ozuqani sterilizatsiya qilishda va kulturani o‘stirish davomida tez o‘zgaradi.Qattiq ozuqa muhitlari sirtida produtsentlarni o‘stirish jarayonida ular suv bilan namlanadi va namlangan muhitning рН ko‘rsatkichi 5,0-5,6 ni tashkil qiladi. Ko‘pincha ozuqa muhiti sifatida ishlatilgan o‘simlik bo‘lakchalari xlorid, sulfat yoki sut kislotalarining kuchsiz eritmasi bilan namlanadi va ularning рН ko‘rsatkichi 4,5-5,0 atrofida bo‘ladi. Kislotalarni qushish natijasida ozuqa muhiti mikroskopik zamburug‘larning o‘sishi uchun selektiv sharoitga aylanadi. Bunda havo va ozuqani sterilizatsiya qilish xarajatlari bir muncha kamayadi. Suyuq ozuqa muhitlari рН ko‘rsatkichi mikroorganizmlarni o‘stirishda juda katta ahamiyatga egadir. Eng ko‘p e'tiborni albatta, ozuqaning boshlang‘ich va sterilizatsiya hamda mikroorganizm o‘sishi paytida kation va anionlarni iste'mol qilishi natijasida o‘zgaradigan рН ko‘rsatkichiga berish kerak. Shunday istemol natijasida kultural

suyuqlik yoki kislotali yoki ishqorli muhitga o‘tib ketadi. Muhitning optimal рН ko‘rsatkichi produtsentning xususiyatiga bog‘liq va shunga qaramay ba'zi umumiy qonuniyatlarini ko‘rish mumkin. Zamburug‘lar va achitqi mikroblariga o‘xshash organizmlar рН ko‘rsatkichi 3,8-5,6 bo‘lgan sharoitda yaxshi o‘sadi va ferment hosil qiladi. Bakteriyalar esa рН ko‘rsatkichi neytral (6,2-7,4) qiymatlarda faol rivojlanadi. Yana shunday ma'lumotlar borki: agarda рН ko‘rsatkichi faqat bir qiymatda ushlab turilsa: bunday sharoitda o‘stirilgan produtsent bitta kerakli fermentni hosil qilishi mumkin ekan. Ko‘pchilik mikroorganizmlar rN omili ta'siriga juda ta'sirchan bo‘ladilar va bu ko‘rsatkichni sezilarli darajada salbiy yoki ijobiy darajaga o‘zgarishi ularni ferment hosil qilish qobiliyatlariga birdaniga ta'sir qiladi. Haroratning ta'siri. Ko‘pgina fermentlarning proldutsentlari xususan mikroskopik zamburug‘lar, mezafil mikroorganizmlar hisoblanadi va ularning rivojlanishi uchun optimal harorat 22-32 0 С atrofida bo‘ladi. Fermentlarni bakterial produtsentlari orasida ko‘pgina termofillar ham uchraydi va ularni optimal o‘stirish harorati 35-55 0 С dir. Masalan, V mesentericus PB bakteriyasi 37 0 С ni talab qilsa, V. diastaticus 60-65 0 С ni, A.oryzae esa atigi 28-30 0 С ni talab qiladi. Hamda lipaza fermentining produtsenti Rhizopus mikrosporus zamburug‘ining faol rivojlanishi va ferment hosil qilishi uchun 40 0 С optimal hisoblanadi. Sanoatda termofil mikroorganizmlardan foydalanishning bir qancha ijobiy tomonlari bor. Chunki ularning yuqori haroratda o‘stirilganda jarayonning sterilligiga bo‘lgan talabni o‘z-o‘zidan kamaytiradi. Bundan tashqari termofil mikroorganizmlar yuqori haroratga bardoshli bo‘lgan fermentlarni hosil qiladi. Harorat hosil bo‘layotgan fermentning miqdorini o‘zgarishida katta ahamiyatga egaligi bilan ajralib turuvchi omildir.Fermentlarning produ sentlarini o’stirnsh ularni qattiq va suyuq ozuqa muxitlariga ekish usullari bilan olib boriladi. Qattiq ozuqa muxitlarining yuza qismida faqat aerob mikroorganizmlarni o’stirish mumkin. Suklik ichida o’stirish usulida asosan mikroorganizmlar suyuk ozuka muxitlarida o’stiriladi va bunda ham aerob va xam anarob mikroorganizmlar

o’stirish mumkin. Fermentlarning aksari produqentlari aerob bo‘lgan mikroorganizmlardir va shuning uchun qattiq va suyuq ozuqa muhitlarida o’stirilganda to‘xtovsiz havo bilan ta'minlab tu'riladi. 1. Mikroorgalizmlarni o’stirish jarayoiida biologik faol moddalar hosil qilitiga ta'sir qiluvchi omillar. Fermentlarni hosil bulish jarayoniga tashgan muxit sharoiti, ozuqa moddalapHinng tarkibini, ularniig miqdori, mstabolitlarning chiqishi, muxitda faol kislotannng o’zgarishi, xarorat, muhitning erigan kislorod bilan tuyinishi, produqsnt kulturagining holati va o’stirtsh muddatlart, shuningdek boshqa omillar ta'sir etadi. Bu omillarning axamiyati va ferment biosintezi jarayoniga bulgan ta'rif darajasi turlicha bulib, ular asosan mikrooranizmni o’stirish usuli va produqentlarni fiziologik xususnyatlarnga buysingan xolda kechadi. Biroq ba'zi umumli qonuniyatlarga e'tibor berib o‘tish kerak. Mikroorgashomlarmi o’stirishda qattiqa va quruk ozuqa muxitlarning namligi juda katga axamiyatga ega. Agarda muxitiing namligi 11-20% atrofida bulsa, mokroorganozmlar umuman usmaydi. Birmuncha ko’proq usish xollarini namlik 30/% bulganda kuzatish mumkin. Namlikining 40-45% bo‘lishi mikroorganizm kulturasipi optimal usishga va spora hosil qilishiga juda qulay sharoitdir. Bu xolat spora hosil qiluvchi ferment produqentlarning ekish matsriallarini olishda ishlatiladi. Muxitning namligi 53- 68% bulganda hosil qilingan fsrmsntlarni to‘planishi kuzatiladi. Namlik 60-68% bulganda fermeptlapHing biosiits.sh pasaya boshlaydi pa bu holat ozuqa muxiti ichiga kiradigap pivo-ving yomon utishq bilan tushuntiriladi. Kulturalarni qatiq ozuqa muxitida o’stirish natijaspda uning tarkibidagi kuruk moddalarning miqdori kamayib, SO2 va suvga aylanadi. SHu sababli, agarda miroorganizmni o’stirish yoniq idishlarda (kolbada, maxsus kyuvetada va x.k.) olib borilsa, buglanish natijasnda namlikiing ortishn kuzatiladi. Agarda us-tirish jarayoni ochiq idishlarda olib borilsa, kulturani la ozuqa muxitini kurib qolishi va hosil bulgan maxsulot faolligi kamayishi kuzatiladi.

Namlikiing darajasi va optimalligi xar bir ustigirayotgan produqentiing fiziologik xususiyatlariga, ozuva muhnt tarkibiga va boshqa omillarga bogliq bulib, xar bir omil tadkiqot yuli bilan aniqlanadi. Usayotgan kulturani havo bilan ta'minlash darajasi ko’pincha usgirish usuli va ferment produqsntlarining fiziologiyasi bilai belgilanadi. Bu jarayoi asosai uch maqsadni o‘z oldiga kuyadi: usa-yotgan mikroorganizmning o‘sish va rivojlanishi uchun zarur bulgan kislorod bilan ta'minlash; gaz kurinishidagn moddalar bilan ifloslangan xavoni chiqarib tashlash; mikroorganizmlarning usish jarayonida hosil bo’ladigan isslikkni qisman bartaraf qilish yokp chikarib yuborish. Mikroorganizmlarni qattiq ozuqa muxiti siprtida usttrishda vujudga kelgan issiqlikni chiqarish masalasi katta axamiyatga ega. SHuning uchun mikroskopik zamburuglarni o’stirishda ularning usish fazalariga katga e'tibor berish kerak, chunki aynan shu gurux mikroorganizmlar qatgaq ozuqa muxiti sirtida o‘stiriladi. Birnnchi faza - zamburug sporasi yokn konidiyalarnni bukishi va rivojlanishidir. Uning muddata 10-12 soatga chuziladi. Bu bosqich aytarli issiklik ajralishi bilan kuzatilmandi va ozuqa muxit komponentlari o’zgarmaydi. Ozuqa muxiti sirtida pupanak hosil bulishi bilai ikkiichi faza (tropofaza) miqelnyalarii faol o‘sish boskichi boshlamadi. odatda 12-40 soat va shu bilan birga ozuka muxitidagi moddalarni ko’p mikdorda iste'mol qilishi, issiklik, is gazi va suv ajrati-shi bilan davom etadi. Bunda mikroorganizm ozuqani miqeliyalari bilan tuliq urab oladi. Aynan mana shu bosqichda ko’p miqdorda issiklpk ajraladi va umumiy ajraladigan issiklikni 75-80% ni tashkil qiladi. 1 g kultura 1 soat davomida faol usash bosqichnda 7,6 m' ga yaqin kislorodii uzlashtiradi yoki xavoga bulgan nisbatda esa 36,5 m3 ni uzlashtirada. Zamburuglarning normal usishi umumiy havoning sarfi urta hisobda 1 t kultura uchun 600-650 m3 ni tashkil qiladi. Suyuq ozuqa muhitlari tayyorlashda esa kam eruvchan kompozitlardan miqdori yuklangan holda foydalanish mumkin. Bo’lmasa ularning erimagan qoldiqlari ozuqa muhitni va kultural suyuqlikni qayta ishlashda halaqit beradi. Ozuka muxiti tarkibi-ga har xil usnmlik va ferment sanoati qaynatmalari va

gidroli-zatlari dagal fnltratlarini x,amda snirt barlasi, mikroblar biomassasi plazmoln shtlari, amnnokislotalar va bopschalarni qo’shib tayyorlash mumkin. Bularda yirik qoldiqlarning bo‘lmasligi tuxtovsiz o’stirish jarayonida juda katga axamiyatga ega. Suyun-ozuka muxitlari tarkibida, odatda, 2,5% dan 20% gacha kuruk mod-dalar eritma xolida bo’ladi. Muhitiing pH ko’rsatkichi uni tayyorlash vaqtida va strelizatiyasidan keyin nazorat qilinadi. Gidrolitik fermentlar asosan induqibel tabiatga ega bo’lganligi uchun ozuqa muhiti tarkibga kerakli bo‘lgan fermeptin faol to‘plash maqsadida uning induktorini qo’shish zarurdir. Uglerod manbasi mikroorganizmlar uchun eng kerakli bulgan kompoisptdnr, chunkp barcha organizmlarda eng asosiy metabolik jarayoilar aynan shu elemept ishtirokida amalga oshiriladi. Uglerod manbasi vazifasini har xil organik birikmalar bajarishi mumkni va ular xujayra moddalarini boshlangnch materiallari hamda energiya manbasi sifatida ishlatiladi. Mikroorganizmlardai gidrolitik fermentlarnn olishda uglerol manbasiga alohida e'tibor berish kerak, chunki ular shu kompleks fermetlarnipg stimulyatorlari bulib xisoblanadi. Agarla uglerod manbsini (kraxmal, pektin va boshqalar) ozuqa muhitiga ko’p miqdorda qushilsa, ular harakatsiz bo’lib xoladilar va shuning uchun mikroorganizm talabiga qarab ularni ulush-ulush qilib ko‘shish kerak. Uglerod manbasini tanlash albatta mikroorganizmning fiziologik xususiyatlarnga va u hosil qiladigan fermentnnng turiga bog’liqdir hamda har bir mikroorganizm uchun tadqiqotlar yo’li bilan aniqlanadi. Muhitda azot manbasi vazifasini mineral tuzlar yokn azotiing organik birikmalari bajarnshi mumkin. Masalan, proteinazalar hosil bulishida azot manbalari nafaqat ozuqa muhitining muhim komponent sifatida, balki biosintez jarayoniin faollashtiruvchi vazifasini ham bajaradi. Eng yaxshi natijalar muhitga oqsillar va ularning parchalanish maxsulotlarini ko‘shish yuli bilan olinadi. Azotning organik manbalariga xayvonlarning har xil oqsillari (peptop, kazein, gemoglobin, jelatin, tuhum oqsili), usimlik xom-ashyolari oqslllari

(yog‘sizlantirilgan soya, makkajuxori ekstrakti), mikroorganizmlarning biomassasi hamda oqsillarning kislotali, ishqorli va fermentativ gidrolizlari, aminokislotalar va boshqa birikmalar kiradi. Azotning noorgaink maibalari sifatida asosan har xil azot kislotasi va ammoniyning tuzlaridan foydallinladi. Noorganik azot maibalarini tanlashda kation va anionlarning fizologik tasiriga e'tibor berish kerak. Muxit pH ko‘rsatkichini yoki kislotali tomonga o’zgarishi produqeltning biosentetik xususiyatiga qattiq ta'slr qiladi. Ko‘p tadqikotchilarning ma'lumotlariga qaraganda, azotning organik manbalaridan foydalanish noorganiklariga nisbatan ko‘prok ijobiy hisoblanar ekan. Lekin ularni birgalikda ma'lum urganilgan miklorda ishlatilsa ularlnlg ta'siri ko‘p tomonga burilar ekan. Ozuqa muhitida azot va ulsrodning nisbati shunday bo‘lishi kerakki, mikroornizm ikkala elementga xam muxtojlik sezmasligi kerak. Bir element tanqisligini ikkinchi elsment hisobiga tug‘irlash mumkin emas. Masalan, glyukozooksidaza va katalaza fermentlarini Penicillium vitale zamburug‘i azot va uglevodorod uzaro nisbatiga qirab hosil qiladi va ushbu nisbatni o‘zgartirish yuli bilan yo glyukozooksidaza, yo bo‘lmasa katalaza olish mumkin. Fosfor elementi esa ozuqa muxitiga fosfor kislotasi tuzi yoki organik birikma - fitin shaklida qushiladi. Fosfor muhit uchun eng zarur bulish elementdir, chunki u xujayrada energiya almashinuvi jarayoiida ATF, ADF, AMF tarknbiga kiradi Mikrooragnizmlar logarifmik usish fazasida fosfor ele-mentini juda ko’p miqdorda talab qiladi. CHunki bu bosqich hujayra moddalarini va biokimyoviy jarasilarining intensiv utishiga tug‘ri keladi. Odatda bu davnrda 83-91% gacha bo‘lgan fosfor ozuqa muhitidan mikroorganizm biomassasiga utadi. Fosforr proteaza, amilaza, pektolitik kabi fermentlarni blosentezini tszlashtiradi. Agar fosforni kislotalarning tuzlari ko‘rinishida tabiiy qiynatmalari bor muxit tarkibiga qushilsa, eng yaxshi natijalarga erishish mumkin. Mikroelementlarsiz, vitaminlarsiz va o‘stiruvchi moddlarsiz mikroorganizm hujayrasidagi modda almashinuvi jarayonini to‘liq o‘tishi ehtimoldan uzoqdir.

Lekin hamma mikroorganizmlar ham o‘sish va rivojlanishlari uchun bu birikmalarni qo‘shilishini talab qilavermaydi. SHu nuqtai nazarda kelib chiqib mikroorganizmlar ikki turga bo‘linadi: auksoavtotroflar – vitaminlarni tashqaridan qo‘shilishini talab qilavermaydigan mikroorganizmlar bo‘lib, ular o‘zlari ushbu moddalar sentiz qilish qobilyatlariga ega; auksogetotroflar vitaminlarni sintez qila olmaydigan mikroblar guruxi bo‘lib, ular uchun albatta ozuqa muxiti tarkibidga vitaimnlarni qo‘shish kerak. Agarda auksoavtotorof mikroorganizm o‘stiruvchi muhitga vitaminlar va o‘stiruvchi birikmalar qo‘shilsa, ular bu produtsentning o‘sishi va rivojlanishiga hech qanday ta'sir ko‘rsatmaydi. Agarda auksogeterotrof produtsent ozuqasiga juda ham kam miqdorda yuqorida zikr qilingan moddalar qo‘shilsa, ularning o‘sishi va rivojlanishi sezilarli darajada tezlashadi. Afsuski juda ko‘p produtsentlar auksogeterotrof orgaizmlar bo‘lib, ular fermentlar biosentizida qatnashuvchi V vitaminlar guruxi komleksi (V1, V3, V5, V6, V8,), ya'ni biotin, inozit, pantoten kislotasi, tiamin, piridoksin va boshqalarning oziqa muhitida bo‘lishiga muhtojdirlar. Biotin aminokislotalarning hosil bo‘lishi reaksiyalarida qatnashadi, bir qancha fermetlarning faol markaziga kiradi va yog‘ kislotalarining karboksidlanish va dekarboksidlanish jarayonlarini katalizlaydi. Inozit esa fosfor kislotasining olti molekulasi bilan birikib achitqi mikroblarning o‘sishi tezlashtiruvchi inozitfosfor kislotasini hosil qiladi. Pantoten kislotasi tarkibiga kirib, hujayradagi eng muhim moddalar almashinuv jarayonida ishtirok etadi. Mikrob va mikroelementlar ozuqa muhitlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Ko‘p metal ionlar fermentlarlarining faol markazi tarkibiga kiradi yoki fermentlarni strukturasini tutib turishda va organizmdagi fermentativ faolliyatni ta'minlashda ishtirok etadi. Hozirgacha ma'lum bo‘lgan fermentlarning ¼ qismi metallofermentlar hisoblanadi. Ular nafas olish jarayonini, oksidlanish- qaytarish reaksiyasini, aminokislotalar yog‘ kislotalari, shakarlar, nukleotidlar, piramidin asoslari sintezlarini faollashtiradi, bioqutbli oqsil molekulalari, glikogenlar,

nuklein kistalari hosil bo‘lishini hamda ularning transformatsiyasi va parchalanishini boshqaradilar. Hamma metalllofermentlar ikki guruxga bo‘linadilar. Birinchi gurux haqiqiy metallofermentlardir, ya'ni ular metal ionlari va oqsil molekulalari o‘rtasida buzilmas bog‘ hosil qilib, ionitlardan o‘tkazilganda ham parchalanmaydi. Ikkinchi gurux metallofermentlari esa dializ jarayonida metal ionlari bilan bo‘lgan bog‘ni o‘zadila yoki fermentga boshqa ishlov berish jarayonida katalitik faolligi yo‘qotadilar. Bu guruh fermentlariga yana tashqaridan metallar qo‘shib ular faollashishini tiklaydilar. Oksidlanish- qaytarilish jarayonlarida temir, mis, marganeq, ruh, bor va molibden talab qiluvchi fermentlar ishtirok etadi.Umuman olganda mikroorganizmlarda boradigan barcha jarayonlar makro elementlardan tashqari mikroelementlarning ishtirokiga tayyorlanishda mikroelementlarning ulushiy miqdorini e'tiborga olish kerak.Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhitida o‘stirish jihozlari Produtsentlarni o‘stirish jarayoni, sovitilgan steril ozuqa muhitiga ekish materialini sepishdan boshlanadi. Davriy sterilizatsiya sharoitida ekishni odatda sterilizatorning o‘zida to‘xtovsiz aralashtirish yo‘li bilan o‘tkaziladi. To‘xtovsiz sterilizatsiya qilish sharoitida esa ozuqaga ekish sterlizatorning sovitish bo‘limida amalga oshiriladi va ekilgan ozuqa muxiti kultura bilan birgalikda o‘stirish sexiga yuboriladi. Kulturalarni qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stirish jarayonini har xil usullar bilan bajarish mumkin.Kyuvetalarga ekib o‘stirish ananaviy usul hisoblanib ko‘p qo‘l mehnatini va ko‘p ishlab chiqarish maydonini talab qiladi. Produtsentlarni mexanizatsiyalashgan qo‘rilmalarda o‘stirish bir muncha yangi usul bo‘lib hisoblanadi. Kyuvetali o‘stirish usulining elementar yacheykasi bo‘lib oddiy ruxlangan temir tunkadan yasalgan usti ochiq yoki yopiq va balandligi 20-50 mm li 0,25-0,050 m2 maydonga ega bo‘lgan idish tashkil qiladi. Bu idishning tag qismi teshikli yoki teshiksiz bo‘ladi.

Kyuvetalarga 2-2,5 sm qalinlikda namlangan ekilgan ozuqa muhiti solinadi va u o‘stirish xonasiga yuboriladi. Bu уerda kyuvetalar harakatlanuvchan yoki statsionar uskunalarda bir necha qavatli qilib teriladi. Har bir qavat orasi 10-11 sm bo‘ladi. Odatda bu qavvatlar soni 18 ta atrofda bo‘lib, umumiy bo‘yi 2 m dan oshmasligi kerak. Birinchi kyuveta poldan 20-25 sm balandlikda o‘rnatiladi. Hamma temir uskunalar korroziyaga qarshi material bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Kyuvetallarni o‘stirish xonasiga bo‘shatishda ular formalin bilan dezinfukqiya qilinadi. O‘stirish xonalari har xil shakl va ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha ular uzun ensiz ikki tomoniga eshik o‘rnatilgan yo‘lak shaklida moslamalar o‘rnatiladi. O‘stirish xonalarida olib borilayotgan butun texnologik jarayonlar 36-90 soat davom etadi. Mexanizatsiyalashgan o‘stirish qurulmalarini yaratishning imkoniyatlari ozuqa muhiti qavatlarini orasida havoni yaxshi aylanishi: zichlashib qolmasligi yoki tez qurib qolmasligi kabi talablar bilan cheklangan. SHu bilan birga ularni shunday qurish kerakki, agarda o‘stirilayotgan mikroorganizmlar ifloslanib qolsa, o‘stirish tizimini to‘xtatmasdan shu уerdagi ifloslangan ozuqa muhitlarini bemalol almashtirish va sterizatsiya qilish imkoniyatlari bo‘lishi kerak. Bunday nisbatan yaxshi qurilmalarga Djeffris, Xristensen, Anderkofler, Valershteyn, CHSSR va VNIIFS, VIII biotexnika va boshqalar ishlab chiqargan uskunalarni kiritish mumkin. Djefferis va Xristensen qurulmalari tuzilishi jihatdan bir- birlaridan sal farq qilsada, ishlash mexanizmi xarakatlanuvchan tasma yoki transporterga asoslangan va har bir o‘stirishning jarayoni to‘liq bajariladi. Lekin bu qurulma- larda ifloslanish hodisasi ruy bersa butun boshli tizimni to‘xtatish va hamma qismlarini steralizatsiya qilish kerak. Mikroorganizmlarni mexanizatsiyalashgan o‘stirishning Anderkofler, Valershteyn va CHSSR qurulmalarida o‘stirishni to‘xtovsiz olib borish, har bir qism va jarayonida butun tizimni to‘xtatish shart emas. Ularning samaradorligi sutkasiga 0,4 t dan 10 t gachadir. 2.2. Suyuq ozuqa muhiti ichida o‘stirish. Bu usul qattiq ozuqa muhiti sirtida o‘stirish usuliga qaraganda bir qator, ya'ni ishlab chiqarish maydonini bir necha

barobar qisqartirishga, og‘ir qo‘l mehnatini bartaraf qilishga, mehnat gigiуenasini yaxshilashga, ishlab chiqarishni avtomatik tizimini yaratishga va boshqa ustunliklarga egadir. Suyuq ozuqa muhiti ichida o‘stirishda ozuqani bir muncha iqtisod bilan ishlatishga va ferment preparatlarini tozaroq hamda yuqori faollik bilan olishga erishish mumkin. Mikroorganizmlarni suyuq ozuqa muhiti ichida o‘stirish vertikal holatda joylashgan fermenterlarda olib boriladi. Fermenterga qo‘yilgan eng asosiy talab – produtsentni o‘stirish jarayonida intensiv havo almashinuvi bilan birga aseptika sharoitlarini vujudga keltirish imkoniyatlaridir. O‘stirish jarayonida murakkab bo‘lgan uch fazali suyuqlik - qattiq jism - gaz tizimi bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Bunday tizimda massa almashinuv jarayonlari juda qiyin kechadi va uskunani o‘stirishning hamma bosqichlariga moslab yaratish ancha mushkuldir. Sanoatda ishlatilayotgan fermenterlarini havo almashinuvi uchun energiya uzatishi va aralashtirish usullariga qarab uch guruxga bo‘lish mumkin: mexanik aralashtirgichli va purkama uskunalar (birlashtirilgan); siqilgan havoni purkash tizimiga (energiyani suyuqlik ichiga purkovchi) va purkashga asoslangan uskunalardir (energiyani gaz fazasiga uzatuvchi) ferment sanoati uchun birinchi guruh fermenterlari aseptika talabalariga javob berishlari bilan juda katta ahamiyatga ega. bu uskunalar asosan silindir shakliga ega bo‘lib, bir –birlaridan hajmi, ichki tizimi konstruksiyasi, aylantirish tezligi va qurulmalari hamda issiqlik almashtirish moslamalari bilan farq qiladi. Fermentlarning eng yirigi mexanik aylantirgichlari va ko‘pik so‘ndirgichlari bilan birgalikda 2000 m3 hajmga ega. “Xemap” firmasi 360-400 m3 li germentik fermentlarni ishlab chiqarishni joriy qilish bilan shug‘ullanadi. Bizda asosan sobiq Ittifoq davridan qolgan 50 m3 li va 100 m3 li germentik berk bo‘lgan va mexanik aralashtirgichli hamda havoni purkovchi fnrmentlardan keng miqyosda foydaliniladi. Bundan tashqari GDR mahsuloti bo‘lgan 63m3 li fermenterlar juda ko‘p ferment korxonalarida ishlatiladi. Fermenterlar ko‘pi bilan 0,25 MPa bosim va sterlizatsiya vaqtida 130-140º C haroratda ishlashga muljallangan. Produtsentni fermentda o‘stirish jarayonida asiptika nuqtaiy nazaridan eng muhim bo‘lgan omil - fermenter qismlarini

to‘g‘ri va o‘z qoidasiga binoan уechib ulashdir. Agarda har bir qism fermentlarni ishlatib bo‘lagndan kiyin alohida yuvib, tozalab yaxshi stirelizatsiya qilinmasa ifloslanishning manbasi bo‘lib qolshi mumkin. O‘stirish jarayonida fermentlarda hosil bo‘ladigan ko’pikka va uni bartaraf qiliuvchi moslamalarga ham katta ae'tibor berish kerak. Ferment sanoatda ishlatiladigan barcha fermenterlar ko’pikni bartaraf kiluchi moddalarni kirituvchi va ko’pik miqdorini nazorat qiluvchi alohida moslamalar bilan jihozlangan. Ko’pikni chiqarib tashlash maqsadga muvofiq ems, chunki bunda havoni tozalovchi filterlar namlanib qolishi va natijada uskunalarning germetikligi hamda sterilligi buzilishi mumkin.Mikroorganizlarni fermenlarda o‘stirish jarayonida hosil bo‘layotgan fermentlarni to‘planishi, produtsent biomassasining holati, muhit pH ko’rsatkichi, ozuqani tashkil qilishi ba'zi kompanentlarning kamayishi va boshqa bir qancha omillar doim nazorat qilib borilishi kerak. O‘stirish jarayonining tugalllanishi bilan kultural suyuqlik ishlab chiqarishga o‘tkaziladi yoki suyuqlik vazifasini biomassa va qattiq fazadan ajratish bo‘limiga o‘tkaziladi. Ba'zi hollarda produtsent biomassasi har xil tozalikdagi ferment priparatlarini olish uchun manba bo‘lib xizmat qiladi. Yuza qismda o’stirish uchun oziqa muhiti qaynatish qozonida tayyorlanadi. Melassa suv bilan 1:1 nisbatda suyultirilib olinadi va sulfat kislota qo’shilib eritma rN ko’rsatkichi 6,8-7,2 gacha olib boriladi. Temir tuzlari va og’irmetallarni cho’ktirish uchun qaynatish davomida aniq miqdordagi sariq qon tuzi eritmasi kaliy geksasianoferroat (GSFK) solinadi. Melassa eritmasiga 60-70ºC haroratda ketma-ketlikda azot, fosfor (kaliy fosfat), makro- va mikroelementlar (rux, magniy, kaliy va boshqalar) manbalari qo’shiladi. Tayyor oziqa muhiti 45-50ºC haroratda steril idishga o’tkaziladi. Oziqaning shakar saqlashi 12-16% nitashkil etishi lozim. Asosiy fermentasiya stelajlarida (javonlar) kyuvetalar joylashgan yopiq bo’lmalari mavjud bo’lgan maxsus bo’lmalarda amalga oshiriladi. Kyuvetalar to’g’ri burchakli shaklda alyuminiy yoki zanglamaydigan po’latdan tayyorlangan bo’ladi. Kyuvetalarning uzunligi 7 m, eni 1,8 m, bort balandligi 20 sm gacha

bo’lishi mumkin. Kyuvetalar oziqa muhiti bilan to’ldiriladi va kultural suyuqlik shtuser orqali kyuveta tubiga sizib o’tib turadigan bo’ladi. Kamera qizdirilgan steril havo uzatgich tizim bilan jihozlanadi. Yangi fermentasiya sikli oldidan kameralar va kyuvetalar diqqat bilan yuviladi va parofomalin aralashmasi bilan sterillanadi keyin esa paroammiakli aralashmada degazasiyalanadi. Sterilizasiyalangan va sovutilgan kamera kyuvetalariga oziqa muhiti 12 dan 18 sm gacha qatlam qilib quyiladi. Maxsus uskunalarda Aspergillus nigerkonidiylari ya’ni ekish materiali oziqa muhitiga purkab sepiladi. Ekishdan keyin bir kun o’tgach yupqa oq-sarg’ish miseliy qoplami hosil bo’ladi va uch kun o’tgach qalinlashib burmali, qatlam-qatlam tuzilishni namoyon qiladi. Zamburug’ miseliysining faol o’sish bosqichi juda kam aerasiyada, 34-36º C haroratda ta’minlanadi. Faol kislota hosil bo’lish bosqichida harorat 32-34º C ga pasayadi, havo uzatilishi esa 3-4 marta oshadi. Kislota hosil bo’lishining jadalligining pasayishi va ajraladigan issiqlik miqdori kamayishining oldini olish uchun kameraga berilayotgan havoni sekin-asta kamaytirib boriladi. Fermentsiya jarayoni eritmada 1-2% shakar qolganda va kultural suyuqlikda kislota saqlashi 12-20% ni tashkil etganda to’xtatiladi. Kyuvetalardan kultural suyuqlik maxsulot yig’gichga quyiladi, so’ngra kimyoviy sexga o’tkaziladi. U erda limon kislota ajratiladi. Kultural suyuqlikning limon kislota saqlashi 12-20% ni tashkil etadi. Miseliy kislotalardan issiq suv bilan yuvib tozalandi va qoramollar uchun oziqa sifatida qo’llanilishi mumkin.

Suyuq oziqa muhitida o’stirish usulidagi fermentasiya Aspergillus nigerzamburug’larini suyuq oziqada o’stirish orqali lizin olish jarayoni 100m 3 hajmdagi fermentyorlarda amalga oshiriladi. Ekish materiali sifatida 10m 3 hajmdagi ekish fermentyorlaraida olingan o’suvchan miseliylar qo’llaniladi. Melassa eritmasi ekish va ishlab chiqarish fermentyorlari uchun xuddi yuza qismda o’stirish usulidagidek olinadi, faqatgina suyuqlikda fermentasiya uchun dastlabki melassa eritmasi 4% dan kam bo’lmagan shakar saqlashi lozim. Agardafementasiya jarayonida shakar miqdori keskin kamaysa, 25-28% shakar saqlovchi steril melassa eritmasi (quyuluvchi eritma) quyish amalga oshiriladi. Ushbu eritma shunday miqdorda quyiladiki, bunda fermentyordagi shakar miqdori

12-15% ni tashkil etsin. Oziqa muhiti bilan to’ldirilgan ekish uskunasiga, dastlab termostatda 32 o C haroratda 5-6 soat saqlangan konidiy suspenziyasiquyiladi. Kultura doimiy aralashtirish va aerasiyada 34-35 o C haroratda o’stiriladi. O’stirish jarayonida fermentatorga havo uzatilishi qat’iy nazorat qilinadi, ya’ni havoning sarfi fermentasiya oxirlariga borib deyarli 10 barovar oshadi. Jadal ko’piklanish davomida ko’p bo’lmagan miqdordagi kimyoviy penogasitel (ko’piksizlantiruvchi) solinadi (olein kislota). Miseliy etilish jarayoni 30-36 soatdan keyin kultural suyuqlik kislota miqdorini 1-2% saqlaganda tugallanadi. Etilgan miseliylar ishlabchiqarish fermentyoridagi oziqa muhitiga ekish uchun yuboriladi.

Fermentyorda kislota hosil bo’lish jarayoni uzluksiz aerasiya va 31-32ºC haroratda 5-7 sutka davom etadi. Havo sarfi boshlang’ich davrda 400m 3 /s, fermentasiya oxirlarida esa 2200m 3 /s gacha oshib boradi. SHakar miqdorini mo’’tadillashtirib turish uchun quyish eritmasidan vaqti-vaqti bilan 2-3 marta qo’shiladi. Bunda shakar miqdori eritmada 12-15% ni tashkil etishi lozim. Jarayon oxirida esa umumiy kislotalik va shakar miqdori aniqlanadi. Fermentasiya jarayoni tugagandan so’ng kultural suyuqlik 60-65ºC haroratgacha bo’lgan o’tkir bug’da qizdiriladi va yig’gichga quyiladi. U erdan esa miseliy biomassalarini yuvish va alohidalash uchun vakuum-filtrga uzatiladi. YUvilgan miseliylar qoramol oziqasi sifatida qo’llaniladi. Asosiy limon kislota eritmasi esa suv tarkibida kimyoviy sexga limon kislotasini ajratish uchun uzatiladi. Limon kislotasini ajratish va uni kristall holda olish Miseliylar ajratilgandan so’ng kultural suyuqlik tarkibida limon, glyukon va oksalat kislota (shavel (qaxrabo) kislota)lar aralashmasi, shakar cho’kmalari va mineral aralashmalarini saqlaydi. Kultural suyuqlikdan limon kislotani ajratish uning sitrat uch kalsiyli tuzida kam eruvchanlik xususiyati hosil qilishiga asoslanadi. Neytralizasiya jarayoni maxsus uskuna – neytralizatorda amalga oshirladi, u o’z navbatida aralashtirgich va bug’li batareyalar bilan jihozlangan bo’ladi. Kultural suyuqlik qaynash darajasigacha qizdiriladi va ohakli yoki bo’rli sut uzluksiz aralashtirish ostida qo’shiladi. Neytralizasiya ozuqa rNi 6,8-7,5 bo’lganda tugallanadi. Bunda barcha uch kislotaning tuzlari hosil bo’ladi:

Kalsiy sitrat va oksalat bunda cho’kmaga tushadi, kalsiy glyukont va mineral qoldiqlar eritmada qoladi. Kalsiy sitrat va oksalat eritmadan vakuum-filtrda ajratiladi va yaxshilab issiq suvda yuvib tashlanadi. Kalsiy sitrat va aniq miqdordagi suv solingan reaktorga aralashtirib solinadi va unga faol ko’mir qo’shiladi (tindirgich sifatida). So’ngra reaktor 60ºC gacha haroratda qizdiriladi va unga aniqlangan miqdordagi sulfat kislota aralashtirish davomida quyiladi. Aralashma 10-20 minut davomida qaynatiladi. Kalsiy sitrat sulfatkislotada quyidagi tenglamaga ko’ra ajraladi: Kalsiy oksalat bu sharoitda ajralmaydi. Kalsiy sitrat to’liq ajralgandan so’ng reaktorga og’ir metallarni cho’ktirish uchun granulalangan bariy sulfat solinadi. Limon kislota eritmasi gips, kalsiy oksalat, ko’mir va og’ir metal tuzlari qoldiqlaridanvakuum-filtrda alohidalanadi. Filtrlangan limon kislota eritmasi bug’lantirishga yo’naltiriladi. Vakuum-uskunada bug’lantirish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi uskunada eritma 1,24-1,26 g/sm 3 zichlikkacha bug’lantiriladi va bunda gips qoldiqlari tushadi. Zich-filrda gips alohidalangandan so’ng tiniq eritma ikkinchi uskunada 1,35–1,36 g/sm 3 zichlikkacha bug’lantiriladi. Bunda limon kislota miqdori 80% ni tashkil etadi. 70ºC haroratda vakuum- uskunada bug’lantrilgan eritma kristallizatorga beriladi. Kristallizatorda eritma 35-37ºC haroartgacha sovutiladi va limon kislota kristallari olishga beriladi. Kristallizasiya doimiy aralashtirish va bosqichma- bosqich 8-10ºC gacha sovutish orqali amalga oshiriladi. Hosil qilingan limon kislotasi kristallari sentrifugalash orqali ajraladi va ko’p bo’lmagan miqdordagi sovuq suvda yuvilib quritishga yo’naltiriladi. Kristall limon kislotasini quritish lentali yoki barabanli pnevmatik quritgichda 35ºC dan oshmagan haroratli havodaamalga oshiriladi. Tayyor preparat tarkibida 99,5% dan kam bo’lmagan miqdordagi limon kislotasi (monogidratga hisoblaganda) saqlashi lozim.

1.4. Mikroorganizmlarni kultivatsiya (o`stirish) qilish tamoyillari Mikroblarning ozuqa muhitiga kiritilishida, ayniqsa, ko`payishning logarifmik yoki statsionar fazalar davrida ular fiziologik faolliklari induktsiyasi katta ahamiyatga ega. Bu holda immobilizlangan yoki erkin f е rm е ntlar tomonidan katalizlanadigan ko`plab r е aktsiyalar bir vaqtda bir biriga bog`liq holda k е tadi. R е aktsiyada, ayniqsa, birinchi bosqichda ma'lum konfiguratsiyaga ega bo`lgan mol е kulalardan iborat yuqori mol е kulyar birikmalar qatnashadi (ugl е rodning glyukoza va kraxmal kabi manbalari yoki azot manbalari – ammoniy sulfat, qandaydir aminokislota va oqsilni solishtirish). Shuning uchun mikroorganizmlarni o`stirishning o`ziga xosligini xisobga olish zarur. Mikroblarni o`stirib, ulardan birlamchi va ikkilamchi m е tabolitlarni olish maqsadida kultivatsiya qilish ( е tishtirish, o`stirish) ning asosiy hususiyatlari quyidagilar: 1. Uzoq vaqt davomida as е ptik qoidalarga rioya etish imkonini b е ruvchi 63, 200, 1000 m 3 va undan katta xajmdagi bior е aktorlarni qo`llash zaruriyati; 2. Ozuqa muhitlarining sp е tsifik xarakt е ristikalari – haroratning kardinal nuqtalari va pH bilan bog`liq bo`lgan bioob' е ktlarning tashqi ko`rinishlaridagi farqlar; 3. Biot е xnologik jarayonlarni masshtablash (r е jalashtirish) qiyinchiliklari bilan bog`liq bo`lgan kimyoviy, issiqlik, diffuzion va gidrodinamik krit е riyalarning doimiyligini saqlashning mumkin emasligi; 4. Aerob va anaerob mikroorganizmlarda massa almashinish jarayonlaridagi farqlar – aeroblarni o`stirish uch fazali sist е mada amalga oshiriladi (qattiq jism (xo’jayra) – suyuqlik – gaz), anaeroblar esa ikki fazali (qattiq jism (xo’jayra) – suyuqlik) sist е malarda е tishtiriladi. 5. Massa almashinishi (birinchi navbatda aeroblar uchun havo kislorodi)ni yaxshilash uchun kultural muhitlarni aralashtirish k е rakligi. Bu esa, o`z navbatida, ko`pik hosil bo`lishiga sabab bo`ladi va natijada ko`piksizlantirish zarurligini aytib turadi. 6. Mikroorganizmlar m е xanik, fizik va kimyoviy ta'sirlarga s е zgirdirlar.

7. Ta`sirlar mahsulotlarning mikrobli sint е zida induktsiya, faolatsiya, ingibirlash, r е pr е ssiya va produts е ntning ko`payishini va oxirgi mahsulot biosint е ziga to`sqinlik qiluvchi bir qancha boshqa jarayonlar o`rin egallaydi. 8. Ta'sirlar mahsulotlar biosint е zining t е zligi kimyoviy sint е z t е zligiga qaraganda birmuncha sekinroq boradi. 9. Biot е xnologik jarayonlarda ishlatiluvchi mikroorganizmlarning alohida turlari kasallik k е ltirib chiqaruvchi (dift е riya va stolbasimon tayoqchalar, tub е rkulyoz mikobakt е riyalari, xol е ra vibrioni va bshq.) xisoblanib, ular ustidagi ishlar alohida e'tibor bilan olib boriladi. 10.Mikroblar olamining ayrim vakillari faqatgina tirik to`qima xo’jayralarda (tovuq embrioni, odam va hayvon xo’jayralari) o`stirilishi k е rak. Bunday vakillar qatoriga viruslar va rikk е tsiylar kiradi. Istalgan biot е xnologik jarayon shartli ravishda ikki bosqichga bo`linadi: Mikroorganizmlarni o‘stirish jihozlari ishlash prinsiplari F е rm е ntatsiya oldi bosqichi o`z ichiga ozuqa muhitlari, bioob' е ktlar, aeroblar uchun xavo, bior е aktorni tayyorlashni oladi. Ozuqa muhitining kompon е ntlari xo’jayra ichiga kirayotgan u yoki bu ozuqa manbaining transformatsiyasi yoki sarflanayotgan en е rgiya xisobidagi m е tabolit bilan bog`liq bo`lgan mat е rial balans xisob-kitobi asosida tanlab olinadi. Odatda ozuqa muhitlarning sifat va miqdoriy tarkibi r е glam е nt xujjatlarda ko`rsatilgan bo`ladi. Tayyorlov bosqichida ishlatiladigan ozuqa muhitlari ikkinchi bosqichda ishlatiladigan muhitlardan farq qilishlari mumkin. Masalan, liofil quritilgan ona kulturani ekishda odatda foydali ingridi е ntlar bilan boyitilgan suyuq ozuqa muhitlari tavsiya etiladi. K е yingi ekishlar avval agar solingan f е rm е ntatsion muhitga ekish bilan, so`ngra suyuq muhitga ekish bilan amalga oshiriladi. Bioob' е ktlarni tayyorlashda barcha ozuqa muhitlari st е rillangan bo`lishi k е rak. Bioob' е kt yoki sanoat shtammi quyidagi shartlarga javob b е rishi k е rak: 1.Sanoatda ekspluatatsiya va uzoq vaqt davomida saqlash natijasida struktur- morfologik b е lgi va fiziologik faollikning stabil bo`lishi;

2.Laboratoriya va sanoat sharoitlarida yuqori o`sish va ta'siriy modda biosint е zi t е zligi; 3.Noqulay tashqi muhit omillari ta'siriga е tarli darajada turg`unlik diapazoni; 4.Ch е garalangan (b е lgilangan) ozuqa manbaiga stabil talabchanlik; ishlab chiqarish shtammi qanchalik ko`p miqdorda ugl е rod, azot va boshqa el е m е ntlar manbaini ishlata olsa, shunchalik darajada uni yuqori iqtisodiy samara bilan kultivatsiya (o`stirish, е tishtirish) mumkin. Haqiqatda esa har bir shtamm o`ziga xos hususiyatlarga ega va u yuqorida k е ltirilgan barcha talablarga javob b е ra olmaydi. Shuni aytish mumkinki, ozuqa muhiti qanchalik ingridi е ntlarga boy bo`lsa, shunchalik mikroorganizmlar unda yaxshi o`sa oladi. 1-jadval Quruq modda va makkajo`xori tarkibidagi kimyoviy ingr е di е ntlar Ingr е di е nt Tarkibi, % Ingr е di е nt Tarkibi, % Aminokislotalar Zol elеmеntlari Alyuminiy Tеmir Kaliy Kaltsiy Magniy Margan е ts Mis Natriy Fosfor Rux Alanin Arginin Valin Gistidin Izol е ytsin Asparagin kislota Glyutamin kislota L е ytsin Lizin M е tionin Prolin 2,4-5,9 1,0-2,4 0,8-1,8 0,2-0,4 3,5-4,2 1,0-2,7 3,5-8,8 0,007-0,02 0,023-0,068 0,450-1,350 0,225-0,675 0,188-0,563 0,006-0,018 0,001-0,002 0,075-0,225 0,006-0,018 0,005-0,016 Vitaminlar Biotin Nikotin kislota Pantot е n kislota Organik kislotalar (1,5-5,5)*10 -3 (1,2-1,8)*10 -2 (0,8-1,4)*10 -2 S е rin Tirozin Tr е onin Triptofan F е nilalanin (учувчан, сут) 5,1-12,0

Tsistin Сахароза 0,1-11,0 Ko`p yillar davomida ozuqa muhitlariga qo`shimcha modda sifatida jo`xori ekstrakti qo`shib kеlinadi. Chunki u ugl е rod va azotga boy bo`lish bilan birga mikroel е m е ntlar va vitaminlarga ham boydir. Uning tarkibida quruq moddalar miqdori 45-55% ni tashkil qiladi. Mana shu quruq moddalar tarkibining 1.5-4.5% ini zol (kolloid) moddalar tashkil qiladi (1-jadval). Quruq modda xissasiga mos holda turli xil moddalar – aminokislotalar (arginin - 5%,valin - 5.5%, gistidin - 4%, izol е ytsin - 5.5%, l е ytsin - 7.9%, lizin - 8.2%, m е tionin - 2.5%, tirozin - 5%, tr е onin - 4.8%, triptofan - 1.2%, f е nilalanin - 4.5%, sistin - 1.5%) va vitaminlar (biotin - 0.3%, kaltsiya pantot е nat - 0.01%, r-aminob е nzoy kislota - 0.016%, nikotin kislota - 0.059%, foli kislota - 0.0001%, piridoksin monoxlor - 0.0002%, riboflavin - 0.01%, tiaminmonoxlor - 0.017%, xolinxlorid - 0.27%) ga boy bo`lgan Saccharomyces cerevisiae xo’jayralaridan olingan achitqisi ekstrakti ham ko`p ishlatiladi. Undan tashqari, achitqi xo’jayralari biomassasining 50% igacha miqdorini oqsil tashkil qiladi. Ekstraktlar o`rniga achitqi avtolizat va gidrolizatlarini qo`shish mumkin. O`lchash uchun, bior е aktorlarni tranportirovka (tashish) va ortish uchun ishlatiladigan katta xajmli uskunalar oziq-ovqat sanoatida qo`llaniladigan uskunalar – turli xil tarozilar, nasoslar (masalan, vakuumli), transportyorlar (l е ntali, shn е kli), el е vatorlar, kont е yn е rlar va boshq.ga analog (o`xshash) xisoblanadi. Gazsimon va suyuq mahsulotlar odatda st е ril trubprovod tizimi orqali bior е aktorlarga tushadi (quyiladi). K е ng ko`lamli ishlab chiqarish sanoatida ozuqa muhitlari va ularning ayrim kompon е ntlari isitish yoki m е mbranalar orqali filtrlash orqali st е rillanadi. Issiqlik bilan st е rillash davriy va to`xtovsiz bo`lishi mumkin. Biot е xnologiyada st е rillashning bu ikkala turidan ham foydalaniladi. Dorivor moddalarni, masalan, par е ntal yuboishda ishlatiladigan antibiotiklarni olishda yuqori darajada st е rillangan ozuqa muhitlari va ta'siriy moddalar talab etiladi. Bunda quyidagi t е nglamadan k е lib chiqqan holda 10-12 kattalikdan

kichik bo`lgan bakt е riya sporalarining omon qolish ko`rsatkichlarini kamaytirishga harakat qilish k е rak. 1-Р о (t) k d 1-e -N ; Bunda, P- mikroorganizmlar populyatsiyasi; е -natural logarifm; t – vaqt; N t k d N o e -k ; No – st е rilizatsiyadan oldingi muhitdagi xayotchan mikroorganizmlar soni; kd – mikroorganizmning o`rtacha yashash umriga t е skari bo`lgan kattalik; 1-Po(t) –bitta mikrob tanasining yashab qolish extimoli. Ko`rinib turibdiki, bioob' е ktni ekishdan oldin ham ozuqa muhiti, ham bior е aktor st е ril bo`lishi k е rak. Bior е aktorni st е rillash jarayoni uning ichidagi muhitni st е rillash bilan birgalikda olib boriladi. Biob' е ktlarni tayyorlash r е glam е nt instruktsiyasida k е ltirilgan ma'lumotlarga asosan olib boriladi. Zavod yoki s е x laboratoriyalarida kulturani inokulyum (inokulyat) yoki ekiladigan mat е rialga ishlov b е rish uchun tayyorlab qo`yish talab etiladi. Shu maqsadlarda anabioz (liofillash yoki sublimatsion quritish yo`li bilan st е ril tuproq, qumda quritish) holatiga yaqin sharoitlarda saqlanib qoluvchi mikroorganizmning boshlang`ich shtammi zichlashtirilgan ozuqa muhitga st е ril toza ozuqa muhitini qo`shgandan so`ng tiriltiriladi. Kultura tozaligi (muhitdagi ona va qiz xo’jayralar bir-biridan d е yarli farq qilmasa va ular orasida x е ch qanday urug`chilik aloqalari bo`lmasa, muhit toza hisoblanadi) ga amin bo`lingandan so`ng, shtammni muhitga ekish jarayoni probirkalardan kolbalarga o`tish bilan as е ptik sharoitlarda olib boriladi. Bioob' е ktning k е yingi tayyolov bosqichlari ishlab chiqarish sanoati f е rm е ntatsiyasi uchun ekiladigan mat е rial е tishtiriladigan f е rm е ntator- inokulyatorlardan foydalangan holda s е xlarda olib boriladi. Bunda bir xo’jayrali kulturalar Log faza oxirining o`rtalarigacha olib boriladi, ya'ni xo’jayrlar sinxron ravishda bo`linayotgan vaqtda. Ma'lumki, “sinxronlashish darajasi” tushunchasi, ya'ni populyatsiya xo’jayralarining sinxron bo`linishdagi ishtiroki sinxronlashish ind е ksida o`z aksini topadi:

No – sinxron bo`linishdan oldingi xo’jayralarning soni; N 1 – sinxron bo`linishdan k е yingi xo’jayrlar soni; T – Log fazaga to`g`ri k е luvchi vaqt; g – bitta g е n е ratsiyaning davomiydigi. Susp е nziyaning zichligiga bog`liq holda uning miqdori ishlab chiqarish f е rm е ntatorining 1-20% xajmiy ulushini egallashi mumkin. Aerob mikroorganizmlar uchun inkubatorga tozalangan st е ril havo yuboriladi. Umuman olganda, f е rm е ntatsiya oldi jarayoni 10 – rasmda k е ltirilgan. Extimoliy bosim yo`qotishlari sodir bo`lib turishini hisobga olgan holda ishlab chiqarish f е rm е ntatorlariga o`xshab inokulyatorlarda ham oz miqdorda ortiqcha havo bosimini saqlab turish o`rinli hisoblanadi. Bu bilan biot е xnologik jarayonning as е ptik holati qo`shimcha tarzda ta'minlanadi. Inkubatorlar quyidagi asosiy talablarga javob b е rishlari shart: 1.konstruktiv soddalik; 2.qulaylik ; 3.ekspluatatsiyadagi ishonchlilik. Hozirgi zamon s е pish apparatlari quyidagicha kattaliklarga ega: 10, 5, 2, 0.63 m 3 , diam е tri 0.9 dan 2 m gacha va aralashtirgichning aylanish t е zligi minutiga 180 dan 270 tagacha.

Ekish mat е rialini olish sx е masi. 1-inokulyator; 2-aralashtirgich; 3-aerob-mikroorganizm tozalangan st е ril xavoni b е rish; 4-jarayonni boshqarish; 5-to`kib olish joyi. F е rm е ntatsiya jarayoni d е b nomlanadigan biot е xnologik jarayonning ikkinchi bosqichi ishlab chiqarish bior е aktorlarida olib boriladi. Biokimyoviy k е lib chiishiga ko`ra bu jarayon pr е df е rm е ntatsiya jarayoniga o`xshab k е tadi. F е rm е ntatsiya jarayonida st е ril ozuqa muhitlari, havo va o`stirilayotgan mikro- organizmlarning hususiyatlariga bog`liq holda tanlanadigan bior е aktorlar ishlatiladi. Muayyan zichlikka ega bo`lgan susp е nziya holidagi mikroorganizm inokulyatordan bior е aktorga yoki st е ril suyuqozuqa muhiti bo`lgan f е rm е ntator- ga k е lib tushadi. Bunda tashqaridan h е ch qanday b е gona mikroorganizm (mikrob) produts е nt bilan birga ozuqa muhtiga tushishi k е rak emas. Shuning uchun sist е maning barcha qismlari g е rm е tik bo`lishi shart.

Aerob mikroorganizmlar uchun bior е aktorlarni tanlash. Truboprovodlar tizimida inokulyatordan sanoat f е rm е ntatoriga ekish

uchun yopish-boshqarish moslamasi. Sx е madan k е lib chiqqan holda, jarayon k е tma-k е tligi quyidagicha bo`ladi: 4- va 7- klapanlar ochiladi (3- klapan yopiq holatda) va AB trubprovod qism 20 daqiqa davomida 1.055 kg/sm 2 bosim ostida suv bug`i bilan st е rillanadi; kond е nsat (11) qopqonda yig`iladi; 7,8,9,10 klapanlar yopiladi va 4,5,6 klapanlar ochiladi; f е rm е ntator tozalangan st е ril havo bosimi ostida sovutiladi; st е ril ozuqa muhiti esa trubprovodni to`ldiradi. F е rm е ntatordagi bosim 0.14 kg/sm 2 ga kamaytirilganda, ekish apparatidagi bosim 0.7 kg/sm 2 gacha oshiriladi. 3- klapan ochiladi va egiladigan mat е rial f е rm е ntatorga olib o`tiladi. So`ngra inokulyator va f е rm е ntator 3- va 6- klapanlar yopilishi bilan bug` uzatish tizimidan uziladi. 7- va 8- klapanlar ochiladi va 4-, 5- klapanlar ozgina ochilgan holatda bo`lganda bug` va kond е nsat tushiriladi. F е rm е ntator umumiy hajmining 70-80% i inokulyatsiya qilingan muhit bilan, 20-30% esa gazlar (in е rt gazlar – anaeroblar uchun, havo – aeroblar uchun) bilan to`ldiriladi. Suyuqlik aeratsiyasi f е rm е ntatsiya jarayonining unumini kamaytiruvchi ko`pik hosil qilgani uchun m е xanik (f е rm е ntatorning yuqori qismida qo`shimcha aralashtigich o`rnatish) yoki fizik-kimyoviy (gaz-suyuqlik fazalar ch е garasidagi sirt taranglikni kamaytirish uchun sirt faol modda ishlatish) ko`pik so’ndirishdan foydalaniladi. F е rm е ntatsiya jarayonining davomiyligi bioob' е ktlarning o`ziga xos fiziologik faolligiga bog`liq holda 4-5 kundan 14 kungacha va undan ortiq davom etadi. Antibiotiklar vaekzoglikanlar biosint е zining davriy f е rm е ntatsiyasi 4-5 kun davomida olib boriladi. Xulosa . Ma’lumki, hozirgi paytda biotexnologiya sog‘liqni saqlash uchun turli mahsulotlar tayyorlashda, shuningdek, qishloq xo’jaligi va kimyo sanoati miqyosida keng qo’llanilmoqda. Bu sohalar uchun zarur bo’lgan mahsulotlarning ko’pchiligi biotexnologiya ishtirokisiz tayyorlanmaydi. Ayniqsa, mikroorganizmlar va hujayra kulturasidan foydalanish atrof- muhitning kamroq ifloslanishiga olib keladi. Bu o’z navbatida biotexnologiyaning hayotimizdagi nechog‘lik ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati 1. Биотехнология. Принципы и примениние М: «Мир» 1988. 2. Грачева И.М. Технология ферментьных препаратов. М: «Наука» 2000. 3. Маурер Г. «Диск электрофорез М. «Мир» 1971. 4. Детерман Г. Гель хроматография М. «Мир» 1982. 5. Биотехнология. Принципы и примениние М: «Мир» 1988 6. Грачева И.М. Технология ферментьных препаратов. М: «Наука» 2000 7. Маурер Г. «Диск электрофорез М. «Мир» 1971 8. Детерман Г. Гель хроматография М. «Мир» 1986 Internet resurslari 9. www.arxiv.uz 10. www.ziyonet.uz 11. www.google.com/biotechnologie 12. www.biotex.master.com.ua

O'xshashlar

O’simliklarni hayotiy shakllari