Nosiruddin Burxonuddin Rabg’uziyning “Qisasi Rabg’uziy” asarida nazmiy parchalarning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Nosiruddin Burxonuddin Rabg’uziyning “Qisasi Rabg’uziy” asarida nazmiy parchalarning ahamiyati Reja : I.Kirish. “Qisasi Rabg’uziy” asari va uning manbalari. II. Asosiy qism: 1.She’riy parchalarning til xususiyatlari. 2. She’riy parchalarning asarda joylashish o’rni. 3. Janriy tasnif va qofiya. 4. G’azal janri va uning ilk namunalari tahlili. 5. Musammat va uning shakliy xillari. III. Xulosa. IV. Adabiyotlar ro’yxati. 3

O’tmish merosimizning nodir yodgorligi bo’lgan «Qisasi Rabg’uziy” asari va uning muallifi Nosiruddin Burhonuddin Rabg’uziy merosi xalqimiz tarixida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Rabg’uziyning ushbu asari yer yuzining paydo bo’lganidan boshlab so’nggi payg’ambar – Muhammad hayotiga doir bo’lgan voqealarni tasvirlar ekan, ularda kishilarni to’g’rilikka, komilikka, axloqan poklikka chaqirishi bilan yuksak ahamiyat kasb etadi. Rabg’uziy haqida yetarlicha ma’lumot yetib kelmagan. Bizgacha yetib kelgan yagona asari «Qisasi Rabg’uziy»da ba’zi ma’lumotlar mavjud. Undagi ma’lumotlar ham to’liq emas. Uning asl ismi Nosiruddin bo’lib, Xorazmning Rabotu O’g’uz degan joyida tug’ilgan. Asarining muqaddimasida otasi Burhonuddinning O’g’uz Rabotining qozisi bo’lganligini aytib o’tadi. Asarda o’zi haqida musulmonlarga xos kamtarinlik bilan: «…bu kitobni tuzgan, toat yo’lida tizgan, ma’siyat yobonin kezgan, oz ozuqlik, ko’p yozug’luk (yaxshiligi oz, gunohlari ko’p) Rabot O’g’uzining qozisi Burhon o’g’li Nosiruddin...» deya ta’kidlaydi. “Rabg’uziy” so’zini prof. N. Mallayev «Raboti o’g’uz»ning birikuvidan kelib chiqqan deya fikr bildiradi. Rabg’uziy XIII asrning oxirlari va XIV asrning boshlarida yashagan xorazmlik shoirdir. Uning «Qisasi Rabg’uziy» asari o’zbek nasrining qadimiy namunasi. Bu asar islom dinini qabul qilgan mo’g’ul beklaridan biri bo’lgan Nosiruddin To’qbug’aning topshirig’i va homiyligida yozilgan. Asar hijriy 709 yil, milodiy 1309-1310 yil (ba’zi manbalarda 1311 yil) yaratilgan deb ko’rsatiladi. To’qbug’a Rabg’uziyga payg’ambarlar haqida asar yozishni topshiradi va natijada «Qisasi Rabg’uziy» yuzaga keladi. Bu asar “Qisas ul-anbiyo”, “Qisas ul-anbiyoi turkiy” nomlari bilan ham mashhur bo’lgan. Asosan, payg’ambarlar hayotini hikoya qiluvchi bu asarning o’ziga xos yaratilish tarixi bor: Musulmon sharqida bu mavzuda ko’plab asarlar yaratilgan. Lekin asarda yozilishicha, ularning “ba’zisi mustaqim (to’g’ri, haqiqiy) bor, ba’zisi nomustaqim. Bir onchasi (bir qanchasi) muqarrar (pucta, tugal) va bir onchasi mubattar (notugal) bor”. Shuning uchun han bek To’qbug’a adibning “o’qimoqg’a keraklik, o’rganmakka yarog’liq” O’tmish merosimizning nodir yodgorligi bo’lgan «Qisasi Rabg’uziy” asari va uning muallifi Nosiruddin Burhonuddin Rabg’uziy merosi xalqimiz tarixida muhim 4

ahamiyatga ega hisoblanadi. Rabg’uziyning ushbu asari yer yuzining paydo bo’lganidan boshlab so’nggi payg’ambar – Muhammad hayotiga doir bo’lgan voqealarni tasvirlar ekan, ularda kishilarni to’g’rilikka, komilikka, axloqan poklikka chaqirishi bilan yuksak ahamiyat kasb etadi. Rabg’uziy haqida yetarlicha ma’lumot yetib kelmagan. Bizgacha yetib kelgan yagona asari «Qisasi Rabg’uziy»da ba’zi ma’lumotlar mavjud. Undagi ma’lumotlar ham to’liq emas. Uning asl ismi Nosiruddin bo’lib, Xorazmning Rabotu O’g’uz degan joyida tug’ilgan. Asarining muqaddimasida otasi Burhonuddinning O’g’uz Rabotining qozisi bo’lganligini aytib o’tadi. Asarda o’zi haqida musulmonlarga xos kamtarinlik bilan: «…bu kitobni tuzgan, toat yo’lida tizgan, ma’siyat yobonin kezgan, oz ozuqlik, ko’p yozug’luk (yaxshiligi oz, gunohlari ko’p) Rabot O’g’uzining qozisi Burhon o’g’li Nosiruddin...» deya ta’kidlaydi. “Rabg’uziy” so’zini prof. N. Mallayev «Raboti o’g’uz»ning birikuvidan kelib chiqqan deya fikr bildiradi. Rabg’uziy XIII asrning oxirlari va XIV asrning boshlarida yashagan xorazmlik shoirdir. Uning «Qisasi Rabg’uziy» asari o’zbek nasrining qadimiy namunasi. Bu asar islom dinini qabul qilgan mo’g’ul beklaridan biri bo’lgan Nosiruddin To’qbug’aning topshirig’i va homiyligida yozilgan. Asar hijriy 709 yil, melodiy 1309-1310 yil (ba’zi manbalarda 1311 yil) yaratilgan deb ko’rsatiladi. To’qbug’a Rabg’uziyga payg’ambarlar haqida asar yozishni topshiradi va natijada «Qisasi Rabg’uziy» yuzaga keladi. Bu asar “Qisas ul-anbiyo”, “Qisas ul-anbiyoi turkiy” nomlari bilan ham mashhur bo’lgan. Asosan, payg’ambarlar hayotini hikoya qiluvchi bu asarning o’ziga xos yaratilish tarixi bor: Musulmon sharqida bu mavzuda ko’plab asarlar yaratilgan. Lekin asarda yozilishicha, ularning “ba’zisi mustaqim (to’g’ri, haqiqiy) bor, ba’zisi nomustaqim. Bir onchasi (bir qanchasi) muqarrar (pucta, tugal) va bir onchasi mubattar (notugal) bor”. Shuning uchun han bek To’qbug’a adibning “o’qimoqg’a keraklik, o’rganmakka yarog’liq” O’tmish merosimizning nodir yodgorligi bo’lgan «Qisasi Rabg’uziy” asari va uning muallifi Nosiruddin Burhonuddin Rabg’uziy merosi xalqimiz tarixida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Rabg’uziyning ushbu asari yer yuzining paydo bo’lganidan boshlab so’nggi payg’ambar – Muhammad hayotiga doir bo’lgan 5

voqealarni tasvirlar ekan, ularda kishilarni to’g’rilikka, komilikka, axloqan poklikka chaqirishi bilan yuksak ahamiyat kasb etadi. Rabg’uziy haqida yetarlicha ma’lumot yetib kelmagan. Bizgacha yetib kelgan yagona asari «Qisasi Rabg’uziy»da ba’zi ma’lumotlar mavjud. Undagi ma’lumotlar ham to’liq emas. Uning asl ismi Nosiruddin bo’lib, Xorazmning Rabotu O’g’uz degan joyida tug’ilgan. Asarining muqaddimasida otasi Burhonuddinning O’g’uz Rabotining qozisi bo’lganligini aytib o’tadi. Asarda o’zi haqida musulmonlarga xos kamtarinlik bilan: «…bu kitobni tuzgan, toat yo’lida tizgan, ma’siyat yobonin kezgan, oz ozuqlik, ko’p yozug’luk (yaxshiligi oz, gunohlari ko’p) Rabot O’g’uzining qozisi Burhon o’g’li Nosiruddin...» deya ta’kidlaydi. “Rabg’uziy” so’zini prof. N. Mallayev «Raboti o’g’uz»ning birikuvidan kelib chiqqan deya fikr bildiradi. Rabg’uziy XIII asrning oxirlari va XIV asrning boshlarida yashagan xorazmlik shoirdir. Uning «Qisasi Rabg’uziy» asari o’zbek nasrining qadimiy namunasi. Bu asar islom dinini qabul qilgan mo’g’ul beklaridan biri bo’lgan Nosiruddin To’qbug’aning topshirig’i va homiyligida yozilgan. Asar hijriy 709 yil, melodiy 1309-1310 yil (ba’zi manbalarda 1311 yil) yaratilgan deb ko’rsatiladi. To’qbug’a Rabg’uziyga payg’ambarlar haqida asar yozishni topshiradi va natijada «Qisasi Rabg’uziy» yuzaga keladi. Bu asar “Qisas ul-anbiyo”, “Qisas ul-anbiyoi turkiy” nomlari bilan ham mashhur bo’lgan. Asosan, payg’ambarlar hayotini hikoya qiluvchi bu asarning o’ziga xos yaratilish tarixi bor: Musulmon sharqida bu mavzuda ko’plab asarlar yaratilgan. Lekin asarda yozilishicha, ularning “ba’zisi mustaqim (to’g’ri, haqiqiy) bor, ba’zisi nomustaqim. Bir onchasi (bir qanchasi) muqarrar (pucta, tugal) va bir onchasi mubattar (notugal) bor”. Shuning uchun han bek To’qbug’a adibning “o’qimoqg’a keraklik, o’rganmakka yarog’liq” kursisi, Sulaymon va Bilqis haqidagi, Yunus, Ilyos, Xizr, Luqmoni hakim, Iso, Iskandar haqidagi qissalar ham e’tiborlidir. Asarning katta qismi payg’ambarimiz Muhammad hayotlariga bag’ishlangan. Rabg’uziy asarida xalq og’zaki ijodining ham chuqur ta’siri seziladi. Masalan: Bani Isroil ularga 12 baquvvat, baland bo’yli kishilarni yuborishadi, bog’bon kelib ularning oltitasini bir yengiga, yana oltitasini ikkinchi yengiga solib oladi. Ularni qo’l- oyoqli qurtlar deb ataydilar. Yoki Muso 6

payg’ambar hassasini yerga sanchsa mevali daraxt, dushmanga qarshi ilon, daryodan o’tishda ko’prik vazifasini bajaradi. Yoki Yusufning akasi Yahudo na’ra tortsa, Misr eli hushsiz yiqiladi. Rabg’uziy haqida gap ketganda uning she’riyati alohida ahamiyaga ega. Rabg’uziy mahoratli nosirgina emas, nozikta’b shoir hamdir. Chunki har bir qissa boshida yoki oxirida keltirilgan she’rlar bundan dalolat beradi. Ayrim g’azallar voqealar ichida ham beriladi. Bular Rabg’uziyning turkiy aruz va barmoq vaznini yaxshi egallaganidan guvohlik beradi. Ushbu asarda 600 misra she’r o’rin olgan bo’lib, bular g’azal, ruboiy, qit’a, to’rtlik, qasida, musammat janrlarida bitilgan. Qissalar tarkibida berilgan o’zbekcha va arabcha she’rlar adibning nozikta’b zullisonayn shoir bo’lganligidan darak beradi. Misol qilib, Yusuf qissasi tarkibida keltirilgan arabcha va turkcha she’rlarga e’tibor qaratamiz. Vo asafo ala firoqi qavmin Va –lmudnu va-muznu va-rravasi Kam tag’ayyara lana al-layali Va kullu hamdin lana qulubu Humu –lmasobihu va-lhusunu Va-lxaylu va l’unsu va ssukunu Hatta tavaffahum ulamanunu Va kullu ma lana uyunu (Tarjimasi: Taassuflar bo’lsin bir jamoaning firoqiga Ular yo’l ko’rsatadurgan chiroqlar edi va himoya qiladigan qal’alar edi Safardayu shaharda, bazmdayu razmda Qanch –qancha tunlar tag’yir topdi to ularga o’lim kelguncha. Qalblar aytgan har bir hamd Va ko’zlar ko’rib turgan har bir shay) 7

Xuddi shu qissadagi turkiy she’rni keltiramiz, bu she’r orqali Yaqub payg’ambarning Yusufni o’ldirmoqchi bo’lgan o’n o’g’lining afsuslanish pushaymon bo’lish oqibatida yuzaga kelgan ruhiy kechinmalari tasvirlangan. Bu biztek qatig’ qindakim bor bu kun, Uruldi orig’ jong’a turluk tugun. G’ariblikda erksiz tushub iylanib, Essiz o’n qarindosh o’larmiz bu kun. 1 Asar tarkibidagi she’rlarning jami ellik to’qqizta deb hisoblasak, ulardan qirqtasi turkcha, o’n to’qqiztasi arabchani tashkil etadi. Asarda arabcha she’rlarning uchrashi tabiiy hol. Chunki, asar Quroini karim va Hadisi shariflar tasirida yuzaga kelgan. Bu she’rlar asar mazmunini to’ldiradi, g’oyaviy maqsadni yuzaga chiqarishdagi o’ziga xos badiiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Asar badiiyati ham o’ziga xos. She’riy parchalardan tashqari juda ko’p o’rinlarda voqealar bayoni, holatlar tasvirida tashbeh, tanosub, tazod, tajnis takrir, jonlantirish kabi tasviriy vositalardan unumli foydalangan. Xususan, sa’j (nasrdagi ichki qofiya) adibning sevimli badiiy vositasi ekanligi ko’zga tashlanadi. Muallif sa’jdan asosan ta’rif va tavsif o’rinlarida foydalanadi. Masalan, Idris alayhissalom ta’rifi: “… payg’ambar alayhissalom ul umri ukush, diyori ko’shish, Azroilg’a qotishg’an, rizvon birla yanashg’an, dunyodin qushdek uchg’an, tamug’g’a kirib chiqg’an, Sirotdin yashindek kechg’an, uchmoh qabug’in ochg’an, o’zi aziz, o’rni adiz arig’ zotlig’, Axnuh otlig’ Idris yalovoch”. 2 Asar tarkibidagi nazmiy parchalarning ahamiyatli jihati shundaki, bu she’riy parchalar janrlarning ilk ko’rinishlarini tashkil qilgan. Asarda g’azal, musammat, g’azal-marsiya janrlarining ilk ko’rinishlari uchraydi. Bahor vasfiga bag’ishlangan birinchi turkiy g’azal alohida ahamiyatga ega. G’azal shunday misralar bilan boshlanadi: Kun hamalga kirdi ersa, keldi olam navro’zi, Kechdi bahman zamharir qish, qolmadi qori, buzi. 3 1 Nosiruddin Rabg’uziy., Qisasi Rabg’uziy.1-kitob,-Toshkent.: Yozuvchi.,1990.,156-bet. 2 Nosiruddin Rabg’uziy., Qisasi Rabg’uziy.1-kitob,-Toshkent.: Yozuvchi.,1990.,35-bet. 3 B uz- muz. 8

So’ng olamning go’zal bir manzara kasb etgani, atrofning go’zalligi tavsiflanadi: Kun kelu ming ko’rki ortib tirilur o’lmish jahon, Tong badizlab naqshi birla bezanur bu yer yuzi. Tasvirda jonlantirish, sifatlash va o’xshatishlar asosiy o’rin tutadi. Muhimi, ularda Rabg’uziyning tasavvur kuchi va badiiy mahorati ochiq ko’rinadi: …O’rlasa bulutlari gulchirar bog’-u bo’ston, Tol yig’ochlar yeng solishur o’ynayurtek qo’y-qo’zi. …Lola sag’roqin icharda sayrar usrub sanduvach, Turnalar un tortib o’tarda sakrashur baqlan, qo’zi. Ko’kda o’ynar, qo’l solishur qug’u, g’oz, qil, qarlug’och, Yerda yugurub juft olishur os, tiyin, kish, qunduzi. Tol yig’ochlar minbarinda to’ti qush majlis tutar, Qumri, bulbul muqri bo’lub un tuzar tun-kunduzi. …Huri ayn ujmoh ichinda yeng solib tahsin qilur, Yoz uza mundog’ g’azallar aymishdi Nosir Rabg’uziy. O’zbek adabiyotidagi bu ilk g’azalda Rabg’uziy janrning barcha shakily- badiiy talablariga mukammal darajada rioya etgan. She’rning matla’sidan maqta’sigacha navro’z ta’rif-tavsifi aks ettiriladi. G’azalning qofiyalanishi bugungi qofiyalanish tizimiga to’liq javob beradi. Ya’ni, a-a, b-a, c-a, d-a tarzda. Navro’zi, buzi, yuzi, yozi, tuzi, qo’y-qo’zi, juzi, qo’zi, qunduzi, yulduzi, Rabg’uziy so’zlaridan tashkil topgan qofiyalar tizimi turkiy til tarovatini ko’rsatuvchi omillardan biri bo’lgan. Maqta’da ilk bor taxallus ishlatilgan. Vazn ham o’ynoqi bo’lib, g’azal uchun turkiy adabiyotdakeyinchalik eng ko’p qo’llangan vazn- ramal tanlab olingan. 9

$Kun ha-mal-ga \ kir-di er-sa, \ kel-di o-lam \ nav-ro’-zi, - V - - \ - v - - \- v - - \ - v - Fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lun Kech-di bah-man \ zam-ha-rir qish\ qol-ma-di qo-\ri, bu-zi - V - - \ - v - - \ - v - - \ - v - Fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lun Ko’rinib turganidek, ramal bahrining rukni foilotun ohanglariga tayanadi. Bir bayt (ikki misra) dab u rukn sakkiz marta qo’llangani uchun musamman nomini oladi. “Musamman” arabcha so’z bo’lib, sakkiz degan ma’noni bildiradi. Oxirgi rukn avvalgilaridan qisqaroq, unda bir hijo kam. Ushbu shakl mahzuf deyiladi. Vaznning to’liq nomi ramali musammani mahzufdir. G’azalning barcha baytlari o’zaro mantiqiy ip (navro’z) bilan bog’langan. Ana shu ichki bog’liqlik g’azal yaxlitligini ta’minlagan. Dastlabki bayt umumiy axborot berishga qaratilgan. Qishning o’rniga bahorning kelishi ko’rsatilgan. Bunda muallif munosabatining ochiq ifodalanishi e’tiborni tortadi. Bahorga nisbatan “olam navro’zi” ifodasi qo’llansa, qishga nisbatan “bahman” (ayoz, qahraton, izg’irin) “zamharir” (qirovli, qahraton, qattiqsovuq) sifatlashlari tanlangan. Keying baytlar bahorning xususiy jihatlarini tasvirlashni ko’zda tutadi. Dastlab dunyoning yangidan chiroy ochgani (“tirilur bu yer yuzi”) qalamga olinadi. Osmon va yerdagi o’zgarishlarni aks ettirish navbatdagi bayt qamroviga kiradi. Unda bulut va daraxtlarning o’ziga xos manzarasi ko’rsatiladi. Lola, bulbul, turna, qo’zi so’zlari bahorning turli belgilarni ifodalash vositasi bo’lgan. “Yer- osmon” zidligi asosida bahorning o’ziga xos tasvirini berish keyingi baytda ham davom etadi. Bahor osmonida qushlarning ko’payishi qug’u (oqqush), g’oz, qil(qilquyruq), qarlug’och(qaldirg’och) vositasida ko’rsatilsa, yerdagi jonivorlar harakatining jonlanishi os (oq suvsar), tiyin(olmaxon), kish (qunduzning bir turi), qunduz singari hayvonlar timsollari vositasida tasvirlangan. Qadimgi turkiy tilda “yig’och”, “og’och” so’zlari, asosan, “daraxt” tushunchasini ifodalagan. Navbatdagi baytda tilga olingan “tol yog’och 10$