O’tkir Hoshimovning «Ikki eshik orasi» asarida personaj nutqini individuallashtirish vositalari - Adabiyot - Kurs ishlari

O’tkir Hoshimovning «Ikki eshik orasi» asarida personaj nutqini individuallashtirish vositalari

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

432.5 KB

Ko'chirib olish

«O’tkir Hoshimovning «Ikki eshik orasi» asarida personaj nutqini individuallashtirish vositalari» K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizning o’z mustaqilligiga erishishi xalqimizga asrlarga tatigulik imkoniyatlar, bir qator ulug’ ne’matlar berdiki, bular bugungi hayotimizda, kundalik turmush tarzimizda o’zining yaqqol ifodasini topmoqda. Mana shunday olamshumul o’zgarishlarga olib kelgan ne’matlardan biri xalqimizning ko’p asrlik tarixiga, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan buyuk ma’naviy merosimizga munosabatning tubdan o’zgarishi bo’ldi. Mustaqilligimiz qo’lga kiritilgan dastlabki yillarda mamlakatimizda ona tilimizga, milliy-ma’naviy Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tariximiz va jahon ma’naviy taraqqiyotini rivojlantirishga ulkan hissa qo’shgan, xalqimizning asrlar davomida shakllangan ma’naviyatimizga asos solgan buyuk mutafakkirlarimiz, ajdodlarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilgan ijodiy merosni o’rganish zarurligini ta’kidlaganlar. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ona tilimizning jamiyatimiz hayotida tutgan o’rni haqida shunday fikrlarni bildirgan edi: “Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikasiya va axborot texnologiyalari, bank moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasizdir”. 1 Mustaqillik yillarida mamlakatimizda ulug’ ajdodlarimizning boy ma’naviy merosini xalqqa, avvalo, yoshlarga yetkazish, ta’lim tizimida mustaqillik mafkurasini talabalarimiz ongiga singdirish bo’yicha barcha ishlar og’ishmay amalga oshirib kelinmoqda. Hozirgi o’zbek adabiy tilining mustaqillik davridagi 1 Каримов И.А.Юксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008 .-Б.87.

holati, uning lug’aviy tarkibidagi o’zgarishlar, ijtimoiy-tarixiy asoslari, tarixiy- etimologik qatlamlari, vazifaviy-uslubiy xususiyatlarini o’rganish bo’yicha tilshunoslikda bir qator yo’nalishlarda kuzatishlar olib borilgan.O’tgan asrda sobiq sho’rolar mafkurasiga zid deb hisoblangan asarlar tilini tadqiq etish ma’lum darajada chegaralab qo’yilgan bo’lsa, bugungi kund a milliy istiqlol sharofati bilan bunday izlanishlarga keng yo’l ochildi. «Mo’ysafid tarix oldida ko’z ochib – yumguncha bir muddat hisoblangan shu qisqa davrda mamlakatimizda o’z mundarija – miqyosiga ko’ra asrlarga tatigulik ishlar amalga oshirildi. Bu o’zgarishlar ijtimoiy-ma’naviy sohani, jumladan, fanni ham chetlab o’tmadi. Davlat tili maqomini olgan tilimiz chinakam rivojlanishning katta yo’liga chiqib olgan bo’lsa,adabiyotimiz ham kommunistik mafkura tazyiqidan qutulib, so’z san’atining azaliy va abadiy qonuniyatlari asosida ish ko’ra boshladi. Olimlarimizning ilmiy asarlaridagi «mustaqillik tufayli», «istiqlol sharofati bilan» u yoki bu mavzuni ishlashga muyassar bo’ldik, muayyan olingan asarni haqqoniy baholash imkoniyati vujudga keldi qabilidagi e’tiroflardan ham Vatan mustaqilligining millat til va adabiyoti rivoji uchun katta imkoniyatlar yaratib berganligi ma’lum bo’ladi» 2 . Bugungi kunda o’zbek milliy g’ururi, Vatanga muhabbat tuyg’usi, mustaqillik mafkurasi bilan yo’g’rilgan dunyoqarashi, adabiy tili va adabiyoti, ma’anaviyati va madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida zamonamizning eng dolzarb masalalarini ifodalab beruvchi badiiy adabiyotning ahamiyati juda kattadir. Chunki har qanday adabiy tilning, u qaysi millatga tegishli bo’lishidan qat’iy nazar, rivoji uchun shu xalq tomonidan yaratilgan badiiy adabiyot tili eng boy manba ekanligi shubhasizdir. Adabiy tilning funksional-uslubiy imkoniyatlarini, fikr ifodalashda eng nozik his-tuyg’ulargacha tasvirlay oladigan usul va vositalarga boyligi bevosita turli so’z san’atkorlarining badiiy ijod namunalarida o’z aksini topadi. Xalqning asrlar davomida shakllangan va to’plangan ruhiy-ma’naviy zaxirasi, ajdoddan avlodga o’tib kelayotgan milliy 2 Маҳмудов Н.Ўзбек тилшунослиги тараққиёти.Мустақиллик: тил ва адабиёт // Ўзбек тили ва адабиёти, 2001. № 4. –Б.11.

qadriyatlari, urf-odatlari, oliy insoniy munosabatlari namunasi sifatida badiiy adabiyot muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun shoir va yozuvchilar asarlari tili va uslubi, ularning badiiy til vositalaridan foydalanish mahoratlarini o’rganish tilshunoslik ilmi uchun doimo dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mustaqillik sharofati bilan bugungi kundagi o’zbek millatining shuhratini olamga yoyayotgan, o’zining ijodi bilan xalqimizning ma’naviy dunyoqarashini shakllantirishga munosib hissa qo’shayotgan allomalar ko’pchilikni tashkil qiladi va ular xalqimiz tarixida o’zlarining mustaqillik mafkurasi va aql-idrok bilan milliy-ma’naviy vatanparvarlikni, ma’naviy dunyoqarash bilan hayotiy zukkolikni o’zida mujassam etgan buyuk ijodkorlar ko’p bo’lgan va ular orasida O’tkir Hoshimovning ham o’ziga xos o’rni bordir . O’zbek tilining yashirin imkoniyatlaridan, lug’aviy boyligidan yaxshi xabardor bo’lgan O’tkir Hoshimov asarlarining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari, so’z qo’llash borasidagi ayrim jihatlar haqida ma’lum bir fikrlar bayon qilingan bo’lsa- da, uning badiiy asarlarida personaj nutqini individuallashtirish vositalari tilshunoslik nuqtai nazaridan hozirga qadar yetarli o’rganilgan emas.Bu esa mazkur kurs ishi mavzusining dolzarbligini ko’rsatadi. Mazkur mavzuning dolzarbligi yana quyidagi omillar bilan belgilanadi: 1.Badiiy matnlarda subyektiv munosabat ifodalovchi, jins nuqtai nazaridan ham farqlanuvchi lug’aviy birliklar va frazeologizmlar o’zbek tilida so’zlashuvchi kishilar nutqiy faoliyatida alohida o’rin egallaydi hamda bunday til vositalari kommunikativ jarayonda qo’llanish darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi. 2. Badiiy matnlarda munosabat ifodalovchi lisoniy vositalar struktural va semantik jihatdan ko’p qirralidir. Bunday til vositalarini hamda monolog, dialog, polilog kabilarning badiiy matnlardagi rolini chuqurroq tadqiq etish yozuvchi uslubini, lisoniy vositalarning uslubiy imkoniyatlarini yanada kengroq o’rganish uchun mustahkam zamin hozirlaydi,ta’lim tizimining hamma bosqichlarida til o’qitish saviyasini yaxshilashga yordam beradi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari.

Mazkur kurs ishida O’tkir Hoshimov ijodi misolida badiiy matnlarda personaj nutqini individuallashtiruvchi vositalar til va uslub nuqtai nazaridan tadqiq etiladi. Tildagi barcha lisoniy vositalar va birliklar u yoki bu darajada inson omiliga, uning jamiyatda tutgan o’rni, voqelikni idrok etish saviyasiga bog’liq. Mazkur mavzuning tanlanishiga sabab yozuvchi asaridagi personajlar nutqining o’ziga xosligini ifodalovchi lisoniy birliklarning antroposentrik xususiyatini hozirgi zamon tilshunosligi matnida tadqiq etishdan iboratdir. Tadqiqotning maqsadi O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” asaridagi leksik-frazeologik vositalarning semantik va uslubiy xususiyatlarini yoritib berishdan iboratdir. O’zbek tilshunosligida badiiy asar tilini tadqiq etish borasida ma’lum bir ishlar amalga oshirilgan. Hozirgi o’zbek adabiy tili bo’yicha yaratilgan darslik va qo’llanmalarda yo’l-yo’lakay bildirilgan fikrlar kurs ishida o’rganilayotgan masalaning 5 mohiyatini to’la yoritib bera olmasligi, bu boradagi kuzatishlar kamligini inobatga olsak, personaj nutqini individuallashtiruvchi vositalarning matn tarkibida badiiy estetik, ekspressivlik kabi xilma-xil vazifalarini semantik, funksional-stilistik jihatdan tadqiq etishning zarurligi ma’lum bo’ladi. Buning uchun O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanini tahlil qilish jarayonida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutganmiz: - tilshunoslikda badiiy asar tilining o’rganilishi haqida fikr yuritish va mazkur mavzuni o’rganish ehtiyojining yuzaga kelish sabablarini izohlash; - tilshunoslikda badiiy asar tilini o’rganishga turlicha yondashuvlarni o’rganib chiqish va ularni tahlil etish; - tilshunos badiiy asar tili, xususan, O’tkir Hoshimov individual uslubi, uning asarlari tili haqida munosabat bildirish; - Personaj nutqini individuallashtirishda leksik vositalarning o’rni, badiiy asardagi obrazlilik hosil qilishdagi badiiy-estetik vazifasiga aniqlik kiritish; - emosional-ekspressiv ma’no hosil qiluvchi, subyektiv munosabatning yuzaga chiqishida frazeologizmlarning rolini aniqlash, ularni ma’lum bir guruhlarga ajratish;

-dialog va uning badiiy asar tilida funksional-stilistik xususiyatlari haqida fikr yuritish; -personaj ruhiy holatini yoritishda monologlarning badiiy-estetik imkoniyatlarini aniqlash; - kuzatish natijalarini umumlashtirish. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: - kurs ishi da o’zbek tilshunosligida mustaqillik davrida badiiy asar tilini o’rganishga bag’ishlab yaratilgan asarlar tahlil etilib, ulardagi o’ziga xos jihatlar aniqlandi; - O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida til birliklarining uslubiy vosita sifatida qo’llanish imkoniyatlari tahlil etildi; - leksik va frazeologik vositalarning yozuvchining o’ziga xos uslubini shakllantirishda va personajlar nutqini individuallashtirishdagi roli aniqlandi. Kurs ishi ning metodologik asoslari va tadqiq usullari . Mamlakatimiz rahbariyati va Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida milliy-ma’naviy qadriyatlarni tiklash, ona tilimizni yanada rivojlantirish bo’yicha bildirgan fikr-mulohazalari O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani tilini tadqiq etish jarayonida metodologik asos bo’lib xizmat qildi. Bundan tashqari o’zbek tilshunos olimlari Sh.Shoabdurahmonov, U.Tursunov, A.Hojiyev, R.Qo’ng’urov, E.Begmatov, B.O’rinboyev, N.Mahmudov, S.Karimov, B.Yo’ldoshev, B.Umurqulov, M.Yo’ldoshev, T.Qurbonovlarning badiiy asar tili, badiiy matnlarni o’rganish bo’yicha olib borgan tadqiqotlaridagi ilmiy-nazariy xulosalar ham e’tiborga olindi. Kurs ishi ning nazariy va amaliy ahamiyati. kurs ishi ning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o’quv yurtlarida O’tkir Hoshimov asarlari tilini o’rganish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin; Tadqiqotda to’plangan materiallardan badiiy asar tili bo’yicha magistrlik dissertasiyalari va bakalavrlik bo’yicha kurs ish lari yozishda foydalanish mumkin.

Ishda to’plangan misollar o’zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili bo’yicha amaliy dars soatlarini o’tishda material vazifasini o’taydi. O’tkir Hoshimov ijodi, uning asarlari tili bo’yicha turli xil davra suhbatlari, ilmiy anjumanlar o’tkazishda ishda to’plangan materiallardan foydalanish mumkin. Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. kurs ishi kirish, yozuvchi roman tilida birliklar qo’llanishidagi o’ziga xos jihatlarni aniqlashga qaratilgan ikki asosiy bob, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. kurs ishi ning umumiy hajmi 45 sahifani tashkil etadi.

BIRINC H I BOB “IKKI ES H IK ORASI” ASARIDA PERSONAJ NUTQINI INDIVIDUALLAS H TIRUVC H I LEKSIK-FRAZEOLOGIK VOSITALAR” O’zbek tilshunosligida badiiy adabiyotimiz rivojiga munosib hissa qo’shgan shoir va yozuvchilar tili va uslubi, ularning asarlaridagi personaj nutqi va uning muallif nutqiga munosabati va unda emosionallik, ekpressivlik, modallik, obrazlilik kabi xususiyatlarning namoyon bo’lishi kabi muammolar ancha keng tadqiqi etilgan. Buning uchun A.G’ulomov, SH.Rahmatullayev, R.Qo’ng’urov, A.Hojiyev, M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, E.Qilichev, B.Yo’ldoshev, S.Karimov, M.Yo’ldoshev, T.Qurbonov kabi olimlarning badiiy asar tili haqidagi ilmiy–nazariy qarashlarini eslash kifoya. Bu borada Navoiy asarlari tilini o’rganishga bag’ishlangan ishlar jumlasiga G’.Abdurahmonov, A.Rustamov 3 , X.Doniyorov, 4 Z.Hamidov 5 , B.Bafoyev 6 larning ishlarini kiritish mumkin. X.Abdurahmonov, N.Mahmudov 7 , E.Begmatov 8 , N.Shukurov 9 , G.Imomova 10 , B.Yo’ldoshev, F.Bobojonov, Z.Pardayev 11 , G.Muhammadjonova 12 , B.Ro’zimuhammad 13 , Y. Solijonov 14 , P.Qodirov 15 va boshqalarning ishlarida badiiy asar tilini o’rganish bilan bog’liq ilmiy-nazariy muammolar to’g’risida so’z yuritilgan. 3 Абдураҳмонов Ғ.,Рустамов А. Навоий тилининг грамматик хусусиятлари.- Тошкент: Фан, 1984.-159 б. 4 Дониёров Х.Навоий ва ўзбе к адабий тили.- Тошкент: Ўқитувчи, 1972. - 86 б. 5 Ҳамидо в З. Навоий бадиий санъатлари.- Тошкент: Университет,2001. -110 б. 6 Бафоев Б. Кўҳна сўзлар тарихи. – Тошкент: Фан, 1991.-123 б.;Навоий асарлари лексикаси. – Тошкент : Фан, 1983.-167 б. 7 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси.- Тошкент: Фан, 1981. 6-38-бетлар. 8 Бегматов Э. Ўзбек тили лексикасининг ижтимоий тарихий асослари // Ўзбек тили лексикологияси, Тошкент: Фан, 1981. 41-152-бетлар. 9 Шукуров Н. Бадиий услуб ва бадиий тил // Ўзбек тили ва адабиёти, 1972, №4. –Б.4- 9. 10 Имомова Г. Типик миллий характерлар яратишда бадиий нутқнинг роли: филол. фан. номз. …дис. автореф. .- Тошкент, 1993. 7-21-бетлар. 11 Йўлдошев Б., Бобожонов Ф., Пардаев З. Бадиий асар тили масалалари.- Навоий: Навоий ДПИ нашри, 2001. 5-8-бетлар. 12 Муҳаммаджонова Г. 80-йиллар охири 90-йиллар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: филол. фан. номз. …дис. автореф..- Тошкент, 2004. 7-17-б. 13 Рўзимуҳаммад Б. Тил – асарнинг танаси // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1997. 5 декабр, 14 Солижонов Й. Бадиий асарда монологик нутқ // Ўзбек тили ва адабиёти, 2004, №3. –Б.16-20 ; Бадиий нутқ // Ўзбек тили ва адабиёти, 1979, №2. –Б. 71-75. ; ХХ асрнинг 80-90-йиллари ўзбек насрида бадиий нутқ по э тикаси: филол. фан. док . …дис. автореф. - Тошкент, 2002. 38-б. 15 Қодиров П. Тил ва эл ( темурийлар давридаги мумтоз адабий тилимиз муаммолари).- Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2005. – 248 б.

O’zbek tilshunosligida badiiy asar tilini uslubiy nuqtai nazaridan o’rganishga oid tadqiqotlar ham anchagina. X. Doniyorov va B.Yo’ldoshevlarning adabiy til va badiiy uslub masalasiga oid tadqiqotlari 16 , I.Qo’chqortoyevning o’zbek badiiy nutqining uslubiy xususiyatlarini aniqlashga bag’ishlangan tadqiqotlari 17 , B.Yo’ldoshevning badiiy nutq va frazeologik birliklar uslubiyatiga oid kuzatishlari 18 , S.Karimovning o’zbek tilining badiiy uslubi 19 bo’yicha doktorlik ishi darajasidagi izlanishlari uslubshunoslikning katta yutuqlaridan hisoblanadi. O’zbek tilshunosligida alohida olingan ijodkorlar asarlari tili va uslubini tadqiq etishga bag’ishlangan ishlar salmoqli qismni tashkil etadi. E.Qilichevning Sadriddin Ayniy asarlarida arxaizm va istorizmlarni 20 , S.Boboyevaning Hamid Olimjon poeziyasining leksik xususiyatlarini 21 , M.Yo’ldoshevning Cho’lponning badiiy til mahoratini 22 , S.Boymirzayevaning Oybek prozasining lingvostilistik xususiyatlarini 23 M.Sultonovaning Abdulla Qahhor 24 , M.Muhiddinov va S.Karimovlarning G’afur G’ulom 25 , T.Qurbonovning P.Qodirov 26 asarlari tilini o’rganishga oid tadqiqotlari tilshunosligimizning badiiy asar tilini o’rganish bo’yicha katta yutuqlarga erishganligini ko’rsatadi. Tilshunoslik sohasida erishilgan yutuqlar shundan dalolat beradiki, mamlakatimiz rahbariyatining olib borgan odilona siyosati bir tomondan boshqa fanlar qatori tilshunoslik ilmi taraqqiyoti uchun keng yo’l ochib bergan bo’lsa, boshqa tomondan mustaqillik mafkurasi bilan sug’orilgan o’zbek badiiy adabiyotining rivojiga imkoniyatlar yaratib berdi. Bugungi kunda o’zbek tilshunosligida jahon tilshunosligi andozalariga mos keluvchi yangi 16 Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль.- Тошкент: Фан, 1988. 112-163. 190-207-б. 17 Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси.-Тошкент: ТошДУ нашри, 975. 48-72-б. 18 Йўлдошев Б. Бадиий нутқ стилистикаси.- Самарқанд: СамДУ нашри, 1982. 5-32-б. 19 Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби.- Самарқанд: Зарафшон, 1992. 228-б. 20 Қиличев Э. Архаизмы и историзмы в прозе Садриддина Айны: Автореф.дисс…канд.филол.наук. – Ташкент, 1969; -21 с. 21 Бобоева С. Ҳамид Олимжон поэзиясининг лексик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1989; -107 б. 22 Йўлдошев М. Чўлпоннинг халқ ибораларидан фойдаланишдаги маҳорати // Ўзбек тили ва адабиёти, 1999, 6-сон. 59-61-б.; Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: Филол. фан.ном… дисс. – Тошкент, 2000. -24 б.; Чўлпон сўзининг сирлари.- Тошкент: Маънавият, 2008.-19 б. 23 ; Боймирзаева С.У. Ойбек прозасининг лингвостилистик тадқиқи: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 2004. 3 6-б. 24 Султонова М. Абдулла Қ аҳҳор услуби.-Тошкент: Фан,1967. 12-52-б. 25 Муҳиддинов М., Каримов С. Ғафур Ғуломнинг поэтик маҳорати.- Самарқанд: СамДУ нашри, 2003. 36-91- бетлар. 26 Қурбонов Т. Тарихий бадиий асар ва давр тили масалалари.-Тошкент: ЎзМЭ, 2006. 24-б.

yo’nalishlardagi yangi sohalar yuzaga kelmoqdaki, bu holat tilshunosligimizning taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo’yganligidan dalolat beradi.Bu esa albatta, matnlar, xususan, badiiy matnlar tahliliga bag’ishlangan ishlarning salmoqli ekanligida ham ko’rinadi. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani ikkinchi jahon urushining boshqa xalqlar qatori o’zbek xalqi boshiga keltirgan kulfatlarini yoritishga bag’ishlangan. O’tkir Hoshimov asarda urushning insoniyatga xavf tug’diruvchi mohiyati, uning xalqimizga keltirgan mudhish oqibatlarini badiiy obrazlar vositasida yoritib berishga harakat qilgan. Asar tili o’ziga xos bo’lib, unda yozuvchi voqealar tafsilotiga berilmaydi, balki voqealar rivojini o’z holiga qo’yadi. Shunisi xarakterliki, asarda voqealar muallif ishtirokisiz kechadi, qahramonlarning qanday shaxs ekanligi, ularning voqealar tizimida tutgan o’rni kitobni o’qish jarayonida asta-sekinlik bilan oydinlashib boradi.Ularni tanishtirish vazifasi personajlar tomonidan amalga oshiriladi. Asar tili shu davrda yaratilgan boshqa asarlar tilidan keskin farq qiladi. Ilgari biz o’qigan asarlarda asar muallifi qahramonlar xarakter-xususiyatlarni ta’riflash orqali kitobxonni o’zi tasvirlayotgan voqeaga ruhan hozirlar, ularda asar qahramonlariga nisbatan munosabat uyg’otishga erishar edilar. Bu holat asarning boshdan oxiriga qadar davom etar edi. «Ikki eshik orasi» romanining o’ziga xosligi shundaki, unda bo’limlarga bo’lib tasvirlangan voqealarda alohida tugallik sezilmaydi, balki voqealar bir- biriga bog’lanib ketadi.Asardagi personajlar yoshi, kasbi turlicha shaxslardir.Shunday alohida mustaqil ekan, ularning til birliklaridan foydalanishlari ham o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Personajlarning nutqi, til vositalaridan foydalanishi asardagi voqealar bilan uyg’unlashib ketadi va haqqoniylik tusini oladi. Asarda tasvirlangan voqealar front ortidagi xalqimiz hayotiga bag’ishlangani bois unda ishtirok etuvchi kishilar ham qishloq kishilari. Muallif bir vo q eani tasvirlar ekan, birgina personaj nutqi bilan kifoyalanib qolmaydi. Voqea ikki- uch kishi tomonidan hikoya qilinadi va kitobxon ularning fikrlarini umumlashtirib, bir xulosaga keladi va voqeaga o’z bahosini beradi.

Masalan, asarda xiyonat voqeasi Ra’no, uni shu yo’lga boshlagan Umar zakunchi, Robiya tilidan hikoya qilinadi, ya’ni bir hodisa uch personaj tomonidan uch xil talqin etiladi. Bu hol bir tomondan asarga badiiy jihatdan o’ziga xos polifonik xususiyat bag’ishlasa, ikkinchi tomondan asar tilining emosional-ekspressivligini ta’minlashga xizmat qilgan. Asarda o’z o’rniga va fikr ifodalashda, so’zlar va iboralardan foydalanishda o’ziga xoslikka ega bo’lgan turli personajlar mavjud bo’lib, ularning asardagi vazifasi va ishtirok etish darajasi har xil bo’lsa-da, bir umumiy maqsadga, ya’ni mavzu g’oyasini ochishga xizmat qiladi. O’tkir Hoshimov asosiy qahramonlar, xususan, Muzaffar, uning tuqqan onasi Ra’no, boqqan onasi Robiya, otasi Shomurod, sevgilisi Munavvar, Umar zakunchi, «Qora amma», Husan duma, Orif oqsoqol, Bashoratxon, Komil tabib kabi bir qator obrazlarni tasvirlash orqali xalq ijtimoiy hayotini, urush qiyinchiliklari tinch hayot kechirayotgan kishilar boshiga qanchalik tashvish keltirganligini, ularning ichki olamini, eng nozik his- tuyg’ularini emosional-ekspressiv so’zlar, frazeologizmlar, turli ifoda-tasvir vositalari yordamida batafsil tasvirlashga harakat qiladi va buning uddasidan chiqadi. «Ikki eshik orasi» asari odamlar taqdirining badiiy ifodasi deyish mumkin. O’tkir Hoshimov asardagi personajlar taqdiri haqida fikr yuritar ekan, romandagi bosh g’oyadan, ya’ni qahramonlar qismatida urush bilan aloqador tomonlarning namoyon bo’lishiga ahamiyat beradi. Asarda munosabat ifodalovchi til birliklari vositasida Umar zakunchi va qolgan barcha personajlar xarakterlarining o’ziga xos tomonlari asta-sekinlik bilan ochila boradi. O’tkir Hoshimov ijodkor sifatida e’tiborini ko’p o’rinlarda qahramonlarning o’ta og’ir, insoniy munosabatlar ancha murakkab, chigallashgan, ziddiyatli o’rinlardagi ichki kechinmalarini, ruhiy holatlarini tildagi mavjud leksik va frazeologik vositalar yordamida o’quvchiga yetkazib beradi. Ayniqsa, romanda jangda yarador holda yurtiga qaytgan Shomurodning o’zi vafodor deb o’ylagan sevikli xotinining xiyonatidan xabardor bo’lgach, chekkan ruhiy azoblari, halollik va harom, vafo va xiyonat chorrahasida turgan Ra’noning yengil hayot yo’lini tanlashi, xiyonat tufayli tortgan afsus va

pushaymonlarini tasvirlovchi o’rinlar muallif tomonidan qo’llanilgan bo’yoqdor va ta’sirchan so’zlar, frazeologizmlar vositasida yaqqol o’z aksini topgan. O’tkir Hoshimov badiiy uslubga xos usul va vositalar yordamida o’z qahramonlarining badiiy portretini chizar ekan, ularga to’g’ridan to’g’ri o’z munosabatini oshkor etmaydi, munosabat ifodalovchi so’z va iboralarni qo’llashdan tiyiladi. Asardagi bir qator personajlarning turmush tarzi, atrofdagilarga munosabati, dunyoqarashi, fikr ifodalashda til birliklarini qo’llashida o’zbekona milliy ruh, o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyatlar o’z badiiy ifodasini topgan. Yozuvchining mahorati shundaki, romanda ishtirok etgan personajlar nutqida jonli so’zlashuvga xos xususiyatlar bo’rtib turadi. Asar qahramonlari o’zaro so’zlashuvda ham yoki o’z ichki nutqida ham so’zlashuv uslubiga xos so’zlarni, adabiy tilda uchramaydigan ibora va maqollarni ishlatadilar. Bu esa roman tilining sodda va ifodali, ta’sirchan va bo’yoqdor, eng asosiysi, ishonarli chiqishiga xizmat qilgan. Roman tilining o’ziga xosligini ta’minlovchi ana shu jihatlar mavjudligi bois, asarning 1986 yili Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti bilan taqdirlanligi bejiz emas. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani o’zbek badiiy adabiyotida voqealarni bayon qilish uslubi, xalqchilligi, personajlar nutqining o’ziga xos va original tarzda yuzaga chiqishi bilan xarakterlanadi. Asardagi yangiliklar unda qo’llanilgan til birliklarining qo’llanish imkoniyatlari dastavval ularning ma’lum bir personaj nutqi uchun xoslanganligida, shuningdek, asardagi ifoda uslubining, badiiy nutq shakllarining bir tekis emasligida namoyon bo’ladi. So’zlashuv uslubiga xos xususiyatlarning personajlar nutqida bo’rtib turishi, dialektizmlar, vulgarizmlar, varvarizmlarning faol qo’llanishi, o’rni bilan muallif va personaj ovozlarining o’zaro uyg’unligi asar tilining asosiy belgilari sifatida taassurot qoldiradi. Keyingi vaqtlarda ijodkorlar, tilshunoslarning asosiy e’tibori badiiy asarda lisoniy vositalarning namoyon bo’lishini inson omiliga bog’liq ekanligini o’rganishga qaratilmoqda. Darhaqiqat, badiiy asar tilida, undagi har personaj nutqida muallif uslubi ma’lum darajada o’z aksini topadi. Personajlar nutqi badiiy

asar tili va uslubini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.Quyida personajlar nutqini individuallashtirishda faol ishtirok etuvchi vositalar haqida fikr yuritamiz. Ma’nodosh so’zlar Ma’nodosh so’zlar tilning lug’aviy tarkibida muhim o’rin tutuvchi birliklardan biri hisoblanadi. Ma’nodosh so’zlar asar muallifining individual uslubini va personaj nutqining o’ziga xosligini ko’rsatishdan tashqari badiiy asar tilining qay darajada boyligi, uslubiy jihatdan ravonligini ham ko’rsatuvchi vosita hisoblanadi. Tilimizning bir tushuncha ifodalovchi so’zlarga boyligi badiiy asar tilida qo’llanuvchi birliklarning ma’lum bir uslubiy vositaga aylanishini, ularning asar tilida badiiy-estetik vazifa bajarishiga keng imkoniyatlar yaratadi. Shuning uchun badiiy ijod bilan shug’ullanuvchi har bir yozuvchi yoki shoir turli badiiy tasvirlarni, tabiatning betakror lavhalarini aks ettirishda yoki personajlar tashqi ko’rinishi, xarakter-xususiyatlarini yoritib berishda tilimizdagi bir sinonimik qatorni tashkil etuvchi so’zlar orasidan matn mazmuni va o’z kommunikativ maqsadiga muvofiq keluvchi bo’lganlarini qo’llashga intiladilar. Bu esa kitobxonga personajlar to’g’risida, ularning qanday shaxs ekanliklari, qanday muhitda yashayotganliklari hamda ularning nutqiga xos xususiyatlar to’g’risida aniq ma’lumotlar beradi. Tilshunoslikka doir adabiyotlarda sinonimiya hodisasining so’zlar o’rtasidagi ma’nodoshlikka asoslangan leksik ma’nodoshlik; iboralar o’rtasidagi ma’nodoshlikka asoslangan frazeologik ma’nodoshlik; va har ikkalasini ham o’zida aks ettirgan leksik- frazeologik ma’nodoshlik kabi turlari mavjudligi qayd etiladi. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida ma’nodosh so’zlar ham o’ziga xos o’rin tutadi. Ma’nodosh so’zlar bir tomondan yozuvchining tildagi mavjud birliklardan foydalanish mahoratini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan romanning so’z va iboralarni qamrab olish jihatidan nihoyatda boy ekanligidan dalolat beradi. O’zbek sistem leksikologiyasi bo’yicha kuzatishlar olib borgan H.Ne’matov va R.Rasulovlarning ta’kidlashicha, “Ma’ nodoshlik (sinonimiya) qatorlari o’zbek tilshunosligida atroflicha o’rganilgan leksik paradigmalardan biridir. Shaklan har xil, mazmunan bir xil so’zlar qatori muayyan o’xshashlik asosida bir necha til birliklarining o’zaro bog’lanishi bu

birliklar orasidagi muayyan farq lar, ularning tabiati va yuzaga chiqishi kabilar maxsus ilmiy ishlarda, o’nlab qo’llanma va darsliklarda o’z yechi mini topgan». 27 O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida tilimizda sinonimiya hodisasining keng taraqqiy etganligi, ijodkor uchun personaj nutqini individuallashtirishda bu holat beqiyos imkoniyatlar tug’dirishi yaqqol namoyon bo’lgan. Asarda tilimizdagi mavjud ma’nodosh so’zlarning turli ko’rinishlari qo’llanilishi yozuvchining bu hodisa mohiyatini yaxshi bilishi va ularni personajlar xatti-harakatlari, ahvol-ruhiyatlarini ochib berishda mohirona qo’llay olganligidan dalolat beradi. Matn mazmuniga mos keluvchi bunday ma’nodosh so’zlar asardagi eng ta’sirchan, eng keskin vaziyatlar tasvirini berishda muhim rol o’ynagan. O’tkir Hoshimovning o’zaro ma’nodosh so’zlarni qo’llashdagi mahorati bir holat tasvirini berishda birgina so’z bilan chegaralanib qolmay, balki shu tushunchani ifodalovchi boshqa bir so’zni ham nutqiy jarayonga ustalik bilan kirita olganligida ko’rinadi. Masalan, tilimizda “yig’lamoq” ma’nosini ifodalovchi bir qator so’zlar mavjud. Bu so’zlar matnda personajlarning turli ruhiy holatlarini aks ettirish maqsadida qo’llaniladi .O’tkir Hoshimov asardagi eng ta’sirchan o’rinlar, ya’ni asar personajlarining kuchli ruhiy iztirob chekishlarini tasvirlashda yig’lamoq ma’nosini beruvchi bir qator sinonimik vositalarni qo’llash orqali tasvirda aniqlik va matn mazmunida bo’yoqdorlik va ta’sirchanlikni ta’minlay olgan: Bir mahal eshikka yaqinroq joyda xotin kishi hiqilladi: — Ochilim, bolaginam... Bashor opaning zardali tovushi jimjit zalda qattiq yangradi: — O’g’lingiz ish ko’rsatganiga suyunish o’rniga obidiyda qilasiz -a, Lazakat xola!( 226 bet) — Yoki yig’lamoq ma’nosining quyidagi parchalarda berilishiga e’tibor qilaylik: — Nima qildi? — dedim o’zimning dardimni ham unutib. — Nima bo’ldi? Hech nima... — Olimjon yig’lamsirab burnini tortdi. — Yoqamdan bo’g’di. Yuring, opa, ketamiz...(2 38 bet) 27 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. - Тошкент: Ўқитувчи,1995.-.68 б.

Birdan oyoq-qo’limdan mador ketib, Olimjonga suyanib qoldim. - Opa! — Olimjon bag’rimga kirib hiqilladi . — Ketamiz, opa! (239 bet) Marja opa o’z qo’li bilan go’r kavlab, o’g’lini qayin tagiga ko’mganini aytib berayotganida yum-yum yig’ladi .(253 bet) Hovli tomondan Ra’no kelinoyimning o’krab yig’lagani eshitildi: — Qandoq kunlarga qoldim! (240 bet) Yuqoridagi misollarda qo’llanilgan “hiqillamoq”, obidiyda qilmoq”,”yig’lamsiramoq”, ”yum-yum yig’lamoq”, ”o’krab yig’lamoq” kabi birliklar umumiy holda yig’lamoq ma’nosi atrofida birlashadi va shu tushunchaning turli belgilari, ko’rinishlarini namoyon etadi. Muallif o’zi tasvirlayotgan vaziyatni tasvirlashda belgini kuchaytirib borish maqsadida qorong’ulik ma’nosini beruvchi «zulmat» so’zini ham qo’llagan. «Zulmat» so’zi qorong’ulik ma’nosini eng kuchli darajada aks ettirgan: Imillab borayotgan traktor biqinidagi paqirni yulqib oldi-da, qorong’ilik cho’ka boshlagan shudgordan yugurib ketdi. -Qo’rqmaysanmi? — dedim baqirib.Olimjon traktor shovqinidan gapimni eshitmadi shekilli, qayrilib qaramadi. Birpasda nimqorong’i zulmatga singib ketdi (232 bet). O’tkir Hoshimov personajlar nutqida o’zaro ma’nodoshlik hosil qiluvchi so’zlardan foydalanish bilan badiiy asar tilida til birliklari takrori tufayli yuzaga keluvchi uslubiy g’alizlikdan, turli xil chalkashliklarning oldini oladi. Masalan, romanda muallif ayollar o’rtasidagi muloqotni tasvirlar ekan, aytmoq ma’nosini ifodalovchi bir qator so’zlardan mohirona foydalanadi: - Qomating Zo’ramday bo’p qopti, Robi! – dedi kulib ( 77 bet) - Nega uyalarkan, Shokir akam aytdilar, Ochilboy Robiyaxonga sovchi qo’ymoqchimish.(77 bet) Fotima kelin yig’lamoqdan beri bo’lib hasrat qiladi. Bashar opaning yuragi siqilib ketdi shekilli ataylab shang’illadi. (179 bet) - Bir zum sukutdan keyin Bashar opa yangi taklifni aytdi .(178bet) Bashar astoydil jahli chiqqanday xitob qildi. (180bet) Erim yo’q-ku, opa! – dedi do’rillab. – Bo’sa topib bering!(179 bet)

Yuqorida keltirilgan misollarda qo’llanilgan “aytdi”,,”dedi” so’zlarida muallifning personajlar xatti-harakati to’g’risida faqatgina ma’lumot berganligi sezilsa,”xitob qildi”,”hasrat qildi” birikmalarida ma’no qamrovi kengayganligi angashilib turadi.”Hasrat qildi” birikmasida so’zlashdan tashqari “ko’nglidagi dardlari, ichki kechinmalarini bayon qilmoq” ma’nosi ham mujassam.”Xitob qilmoq” birikmasida esa “tinglovchi e’tiborini o’ziga qaratmoq” ma’nosi ham qo’shimcha tarzda namoyon bo’lmoqda. Romanda qo’llanilgan ma’nodosh hisoblangan so’zlar personajlar nutqida aniqlik va ifodalilik, harakatlar obrazliligi va ta’sirchanliklikning asta-sekin rivojlanib borishini ta’minlashga xizmat qilgan. Masalan, umuman, bir-biridan ajralmoq ma’nosini ifodalovchi xayrlashmoq, vidolashmoq, alvido aytmoq, rizolashmoq ma’nodosh so’zlar tizimidagi xayrlashmoq so’zi tasvirlanayotgan holatning ijobiy belgi-xususiyatini ifodalaydi va adabiy tilimizda keng qo’llanadi. Bu qatordagi xayrlashmoq so’zi tilimizdagi vazifaviy uslublarida birday qo’llanadi va shuning uchun ham mazkur qator ning bosh (dominanta) so’zi hisoblanadi. Buni asardagi ayollar o’rtasidagi suhbat aks etgan quyidagi parchada ham ko’rish mumkin: -- O’rgilay ovsinjon! Cholim o’lgir yomon ish qildi. Shokirim bilan Zokirim urushga ketamiz degan ekan, xovliqma deb yo’lga solish o’rniga o’zi yetaklab voyenkomatga oboribdi. Hech kimga aytmay jo’natib keldi. Bolalarim bilan rozi- rizolik ham tilasholmay qoldim. Ovsinjon! Oyim uni yupatishga urindi.- Nafasingizni issiq qiling aylanay. Yurtga kelgan to’y, mana Kimsanim ham ketdi-ku! O’tiribman yaratganga topshirib.... -Sizniki katta izzat-ikrom bilan ketdi. Bir kun bo’lsa ham diydoriga to’yib qoldingiz. Mening cholim aqalli xayrlashganiyam qo’ymadi (343 bet) . Yuqoridagi misollarda qo’llanilgan “rozi-rizolik tilashmoq”, “xayrlashmoq” birliklari o’zaro ma’nodoshlik hosil qilgan va bir tushuncha atrofida birlashsalar- da, ularning ma’nolarida farqlar mavjud.Personaj xayrlashmoq ma’nosini ifodalashda “rozi-rizolik tilashmoq” birikmasini qo’llash bilan o’zining qarib qolganligiga ham ishora qilmoqda.

O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida uslubiy sinonimlar salmoqli o’rin tutadi.” Bunday sinonimlarning leksik ma’nosi ijobiy yoki salbiy bo’yoqlar (uslubiy semalar) bilan qoplangan bo’ladi, ayni shu uslubiy semalar sinonimlarning uslubiy vosita sifatidagi qiymatini belgilaydi. Masalan, jilmaymoq, iljaymoq, irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq va irshaymoq leksemalarining barchasida bitta leksik ma’no – "ovoz chiqarmay miyig’ida kulish" hodisasini nomlash bor, ammo shu ma’no jilmaymoq leksemasida bir oz ijobiy, iljaymoq leksemasida esa bir oz salbiy bo’yoq bilan qoplangan, bu salbiy bo’yoq irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq va irshaymoq leksemalarida yanada ortib boradi.” 28 Romandagi ayollardan Robiya va Xolpash o’rtasida bo’lib o’tgan dialogik muloqotda kulgini ifodalovchi shunday holatlar kuzatiladi: Fotima kelin ko’ylakdan quruq qolmasligiga ko’zi yetib mamnun iljaydi. - Hozir sho’ttaydi. Yurgandir. - Man so’roqlamasam o’zingni esingga ham kelmaydi-a! - Xolpash xola boshini ta’na bilan chayqadi. - Sendaqa onani mushuk yesin! Fotima kelin o’g’ilchasini bag’riga bosgancha darvozaga yugurdi. - Oypopuk – u! Qayoqdasan. Ha sendaqa daydi qizni mushuk yesin! Xolpash xola Zuxra kelin ikkalamizni ayvon burchagiga turg’azib qo’yib, gazi bilan galma-galdan bo’y-bastimizni o’lchay boshladi. - Qomating Zo’ramday bo’p qopti, Robi! – dedi kulib. - Ikkalangga bir qolipda tiksam bo’laverarkan. - Tap-tayyor kelin-da! Bir qo’lida o’g’ilchasini ko’targancha, bir qo’lida saqich chaynayotgan besh yashar qizchasini yetaklagan Fotima kelin ayvonga yaqin kelib qah-qah urib kuldi. (293 bet) Kelinoyimning bunchalik ravon, bunchalik dona-dona o’qishini endi bilishim. O’zini tutishi ham, ovoziyam, muloyim jilmayib turishiyam — hamma-hammasi odamlarni sehrlab qo’ygan edi.(226 bet) 28 Жамолхонов Х.Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент,2005. 163-164 -б .

Fotima – Zuhra kelin qah-qah urib kulishdi. Parcha ham ularga qo’shilib do’rilladi.(179 bet) Yuqoridagi misollarda bir tushuncha ifodalovchi leksik birliklar o’zaro ma’nodoshlik hosil qilgan. “Leksik birliklar o‘zaro sinonim bo‘lishi uchun ular umumiylikka ham, farqli belgiga ham ega bo‘lishi lozim: leksik ma'no tarkibidagi ideografik semalari teng bo‘ladi; farqlanish odatda biror ideografik semaning ma'no qirrasida, baho semasida, nutq ko‘rinishiga berkitilish belgisida voqe bo‘ladi. Sinonimlar o‘zaro yuqorida sanalgan har uch jihati bilan yoki ikki jihati bilan, hatto bir jihati bilan farq qilishi mumkin. Sinonimlarga bunday uch jihatdan yondashib beriladigan tavsif - ularni uchga tasniflash emas, balki sinonimlarni har xil nuqtayi nazardan baholash; shunga ko‘ra bunday tavsiflar bir-birini inkor qilmaydi.” 29 Romanda O’tkir Hoshimov personajlar harakatini ifodalovchi so’zni qo’llash bilan chegaralanmay, o’rni bilan shu so’zga ma’nodosh bo’la oladigan frazeologik iborani ham qo’llashga harakat qiladi. Asarda Umar zakunchining harakatlariga nisbatan personajlar “kelmay qo’ymoq” fe’liga nisbatan “qadami uzilmoq” frazeologik birikmasini ma’nodosh sifatida qo’llagan: Qiziq, so’fi azon aytmasdan odamlarning eshigini qamchi bilan savalaydigan Umar zakunchi bizning darvozaga kelmay qo’ydi. Buni hatto oyim ham sezdi. — Nechuk Zakunchining qadami uzildi, Xudo yuzin i teskari qilgani rost bo’lsin.(286 bet) Yuqorida keltirilgan so’z va ibora o’rtasida ma’nodoshlik hosil bo’lishida qo’shimcha ma’no nozikliklari yuzaga keladi.Ular personaj nutqida nazarda tutilgan kishilar to’g’risida ma’lumot berishdan tashqari badiiy qimmat ham kasb etgan. “So’zlovchining xilma-xil kayfiyati, his-tuyg’usi, harakat va holati, mimikasini aynan berish uchun xabar qilish, so’roqlash ifodalovchi fe’llar o’rnida avtor ko’pincha kulimsiramoq, shod bo’lmoq, tabassum qilmoq, jilmaymoq, iljaymoq, ochilib ketmoq, olqishlamoq, qarshi olmoq, so’zini bo’lmoq, rad etmoq, man qilmoq, qaytarmoq, ma’qullamoq, tasdiqlamoq, bosh irg’amoq, his etmoq, o’ylamoq, tasavvur qilmoq, nazarda tutmoq, ishontirmoq, asosla moq, isbot etmoq, 29 Раҳматуллаев Ш.Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент,2006. 67 -б .

taajjublanmoq, buyurmoq, tushuntirmoq, eslat moq, jerkmoq, achchiqlanmoq, koyimoq, bo’g’ilmoq, kesatmoq, g’ovg’a solmoq, yuziga solmoq, shovqin ko’tarmoq, oh chekmoq, baqirmoq kabi modallik ma’nosi kuchli bo’lgan fe’l yoki fe’l-iboralardan foydalanadi:” 30 O’tkir Hoshimovning o’zbek tilidagi mavjud leksik va frazeologik vositalardan foydalanishda yuksak mahorat egasi ekanligi uning og’zaki va yozma nutqda faol qo’llanuvchi tayyor ma’nodosh so’zlarni qo’llash bilangina chegaralanib qolmasdan, bama’noni ifodalashga xizmat qiluvchi boshqa leksik- frazeologik birliklarni ham matnga olib kirishi va personaj nutqiga singdirib yuborishida ham ko’rinadi.Tildagi mavjud lisoniy birliklar imkoniyatlaridan mohirona foydalanish, so’z va iboralarni personajlar nutqida bir ma’nodoshlik maydoniga birlashtirish badiiy asar tilining badiiy-estetik imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Zid ma’noli so’zlarning qo’llanishi “Ikki eshik orasi” romanida personajlar nutqini individuallashtirishda ishtirok etuvchi vositalardan yana biri antonimlar hisoblanadi. Asarda zid ma’noga ega bo’lgan so’zlarning mavjudligi personajlar nutqining o’ziga xosligi, asar qahramonlari nutq ning aniq, ta’sirchan, ifodali bo’lishini ta’minlashga yordam bergan. “O’zbek tili stilistikasi” kitobida yozilishicha, “Antonimlar tilning kuchli stilistik vositalaridan biridir. Yozuvchilar voqelikni, narsa va hodisalarning sifat va xususiyatlaridagi farqni ko’rsatishda, bir-biriga qarama-qarshi qo’yib tasvirlashda — kontrastlar hosil qilishda antonimlardan foydalanadilar.” 31 Narsa va tushunchalar, belgilar o’rtasidagi zidlik munosabati asosida yuzaga keluvchi bu hodisa antiteza deb ham yuritiladi.Chunki «Zidlanish har qanday narsa va hodisaning ichki taraqqiyot negizidir. Shunday ekan, davrlar o’tishi bilan paradigma a’zolari o’rtasida miqdoriy o’zgarish ro’y berishi mumkin. Ayrim 30 Шомақсудов А., Расулов И.,Қўнғуров Р.,Рустамов Ҳ.Ўзбек тили стилистикаси. - Тошкент:Ўқитувчи,1983.51 -б . 31 Ўша ерда. 51 -б .

a’zolar eskirib, iste’moldan chiqishi, yangisi kirib kelishi mumkin. Bu esa til sistemasining ochiq sistema ekanligini ko’rsatadi.” 32 O’tkir Hoshimov “Ikki eshik orasi” romanida zid tushunchalarni ifodalovchi so’zlar asosida antonimiyaning o’ziga xos namunalarini yuzaga keltirgan. O’tkir Hoshimovning mazkur asari o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra zidlik asosida yuzaga kelgan. Romanda o’ta murakkab bo’lgan, ziddiyatlarga to’la, ikkinchi jahon urushining yurtimiz xalqlari hayotiga kuchli ta’sir ko’rsatgan davri tasvirlangan. Asarda bir qator personajlar hayoti, turmush tarzi, ishlab chiqarishdagi ishtiroki, bir-biriga bo’lgan munosabati asosida to’g’rilik va egrilik, halollik va harom, haq va nohaq, adolat va zalolat kabi milliylik kasb etgan azaliy ziddiyatlarning mazmun- mohiyati, ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi kurashlar personajlar hayotini yoritib beruvchi badiiy vositalar yordamida o’z ifodasini topgan. “Ikki eshik orasi” romanida zid ma’nolilikni ifodalovchi so’zlar ko’proq ot, sifat, ravish. fe’l turkumlari ga tegishlidir. “ Kontekstual antonimiya o’zaro zid ma’no ifoda etmagan leksemalarning ma’lum kontekst ichida so’zlovchi yoki muallif tomonidan antonimik munosabatlarga kiritilishidir” 33 . Misollar: O’rtoqlar! — dedi u titroq, xasta ovozda. Yonida jilmayib turgan Zakunchini zo’rlagudek bo’lib joyiga o’tqizdi. — Do’stlar! Yurtimizning boshiga og’ir kun tushganida kechani kecha, kunduzni kunduz demay halol mehnat qilayotganingiz uchun hammangizga rayon partiya komiteti nomidan ming rahmat! (225 bet) Oqsoqol bilan bobom sahna burchagidagi zinadan uzun-qisqa bo’lib chiqib borishayotganida tag’in qarsakbozlik bo’lib ketdi.(225 bet) Eri ofiser ekan. G’arbiy chegarada xizmat qilarkan. O’lik-tirigini o’zi ham bilmasmish. (253 bet Bitta zog’orani bo’lishib yedik. Zog’ora yaxshi -ku, darrov tiqilishi yo mon. Choy yo’q.(231 bet) Hayronman, oka, — dedi So’poq tog’amga qarab. — Hozir daraxtni bir tepsang mingta qiz yog’iladi. Rais yolg’ondan og’iz solsalar, rostdan ostonalariga kelib yotib oladiganlar son- mingta! Mundoq ko’z ostiga olganlarini aytsinlar, o’zimiz sovchi bo’laylik. Biz 32 Нурмонов А.,Искандарова Ш.Тилшунослик назарияси.Ўқув қўлланмаси. - Тошкент,2008.36 -б . 33 Жамолхонов Х.Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент,2005. 168-б.

ham to’yning oshini yeylik bundoq, a labbay?!( 274 bet) Rostmi-yolg’onmi bilmadim-u, bir vaqtlar Parchani erga berishgan deyishadi.( 179 bet) Keltirilgan gaplardagi “kecha-kunduz”,” uzun-qisqa”,”o’lik-tirik”,”yaxshi – yomon”,”rost-yolg’on” kabi zid ma’noli so’zlar mazmunan zidlik munosabatini ifodalovchi birliklar sifatida og’zaki va yozma nutqda o’z o’rniga ega.” Aytish lozimki, lisoniy zid ma’nolilik badiiy nutq-da muayyan ta’sirchanlik, ifodalilikning yuzaga kelishiga ko’maklashadi, ammo bunday juftliklar baribir, tilda avvaldan bor bo’lganligi uchun kitobxon nazdida kutilmagan emas, kutilgan vositalardir. Demakki, lisoniy zid ma’nolilik yozuvchining o’zi badiiy niyatiga uyg’un holda asar matnida yaratadigan, ya’ni kontekstual zid ma’nolilikka qaraganda ohorli bo’lmaydi, ta’sirchanligi, ekspressivligi ham shunga yarasha bo’ladi.” 34 Romanda personajlar nutqida bu leksik birliklarning birga qo’llanishi ulardan anglashilgan zidlik mazmunini, mohiyatini yanada kuchaytirishga, badiiylikni yanada bo’rttirishga xizmat qilgan. Bu gap xayolimga to’satdan keldi. Ra’no yangam-ku, mayli... Har kimning gunoh-savobi o’ziga. Urushda yurgan tog’amda nima gunoh! Nima keragi bor malomatga qoldirib.(242 bet) Yuqorida keltirilgan misolda insonning ichki kechinmalari, ruhiyati bilan bog’liq mavhum tushunchalarni anglatuvchi gunoh va savob so’zlari o’zaro qarshilantirilgan. Bu esa o’z navbatida ifodalanayotgan fikrlarning ta’sirchanligini kuchaytirgan. “ Antonimiyada o’zaro zidlik bo’lishi aytildi, zero, zidlikda esa biri ikkinchisini inkor etish hodisasi ham se ziladi. Lekin bu ikki hodisa tamoman bir-biridan farq qi ladi. Tasdiq va inkor etish tilda bor hodisa. L e kin u anto nimiyani yuzaga keltirmaydi. Chunki antonimiya asosida o’zaro zid bo’lgan, lekin bir-birini inkor etmaydigan ikki narsa-hodisa yotadi. Masalan: kelmoq va ketmoq — antonim. Lekin keldi deyilga n ida ketish harakati inkor etilmaydi, bu hara katga umuman munosabat ifodalanmaydi. Inkorda esa o’zaro aloqadagi ikki narsa, belgi yoki harakat emas, aynan bir pred met, belgi yoki harakatning o’zi inkor etiladi. Masalan: ol madi deyilganda b i rganlik 34 Йўлдошев М.Чўлпон сўзининг сирлари.-Тошкент:Маънавият,2008.19-б.

ifodalanmaydi, balki shu hara kat (olish)ning o’zi inkor etiladi. Bu esa antonimiyani yuzaga keltirmaydi. Xullas, antonimiyada uch xil belgi bor: 1) shakliy (fonetik strukturasi) jihatdan har xillik; 2) ma’nosi jihatdan har xillik; 3) ma’nodagi o’zaro zidlik. Ana shu oxirgi belgi an tonim so’zni o’zaro birlashtiradi, ya’ni qarama-qarshi ma’no li birlik qiladi. 35 Tilimizda xalqimizning milliy tuyg’ulari, ma’naviy qadriyatlari bilan bog’liq sadoqat va xiyonat tushunchalari o’zaro qarshilantirilgan. Muallif shu asosda personajning ichki kechinmalari, atrofdagilarga munosabati va bahosini berishga muvaffaq bo’lgan: Mayli, chiroq o’chsa o’chgandir. Zakunchi Olimjonni o’g’ri gumon qilsa qilgandir. Ammo chala-chulpa yig’ishtirilgan to’shak-chi? Xontaxtadagi vino shishasi-chi! Ra’no yangamning dovdirib qolgani, eshikka chiqqanimizda «qanday kunlarga qoldim» deb yig’lagani-chi! Sho’rlik tog’am!.. Aqalli tog’am olib bergan ko’ylakni, zrining oyog’iga tiz cho’kib yolvorganida kiygan ko’ylagini harom qilishga uyalmaydimi! Sadoqat bilan xiyonat ning orasi shunchalik yaqinmi?(242 bet) Tilimizda yaxshi so’zining antonimik jufti yomon so’zi ekanligi ma’lum. O’tkir Hoshimovning personaj nutqini individuallashtirishdagi mahorati shundaki, u tildagi tayyor holda mavjud bo’lgan birliklarni qo’llashdan tiyiladi.Balki uning o’rniga xuddi shu ma’noni beruvchi, biroq qo’shimcha ma’noga ega bo’lgan boshqa so’zni qo’llashga intiladi. “Zidlash munosabati kontekstual situativ xarakterda ham bo’ladi. Antonimik munosabat nutq situasiyasida, ya’ni so’zlarni ma’lum kontekstda qo’llash orqali voqe bo’ladi. Masalan, Do’st achitib gapiradi, dushman kuldirib. Bunday qarama-qarshi qo’yish, zidlash natijasida hosil bo’lgan antonimlar kontekstual antonimlar deb ataladi. Kontekstual antonimlar ko’pincha individual, biror avtorga xos bo’ladi.” 36 Quyidagi parchada yomon ma’nosi buzuq leksemasi orqali ifodalangan: Ko’ziga qarab turibman. Niyati yaxshi bo’lsa, sevinadi, niyati buzuq bo’lsa, qo’rqadi.Suyunmadiyam, qo’rqmadiyam! Deraza tokchasida yotgan qutidan papiros olib tutatdi.( 298 bet) 35 Шоабдураҳмонов Ш.,Асқарова М.,Ҳожиев А,Расулов И,,Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Тошкент:Ўқитувчи,1980.118-119-б. 36 Шомақсудов А. ва бошқалар , 51 -б.

“Ikki eshik orasi” romanida zid ma’nolilik nafaqat leksik birliklar doirasida, balki iboralar doirasida ham mavjud. Zidlik ma’nosining bunday ifodalanishi badiiy bo’yoqdorlikni kuchaytiradi, personaj fikrlarining kitobxon tomonidan tez va oson idrok etilishini ta’minlaydi. Asarda bunday zid ma’nolilik Umar zakunchining ichki nutqida mahorat bilan qo’llangan: Nari borsa eridan uch-to’rt yosh kattadirman. Nima qipti? Ungayam yaxshi, mengayam! Shunaqa-ku, dunyoda bundan nozik masala yo’q. Agar o’zi jon deb turgan bo’lsa hech kimga churq etib, og’iz ochmaydi- ya! Bordiyu eshikdan kirishim bilan dod solib, olamni boshiga ko’tarsa -chi! Ana, sharmandalik! Hammayoqqa do’mbira qiladiganlar ozmi? ( 301 bet) Romanda frazeologik zid ma’nolilikning “churq etib og’iz ochmaslik” – so’zlamaslik ko’rinishi so’zlamoq ma’nosiga ega bo’lgan “olamni boshiga ko’tarmoq” iborasiga zidlash orqali berilishi hamda shu matnning o’zida “do’mbira qilmoq” iborasi bilan kuchaytirilishi ham tasvirning o’ta jonli va ifodali chiqishiga xizmat qilgan. Quyidagi misolda Umar zakunchi xarakterini yoritib berishda “mehribon” so’zi “yuzidan zahar tommoq” iborasiga zid qo’yilgan: Qiziq, bu odamning qanaqaligini hech bilib bo’lmaydi. Bir qarasang yuzidan zahar tomadi . Qo’yib bersa, hammani qamchi bilan savalagudek bo’ladi. Bir qarasang — bundan mehribon odam yo’q. O’tkir Hoshimov romanda kontekstual zid m a ’nolilikning turli ko’rinishlaridan ustalik bilan foydalanishga intilgan. Ayniqsa, asarda personajlardan biri – Ra’noning salbiy munosabat ifodasi bo’lgan ilonga o’xshatilishi va o’z navbatida uning farishtaga qarshilantirilishi antonimiyaning o’ziga xos badiiy ko’rinishini yuzaga keltirgan: Nahotki? Shunday ko’hli, shunday dono Ra’no kelinoyim nahotki ilon bo’lsa? Shomurod tog’amni urushga kuzatayotgan kuni oshxona devorining orqasida o’ksib-o’ksib yig’laganini o’zim eshitgandim-ku! Erining oyog’iga tiz cho’kib iltijo qilganida oshyuq ko’ylagining etagi loy bo’lib ketganini o’zim ko’rgan edim~ku! O’shanda ko’zimga oppoq farishta bo’lib ko’ringan Ra’no yangam shu emasmidi! Bugun

xuddi o’sha ko’ylagini kiyib olib, Umar zakunchi bilan... Farishtaning ilong a aylanishi shunchalik oson ekan-da!( 241 bet) Tilimizda mavhum tushunchalarni ifodalovchi jannat va do’zax so’zlari mavjud. Romandagi personajlardan biri bo’lgan Umar zakunchi tilida bu so`zlar zid ma’no ifodasi bo’lishdan tashqari uning Ra’noga nisbatan munosabatini ko’rsatuvchi birlik sifatida qo’llanilgan: Tog’am, donishmand tog’am bir gapni ko’p qaytarardi. «Bu dunyoning jannati ham xotin, do’zaxi ham. Xotin kishiga jilovingni berib qo’ydingmi, tamom! Jannat da yuribman deb, do’zax ga tushib qolganingni o’zing bilmaysan». To’g’ri aytgan ekan. Mana, do’zaxga tushdim. Bugun do’zaxning naqd o’ziga tushdim- qoldim! (275 bet) O’tkir Hoshimov mavhum tushuncha ifodalovchi so’zlarni o’zaro zid ma’noli birliklar sifatida qo’llashda ularni personajlar xarakteri, xususiyatlarini ifodalovchi vositalarga aylantiradi.Tilimizda xayoliy obraz sifatida mavjud bo’lgan “alvasti” obrazi mavjud.U xalq og’zaki ijodi va so’zlashuv nutqida faol qo’llaniladi. Asarda bu so’z Umar zakunchining Ra’noga bo’lgan munosabatini ko’rsatishda zidlik hosil qiluvchi birlik sifatida qo’llanilgan: Iltimos, Ra’no! Sen boravergin. Buyog’ini o’zim to’g’rilayman. Xavotir olma. Xo’pmi, jonim!«Jonim» emish! Murodi hosil bo’lgan erkakka borib turgan huriliqo ham alvasti bo’lib ko’rinadi.Qizig’i shundaki, sog’inganingda alvasti tag’in hurliqoga aylanadi. Yana «jonim» deysan, «azizim» deysan. Ming la’nat bu yolg’onchi dunyoga! (276 bet) O’tkir Hoshimov so’zlar va iboralarni ma’nosiga asoslanib zidlab qo’llashda shu birliklarning og’zaki va yozma nutqda qay darajada ishlatilishini ham hisobga oladi. Tilimizdagi “halol” va “harom” so’zlari “Ikki eshik orasi” romani tilida butunlay yangicha ma’no kasb etadi. U endi personaj axloqini ifodalashdan tashqari uning shaxs sifatidagi baho ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Bu tarzda yondashuv yozuvchini ortiqcha izoh va ta’riflardan xalos qilgan. Misol keltiramiz:

Tashqarida ketma-ket chaqmoq chaqar, lampaning nuri yashin yolqinida xiralashgandek, uy ichi oppoq yorishib ketar, men bo’lsam, hamon uning sarpoychan oyog’ini qo’yib yubormasdim. — Oling meni, Umar aka, halol lab oling! Axir yaxshi ko’rasiz-ku meni, o’zingiz aytgansiz-ku!(266 bet) Halol va harom tushunchalari orasidagi farq keyingi o’rinlarda yanada aniq ifodalana borgan: Birov yoqamdan bo’g’ib olayotganday, Olimjonni sudrab hovliga otildim. O’sha zahoti Ra’no kelinoyim yo’limni to’sdi. — Bu nimasi, ozib-yozib bir kelganda... Shundoq yomg’irda qayoqqa borasizlar! — U Olimjonning yelkasiga qo’l cho’zgan edi, bolani siltab tortdim. -Tegmang! Norasta bolani harom qilmang. Qorong’i bo’lsa ham Ra’no kelinoyim bir seskanib tushganini payqadim. (240 bet) Romanning asosiy personajlaridan bo’lgan Ra’noning ichki nutqida harom tushunchasiga aniq va badiiy ta’rif berilgan: Men ahmoq, men uyatsiz nima qilib qo’ydim o’zi? Hamma qo’rqadigan, bir qarashda hammani zir titratib yuboradigan Umar zakunchi menga shunchalik mehribonligini, lozim bo’lsa, oyog’imga tiz cho’kib yalinishini ko’rib qo’yinglar, degim keldimi! Senlar Zakunchini ko’rganda titraysan. Zakunchi esa mening oldimda qaltirab qoladi, demoqchi bo’ldimmi! Bilmadim! Balki men haliyam yosh boladirman. Onasi qo’liga urgan sayin shirinlikka battarroq talpinadigan go’dakdan farqim yo’qdir. Biroq bilaman, bu shirinlik — harom! Ichida zahar bor! Shunaqangi achchiq zaharki, Umar aka bilan meni o’ldirsa mayli, ikki orada Shomurod akani ham juvonmarg qiladi. Eng avval eng begunoh odamni o’ldiradi — Shomurod akamni!( 250 bet) O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida leksik-frazeologik birliklardan zidlik munosabatini ochib berishda mohirona foydalanilgan. Yozuvchi turli tushunchalarni ifodalovchi leksik va frazeologik birliklarni personajlar nutqida zidlik ifodalash maqsadida qo’llash bilan badiiy asar tilining estetik ta’sir quvvatini oshirishga erishgan.

“Ikki eshik orasi” romanida dialektizmlarning qo’llanish xususiyatlari “Ikki eshik orasi” romanining tili shevaga xos lisoniy vositalarga boyligi bilan ajralib turadi. “Badiiy adabiyotda va kinofilmlarda mahalliy koloritni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. (Lekin bu bilan dialektal leksema adabiy tilda o'rnashdi degani emas, albatta. Badiiy adabiyot va kinofilmlarda shevaga xos unsurlarni ishlatishda quyushqondan chiqib ketish yaxshi emas. Ularni qo'llash me'yor doirasida bo'lmog'i lozim). ” 37 O’tkir Hoshimov asarda o’z qahramonlarini o’zlari istiqomat qiladigan joy va turmush tarziga bog’liq holda tasvirlash maqsadida, asar bilan tanishayotgan kitobxonni unda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishini ta’minlash maqsadida o’rni bilan shevaga xos so’zlarni ishlatadi. Romanda voqealar, asosan, Toshkentda kechadi. Shuning uchun ham asar tilida Toshkent shevasiga xos fonetik, morfologik, leksik xususiyatlar o’z ifodasini topgan. “Biror dialektal so’zning adabiy nutqqa ko’chish hodisasi bilan dialektal so’zlarning badiiy asarda ishlatilishi hodisasini bir-biridan farqlash zarur. Yozuvchilar o’z asarlarida hayotning realistik tasvirini chizish, mahalliy koloritni berish, personajlar nutqini individuallashtirishda yoki biron tushunchaning shevadagi atamasi kitobxonga ahamiyatli bo’lgan holatning ma’lum mahalliy belgisini bildirsagina dialektal so’zlardan foydalanishlari mumkin” 38 . Bugungi kun uchun O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida tasvirlangan voqea-hodisalar ancha eskirgan hisoblanadi. Asar mavzusidan kelib chiqib unda personajlar nutqida bugungi kundalik aloqada juda kam qo’llaniladigan, ularni ishlatish hozirda odat bo’lmagan til birliklari ham qo’llaniladi.Bunday birliklarda bugungi kun nuqtai nazaridan eskilik bo’yog’i yaqqol sezilib turadi. Bunday birliklar tilimizdagi nofaol lug’aviy qatlamga tegishli bo’lib, ular badiiy nutqda ma’lum bir vazifalarni bajaradilar. Bunday so’zlarni qo’llashda O’tkir Hoshimov ikkinchi jahon urushi bo’lib o’tgan davr tilini 37 Sayfullayeva R., Qurbonova M. r Mengliyev B., Boqiyeva G. Hozirgi o'zbek tili. - Toshkent, 2005. 115-b. 38 Шомақсудов А. ва бошқалар, 58-б.

aniq aks ettirish, romandagi personajlar nutqini individuallashtirishni maqsad qilib olgan. Yozuvchi ayrim shevaga xos bo’lgan yoki eskirgan so’zlarga tegishli o’rinlarda oddiy so’zlashuv nutqida qo’llaniladigan ko’rinishlariga ham murojaat qiladi va shu orqali shu so’zga izoh berishga intiladi, bu esa o’z navbatida kitobxonga o’sha davr to’g’risida ma’lumot bersa, ikkinchidan, uning asardagi o’ziga notanish bo’lgan so’z mazmunini bilib olishiga ko’maklashadi. O’tkir Hoshimov asarlari tili haqida fikr yuritar ekan, tilshunos olim N.Mahmudov shunday yozadi:” “Aniqlik sifati badiiy nutqda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi, chunki badiiy asar, ma’lumki, badiiy tafakkur mahsulidir. Yo’l-yo’lakay ko’rib o’tilganiday, badiiy nutqda obrazlilik birinchi planda bo’lganligi uchun so’z ma’nosidagi siljishlar, ko’chishlar ko’p kuzatiladi. So’z va u ifodalagan predmet o’rtasidagi mutanosiblik badiiy nutqda ko’pincha ochiq va to’g’ridan-to’g’ri bo’lmaydi. Badiiy nutq o’zining ta’sir etishdan iborat asosiy maqsadiga erishish uchun so’zning turlicha qo’llanishi, tovlanishi, turlanishi, xilma-xil ma’nolarni ustiga olishiga keng imkoniyat yaratadi. O’.Hoshimovning "Ikki eshik orasi" degan romani bor, ammo, aniqki, roman ikkita eshik va ularning orasidagi masofa haqida emas. Neytral nutq nuqtai nazaridan qaralsa, mazkur birikma aynan shu ma’noni ifodalaydi, ammo badiiy nutqda bu birikma umrning qisqaligini ifodalovchi o’ziga xos benihoya aniq obraz. Badiiy nutqda so’zlar o’z va hatto ko’chma ma’nolaridan tashqari ham o’ziga xos yangidan-yangi ma’no qirralarini kasb etishi va shu tarzda badiiy tasvirning yanada aniqligini ta’minlashi mumkin” 39 Tilimizda mahalliy dialektlarga xos bo’lgan, adabiy-badiiy asarlar tilida yozuvchi tomonidan ma’lum maqsadda qo’llanuvchi so’z va grammatik shakllar dialektizmlar hisoblanadi 2 . “Ikki eshik orasi” romanida O’tkir Hoshimov dilayektizm sifatida qaraluvchi shevaga xos bo’lgan vositalardan asosan personajlar nutqini individuallashtirishda, asardagi voqea tasvirlanayotgan mahalliy hududda yashovchi kishilarning til xususiyatlarini yorqin ifodalash maqsadida foydalangan. Masalan, Qora amma bilan bog’liq 39 Маҳмудов Н.Ўқитувчи нутқи маданияти.-Тошкент: Фан, 2004. 113-б. 2 Қиличев Э. Ўзбек тилининг практик стилистикаси. – Тошкент, Ўқитувчи, 1985. 53-б.

voqealar tasvirida yozuvchi Toshkent shevasiga xos leksik-frazeologik vositalardan unumli foydalanadi. Dialektizmlarning o’ziga xos xususiyatlari, asosan, badiiy asar tilida yaqqol o’z aksini topganligi uchun kuzatishlarni badiiy matnlar, xususan, O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanigi ayollar nutqi asosida olib borishga harakat qilamiz. Dialektizmlar romanda o’zaro aloqa jarayonida muloqotchilarning jinsiga ko’ra ham farqlanib turadi. Romanda ayollar nutqida dialektizmlarning qo’llanishida birinchi ko’zga tashlanadigan holat shuki, unda kishilarning ismlari aynan adabiy tilga xos tarzda emas,balki shevaga xos ko’rinishda ishlatiladi.Masalan: Xolpash xola to’y-hashamlarda Zuxra kelinini og’zidan bol tomib maqtasa ham biznikiga chiqqanda oyimga hasrat qiladi. - Kuyib ketdim ovsinjon! Potmam bir emas ikkita bolali bo’ldi. Zuram yukli bo’lmayapti. - Farzandi bilan davlatning kechi yo’q – deydi oyim yupatib. - Odamlar o’n yil yigirma yilda bolali bo’ladi. Zuraxonga nima qipti. Bor- yo’g’i yetti yil o’tdimi? - Ko’rsatmagan do’xtirim, boqtirmagan tabibim qolmadi. Qaysi kuni Komil tabibga yana obordim. Keliningiz soppa-sog’ deydi. - Ana aytmadimmi? Shunchayam siqilasizmi? Xolpash xola dardli bosh chayqadi. Shundoq deysiz-u Zokirim o’qtin-o’qtin ichadigan odat chiqardi. Otasining fe’lini bilasiz-ku, bilib qolsa tikka so’yadi. Zuram ham chakkazarbaroq bo’p qoldi. Opasini ko’rib siqiladi-da, sho’rlik (75 bet) yoki Hovli tomondan oyisining jahldo r ovozi keldi: - Otasining molini talashadimi bular a? Qarab ko’r, Mavlu !(285 bet) Yuqorida keltirilgan matndagi Potma so’zi adabiy tilda Fotima shaklida, Zo’ra so’zi esa Zuhra, Mavlu so’zi esa Mavluda,Bashor so’zi Bashorat shaklida qo’llaniladi. “Ikki eshik orasi” romani tilida shevaga xos so’zlarning qo’llanishida

o’ziga xosliklar mavjudligi seziladi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, O’tkir Hoshimov roman tilida xotin –qizlar nutqida dialektal xarakterdagi so’z va shakllarni o’z oldiga qo’ygan maqsadi hamda asar g’oyasiga bo’ysundirgan va ularga ma’lum bir uslubiy vazifa yuklagan. Asardagi dialektizmlar nafaqat xotin- qizlar nutqini tavsiflashga, balki nutq qaratilgan shaxsni madaniy-ahloqiy jihatdan baholashga ham xizmat qiladi. Masalan quyidagi matnda yozuvchi o’zi tasvirlayotgan kishining landovurligi, ishlarni eplay olmasligini ko’rsatish maqsadida adabiy tilda mavjud bo’lgan leksik vositalardan emas,balki uning shevaga xos ko’rinishi bo’lgan “lachapo’sh” so’zidan foydalanadi hamda bu bilan personaj nutqining ishonarli chiqishini ta’minlashga erishganligi seziladi: Birga oborishga oboradi-yu, ko’proq Zuhra kelinini maqtaydi. - Ayniqsa, shu qizimni yaxshi ko’raman. Potmamni yomon demayman-ku, sal lachapo’sh roq. Kir yuvaman deb, suv qaynatsa tagiga oldirib yuboradi! Fotima kelin hafa bo’lmaydi. Qaytaga qah-qah urib kuladi. - Unaqa demang, oyijon, kechagi qilgan shilpildog’imni maqtab-maqtab yedingiz-ku! - Voy ordona! Shilpildoq qilishni sanga kim qo’yibdi. Yoygan xamiringni ko’rpa qilib yotsa bo’ladi-ku. Zo’ra ni yo’rig’i boshqa. Lag’mon kessa kokil qilib tashlaydi. Hovli supursa, yerda aksing ko’rinadi. O’zimga o’xshaydi-da! Qaynona-kelinning tuprog’ini bir joydan olgan! — Ana! o’zi o’rgatadi, — Oqsoqol uzun to’nining barini qayirib, shimining cho’ntagidan nosshishasini chiqardi. Nos otib, atrofga qaradi. — Ko’klam kirib qoldi, — dedi havoni iskab, — sezyapsanmi, Bashor, tuproq hidi kelyapti. Yer uyg’ondi! ( 219 bet) Yuqorida qayd qilinganidek, tilimizda ma’lum bir hududdagina qo’llanilib, shu yerda yashovchi kishilargagina tushunarli bo’lgan lisoniy birliklarning og’zaki va yozma nutqda o’ziga xos o’rni bor. Mahalliy shevalar umumlashmasi bo’lgan dialektlar til birliklarni qay darajada qamrab olishi, ulardagi morfologik shakllar va gaplarning sintaktik qurilishi o’ziga xos bo’lib, ular adabiy tildan ma’lum darajada

farq qiladi. Shunga ko’ra tilimizda ularning fonetik, leksik va grammatik ko’rinishlari mavjud. Shu o’rinda shuni ham qayd etish lozimki, dialektizmlarning adabiy tilimizni oziqlantirib turuvchi arluq, qipchoq, o’g’iz lahjalaridan, shuningdek, tilning vazifaviy uslublari deb yuritiluvchi nutqning hamma ko’rinishlarida qo’llanish darajasi bir xil emas. Dialektizm doirasida qaraluvchi lisoniy birliklar, asosan so’zlashuv va badiiy uslub uchun xos hisoblanadi. “ Badiiy adabiyotda va kinofilmlarda mahalliy koloritni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. (Lekin bu bilan dialektal leksema adabiy tilda o'rnashdi degani emas, albatta. Badiiy adabiyot va kinofilmlarda shevaga xos unsurlarni ishlatishda quyushqondan chiqib ketish yaxshi emas. Ularni qo'llash me'yor doirasida bo'lmog'i lozim). ” 40 Dialektizmlardan badiiy asar tilida muhim uslubiy vosita sifatida tez-tez foydalanib turiladi.Dialektizmlar badiiy asar tilida muallif tomonidan ataylab, asarda tasvirlanayotgan obraz, ma’lum bir hududda yashovchi kishi, ya’ni personaj nutqining o’ziga xosligini ko’rsatish maqsadida qo’llaniladi. Badiiy asar tilining hayotiy, jonli chiqishi ma’lum darajada shevaga xos so’zlarga ham bog’liq. Shuning uchun badiiy asar tilini dialektizmlarsiz tasavvur qilish qiyin. Yozuvchi tomonidan qo’llanilgan dialektizmlar o’quvchiga tasvirlanayotgan personaj xarakter-xususiyatini, uning qanday muhiyatda yashayotganligi, turmush tarzi, atrofdagilarga munosabati, nutqidagi o’ziga xos xususiyatlari, adabiy til qoidalarini bilish darajasi to’g’risida aniq tasavvur qilish imkonini beradi.”Bunda dialektizmlarning ba’zilari adabiy tilda mavjud bo’lgan so’zlarga sinonim sifatida ishlatilsa,ba’zilari shu dialekt yoki sheva vakillari turmushiga,territoriyasi – relyefiga xos narsa va hodisalarning nomi sifatida qo’llaniladi.” 41 Asarda “ bo’lsam”, “bo’libman” so’zlari shevaga xos tarzda qo’llanilgan: Choyxonadagi kishilar meni giroy giroy deyverib, dadamniyam o’rgatib qo’yishgan. Otimni aytib chaqirmaydi. Mayli, giroy bo’sam bo’pmanda . ( 17 bet) Asarda “ham” so’zining shevaga xos ko’rinishda, ya’ni o’zidan oldin kelgan so’zga qo’shilib kelishi kuzatiladi: 40 Sayfullayeva R., Qurbonova M. r Mengliyev B., Boqiyeva G. Hozirgi o'zbek tili. -Toshkent, 2005. 115-b. 41 Қиличев Э.Ўзбек тилининг практик стилистикаси. - Тошкент , Ўқитувчи, 1985 . 53 -б .

Narigi so’rida o’tirgan silliq yuzli, siyrak soqolli Komil buva patnisidan ikki chaqmoq qand olib, azzabazza yonimga keladi: — Mana, azamat yigit! Bizzi qanddanam yeb ko’ring. Dadamning tizzasida o’tirgan joyimda qandga qo’l cho’zaman. ( 19 bet) Zuhra kelin indamay bosh irg’adi. — Bunisi Shokirimnikimi? — Oqsoqol men mingan traktor g’ildiragining qor yuqib, yaltirab turgan tishini siladi. — Mayli, bunisini senga berdim. Senam o’zimning qizimsan-da. — Ko’nglingiz to’q bo’lsin, Oqsoqol! — Bashor opa Zuhra kelinning qo’lidan tutdi. — ulingiznin g trak torini uch kunda otdek qilib beraman! — Shoshma, o’v! — Oqsoqol Zuhra kelinni bostirmaga yetaklab ketayotgan Bashor opani to’xtatdi. — Baqqa ke, — dedi barmog’ini ilgak qilib. Bashor opa kulimsirab qaytib keldi.birikmalar — Kelinlaringizdan aqalli bittasi traktorchi bo’lsin degan sensan, to’g’rimi? Zo’rani obkegan menman, rostmi? Bashor opa «to’g’ri» degandek bosh silkidi. Yuqoridagi misollarda qo’llanilgan “senam”.”qanddanam”, “ulingizning”,”baqqa ke”, “obkegan” kabi birliklar adabiy tilda “sen ham”,”qanddan ham”,”o’g’lingizning”,”bu yoqqa kel”,”olib kelgan” kabi ko’rinishlariga ega.Asarda adabiy tildagi “bilamiz” so’zining Toshkent shevasiga xos tarzda “bilovuz” deb qo’llanishi ham uchraydi: Orqa tomondan Parcha opaning do’rillagani eshitildi: — Bilovuz! Yaxshi bola! — Olimjon, chiq buyoqqa! — dedi Zakunchi zalga alanglab.( 229 bet) Asarda qo’llanilgan “sho’ttaydi”, “sendaqa”,” xormayla”,” bo’sa”,” etvossiz”,” mo’rcha”,” mino”,” zakunchi” kabi so’zlar personaj nutqini individuallashtirishga xizmat qilgan. Romanda qo’llanilgan “chakkazarbaroq bo’lib qolmoq”, “suv qaynatsa tagiga oldirib yubormoq”, “yoygan xamirini ko’rpa qilib yotmoq”, “lag’mon kessa kokil qilib tashlamoq”, “hovli supursa, yerda aksi ko’rinmoq”, “qaynona-kelinning tuprog’ini bir joydan olmoq” ,” oh desa, o’pkasidan oy ko’rinmoq” kabi iboralar va so’z birikmalari ham borki, ularni

O’tkir Hoshimov individual uslubiga xos deb hisoblash mumkin. “Biror dialektal so’zning adabiy nutqqa ko’chish hodisasi bilan dialektal so’zlarning badiiy asarda ishlatilishi hodisasini bir-biridan farqlash zarur. Yozuvchilar o’z asarlarida hayotning realistik tasvirini chizish, mahalliy koloritni berish, personajlar nutqini individuallashtirishda yoki biron tushunchaning shevadagi atamasi kitobxonga ahamiyatli bo’lgan holatning ma’lum mahalliy belgisini bildirsagina dialektal so’zlardan foydalanishlari mumkin” 42 . Shuni ham yodda tutish kerakki, shevaga xos unsurlarni badiiy asar tiliga haddan ziyod darajada kiritish ham yaxshi natija bermaydi. O’rinsiz , haddan ko’p qo’llanilgan shevaga xos leksik-frazeologik vositalar badiiy asar tilini g’alizlashtiradi, uning ta’sirchanligini pasaytiradi. N.Mahmudov to’g’ri ta’kidlab o’tganidek, “Ayni paytda ta’kidlamoq joizki, badiiy adabiyot tili mutlaqo o’ziga xos nutq uslubi sifatida shevaga xos so’z va boshqa birliklarning muayyan maqsad bilan qo’llanishiga imkoniyat yaratadi. Sheva so’zlari va grammatik shakllari, ya’ni dialektizmlar badiiy nutqda aniq estetik vazifani ko’zda tutgan holda qo’llanadi. Ta’kidlash kerakki, dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutkdagi me’yori, qanday ishlatilishi va aynan qanday turlarining tanlanishi bilan ham bog’likdir. Badiiy asar tilida ham dialektizmlarning me’yoridan ortiq darajada bo’lishi asarning estetik qimmati va ta’sir kuchini pasaytiradi, asar tilining sofligiga, ravonligiga putur yetkazadi. Dialektizmlarni badiiy asar tiliga olib kirish o’ziga xos badiiy-poetik usuldir. Bu usul, albatta, dialektizmlar bilan adabiy til me’yorlarining munosabatiga asoslanadi. Ana shu munosabat asosida adabiy tilga oid so’zlar (va shakllar) bilan qarshilantirilgan dialektizmlar alohida este-tik qimmat kasb etadi. Xususan, ular mahalliy koloritni qabariq tasvirlash, asar qahramonlarining nutqiy tavsifini berish uchun o’ziga xos imkoniyat yaratadi. Ayni paytda ular nutqiy ekspressiya, ifodalilik uchun ham xizmat qiladi. So’z leksik dialektizm sifatida badiiy nutqda ishtirok etar ekan, adabiy tilda bu so’zning sinonimi mavjud bo’lishi mumkin. Bunda dialektizm adabiy tildagi 42 Шомақсудов А. ва бошқалар , 58 -б .

so’zlar bilan semantik va stilistik jihatdan qarshilantirilishi natijasida mahalliy koloritning muhim qirralarini o’zida aks ettiradi.” 43 Shunday qilib, dialektizmlar “Ikki eshik orasi” romani tili leksikasining ajralmas tarkibiy bir qismini tashkil etadi. O’tkir Hoshimov o’zining o’tgan asrning birinchi yarmiga yaqin davrda xalqimiz hayotini tasvirlovchi bu romanda dialektizmlardan, avvalo, asarda ishtirok etgan personajlar nutqini indivullashtirish vositasi sifatida, ya’ni ularning qaysi shevaga taalluqli ekanligini ko’rsatish, asardagi badiiy bo’yoqdorlikni, ta’sirchanlikni kuchaytirish uchun o’rinli foydalangan. Asardan anglashiladiki, O’tkir Hoshimov mahalliy sheva, xususan, Toshkent shevasiga xos so’zlarni badiiy asar tilining o’ziga xosligini ta’minlovchi vosita sifatida qo’llaydi, yozuvchi bunday birliklar vositasida o’z asarida o’zbekona milliy ruh berishga muvaffaq bo’lgan. O’tkir Hoshimovning yozuvchi sifatidagi individual uslubi, umuman, “Ikki eshik orasi” romanining leksik- frazeologik xususiyatlarini o’rganish tilshunosligimiz uchun qimmatli manba hisoblanadi. “ Ikki eshik orasi “ romanida boshqa tillarga oid birliklarning qo’llanishi Ma’lumki, tilning barqaror bo’lmagan sathi uning leksik sathidir.”Leksika til strukturasining boshqa sathlariga nisbatan anchayin harakatchan va o’zgaruvchandir. Bu sath so’z yasash, so’zlarning yangi ma’nolar kasb etib rivojlanishdan tashqari, boshqa tillardan lug’aviy birliklar o’zlashtirish yo’li bilan ham muntazam boyib boradi. Til va uning lug’at tarkibining boyishida boshqa tillardan so’z olishning ahamiyati katta. Bu yo’l orqali til tashqi omillar evaziga rivojlanadi.” 44 Asarda ta’sirchanlik, bo’yoqdorlikni yuzaga keltiruvchi vositalardan biri – boshqa tillarga oid bo’lgan so’zlarni qo’llashga ham alohida ahamiyat berilgan. Masalan, romanda ijtimoiy turmush tarzi bilan bog’liq holatlar tasvirlarida O’tkir Hoshimov personajlar nutqining o’ziga xosligini ko’rsatish uchun ko’proq boshqa 43 Маҳмудов Н. Ўша асар , 132 -б . 44 Ҳасанова Д.Сўз ўзлаштириш назариясига доир баъзи масалалар. - Тилшуносликнинг долзарб масалалари. Илмий мақолалар тўплами. - Тошкент, Университет, 2006. 104-б.

tillarga oid so’zlarni qo’llash yordamida personajning hayotda bo’layotgan o’zgarishlarga, o’z mehnat faoliyati bilan aloqador bo’lgan kishilarga munosabatini ko’rsatib beradi. Boshqa tillarga oid so’zlarning asar tilida qo’llanilishi o’quvchida shu obrazga nisbatan qiziqish uyg’otadi va u haqdagi bilimlarini boyitadi: “ Bashorat opa rost aytgan ekan. Traktor haydash — aeroplan minish emas. To’g’ri, avvaliga traktor g’ildi-ragining har bittasi omochdek keladigan tishlarini ko’rib, qo’rqdim. Dudburonidan ko’kimtir tutun chiqib patillayotganida bosib ketmasaydi, deb yuragimga va-hima tushdi, lampamoy isidan necha kungacha ko’nglim aynib yurdi. Ammo odam qilgan ishni odam qila olar ekan.(218 bet) Yuqorida keltirilgan misollarda qo’llanilgan aeroplan, lampamoy kabi so’zlar rus tiliga oid texnika bilan bog’liq so’zlarning tilimizga kirib kelayotganligini, ularning asar personajlarining kasbiga oid tomonlarini ko’rsatib berish maqsadida qo’llanilgan. Bu kabi so’z va birikmalarning badiiy asar tilida qo’llanilishi o’quvchida o’sha personaj kasbi haqida ma’lum tasavvur uyg’otadi. Asarda rus tiliga oid bo’lgan texnika vositalariga tegishli so’zlar qatorida varvarizm deb yuritiluvchi birliklar ham qo’llanilgan bo’lib, ular roman tilining ma’lum qismini tashkil qiladi. Ular o’rtasidagi farqni tilshunos N.Mahmudov quyidagicha izohlaydi:”Tilshunoslikda varvarizmlar deb yuritiladigan boshqa til birliklarini o’zbek tiliga o’zlashgan, adabiy tilning leksik me’yorlari sirasidan o’rin olgan chet so’zlardan farqlash lozim. Har qanday chet so’z emas, balki faqat varvarizmlar nutqning sofligini buzadigan unsurlar sifatida qaraladi. Rus, ingliz, arab, fors va boshqa tillardagi so’z va birikmalarni o’zbekcha nutqda ishlatish, avvalo, nutqning sofligini tamoman yo’qotadi, qolaversa, bunday qilish o’zbek tiligagina emas, balki ayni paytda mazkur xorijiy tillarga ham hurmatsizlikni ko’rsatadi. Ba’zi kishilar nutqlarida varvarizmlarni qo’llarkan, bu bilan o’zlarining boshqa til-larni ham bilishlarini, madaniy saviyasining yuqoriligini ko’rsatgandek bo’ladilar. Aslida esa bu madaniy-ma’rifiy saviyaning pastligi, tafakkurning torligi, ma’naviyatning qashshoqligi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga nopisandlikning ildiz otganligini namoyon etuvchi holatdir.” 45 45 Маҳмудов Н.Ўша асар, 137-б.

E rtaga oddix ingmi? — Oyim qiymalagich bandini aylantirar ekan, menga qaramay so’radi. — E rtalab Omon bilan past bozorga tushib kelsang. Sabzi o’lgur qolmabdi. ( 370 bet) Odamlarning gap - so’zidan shuni anglaymanki, Oqsoqol buva «gadavoy» maylisda, «men yendi keksayib qoldim, bo’shatinglar», degan. Ammo kolxozchilar, «o’zingiz bosh bo’lasiz», deb turib olishgan. ( 282 bet) Raz Shomurod kolxozda yashaydimi, tomorqasi bormi, xo’jalikdan h ech bo’lmasa bir kishi dalaga chiqsin!( 272 bet) Klub zinasida turgan Oqsoqol to’y egasidek hammani ichkariga taklif qilyapti. — Kiringlar, pajalista, ichkari kiraveringlar! Odamlar hayron, xuddi yonida turgan kishi hammasidan xabardoru o’zi eshitmay qolgandek sherigidan so’raydi: — Nima gap o’zi? Nima bo’pti? Xayolimga yarq etib g’alati o’y keldi: urush bitgan bo’lsa-ya? Har kuni radioda biznikilar qarshi hujumga o’tib, ko’p qishloqlarni ozod qilishayotganini gapi-radi- ku. To’g’ri, hali dushman Moskvadan uzoqda emas. Lekin biznikilar nuqul bosib boraverganidan keyin nemis taslim bo’lsa, ajabmas! Hali Zakunchiyam yaxshi gap bor, dedi-ku! Oqsoqolning ham chehrasi ochiq. Koshkiydi, urush tutagan bo’lsa!( 222 bet) Yuqoridagi misollarda oddix –dam olish kuni,gadavoy- yillik hisobot, raz – shunday ekan, pajalista- marhamat ma’nosida qo’llanilgan. Zakunchi so’zi esa asarning bosh obrazlaridan biri – Umarning laqabi bo’lib, uning har bir ishda qonunni ro’kach qilishi tufayli xalq tomonidan qo’yilgan nomdir. Mana bu parchada ham varvarizmlarni qo’llashda so’zlashuv nutqiga xos xususiyatlar seziladi: Yangi kotib Komil amakini tanir ekan. — Iye, o’zimizni tabib-ku! — dedi kulimsirab. — Shu-da! — Zakunchi darrov gapni ilib ketdi. — Tabib bo’lgani bilan ketmonni hammadan yaxshi uradi. Staxanovchi. Ammo qo’liyam yengil. Lyuboy kasalni uch kunda tuzatadi. — Qani, chiqavering, Komilboy! — Orif oqsoqol mo’ylovini hafsala bilan

buradi. — Geroyni otasiyam geroy bo’ladi-da.(227 bet) Varvarizmlar asar tilida rus tilining ta’siri sezilarli darajada kuchayganligi, uning xalq jonli so’zlashuv nutqiga ham ta’sir qilganligidan dalolat beradi.Bu holat, ayniqsa, personajlar o’rtasidagi dialogik nutqda aniq ko’zga tashlanadi: Birinchi qatorda o’tirgan Olimjon sahna tomonga yugurdi. — Malades yigit! — Umar zakunchi Olimjonning qo’lini qisdi. — Z akonniy bola! — dedi raykom kotibiga qarab. — Darsdan bo’sh paytida kolxozga yordam beradi. Sahna burchagidan yana Soli so’poq chiqib keldi. Umar zakunchi patnusxa yog’och ruchka bilan qog’ozga o’ral-gan allanimani Olimjonga tutqazdi. — Mana bu oyingga! — dedi qog’ozga o’rog’liq narsaga imo qilib. — Ro’mol. Bunisi senga. Ruchka bilan « moskovskiy» pero! Yaxshi o’qi, xo’pmi? Hozir nechanchi klassdasan? Olimjon nimadir degan edi, eshitilmadi. — Nima? — dedi Zakunchi qulog’ini Olimjonning og’ziga tutib. — Qattiqroq gapir! Odamlar eshitsin. — To’rtinchi! — Olimjon bir qo’lida ruchka, bir qo’lida qog’ozga o’rog’liq ro’molni changallab jilmaydi. — Malades! — Zakunchi uning yelkasiga qoqdi. — Bilib qo’y, sening vazifang — o’qish. Kelajakda olim bo’lmasang, hisobmas. Dohiymiz Stalin shundoq qiyin paytdayam sizlarni o’qityapti. Boshqalarga yo’q nonni maktabga beryapti. Shundoq ekan, senlar olim bo’lishing shart, to’g’rimi?( 229 bet) O’tkir Hoshimovning yozuvchi sifatidagi mahorati shundaki,”Ikki eshik orasi” romanida ikkinchi jahon urushi davrida xalq ijtimoiy hayotida sodir bo’layotgan o’zgarishlar muallif tomonidan oddiy bayonchilik uslubida kitobxonga yetkazilmaydi, balki bu voqea-hodisalar haqidagi xamma ma’lumotlar to’g’ridan to’g’ri personajlar tomonidan, ularning hayotiy voqealarga daxldor bo’lgan ma’lum ichki hissiyotlar, kechinmalari tasviri orqali badiiy tarzda ifodalanadi. Muallif tasvirning shu usuli vositasida hayotiy voqelik va personaj ichki kechinmalari o’rtasida o’ziga xos aloqani, bog’liqlikni yuzaga keltiradi.

Muallifning til birliklarini to’g’ri tanlashi, tanlangan birliklarni asarning g’oyasi va mavzusi talablariga bo’ysundirishi natijasida personajlarning ichki kechinmalari, ruhiyati tasviriga oid lavhalarda ifodalangan ma’nolar va asarda tasvirlash ko’zda tutilgan voqealar o’rtasida o’ziga xos bog’liqlik zanjiri hosil bo’ladi. Natijada esa personajning jamiyatda bo’layotgan o’zgarishlar, kundalik hayotda yuz berayotgan voqea-hodisalar to’g’risidagi muayyan tasavvurlari, ularga bo’lgan munosabati asarda o’ziga xos ma’lumotlar manbaiga aylanadi. Endi kitobxon asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga personaj ko’zi bilan qaraydi, ularga personaj munosabati nuqtai nazaridan baho beradi. Yuqorida keltirilgan matnlarda tanlangan varvarizmlar personajning qanday shaxs ekanligi, uning jamiyatda tutgan o’rni, atrofdagi kishilarga munosabatini ko’rsatib beruvchi vosita sifatida ishtirok etadi. Bunday til birliklarining qo’llanishi bir tomondan personaj xarakteridagi, fikr ifodalashdagi o’ziga xos tomonlarni ko’rsatish talabi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan asarning qanday mavzuda ekanligi, qanday voqea-hodisalar tasviriga bag’ishlanganligi bilan, ya’ni mavzu ehtiyoji bilan aloqadordir. Haqoratli so’zlarning personajlar nutqida tutgan o’rni “Ikki eshik orasi” romani tilida boshqa birliklar qatori haqoratli so’zlar va iboralar ham faol qo’llaniladi. Haqoratli so’zlar ilmiy adabiyotlarda vulgarizmlar deb yuritiladi.Haqoratli so’zlarni qo’llashda muallif o’zi tasvirlayotgan nutqiy jarayonni, undagi ziddiyatli holatlarda personajlarning kuchli ruhiy zo’riqish tufayli o’zini boshqara olmaslik holatiga kelib qolganligini ko’rsatib berishni maqsad qilib oladi. Nutq so’zlovchi va tinglovchiga bog’liq holda rivojlanib boruvchi o’ziga xos murakkab jarayon hisoblanadi. Shuning uchun fikr ifodalayotgan kishi o’zi bilan muloqotga kirishayotgan odamga ko’nglidagi gaplarini har doim ham ochiq aytish, unga bo’lgan munosabatini har doim ham o’zi istaganiday ifodalay olish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Muloqotchilar o’rtasidagi munosabatlar o’ta ziddiyatli bo’lgan qiyin holatlarda so’zlovchi ba’zan fikr ifodalashga qiynalib qoladi, u tinglovchiga ba’zi narsa va voqea-hodisalar to’g’risida ma’lumot yetkazishda, ularga, shuningdek, tinglovchining o’ziga

nisbatan salbiy munosabatini bildirishda ba’zan adabiy til me’yoridan chekinishga majbur bo’ladi. Bunday holatlarda kundalik nutqda faol ishlatilib kelingan so’zlar uning ehtiyojini qoplay olmay qoladi. O’zaro muloqot jarayonida fikr ifodalash imkoniyatining cheklanganligi, suhbat ishtirokchilari munosabatining salbiy tusda ekanligi haqorat mazmunidagi til birliklarining muomalaga kiritilishiga sabab bo’ladi. Haqorat mazmunini ifodalovchi birliklarning muallif tomonidan o’z munosabatini ifoda etish maqsadida u ongli ravishda hayvon, gazanda, qush va shu kabilarni, shuningdek ularning xatti-harakatlarini bildiruvchi so’zlarni metaforik ma’noda qo’llashga va shu orqali nutq qaratilgan shaxsga o’z munosabatini anglatishga intiladi. Tilimizda matnda munosabat ifodasi sifatida qo’llanuvchi bunday so’zlar ijobiy yoki salbiy ma’no ifodalash xususiyatiga ko’ra farqlanadi . Tilimizda g’ayriaxloqiy so’zlarning ham kattagina qismi ana shunday so’zlardan tashkil topgan. Tinglovchini baholash va munosabat ifodalashga xizmat qiluvchi metafora sifatida qo’llana oluvchi bunday so’zlar haqida prof.E.Qilichev shunday fikrlaydi:G’ayriaxloqiy so’zlarning turlari,ma’nosi va ularning badiiy adabiyotdagi o’rni hamda vazifasini o’rganish uslubshunoslikda muhim ahamiyatga ega. G’ayriaxloqiy so’zlar o’z xarakteriga ko’ra so’kish,haqorat va qarg’ish so’zlariga bo’linadi. Ikkinchidan,ular erkaklar va ayollar nutqiga xosligi bilan ham farqlanb qo’llaniladi. So’kish, haqorat so’zlarni semantik uslubiy jihatdan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: A) axloq madaniyati (haromi, la’nati, muttaham); B) hayvon nomlari (it, eshak, cho’chqa); V) hasharot nomlari (chivin,chayon, g’o’nda); G) qush nomlari (boyo’g’li, qarg’a, chittak). Va hokazolar bilan bog’liq bo’lgan g’azab nafratni ifodalovchi so’zlar. Badiiy asarlarda g’ayriaxloqiy so’zlar salbiy qahramonlarning nutqini individuallash, ularga xos salbiy tomonlarni yanada bo’rttirish uchun ishlatiladi. Ayrim hollarda ijobiy qahramonlar nutqida ham bunday so’zlar ishlatilishi mumkin. Bunda ular shu personajning o’ta hayajonlanganligi yoki

g’azablanganligi,o’zini tuta olmasligi oqibatini haqqoniy aks ettirish uchun qo’llanadi. 46 Romanda haqorat ifodalovchi so’zlar qanday personaj nutqida qo’llanishiga ko’ra ham farqlanib turadi.Masalan, quyida keltiriladigan parchada qo’llanilgan “ahmoq” so’zi haqorat ma’nosidan birmuncha uzoq. Unda haqorat emas, balki yengil koyish hamda erkalash ma’nolari mujassam bo’lgan: Vahima qilmang, o’g’lim! — Komil amaki qo’lining orqasi bilan uning ko’kragidan ohista itardi. — Bu dunyoda bedavo dard yo’q! — Shunday dedi-da, siyrak soqolini selkillatib kuldi. — Opangizni shunchalik yaxshi ko’rasizmi? Qani, qizim... — Tabibning ingichka barmoqlari biqinimga tegishi bilan sapchib ketdim. Negadir, «yaxshi ko’rish ayb emas-ku», deb iltijo qilib turgan Ochil aka ko’z o’ngimga keldi. — Ahmoq! — Bobom shu qadar vajohat bilan chiyilladiki, qo’rqqanimdan og’riqni ham unutib yotib qoldim. — Tabib otang-ku, axir! — dedi bobom dashnom ohangida. — Qo’y, jon bolam! — Oyim peshonamni siladi. — Bunaqada oyoqqa turib ketolmaysan, qizim!(244 bet) Romandagi salbiy xarakter egalaridan biri bo’lgan Umar zakunchi nutqida haqoratli so’zlarning qo’llanishi tabiiy holga aylangan. Haqoratli so’zlar uning kishilarga munosabatini ko’rsatishdan tashqari uning o’ziga berilgan baho ifodasi sifatida ham ko’zga tashlanadi: Shu payt allaqanday erkak kishining «...bormi senga haromi !» — deb so’kingani, Olimjonning «qo’yvoring» deb yalingani eshitildi. (237 bet) Quyidagi parchada ham Umar zakunchi nutqida haqoratli so’zlar qo’llanilgan: U boshini egib eshikdan chiqib borarkan, nafrat bilan so’kindi: — Padaringga la’nat. Hammangni qamoqda chiritish kerak! (327 bet) Haqoratli so’zlar romandagi yana bir personaj – Ra’noga nisbatan aytilgan nutqda ham uchraydi.Bunda haqoratli so’zlar Ra’noning axloqi bilan bog’liq jihatlarni yoritib berishga xizmat qilgan: 46 Қиличев Э., Раҳимов А., Қўшшаева Н. Нутқда ғайриахлоқий сўзларнинг ҳам ўз ўрни бор //Таълим жараёнида нутқ маданиятини шакллантириш масалалари. - Тошкент: Шарқ,1999. 225 -226 -б .

Uyatsizlar! Senlarning haroming uchun bola aybdor emas-ku, imonsiz ! Nega bolani urasan, vijdonsiz! Bu kunlar ham o’tar-ketar! Ertaga tog’am kirib kelsa, ko’ziga qaysi yuz bilan qaraysan, benomus! Hech nima bo’lmagandek yana tiz cho’kib yig’laysanmi! (242 bet) Asardagi bosh personajlardan biri bo’lgan Ra’no nutqida ham haqoratli so’zlar uchraydi. Quyida Ra’no nutqidan keltirilgan parchada Umar zakunchining atrofdagi kishilarga bo’lgan munosabati ochib berilgan: Umar aka haliyam ketmaganini endi bildim, yarq etib qarasam, egarda qiyshiq o’tirgancha, ko’zlarini quvlik bilan qisib kulimsirayapti. Nazarimda, Shomurod akamni ham, meni ham masxara qilayotganga o’xshab ketdi. Xo’rligim keldi. — Voy-bo’, jaxlingiz burningizning uchid a turadi-ya! — U ot jilovini tortib, uzr ohangida qushib qo’ydi: — Men Do’mbirobodga boraman. Siz bi-rinchi brigadaga o’tmasangiz bo’lmaydi. Shudgor cho’zilib ketyapti. Tepasida turmasang, qimirlamaydi, ho’kizga o’xshaganlar ! — Shunday dedi-yu, otini choptirib ketdi.(246 bet) “Ikki eshik orasi” romani tilida haqorat mazmunidagi bu kabi so’z va iboralarni ko’plab uchratish mumkin. Haqoratli so’zlar badiiy asar tilida har bir holatda ham personajlar nutqini individuallashtirishda, asar ishtirokchilari o’rtasidagi munosabatlar rivojini ko’rsatib berishda muhim vosita sifatida badiiy ahamiyat kasb etadi. Bob xulosalari O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani tilida personajlar nutqini individuallashtirishda leksik-frazeologik birliklar muhim ahamiyatga ega. Ularni o’rganish yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin bo’ladi. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani mustaqillik mafkurasini vatandoshlarimiz ongiga singdirish, milliy-ma’naviy qadriyatlarga alohida e’tibor qaratilayotgan bugungi kunda o’tgan asrda ikkinchi jahon urushining boshqa xalqlar qatori o’zbek xalqi boshiga keltirgan kulfatlarini yoritishga bag’ishlangan. O’tkir Hoshimov asarda urushning insoniyatga xavf tug’diruvchi mohiyati, uning

xalqimizga keltirgan mudhish oqibatlarini vatandoshlarimiz siymolari aks etgan badiiy obrazlar vositasida yoritib berishga harakat qilgan. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani o’zbek badiiy adabiyotida voqealarni bayon qilish uslubi, xalqchilligi, personajlar nutqining o’ziga xos va original tarzda yuzaga chiqishi bilan shu davrda yaratilgan boshqa badiiy asarlar orasida o’ziga xos o’ringa egadir. O’tkir Hoshimov bu asarda turli badiiy tasvirlarni, tabiatning betakror lavhalarini aks ettirishda yoki personajlar tashqi ko’rinishi, xarakter-xususiyatlarini yoritib berishda tilimizdagi bir sinonimik qatorni tashkil etuvchi so’zlar orasidan matn mazmuni va o’z kommunikativ maqsadiga muvofiq keluvchi bo’lganlarini mahorat bilan qo’llashga muvaffaq bo’lgan. Asarda tilimizdagi mavjud ma’nodosh so’zlarning turli ko’rinishlari qo’llanilishi yozuvchining bu hodisa mohiyatini yaxshi bilishi va ularni personajlar xatti-harakatlari, ahvol-ruhiyatlarini ochib berishning uddasidan chiqqanligini ko’rsatadi. Matn mazmuniga mos keluvchi bunday ma’nodosh so’zlar asardagi eng ta’sirchan, eng keskin vaziyatlar tasvirini berishda muhim rol o’ynagan. O’tkir Hoshimov “Ikki eshik orasi” romanida zid tushunchalarni ifodalovchi so’zlar asosida antonimiyaning o’ziga xos namunalarini yuzaga keltirgan. O’tkir Hoshimovning mazkur asari o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra zidlik asosida yuzaga kelgan. Romanda o’ta murakkab bo’lgan, ziddiyatlarga to’la, ikkinchi jahon urushining yurtimiz xalqlari hayotiga kuchli ta’sir ko’rsatgan davri tasvirlangan. Asarda bir qator personajlar hayoti,ichki kechinmalari,kishilarning o’zaro munosabatini ifodalovchi ziddiyatlar badiiy vositalar yordamida o’z ifodasini topgan. O’tkir Hoshimov asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishini ta’minlash maqsadida o’rni bilan shevaga xos so’zlarni ishlatgan.. Romanda voqealar, asosan, Toshkentda kechadi. Shuning uchun ham asar tilida Toshkent shevasiga xos fonetik, morfologik, leksik xususiyatlar o’z ifodasini topgan. Asarda ta’sirchanlik, bo’yoqdorlikni yuzaga keltiruvchi vositalardan biri – boshqa tillarga oid bo’lgan so’zlarni qo’llashga ham alohida ahamiyat berilgan.

Masalan, romanda ijtimoiy turmush tarzi bilan bog’liq holatlar tasvirlarida O’tkir Hoshimov personajlar nutqining o’ziga xosligini ko’rsatish uchun ko’proq boshqa tillarga oid so’zlarni qo’llash yordamida personajning hayotda bo’layotgan o’zgarishlarga, o’z mehnat faoliyati bilan aloqador bo’lgan kishilarga munosabatini ko’rsatib bergan.. Boshqa tillarga oid so’zlarning asar tilida qo’llanilishi o’quvchida shu obrazga nisbatan qiziqish uyg’otadi va u haqdagi bilimlarini boyitadi “ Ikki eshik orasi” romani tilida haqorat mazmunidagi bu kabi so’z va iboralarni ko’plab uchratish mumkin. Haqoratli so’zlar badiiy asar tilida har bir holatda ham o’z xarakter-xususiyatiga ko’ra ijobiylik yoki salbiylik nuqtai nazaridan baholanuvchi personajlar nutqini individuallashtirishda, asar ishtirokchilari o’rtasidagi munosabatlar rivojini ko’rsatib berishda muhim vosita sifatida badiiy ahamiyat kasb etadi.

IKKINC H I BOB «IKKI ES H IK ORASI” ASARIDA PERSONAJ NUTQINI INDIVIDUALLAS H TIRIS H DA DIALOG, MONOLOGNING O’RNI Badiiy matnlarda, xususan, “Ikki eshik orasi” romani tilida personajlar nutqining o’ziga xosligini ta’minlovchi, ularning nutqining rivojlanib boruvchi ta’sirchanlik kuchini oshiruvchi vositalar sirasida monolog, dialoglarning ham o’ziga xos o’rni bor. Nutqiy muloqot jarayonida monologlar so’zlovchining ichki kechinmalari, maqsadini, atrofdagi kishilarga ochiq-oshkora ayta olmaydigan yashirin istaklarini ifodalab, asar muallifining monologdan foydalanishda ko’zlagan asosiy maqsadi yuzaga chiqishi uchun zamin yaratadi. Romanda monologlardan foydalanishda O’tkir Hoshimovning asosiy maqsadi personajning xarakter-xususiyati, atrofdagilarga, voqyea-hodisalarga munosabati, ularni baholashi haqida o’quvchiga axborot berishdan iborat. Buning uchun yozuvchi fikr ifodalashning badiiy adabiyotda keng tarqalgan turi –ichki monologdan foydalanishga harakat qiladi. Dialogik muloqotda esa bir kishi nutqiy faoliyati emas, balki ikki kishining o’zaro muloqoti asosida kitobxonga voqealar tasvirini yetkazish va shu orqali ularda matn mazmuniga nisbatan ma’lum bir munosabatni uyg’otishga erishish asosiy maqsad hisoblanadi. Tilshunos Sh.Safarov: “...Nutqiy muloqot maqsadi ikki sathlidir , ya’ni nutqiy harakatda axborot almashish va kommunikativ pragmatik maqsad voqelanadi. Birinchisida so’zlovchining maqsadi axborot almashish.” 47 deb ta’kidlaydi. Darhaqiqat, muloqot maqsadi u monologik yoki dialogik ko’rinishda amalga oshishidan qat’iy nazar, nutqiy faoliyatning qanday natija bilan tugashini belgilab beradi. Badiiy matnlarda personaj xarakteri, boshqalardan ajralib turuvchi xulq- atvori ko’proq dialogik muloqotda, uning o’zini qanday tutishi, qanday til birliklaridan foydalanishi, nutq qaratilgan shaxsga bo’lgan munosabati, uning 47 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент: ЎзМЭ, 2008. 79 -б .

fikrlarini qanday baholashida namoyon bo’ladi. Bularning hammasi dialoglarda aks etadi. Shuning uchun ham aytish mumkinki, fikr ifodalashning dialogik turi bevosita nutqiy muloqotning asosiy unsuri hisoblanadi.Badiiy matnda ishtirok etuvchi personajlarning jamiyatda egallab turgan mavqei , aqliy-axloqiy saviyasi va ularning boshqalarga yashirin bo’lgan ichki olami yuqorida qayd etilgan monolog va dialoglar vositasida , nutqiy jarayon oqimiga qarab tobora oydinlasha boradi. Bu esa nutqiy muloqotning ancha murakkab jarayon ekanligidan dalolat beradi.“ NMni faoliyat va o’ziga xos bir sistema sifatida tushunish uning tarkibiy kismlari nimalardan iborat ekanligini sharhlashni talab qiladi. Muloqotning umumiy modelida tarkibiy qismlar o’z aksini topgan. Shunga ko’ra ularni ikki guruhga, ya’ni tashqi va ichki guruhlarga ajratish mumkin. Muloqotning tashqi omillari (tarkibiy qismlari) muloqotning maqsadi, undagi tinglovchi va so’zlovchining maqsadi, muloqot voqelanayotgan shart-sharoit, vaziyat kabilarni kiritish mumkin. Chunonchi, muloqot maqsadi muloqot mazmunini belgilaydi. Vaziyat uning shaklini va ko’p hollarda muloqotning ichki tarkibiy qismi bo’lgan lisoniy va nolisoniy omillar tabiati va turlarini belgilaydi. Shunday qilib, muloqotning ichki omillariga: lisoniy va nolisoniy vositalarni kiritishga to’g’ri bo’ladi. Muloqotning «salomlashish» bosqichida muloqot ibtidosini belgilovchi salomlashish, ko’rishish, so’rashish kabi lisoniy birliklar: so’z, so’z birikmalari, undov va hokazolar muloqotning ichki omili sifatidagi uning lisoniy vositasi sanaladi”. 48 Badiiy matnlarda monolog va dialog yagona bir maqsadga -asar muallifi maqsadiga xizmat qilar ekan, ular u yoki bu xususiyati bilan o’zaro farqlanib turadi.Monologlar yakka shaxs bilan bog’liq vaqea-hodisalar tasviriga asoslanadi.Unda personajning o’z ruhiy holatini tasvirlashi, kitobxonga o’zi bilan bog’liq vaqealar tavsifini yetkazishda faqat tilda mavjud bo’lgan birliklardan foydalanish bilan kifoyalanadi.Dialogik nutqda esa fikr ifodalash imkoniyatlari monogogga nisbatan sezilarli darajada keng.Unda so’zlovchilar tildagi leksik- frazeologik birliklar, so’z, so’z birikmalari, undov va hokazolardan tashqari muloqotning maqsadi, undagi tinglovchi va so’zlovchining maqsadi, muloqot 48 Сафаров Ш.,Тоирова Г. Нутқнинг этносоциопрагматик таҳлили асослари . Ўқув қўлланма. – Самарқанд, СамДЧТИ нашри, 2007. 53 -б .

voqelanayotgan shart-sharoit, vaziyat kabi qo’shimcha imkoniyatlardan ham foydalanadi. Ma’lumki, badiiy asar tilining o’ziga xosligini ta’minlashda ishtirok etadigan birliklarda milliy xususiyatlar ham o’z aksini topadi.Bu ayniqsa, personaj nutqini individuallashtirishda qo’llanuvchi dialog, monolog va poliloglarda ham mentalitet ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Mentalitet ijtimoiy hodisa sifatida xalqimiz hayotining hamma sohalari qatori tilshunoslikda ham lisoniy birliklar vositasida aks etadi. Mentalitetning eng keng tarqalgan turlaridan biri bo’lgan milliy mentalitet milliy alohidalik, milliy kolorit kabi milliylikni ng tilda aks etishining turli shakllarini o’z ichiga oladi. Hozirgi kunga kelib dunyo tilshunosligi namoyondalarining e’tibori til va etnos munosabatidagi muammolarga qaratilgandir. Mentalitet milliy ramzlar, milliy qadriyatlar, urf-odatlar kabilarni ifodalab, biror bir xalqning etnik o’ziga xosligini anglatuvchi va keng qo’llaniladigan tushuncha bo’lib bormoqda. Etnik umumiylik deb ma’lum bir hududda kishilar orasida iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarga bog’liq bo’lgan madaniy til umumiyligiga aytiladi 49 . Kishilarning o’zaro muloqotga kirishishida avvalo, shu shaxsning lisoniy layoqati, ya’ni uning til birliklaridan foydalana olish layoqati, fikr ifodalash imkoniyatlari, shu bilan birga o’zi mansub bo’lgan millat ma’naviy qadriyatlariga xos xususiyatlar ham aks etadi. Til so’zlovchi yoki yozuvchi uchun nutqning og’zaki yoki yozma ko’rinishida fikr ifodalashda xizmat qiluvchi vositagina bo’lib qolmay, balki ifodalanayotgan fikrning ajralmas bo’lagi ham hisoblanadi. Ana shu xususiyatlarni hisobga olgan holda tilga o’zi mansub bo’lgan millatning asrlar davomida shakllangan va sayqallangan ma’naviy, madaniy xususiyatlarini o’zida jamlagan ko’rinishi sifatida qaraladi. O’tkir Hoshimov “Ikki eshik orasi” romanida til birliklarini tanlashda, personajlar individual xarakterini yoritishda ana shu mezonlarga amal qiladi. Shu bois yozuvchi ijodida milliylik bo’rtib turishida roman tilida qo’llanilgan har bir so’z yoki ibora, usul yoki vositaning o’rni bor.Badiiy matnlar qaysi tilda yaratilgan bo’lsa, ularda o’zlari mansub bo’lgan til 49 Арутюнов О.А., Чебоксаров Н.Н. Передача информация как механизм существования этносоциальных и биологических групп человечества // Расы и народы. Вып. 2. –М.: Наука, 1972. –351с.

sohiblarining milliy-madaniy, ma’naviy-ruhiy qiyofasi, milliy urf-odatlari, qadriyatlari o’z ifodasini topadi. Insonning madaniyati, ahloqi dastlab uning tilida, fikr ifodalashda til birliklarini tanlash va nutq jarayonida qay darajada qo’llay olishida ko’rinadi. Badiiy asar til taraqqiyotining ma’lum bir bosqichi haqida ma’lumot berish bilan birga unda tarixiy shaxslar faoliyati, asar qahramonlari yashagan davrlarning, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning eng muhim xususiyatlari ham badiiy tarzda namoyon bo’ladi.” Badiiy matnda boshqa uslub matnlarida bo’lganidek qat’iy mantiq, soddalik, tu shunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga to’la-to’kis amal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalaridan unumli foy dalaniladi. Ta’sirchanlik birinchi planga ko’tariladi. Ohangdor, jozibador so’zlar ko’p qo’llaniladi. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg’un bir musiqa, ichki bir garmoniya sezilib turadi. Insonni ruhan to’lqinlantirish, yig’latish, kuldirish, xayolot olamiga yetak lash, o’yga cho’mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea-hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga o’rgatish kabi ko’plab imkoniyatlarni o’zida mujassam qilgan. Badiiy matn, ma’lumki, badiiy uslub talablari, qoliplari asosida shakllantiriladi, shuning uchun unda poetik, romantik, tantanavor ifoda shak llaridan keng foydalaniladi. So’zlarning tanlanishi, gap tuzi lishi, leksik - semantik, ritmik - intonasion birliklarning qo’llanishi ham mazkur uslub talablaridan kelib chiqadi. Badiiy matnning lisoniy xususiyatlaridan eng muhimi ham shundaki, unda emosional bo’yokdor so’zlarga, sheva so’zlariga, tarixiy va arxaik so’zlarga, jargon va argolarga, ko’chma ma’noli so’zlarga, ma’nodosh, shakldosh, o’xshash.talaffuzli va zid ma’noli so’zlarga, shuningdek ibora, maqol-matal va aforizm kabi birliklarga keng o’rin beri ladi.” 50 Shuni qayd etish lozimki, til strukturasida, uning lisoniy qurilishidagi o’zgarishlar, lug’at va frazeologiya tarkibidagi semantik jihatdan yuzaga keluvchi turli siljishlar badiiy matnlarda personajlar nutqida mujassam bo’ladi. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanidagi personajlarning til birliklarini qo’llash mahorati ularning ma’naviy olami, ruhiyati tasvirida muhim o’rin egallaydi. Personajlar nutqida ular yashagan tarixiy davrning, o’sha davrga oid lisoniy tizimning o’ziga xos xususiyatlari o’z aksini 50 Йўлдошев М.Бадиий матн лингвопоэтикаси. - Тошкент: Фан, 2008. 88 -б .

topadi. Ular asar ishtirokchilarining gap qurilishida til birliklarining semantik o’zgarishlarida, uslubiy vositalarning idrok qilinishida, personajlar o’rtasidagi muloqotning o’ziga xos shakllarida, shuningdek, til birliklarining ijtimoiy faoliyatdagi vazifalarida ham o’z ifodasini topadi. Bu haqda fikr yuritishdan avval atoqli tilshunos olimlar B.O’rinboyev, R.Qo’ng’urov, J.Lapasovlarning kuyidagi fikrlarini keltirish o’rinli bo’ladi: «Matnni tahlil qilishda konkret tarixiylikka amal qilish kerak. Matnlar turli davrlarda jamiyat taraqiyoti bilan bog’liq holda har xil bo’lishi mumkin. Matnlar tarixan shakllangan adabiy tilning turli ko’rinishlari bo’lib, fikrni ifoda etish jarayonida nutq tuzilishining o’ziga xosligi bilan farqlanadi. Har qanday matn tarixiy hodisa bo’lib, u ma’lum tarixiy sharoit bilan bog’liq bo’ladi. Matnga mavzu bo’lgan tarixiy voqealar muayyan davrning mahsuli hisoblanadi. Shu bilan birga, matnning o’zi ham tarixiy adabiy fakt sifatida hayotga ma’lum darajada ta’sir qiladi. Biror tarixiy davrni tushunish o’sha davr hayotini o’rganish uchun birgina matndagi voqealar tasviri kifoya qilmaydi, lekin tasvirlanayotgan davr haqida salmoqdor materyal berishi mumkin. Chunonchi, Oybekning «Navoiy»» romani XV asrdagi hayot va kurash haqida to’la bo’lmasa-da, ma’lum tushuncha beradi. Matnni tahlil qilishda tasvirlangan voqelik, uni maydonga keltirgan tarixiy sharoit, asardagi personajlar, yozuvchining ularga munosabati kabi masalalarga alohida e’tibor berish lozim. Bundan tashqari, tahlil qilinayotgan matnda ma’lum davr til sistemasining aks etish darajasini ko’rsatish kerak. Tahlilda diaxroniya (tarixiylik) va sinxroniya (zamonaviylik)ning chegarasini belgilash, har bir til birligiga shu nuqtai nazardan baho berish lozim bo’ladi» 51 . O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romani ikkinchi jahon urushining boshqa xalqlar qatori o’zbek xalqi boshiga keltirgan kulfatlarini yoritishga bag’ishlangan. O’tkir Hoshimov asarda urushning insoniyatga xavf tug’diruvchi mohiyati, uning xalqimizga keltirgan mudhish oqibatlarini badiiy obrazlar vositasida yoritib berishga harakat qilgan. Asar tili o’ziga xos bo’lib, unda yozuvchi voqealar tafsilotiga berilmaydi, balki voqealar rivojini o’z holiga qo’yadi. Shunisi xarakterliki, asarda voqealar 51 Ўринбоев Б., Кўнғуров Р., Лапас о в Ж. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили. Тошкент: Ўқитувчи, 1990, 15-б .

muallif ishtirokisiz kechadi, qahramonlarning qanday shaxs ekanligi, ularning voqealar tizimida tutgan o’rni kitobni o’qish jarayonida asta-sekinlik bilan oydinlashib boradi.Ularni tanishtirish vazifasi personajlar tomonidan amalga oshiriladi. Asar tili shu davrda yaratilgan boshqa asarlar tilidan keskin farq qiladi. Ilgari biz o’qigan asarlarda asar muallifi qahramonlar xarakter-xususiyatlarni ta’riflash orqali kitobxonni o’zi tasvirlayotgan voqeaga ruhan hozirlar, ularda asar qahramonlariga nisbatan munosabat uyg’otishga erishar edilar. Bu holat asarning boshdan oxiriga qadar davom etar edi. «Ikki eshik orasi» romanining o’ziga xosligi shundaki, unda bo’limlarga bo’lib tasvirlangan voqealarda alohida tugallik sezilmaydi, balki voqealar bir- biriga bog’lanib ketadi. Asardagi personajlar yoshi, kasbi turlicha shaxslardir. Shunday alohida mustaqil, ekan, ularning til birliklaridan foydalanishlari ham o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Personajlarning nutqi, til vositalaridan foydalanishi asardagi voqealar bilan uyg’unlashib ketadi va haqqoniylik tusini oladi. Asarda tasvirlangan voqealar front ortidagi xalqimiz hayotiga bag’ishlangani bois unda ishtirok etuvchi kishilar ham qishloq kishilari. Muallif bir voqeani tasvirlar ekan, birgina personaj nutqi bilan kifoyalanib qolmaydi. Voqea ikki-uch kishi tomonidan hikoya qilinadi va kitobxon ularning fikrlarini umumlashtirib, bir xulosaga keladi va voqeaga o’z bahosini beradi. Masalan, asarda xiyonat voqeasi Ra’no, uni shu yo’lga boshlagan Umar zakunchi, Robiya tilidan hikoya qilinadi, ya’ni bir hodisa uch personaj tomonidan uch xil talqin etiladi. Bu hol bir tomondan asarga badiiy jihatdan o’ziga xos polifonik xususiyat bag’ishlasa, ikkinchi tomondan asar tilining emosional-ekspressivligini ta’minlashga xizmat qilgan. Monologik nutq personaj nutqining o’ziga xosligini ta’minlaydi. Personajlar o’z ichki monologlari orqali shaxs sifatida kitobxonga o’zlarini tanishtirib boradilar. Voqealar jarayonida personajning ichki kechinmalari, o’z xatti-harakati, faoliyatiga baho berib borishlarida monolog, ayniqsa, ichki monologning o’rni beqiyos ekanligi Robiyaning ichki monologida yaqqol o’z aksini topgan:

Eshitib, hayron bo’lgandim: ilonniyam ashula qilib aytadimi odam? Yo’q, o’shanda bu ashulani tushunmagan ekanman. Inson bolasi ilonga aylanib qolishi hech gap emas ekan. Nahotki? Shunday ko’hli, shunday dono Ra’no kelinoyim nahotki ilon bo’lsa? Shomurod tog’amni urushga kuzatayotgan kuni oshxona devorining orqasida o’ksib-o’ksib yig’laganini o’zim eshitgandim-ku! Erining oyog’iga tiz cho’kib iltijo qilganida oshyuq ko’ylagining etagi loy bo’lib ketganini o’zim ko’rgan edim- ku! O’shanda ko’zimga oppoq farishta bo’lib ko’ringan Ra’no yangam shu emasmidi! Bugun xuddi o’sha ko’ylagini kiyib olib, Umar zakunchi bilan... Farishtaning ilonga aylanishi shunchalik oson ekan-da! Axir tog’am o’lgani yo’q- ku! Kecha uning oyog’iga tiz cho’kib «sensiz o’lib qolaman» desa-da, bugun... Tog’am uyoqda qon kechib yursa-yu, kelinoyim buyoqda... Odamlar muncha yomon! Muncha noinsof?! Balki Kimsan akam meni ham shunaqa deb o’ylar?.. Yo’q! Bu kunidan ko’ra o’lgani yaxshi odamning! (241 bet) Monologda Robiyaning voqealarni teran ko’z bilan tahlil qilishi, Ra’no bilan sodir bo’lgan voqealarda Umar zakunchining tutgan o’rniga aniq baho berishi o’z aksini topgan. Ayniqsa, uning Ra’noning harakatlariga baho berishda ilon leksemasidan foydalanishi monologdagi badiiy tasvirni yanada kuchaytirgan. Monologda so’zlovchining tasvirlanayotgan voqealarga shaxsiy munosabati muhim o’rin tutadi. O’tkir Hoshimov shu o’rinda matn mazmunining jonli va ishonarli chiqishini ta’minlash maqsadida yana bir vositaga – adabiy tilda uchramaydigan ko’rinish, ya’ni og’zaki so’zlashuv tilida qo’llaniladigan birliklardan foydalanishga harakat qilgan. Quyidagi parchada shu holat kuzatiladi: Shoshma! Ra’no kelinoyim nima dedi? «Umar akam bilan haydalgan gektarlarni hisoblab o’tirgandik, chiroq o’chib qoldi» dedimi? Nimaga rais demaydi? Umar aka demaydi? Umar akam deydi? Ikki tug’ib bir qolganimi? Mayli, chiroq o’chsa o’chgandir. Zakunchi Olimjonni o’g’ri gumon qilsa qilgandir. Ammo chala-chulpa yig’ish-tirilgan to’shak-chi? Xontaxtadagi vino shishasi-chi! Ra’no yangamning dovdirib qolgani, eshikka chiqqani-mizda «qanday kunlarga qoldim» deb yig’lagani-chi! Sho’rlik tog’am!.. Aqalli tog’am

olib bergan ko’ylakni, oyog’iga tiz cho’kib yolborganida kiygan ko’ylagi-ni harom qilishga uyalmaydimi! Sadoqat bilan xiyonatning orasi shunchalik yaqinmi? (242 bet) Yuqorida keltirilgan matnda qo’llanilgan “Ikki tug’ib bir qolganimi?” frazeologizmi so’zlashuv nutqiga tegishli bo’lishdan tashqari uning yana bir jihati xotin-qizlar nutqiga tegishli ekanligini ham ko’rsatib turibdi. Personaj voqea- hodisaga o’z munosabatini insoniy munosabatlarda muhim o’rin tutuvchi sadoqat va xiyonat nuqtai nazaridan baholaydi va shu asosda so’z yuritadi.O’tkir Hoshimovning badiiy so’z ustasi ekanligi uning badiiy asar g’oyasi va tanlangan til birliklari uyg’unligini ta’minlashga erishganligida ham ko’rinadi. “Ma’lumki, adabiy asarni yaxlit, jonli qiluvchi kuch – badiiy tildir. U shuning uchun ham badiiy asarning hamma hujayralarida yashaydi, shu hujayralarning tirikligini ta’minlaydi. Ko’pgina tadqiqotchilar badiiy tilni so’z san’atining shakli deb ataydilar.Badiiy adabiyot tili muammolarini sof tilshunoslik yoki sof adabiyotshunoslik fanining avtonom predmeti sifatida chegaralashga urinish hozircha sezilarli ijobiy natijalar bergancha yo’q. Buning sababi shundan iboratki, badiiy adabiyot tili sof adabiyotshunoslik muammosi sifatida o’rganilganda, mazmunni shakldan, obrazni tildan ajratib qo’yish xavfi tug’iladi; badiiy adabiyot tili sof lingvistik muammo sifatida o’rganilganda esa, shaklni mazmundan, tilni obrazdan ajratib qo’yish mumkin bo’ladi.” 52 Yuqorida aytilgan fikrlar badiiy matn va unda qo’llanilgan vositalar, fikr ifodalash usullarini tahlil qilish birgina tilshunoslikninggina emas, balki adabiyotshunoslik ilmining ham tadqiq obyekti ekanligini ko’rsatadi. Quyidagi parchada personajning ichki kechinmalari, ruhiy iztiroblari “imonsiz”,”vijdonsiz”, “benomus” kabi leksemalar vositasida oydinlashadi. Chindan ham Alvasti ko’prik shiddatli taraqlar, o’tib borayotgan yuk poyezdi bo’lsa kerak, chiroqlari ko’rinmas, biroq shovullab turgan yomg’irni ham, moma- qaldiroq ovozini ham bosib ketgudek shodon shovqin solar, oldinga — urush bo’layotgan tomonlarga yelar edi. 52 Йўлдошев Б., Шодиев З.”Уфқ” трилогиясининг лингвопоэтик таҳлили масалалари. - Самарқанд,2006.12 -б .

— Akamga pushka olib ketyapti! — Olimjon bo’ynini silab qorong’ida jilmaydi. — Og’riyaptimi? — dedim xo’rsinib. — Yo’q, — Olimjon tag’in bo’ynini siladi, —qizib ketyapti. Uyatsizlar! Senlarning haroming uchun bola aybdor emas-ku, imonsiz! Nega bolani urasan, vijdonsiz! Bu kunlar ham o’tar-ketar! Ertaga tog’am kirib kelsa, ko’ziga qaysi yuz bilan qaraysan, benomus! Hech nima bo’lmagandek yana tiz cho’kib yig’laysanmi! — Yur, Olimjon. Yur, ukam! — Chidab bo’lmas og’riqqa qaramay o’rnimdan turdim. Loyda sirg’anib-sirg’anib yurib ketdik. (242 bet) Ko’rinadiki, Robiyaning Umar zakunchi va ra’no bilan sodir bo’lgan voqeada ishtirok etishi, unda Olimjonning Umar zakunchi tomonidan tahqirlanishi Robiya ko’nglida ma’lum his-tuyg’ularning yuzaga kelishiga zamin yaratgan. Yuqoridagi parchadan ham ayon bo’ladiki, matnning kitobxonga qanday ta’sir qilishi muallif uchun ancha murakkab jarayon hisoblanadi va uning qanday amalga oshishi muloqotchilar tomonidan til birliklarining to’g’ri tanlanishiga bog’liq. Yuqorida ko’rganimizdek, badiiy ijod jarayonida asar muallifi til birliklaridan foydalanishga alohida ahamiyat beradi. Personaj nutqida qo’llanuvchi fonetik, leksik, frazeologik yoki grammatik birlik asar mazmunini ochishga, personaj nutqini individuallashtirishda uslubiy vazifani bajaradi. Muallif tomonidan qo’llanilgan so’z va iboralarining matnda tasvirlangan holatga mos kelishi hamda personaj kommunikativ maqsadiga erishishida ishtirok etishi badiiy matnning emosional- ekspressivligini oshiradi. “Ikki eshik orasi” romanida Robiya, Muzaffar kabi personajlar nutqida munosabat ifodalashda faol qo’llaniluvchi so’z va iboralarning qo’llanishi xalqimizning ko’p asrlik tarixga ega bo’lgan milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’analari va urf-odatlari bilan chambarchas bog’liq. Asarda xotin-qizlar nutqiga xos bo’lgan soddalik, odob-hayo, shirinso’zlik, xushmuomalalik, uyatchanlik kabi xususiyatlar o’zbekona me’yor va me’zonlardan hisoblanadi.

Nutqiy vaziyat, so’zlovchi va tinglovchi munosabati haqida tilshunos N.Mahmudov shunday fikrlaydi: “Odatda, kommunikativ vaziyatning uch asosiy unsuri mavjud bo’ladi, ya’ni so’zlovchi, tinglovchi va mavzu yoki axborot. So’zlovchi muayyan axborotni tinglovchiga yetkazish uchun, albatta, vosita – tegishli kanalni tanlaydi. Tabiiyki, asosiy kanal tilning o’zidir. Ammo axborotni to’la yetkazishda umumiy vaziyat va maqsadga muvofiq boshqa kanallar ham ishga tushiriladi. Bu o’rinda paralingvistik va ekstralingvistik vositalar nazarda tutiladi. Chindan ham, turli jestlar, yuz ifodasi, boshni qimirlatish, gavda harakatlari, makon yaqinligi, ovoz tabiati, kiyimlar, so’zlovchi va tinglovchining ijtimoiy yoki boshqa maqomi kabi xilma-xil omillar kommunikasiya jarayonida alohida qimmatga ega. Uzatilmoqchi bo’lgan axborotning mazmuni, maqsadi va tabiatiga uyg’un tarzda kommunikasiya kanali tanlanadi” 53 . Til birliklarini tanlashda qilgan ishidan pushaymonlik, afsus kabi xususiyatlar Ra’no nutqida yaqqol ko’zga tashlanadi: «Yomon narsa!» O’sha yomon narsaga kim aybdor? Bu azoblardan qutulishning iloji bormi! Bor bo’lsa nima o’sha choraning oti? Charchab ketdim, axir! Yangi yil kechasidan buyon uch oy o’tgan bo’lsa, shu kunlar ichida ich-etimni yeb o’zimni abgor qildim- ku! Ikkita odam ovozini pasaytiribroq gaplashsa, meni g’iybat qilmayaptimi, deb ichimdan qirindi o’tadi...(246 bet) Personaj tilida qo’llanilgan “ich etini yemoq”, “o’zini abgor qilmoq”, “ichidan qirindi o’tmoq” frazeologizmlari inson ichki kechinmalari, iztiroblarini kitobxonga tushunarli bo’lishini ta’minlashga xizmat qilgan. Badiiy asar tilida emosional- ekspressivlikni ta’minlovchi, personajlar nutqini individuallashtiruvchi vositalar ko’p bo’lib, chet va haqoratli so’zlar, ironik mazmun ifodalovchi birliklar shular jumlasidandir. «Inson faoliyati verbal va noverbal ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Bunda uning nutqiga singib, qorishib ketuvchi va uning axloqini namoyish etuvchi ichki holati ham sezilib turadi. Inson verbal vositalar yordamida o’z fikrini ifoda etar yoki o’zgalar fikrini qabul qilar ekan, ana shu nutqiy jarayonda tinglovchining ichki his-tuyg’ularini sezadi. Bu his-tuyg’ular uning nutqida oshkora, ba’zida 53 Маҳмудов Н. Ўша асар. 40 -б .

yashirin holda amalga oshiriladi. Bu esa uning biror voqea, hodisa, fikrga nisbatan xususiy munosabatini belgilaydi. Bunday xususiy munosabatlardan biri ironik mazmun ifodalashdir. Voqea, hodisa yoki u haqidagi fikrga bo’lgan xususiy munosabat ba’zan ochiq aytilmay, yashirin tarzda ifoda etiladi. Uslubshunoslikda nutq jarayonida suhbatdosh harakati yoki holatiga nisbatan bildiriladigan ichki yashirin salbiy munosabat ifodalash usuli ironiya deb ataladi» 54 . Bu vositalarning qo’llanishi asar muallifining ko’zlagan maqsadiga bog’liq bo’ladi. Badiiy adabiyotda muayyan tasvir maqsadi bilan o’zga tilga oid so’z va iboralar qo’llanishi kuzatiladi. Tilning lug’at tarkibiga kiritilmagan, faqatgina og’zaki nutqda mavjud bo’lgan bunday chet so’zlaridan badiiy nutqda qahramon xarakteri, milliy man subligi va ichki dunyosi tasvirida hamda voqea-hodisaga xorijga xoslik ta’kidini berish maqsadida ishlatiladi. Shuningdek, vo qealar bo’lib o’tayotgan o’ringa ishora qilish yoki nutqiy vaziyat va unda ishtirok etayotganlarning milliy mansubligi haqida ma’lu mot berish istagi bilan ham kiritilishi mumkin. Bunday birliklar varvarizm (ayrim adabiyotlarda ekzotizm)lar deb yuri tiladi. Tilshunoslikda vulgarizmlar deb ataluvchi haqorat so’zlar da o’ta salbiy munosabat, kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda ochiq ko’rinib turgan bo’ladi. Bun day so’zlar ko’proq nominativ ma’nolariga ko’ra emas, ayni shu konnotativ ma’nolariga ko’ra nutqda yashaydi. Haqorat so’zlari badiiy asarlarda, asosan, qahramonlar nutqida ishlatiladi. Li soniy tahlil jarayonida badiiy asarga olib kirilgan vulga rizmlarni kimning (jinsi, ijtimoiy tabaqasi, mavqei, yoshi ka bilar) nutqida ishlatilayotganligiga qarab guruhlash, qanday va ziyatlarda va nima sababdan qo’llanilayotganligini hamda ular ning leksik-semantik tarkibi, shevaga xoslanganligi kabilarni aniqlash lozim bo’ladi.”Ikki eshik orasi” romanidan olingan quyidagi parchani tahlil qilish orqali o’zaro dialogik muloqotda haqoratli so’zlarning o’rni va ironik mazmunning asta-sekinlik bilan namoyon bo’lishi kuzatamiz: Uy eshigi g’iyqillab ochildi. Darvozaning tirqishidan yana mo’ralab, qorong’ida hech nimani ko’rolmadim. Bola tushmagur kelinoyimni qo’rqitib yubormasaydi! 54 Ибрагимова Э.И. Ўзбек тилида ирония ва ироник мазмун ифодалашнинг усул ҳамда воситалари: филол. фан. номз. …дис. автореф. -Тошкент, 2001. Б.9.

Shu payt allaqanday erkak kishining «...bormi senga haromi !» — deb so’kingani, Olimjonning «qo’yvoring» deb yalingani eshitildi. Eshikni kuchim boricha mushtladim. — Oching, kennoy i, menman! — dedim baqirib. Kimdir og’ir, shaxdam qadamlar bilan eshikka yaqinlashdi. — Qo’yvoring! — Bu safar Olimjonning ovozi bo’g’ilib chikdi. Parchadan anglashilishicha, bolaning devordan oshib tushishi, Umar zakunchi va Ra’noning noqulay vaziyatga tushib qolishlari Umar zakunchining o’z mavqeiga ishonib bolani qo’pol tarzda haqoratlashiga, uning “haromi” leksemasini qo’llashiga zamin yaratgan. Romanda voqealar rivoji endi boshqacha tarzda kechadi. Asar muallifi endi voqealar rivojiga kinoya usulini kiritadi. Umar zakunchi bir tomondan mavqe nuqtai nazaridan yuqori turishi, ikkinchi tomondan o’z aybini yopishga urinishi kinoya usuliga yo’l ochgan: Tamba surildi. Eshikning bir tavaqasi ochildi-da, kimdir Olimjonni yoqasidan mushuk boladek changallab uloqtirib yubordi. U gandiraklab kelgancha kuch bilan menga urildi. Biqinim battar sanchib, ko’z oldim qorong’ilashib ketdi. Olimjon menga ozor berganini bilib tipirchilab qaddini rostladi. Shu payt chaqmoq yarq etdi-yu, ro’paramda vajohat bilan turgan boshyalang Umar zakunchini ko’rdim. — Iye, oyimqiz, sizam shu yerdamisiz? — dedi g’azabdan ko’zlari yonib. — Bemahalda pishirib qo’yibdimi birovnikida! — Birovmas, o’zimni yangam, — og’zimga kelgan gap shu bo’ldi. — Traktorni katta xolangnikiga tashlab keldingmi? Umar zakunchi ko’zimga shunchalik dag’dag’a bilan chaqchaydiki, tilim aylanmay qoldi. U boshini egib eshikdan chiqib borarkan, nafrat bilan so’kindi: — Padaringga la’nat. Hammangni qamoqda chiritish kerak! (327 bet) Yuqoridagi parchada erkak kishi Umar zakunchi nutqi berilgan. Uning butun harakati, faoliyati boshqalarga tazyiq o’tkazish, azob berishga asoslangan. Shuning

uchun uning nutqida vulgarizmlarning qo’llanishi tabiiy.Buni kitobxon ham yengil qabul qiladi. Zakunchi nutqi uning o’sha davrda o’sha jamiyatdagi mavqei, ma’naviy- axloqiy qiyofasini, atrofdagi kishilarga munosabatini, til birliklaridan foydalanishda asosan vulgarizmlarni tanlashini ko’rsatadi. Zakunchi nutqi fikr ifodalashda personajning madaniy-ma’naviy saviyasi jamiyat tomonidan belgilangan muomala mezonlariga mos kelmasa, uning salbiy ta’siri inson faoliyatining hamma sohalarida - personajlarning o’zaro munosabatlarida, ahloqiy qiyofasida, yurish-turishlarida, ayniqsa, uning kimligini aniq ko’rsatib turuvchi nutqida yaqqol ko’zga tashlanishini yana bir karra isbotlaydi. Muomala shaxslararo munosabatning shunday ko’rinishi sifatida tildagi lisoniy birliklar - leksik-frazeologik, grammatik birliklar vositasida bir-birlariga o’z faoliyatlari bilan bog’liq ma’lum bir narsa va predmetlar, shaxslar, voqea- hodisalar to’g’risida xabar beradilar yoki o’zlarini qiziqtirgan voqea-hodisa, shaxslar, predmetlar to’g’risida ma’lumot oladilar. Badiiy asarda ishtirok etuvchi personajlar o’zaro aloqa natijasida bir-birlariga ta’sir o’tkazadilar va ta’sirlanadilar. Badiiy matnlarda personajlar o’rtasidagi o’zaro muloqotlarda muomala eng avvalo personaj va uning nutqi qaratilgan boshqa personaj munosabatining qanday ekanligini ko’rsatuvchi vosita sifatida namoyon bo’ladi: Endi anavi — Robiya qoldimi? Qo’rqadigan joyim yo’q! Shunaqangi tilini qisiq qilib qo’yamanki, ketimdan o’zi ergashib yuradigan bo’ladi, unsurvachcha . .. Xotintaloq So’pog’- yey! Bilib aytgan ekan! Ostingda oting bormi, uzangi uzilguncha surib qol. Ertaga otingni boshqa odam minmaydi deb kim kafolat bera oladi? Bekor gap! Ostimdagi arg’umoqni birovga berib qo’yadigan anoyi emasman! (320 bet) Umar zakunchi obrazi asar boshlanishidayoq kitobxonda noxush kayfiyat uyg’otadi. U nafaqat zulmkor kishi, balki vijdonsiz, ahloqsiz kishi sifatida namoyon bo’ladi. Uning ahloqsiz ekanligi Ra’noga bergan ta’rifida, tanlagan ifoda tasvir vositalarida ham ko’rinadi: Kelin yelkasi osha yoyilib tushgan sochini orqasiga olib tashladi. Salom berib, kaftini yuzidan olgan edi, tomog’im quruqshab ketdi. Nuqul yutingim keladi. Yo,

tavba, shunaqayam go’zal qiz bo’larkan jahonda! Hozir yig’lab yuborishga tayyordek pirpirab turgan uzun kipriklari, ham hayrat, ham hadiksirash bilan boquvchi kop-qora ko’zlari, o’sma qo’yilgan qayrilma qoshi-yu, xina surilgan qo’llari, bilaguzuk taqqan oppoq bilaklari...(308 bet) Keltirilgan parchada kiprik, ko’z, qosh, qo’l, bilak leksemalari bir qator sifatlovchi aniqlovchilar yordamida o’z badiiy ifodasini topgan. “Ikki eshik orasi” romanida Umar zakunchi obrazi bir qator frazeologizmlar vositasida o’z-o’zini tanishtira boradi. Quyidagi parchada uning Ra’no to’g’risidagi fikrlari frazeologizmlar vositasida ifodalangan: Nima qipti? Ungayam yaxshi, mengayam! Shunaqa-ku, dunyoda bundan nozik masala yo’q. Agar o’zi jon deb turgan bo’lsa hyech kimga churq etib, og’iz ochmaydi -ya! Bordiyu eshikdan kirishim bilan dod solib, olamni boshiga ko’tarsa -chi! Ana, sharmandalik! Hammayoqqa do’mbira qiladiganlar ozmi? (310 bet) Umar zakunchi nutqida haqorat mazmunidagi bir qator frazeologizmlar mavjudki, ular personajning qanday shaxs ekanligini tavsiflab keladi: Qiziq, yangi kelgan kunim kolxoz a’zolari meni rais qilib saylashga qarshi bo’lganida Orif oqsoqol nimaga yonimni oldi? Yo nega birinchi bo’lib o’zi ovoz berdi ? Buyam yetmagandek, hashar boshlab, mana shu uyni qurib berishga nima uchun bosh-qosh bo’ldi ? Qo’rqqanidan qildimi? Yo’q, Oqsoqol ilonning yog’ini yalagan odam! Qani, ko’raylik-chi, qayoqqacha borarkin bu bola, deb o’yladi. Chuchvarani xom sanabsan, Oqsoqol! Sen shoxida yursang, men bargida yuraman! Sen o’ylagandan ko’ra uzoqqa, juda uzoqqa ketaman hali! Mana, oltinchi yil ketyaptiki, «Qizil dehqon» rayonda eng ilg’or xo’jalik. Buni Abdurahmonovning o’zi ham tan oldi. Xo’sh, shu ishlarni savodsiz Oqsoqol qildimi, menmi? To’g’ri, Oqsoqol otdan tushsayam egardan tushgisi kelmaydi. Bolalaridan «qoraxat» kelgan kuni meni haqorat qildi. Bilaman, buyam alamidan. Kim o’zi u? Men kimmanu, u kim? Filga akillagan laychadek gap! Savodi bo’lmasa, ilmi bo’lmasa, avvallari bir emas, ikki o’g’lim tankist deb ko’kragiga

urib yurardi, endi ular ham yo’q. Uzatgan qo’li qayoqqa yetardi! O’ziyam keyingi paytda kaltaklangan itday dumini qisib qoldi-ku! Duma-chi? Duma kim bo’pti?! Xohlasam, ertagayoq rabochiy batalonga jo’nataman! Yoshi oltmishga yetmagan, ataylab pasportini o’zgartirib olgan deyman, tamom! Qo’limda shunaqa dalil borki, xohlasam Dumaning xonumonini kuydirib yuboraman. Uyida anavi xalq dushmanini saqlaganmi — saqlagan! U yog’ini so’raganda, Duma ilondan qolgan ilonvachchani — Robiyani boqib katta qildimi — qildi!(269 bet) Yuqoridagi matnda “ ovoz bermoq”, ”bosh-qosh bo’lmoq”, “ilonning yog’ini yalamoq”, “chuchvarani xom sanamoq”, “shoxida yursa, bargida yurmoq”, “otdan tushsayam egardan tushgisi kelmaydi”, “ko’kragiga urmoq”, “uzatgan qo’li hamma yoqqa yetmoq”, “ kaltaklangan itday dumini qisib qolmoq”, “xonumonini kuydirib yubormoq” kabi frazeologizmlar personaj nutqini individuallashtirish uchun xizmat qilmoqda. Mana uning atrofdagi kishilarga munosabati: Qo’qonda uylanganim, xotinimga ko’nglim ilimay ajrashganimni biladimi bu — yo’qmi? Biladi! Odamlar qo’yga o’xshaydi ! Suruvda bitta qo’y ma’rasa hammasi jo’r bo’lganday, bitta odam «g’ing» etib gap chiqardimi, bas! Boshqalari qo’shilishib vaysayveradi. (271 bet) “Ikki eshik orasi” romanida erkak va ayol nutqi bir-biridan keskin farq qiladi.Ayollar nutqiga xos xususiyatlar, ularning munosabat ifodasi sifatida ko’pincha haqorat ifodalovchi beparda so’zlarni qo’llashi ko’p kuzatiladi. Suhbatdoshlar o’rtasida muloqot rivojlanishiga qarab ularning o’zaro munosabati ham shakllana boradi. Nutqiy muloqotda qo’llaniladigan til birliklari ham shunga mos holda o’zgarib boradi: Qo’rqib ketdim. Lankani ham tashlab, yig’lab o’tirgan ukamni ko’tarayotgan edim, Abduvalining Mavluda opasi chopib keldi. — Nega urasan ukamni, basharang qurgur! — dedi sariq yuz i qip- qizarib. Yig’layotgan Omonni ko’tarib olarkanman, baland keldim. — Nega o’zi ukamni uradi?

— Shu sening ukangmi, og’zingdan qoning kelgur! — Mavluda dag’dag’a bilan ustimga bostirib keldi. — O’gay ukangga joning shunchalik achidimi, yetimcha — yetti kulcha! Tur yo’qol! Omonni ko’targancha ko’chaga yugurdim. Mavluda burnidan qon oqib yig’layotgan Abduvalining boshiga bordi. — Shu shumqadamdan boshqa o’rtoq qurib qolganmi, juvonmarg! — deb ukasining boshiga mushtlaganini uzoqdan ko’rib qoldim.(286 bet) Yuqoridagi dialogda ayollar nutqiga xos xususiyatlar yaqqol o’z aksini topgan.Bunday nutqiy vaziyatlarda nutq ishtirokchilarining o’zaro tanishligi, hamqishloq ekanligi, suhbat mavzusining har ikkalasi uchun ham birday tushunarli ekanligi nutqiy tejamkorlikni yuzaga keltirgan. Shuning uchun gaplar to’liqsiz shaklda , savol-javob xarakterida namoyon bo’lmoqda.Ular tomonidan qo’llangan vulgarizmlar xotin-qizlar nutqiga xos bo’lgan qarg’ish, tinglovchini behurmat qilish ma’nolarini ifodalashga xizmat qilgan. Tinglovchi yoki nutq qaratilgan shaxsga salbiy munosabat ifodalash Ra’noning ichki monologida ham kuzatiladi: Erimning urug’i — tezagimning qurug’i, deb shunga aytadi-da! ... Naqdlab qo’yibdimi yarim kechada? Poylab kelgan! Ataylab poylab kelib, tabibning o’g’lini devordan oshirib tushirgan! Voy ilon-yey! Tag’in sening fotiha to’yingda xizmat qilib yuribman-a, niyatingga yetm agur! Shunchalik dushmanmiding? Nima yomonlik qildim senga! (405 bet) Ra’no nutqida o’z aybini xaspo’shlash, bo’lib o’tgan ahloqsizlik uchun o’zini emas, balki boshqalarni ayblash uning faqat o’zini o’ylashi, jamiyat tomonidan belgilangan ahloqiy mezonlarga amal qilmasligini ko’rsatadi.U buning uchun boshqalarga bo’lgan salbiy munosabatini ifodalovchi “ilon”,”niyatingga yetmagur” kabi leksema va birikmalar hamda “Erimning urug’i — tezagimning qurug’i “kabi maqollardan ham foydalanadi.Mazkur birliklar nafaqat Ra’noning atrofdagilarga munosabati balki uning o’zi qanday kishi ekanligini tavsiflab kelmoqda. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida qo’llanuvchi leksik va frazeologik birliklar ham o’ziga xos. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, O’tkir Hoshimov o’zbek

xalqi orasida qo’llanuvchi, lingvistik lug’atlarga kiritilmay qolgan, tayyor iboralarga nisbatan kam murojaat etadi. Asosan ularni qayta ishlash, ularning mazmuniga ma’lum o’zgartirishlar kiritish va matn mazmunini ochishga xizmat qiluvchi yangi ko’rinishlarini yaratish uchun harakat qiladi. O’.Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida qo’llanilgan so’zlar yozuvchining o’zbek xalqi hayotini, uning turmush tarzini, xalqimiz kundalik hayotida qo’llanilib kelinadigan so’z va iboralarni yaxshi bilishidan dalolat beradi. Romanda personajlar munosabatini tasvirlashda dialogik muloqot ham muhim o’rin egallaydi. Bunday muloqotda personajlar o’rtasidagi savol-javoblar nutqiy vaziyatga bog’liq holda elliptik ko’rinishga egaligi , qisqaligi, aniqligi va tuzilishining ko’ra oddiyligi bilan ajralib turadi: Tikandek mo’ylovi yuzimga sanchilishi bilan biqinimning og’rig’i ham, qo’rquv ham allaqayoqqa g’oyib bo’ldi. — Qoch! — dedim chinqirib. — Yo’qol , iflos! — Robiya! — U hansirab yuz-ko’zimdan o’pa boshla-di. — Har qadamimda mingta qiz! Senga xaridor bo’lganimga suyunmaysanmi, tentak! — Voy ovsar! — dedi entikib. — Men seni zarga belab qo’yaman, bildingmi?! Kimsan, raisning erka xotini bo’lasan, go’ng changallab yurmaysan, tentak! (322 bet) Kerak bo’lsa medal olib beraman, poshshoning xotiniday malika bo’lib yurasan, tentak! Ko’rinadiki, O’tkir Hoshimov “Ikkki eshik orasi” romanida asar mazmunini badiiy tarzda kitobxonga yetkazishda, personajlar xarakter-xususiyatlarini o’quvchi ko’z o’ngida aniq gavdalantirishda tilda mavjud bo’lgan leksik- frazeologik vositalardan unumli foydalangan.Bu esa badiiy asar tilining jonli va ishonarli, ifodali va ta’sirchan bo’lishini ta’minlashga xizmat qilgan. bob xulosalari Ma’lumki,badiiy matn va unda ifodalangan personaj nutqiy faoliyati asarda tasvirlangan ijtimoiy hayotdagi uning barcha faoliyatlari kabi kitobxonga ta’sir etish maqsadi sari yo’naltirilgan bo’ladi. “Ikki eshik orasi” romanida O’tkir Hoshimov yoki personaj tomonidan bayon yetilayotgan fikr ma’lum maqsadning

amalga oshishini ta’minlaydi: unda personajlar o’z tuyg’ularini, munosabatini tinglovchiga bildirish, shuningdek, nutq qaratilgan shaxsni ma’lum ishlarni bajarishga da’vat etish, unga muloqot jarayonida ta’sir ko’rsatish natijasida uni navbatdagi nutq jarayoniga jalb etadi. O’tkir Hoshimov asarda personajlar nutqida ifodalangan har bir fikrni ma’lum bir maqsad bilan bog’laydiki, u aloqa jarayonida shu fikrning badiiy-estetik ta’sirchanligini ta’minlaydi. Badiiy matnda tilning e stetik vazifasi va ifoda imkoniyatlari keng. Bu imkoniyatlarning ta’minlanishida semantik-stilistik vositalarning , dialog, monologlarninng o’rni muhim ahamiyatga e ga bo’lib, ular personajlar nutqining o’ziga xos tarzda shakllanishshida muhim ahamiyatga ega. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida qo’llanilgan dialog, monologlar va ularning badiiy asar tilida tutgan o’rnini aniqlash, personajlar nutqini individuallashtirishdagi ahamiyatini belgilash, ularni til va madaniyat yaxlitligi yo’nalishida tadqiq qilish tilshunoslikning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Xususan,o’zbek xalqiga xos bo’lgan milliy madaniyatni va ma’naviyatni o’zida yaqqol namoyon qiluvchi bunday lingvistik hodisalarni lingvomadaniy jihatdan tadqiq qilish, personajlar nutqining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash bugungi kunda, ya’ni o’zbek tilini chuqur o’rganishga alohida e’tibor berilayotgan davrda yana ham dolzarblik kasb etadi. Biz bilamizki, tilimizda fikr ifodalash usul va vositalari, lisoniy birliklarning bir qancha turlari mavjud. “Ikki eshik orasi” romanida ishtirok etgan personajlar nutqi o’ziga xos bo’lib, ularning milliy tafakkuri va tabiat va jamiyatda bo’layotgan o’zgarishlarga munosabati, ma’naviy qiyofasini aks ettirishda dialog, monologlar muhim uslubiy vazifa bajaradi. Tasvirlanayotgan shaxsning turli ruhiy holati, ichki kechinmalarini tasvirlashda monolog eng qulay vosita sifatida namoyon bo’lsa, personajlarning badiiy asar sujetida, voqealar tizimida tutgan o’rni , ularning fikr ifodalashda tilda mavjud bo’lgan birliklarni qo’llash mahorati dialoglarda namoyon bo’ladi.Dialoglar va monologlar personajlarning dunyoqarashi, fikrlash doirasi, ma’naviy

dunyoqarashini o’zida aks ettiruvchi vosita sifatida O’tkir Hoshimov ijodida muhim o’rin tutadi. UMUMIY XULOSALAR Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida shoir va yozuvchilarining tili va uslubi haqida, shuningdek, ma’lum bir badiiy asarning tilini turli nutai nazardan o’rganishga doir bir qator qator risolalar va ilmiy maqolalar, nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari maydonga keldi. Bu hol tilshunoslikda mustaqillik davrida adabiy va badiiy til hamda nutqning turli ko’rinishlariga oid muammolarga katta e’tibor berilayotganligi, bu yo’nalishda tadqiqotlar olib borishning nazariy asoslari ishlab chiqilayotganligidan dalolat beradi. O’zbek badiiy adabiyoti tilini o’rganishning bugungi kundagi ahvoli to’g’risida fikr yuritar ekan, tilshunos olim E.Begmatov quyidagilarni yozadi: «O’zbek tili stilistikasi sohasida ham keyingi yillarda barakali ishlar amalga oshirildi, ayniqsa, badiiy til stilistikasi rivojlandi. Lekin bu tadqiqotlarni badiiy adabiyot tili madaniyatini ko’tarishga yetarli xizmat qilyapti, biror bir yozuvchini o’z asari tili ustida chuqurroq o’ylashga majbur etmoqda, deyish qiyin. Holbuki, o’zbek badiiy adabiyoti tilida ma’lum nuqsonlar, hal qilinishi lozim bo’lgan muammolar yetarli ekani sir emas. Adabiyotshunoslar esa ,yozuvchi uslubini (badiiy stilni) til materialisiz, ya’ni badiiy asar tilini badiiy tahlil qilmasdan belgilashmoqda. Badiiy tilning tahlilisiz badiiy uslubni to’liq belgilash mumkinmi» 55 .Darhaqiqat, E.Begmatov to’g’ri ta’kidlab ko’rsatganidek, badiiy uslub to’g’risida muayyan xulosalarga kelish ko’plab badiiy asarlarning tili bo’yicha kuzatishlar olib borishni taqozo qiladi. Ijodkorlar badiiy asar yozish jarayonida asar g’oyasini ochishga xizmat qiluvchi leksik-frazeologik, grammatik birliklarni, tildagi ifoda-tasvir vositalarini qo’llaydilar. Tanlangan til birliklari badiiy matnga kiritilar ekan, matn mazmuniga bog’liq holda o’zlarining nozik ma’nolarni ifodalashda yangidan yangi qirralarini namoyon etadilar. Shoir va yozuvchilarimiz o’z samarali mehnatlari bilan nafaqat o’zbek badiiy adabiyotining, 55 Бегматов Э.Назарий хулосалар тилшуносликнинг муҳим амалий вазифаларини ҳал этишга хизмат қилсин //Ўзбек тили ва адабиёти, 1987. №3. - Б.23.

balki adabiy tilimizning rivojlanishi, taraqqiy etishiga ham ma’lum darajada o’z ulushlarini qo’shadilar. Taniqli yozuvchi O’tkir Hoshimov“Ikki eshik orasi” romanida ikkinchi jahon urushi davrida o’zbek xalqining front ortidagi hayotini o’tkir badiiy lavhalarda tasvirlashga erishgan. Bu asarda yozuvchi front ortidagi hayot, zahmatkash o’zbek xalqi vakillari bo’lgan kishilarning o’ziga xos hislatlarini obrazli tarzda tasvirlay olgan. Bu asarni o’zbek adabiyotida yangi bir hodisa deyish mumkin. Asardagi barcha til vositalari ko’proq yozuvchining personajlar nutqini individuallashtirishda dialog va monologlardan o’rinli foydalana olganligini ko’rsatadi. Yozuvchi o’zbek kishilarini oilaviy hayotda, odamlar orasidagi turli munosabatlarda, har xil ruhiy holatlarda, turli hayotiy voqealarda, dramatik to’qnashuvlarda yorqin ko’rsata olgan. Bu yozuvchining o’zbek tili yashirin imkoniyatlaridan yaxshi xabardor ekanligi va tildagi birliklarni o’rinli qo’llay olish mahoratini ko’rsatib beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR 1. Abdullayev A. O’zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. – Toshkent: Fan, 1987. – 88 b. 2. Abdura hmonov G’. O’zbek tili grammatikasi. –Toshkent: O’qituvchi, 1996. - 246. 3. Aliqulov Z. Sosiumlar nutqining sosial tabaqalanishi haqida // Til taraqqiyotining derivasion qonuniyatlari. Respublika ilmiy-nazariy konferensiyasi materiallari. - Samarqand: SamDChTI nashri, 2009. -B.77. 4. Bozorov O. O’ zbek tilida darajalanish: filol. fan. dok. …diss. avtoref. – Toshkent. 1997. -51 b. 5. Boymirzayeva S. Modallik umumlisoniy kategoriya sifatida //Til taraqqiyotining derivasion qonuniyatlari//Respublika ilmiy nazariy konferensiyasi materiallari. Samarqand: SamDChTI nashri,2009. –B.192. 6. G’oyibov S. Metafora – emosional-ekspressiv munosabat ifodalash vositasi sifatida. O’zbek tili va adabiyoti. №4.1979.-B.40. 7. Doniyorov X., Yo’ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. – Toshkent: Fan, 1988. - 208 b.

O'xshashlar

Nosiruddin Burxonuddin Rabg’uziyning “Qisasi Rabg’uziy” asarida nazmiy parchalarning ahamiyati

Abdurahmon Jomiy Navoiy nigohida

Ahmad Taroziy va janrshunoslik

Qadimgi turkiy adabiyot va folklorning o’zaro munosabati

Ogahiy she’riyatida kitobat san’ati