Ahmad Taroziy va janrshunoslik - Adabiyot - Kurs ishlari

Ahmad Taroziy va janrshunoslik

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Ahmad Taroziy va janrshunoslik Reja: I. Kirish Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a“ asarining birinchi qismi tarkibidagi she’riy janrlar haqida umumiy malumot. II. Asosiy qism: 1. Ahmad Taroziy hayotiy faoliyati va adabiy me’rosi 2. Ahmad Taroziyning “Funun ul- balog’a” asarida janrlar tasnifi 3. Ahmad Taroziyning turkiy janrlarga bo’lgan munosabati Ш . Xulosa 1

I. Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a“ asarining birinchi qismi tarkibidagi she’riy janrlar haqida umumiy malumot. Adabiyotshunoslikda adabiy tur va janrlar xususiyati o’zbek mumtoz adabiyotining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Zero, badiiy poetika xalq, millat, adabiyotning shakllanish tarixi, takomili g’oyaviy dunyosida o’z ifodasini topgan. Adabiy janrlarda badiiy asarning ham mazmun, ham shakl jihatlari umumlashadi. U mazmun bilan shakl birligini umumlashtiruvchi bir ko’prikdir. Muhimi shundaki, turkiy she’riyat navlari va ularning shakliy xillari XV asrning birinchi yarmi turkiy she’riyati tarkibida bo’lganligini isbotlab turadi. Alisher Navoiy ijodigacha ham o’zbek shoirlari xalq og’zaki she’riyati va aruz orqali paydo bo’lgan rang - barang janrlardan foydalana borganligini ko’rsatadi. Milliy adabiyotshunoslikning ibtidosi, taraqqiyoti Shayx Ahmad Xudoydod Taroziyning adabiyot nazariyasiga doir “Funun ul-balog’a” nomli asari topilishi sharofati bilan bugungi kun 56 yil oldinga surildi. Mazkur risola 1437-yilda Ulug’bek Mirzoga atab yozilgan, turkiy tilda yaratilgan birinchi ilmiy-nazariy asar hisoblanadi. Mumtoz adabiyotning yirik bilimdoni Abdulqodir Hayitmetov “Funun ul- balog’a”ga yozgan so’zboshisi va bu asarga bag’ishlangan boshqa tadqiqotlarida turkiy adabiyotshunoslikka oid ilk asarning o’ziga xos xususiyatlari, uning tarkibiy tuzilishi tekshirilgan masalalarni yaqqol ko’rsatib tasniflab bergan. Ushbu maqolada “Funun ul-balog’a” ning o’zidan oldin va keyin yaratilgan tadqiqotlardagi nazariy fikrlardan farqli jihatlari hamda faqat ushbu asarda uchraydigan nazariy yangiliklar tabiati imkon darajasida tadqiq etiladi. Professor A. Hayitmetov ta`kidlaganlaridek, ilgari o`tgan adabiyotshunos olimlar adabiyot nazariyasi bo`yicha kitob yozganlarida, ko`pincha, bir - yo she’r turlari, yoki vazn, yoki badiiy san’at masalasiga to`xtalganlar. Yoki biror she’riy janr xususiyatlarini yoritib berganlar. Shayx Ahmad esa, bu sohada mukammal bir 2

qo`llanma yaratishni, o`z risolasida nazariya masalalarining barchasini yoritib, tahlil qilib berishni niyat qiladi, toki uni o`qigan kishilar nazariyadan mumkin qadar to`la ma’lumot va foyda olsinlar... Taroziy o’z kitobini zamon podshosi- Ulug’bekka bag’ishlashga qaror qiladi. Asarning kirish qismi Ulug’bek haqidagi quyidagi ta’rif-tavsif bilan tugallangan:” saltanat daryosining gavhari va ma’dalat konining javhari, saxovat boronining abri va shijoat beshasining babri,farosat spehrining mohi, qayosat mulkining shohi,shohanshohi a’zam,shahriyori a’lam, sohibus-sayful- qalam,ma’dani lutfu karam, moliki riqobi umam,farmondehi turk,arab va ajam,mag’isiddin vad-davron Amir Ulug’bek Ko’ragon…”. Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” (“Yetuklik ilimlari”) asari kirishdan tashqari,besh qismdan iborat bo’lib,birinchi qism Sharq she’riyatida,xususan,XV asr o’zbek adabiyotida istemolda bo’lgan sher turlari (janrlari)ning ilmiy tarifiga bag’ishlangan.Shayx Ahmad bu o’rinda shoirlarning ijodiy tajribasidan kelib chiqib,she’rning o’n turini tan oladi hamda shu o’n turiga ta’rif berishini,ularni misollar bilan izohlashni maqsad qilib qo’yadi:”Bilgilkim, majmui shuaro istilohinda she’rning aqsomi (qismlari), ul kim mo’tabardur,on nav kelibdur:qasida,g’azal,qit’a,ruboiy,masnaviy,tarje’,musammar,mastazod,mutavval, fard”singari o’nta she’riy janrni keltirib o’tadi. Ahmad Taroziy o’z asarida bugungi kunda mustaqil janr sifatida qaraladigan:  munojot;  marsiya;  hajv; kabi she’r navlarini mazmun talabiga ko’ra yuqoridagi o’n janrdan istalganida yaratish mumkin bo’ladigan shakily o’zgarishlar deb hisoblaydi. ”Bu o’n nav she’rkim,zikr qilduk,har qaysida Tengri hazratinda tazarru qilsalar, munojot o’qirlar.Va agar o’lgan kishini zikr qilsalar, marsiya derlar.Agar kimarsani nafrin qilsalar, hajv va mazammat derlar ”. Taroziy asl ismi Shayx Ahmad ibn Xudaydod bo’lib, XIV asr oxiri XV asrning birinchi yarmida Movarounnahrda, temuriy shahzoda, Mirzo Ulug’bek 3

hukumronligi davrida yashab ijod etgan shoir va adabiyotshunosdir. Taroziy o’sha davrning mashhur shoirlari Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Atoiy, Sakkokiylarga zamondosh bo’lgan. Taroziy faqat turkiy tildagina emas, balki arab va fors tillaridagi adabiyotlar, adabiyot nazariyasiga oid asarlarni ham o’rgangan, ajoyib she’riy namunalar yaratgan. Adabiyotimiz yirik namoyondalaridan biri Z.M. Bobur o’zining “Muxtasar” asarida aruzning rajaz va ramal baxrlari izohida Taroziyning she’rlaridan misol keltirgan bo’lib, baytlardan biri odatdan tashqari cho’ziq va o’ziga xos: Ko’rdi ko’zum sahar chaman ichida bir parivashekim, yuzi gul, tani suman, zulfi binafsha, qaddi sarvi sihiy erdi, lab shakar, Lola o’zidin o’tanib, da'vosidin suman tonib, erdi binafsha bosh solib, sarvu chinoru koj (igna bargli daraxt) xam bo’ldi qaddin ko’rub digar. Taroziyning alohida she’riy devonlari borligi nomalum. Hozircha bizga uning “Funun ul – balog’a” (“Badiiylik ilmlari”) asari ma’lum bo’lib, bu asar dastlab “Latoyifi Taroziy” (“Taroziy sovg’alari”) nomi bilan hijriy 840 (milodiy 1436- 1437) yili yozilgan va Ulug’bekka bag’ishlangan. Ushbu asar AQShning Michigan universiteti kutubxonasidan to XX asrning 90-yillari oxirida AQShning Michigan universitetida topilgan bu asar adabiyotshunos olim A.Hayitmetov naznida “Adabiyotdan turkiydagi birinchi nazariy qo’llanma” 1 hukmidagi asardir. Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari o’z davridagi adabiy hayot ehtiyoji va talablari asosida yuzaga kelgan deyish mumkin. Chunki forsiy tilda she’r yozadigan iste’dod egalariga aruz vazni, qofiya va she’riy san’atlar haqida kitoblar, turli qo’llanmalar ko’p bo’lgan holda, turkiy tilida bunday ilmiy asar risolalar yo’q edi. Turkiy tilida asar yozishga, turkiy adabiyotni boyitishga, uni rivojlantirishga bel bog’lagan qobilyat egalari esa Ulug’bek Mirzo davrida tobora 1 Hayitmetov A, Mirzayev T . Olimning noyob tuhfalari //O’zbek tili va adabiyoti, 1993 y, 5-6-sonlar. 4

ko’payib borar edi. Binobarin, Taroziyning bu asari o’zbek xalqi ma’naviy va ma’daniy taraqiyoti bilan chambarchas bog’langan edi. 2 . O ’ zbek adabiyotshunoslik tarixida she ’ rshunoslikka doir o ’ zbek tilidagi ilk nazariy qo ’ llanma bo ’ lgan, Ahmad Taroziyning “Funun ul - balog’a” (“Yetuklik ilmlari”) asari kirish qismdan tashqari 5 qismdan iborat: 1-qismda: she’rning g ’ azal, qasida, qit’a, ruboiy, masnaviy, musammat, mustazod, fard va boshqa turlariga keng ilmiy izoh beriladi; 2-qismda : qofiya va radif masalalari o ’ rganilib, qofiya she ’ rning asosiy ekanligi, qofiyasiz she ’ r bo ’ lishi mumkin emasligi ta ’ kidlangan; 3-qismda : badiiy tasvirning tarse’, tashbeh, iyhom, irsoli masal, tazmin, istiora, laff-u nashr, radd ul-matla singari 97 turi turkiy va forsiyzabon shoirlar asarlaridan olingan parchalar asosida tushuntirib berilgan; 4-qism: hajm jihatdan asarning asosini tishkil etib, u aruz vazni tahliliga bag’ishlangan. Taroziy aruzni o ’ zbek tilidagi she ’ riyat bilan bog ’ lab, bahrlar sonini 40 taga, uning tarmoqlari sonini 366 taga yetkazgan. Aruzning 120 dan ortiq turi izohlangan bu qismning ancha varaqlari urinib, bir qancha so’zlar o’chib ketgan; 5-qism : Sharq she’riyatining muammo janriga bag’ishlangan (bu qism yo ’ qolgan). Ahmad Taroziyning ushbu asari yana shunisi bilan ahamiyatliki, unda shu paytgacha nomlari bizga nomalum bo ’ lgan, turkiy tilda ijod qilgan Muhammad Temur Bug’o, Hoji Aqcha Kindiy, Bu Nasaq, Qutbiddin Saroiy, Bu Siyoqa, Jaloliy, Shams Qisoriy hamda forsiyda yozgan Sayfiddin Isfarangiy, Mavlono Sayfiddin, Imom Umid Kamoliy, Imom Ziyovuddin Forsiy, Jalol Samarqandiy kabi shoirlar eslatilib, ularning asarlaridan parchalar keltirilgan. "Funun ulbalog ’ a"ning yagona qo’lyozma nusxasi Angliyaning Bodlean kutubxonasida saqlanadi. Ana shu nusxaning faksimilesi asosida "Funun ulbalog ’ a" hozirgi o ’ zbek 2 Orzubekov R . “ O ’ zbek lirik sheriyati janrlari ”. Fan. T ., 2006-yil, 236-38- betlar. 5

yozuvida nashr etildi. ("O ’ zbek tili va adabiyoti" jurnali, 2002 y., 1—6son; 2003 y., 1—3son). Birinchi qism sharq she’riyatida, xususan, XV asr o’zbek adabiyotida iste’molda bo’lgan she’r turlari (janrlarning) ilmiy tarifiga bag’ishlangan. Shayx Ahmad bu o’rinda, turkiygo’y shoirlarning ijodiy tajribasidan kelib chiqib she’rning o’n turini tan oladi. Shuningdek, bu turlarga ta’rif berishni, ularni she’riy namunalar bilan izohlashni o’z oldiga vazifa qilib qo’yadi: “Bilgilkim, majmui’ shuaro istilohida she’rning aqsomi (qismlari) ul kim mo’tabardur o’n nav kelubdur: qasida, g’azal, qit’a, ruboiy, masnaviy, tarje’, musammat, mustazod, mutavval, fard”. Shundan so`ng, u she’r turlarining mazmuni va uslubiga qarab yana bir necha xillarga bo`lishni izohlaydi. U bu haqda yozadi: “… va bu o’n nav she’rkim zikir qilduk, har qaysida agar Tangri azza va jallaga (Xudoga olqish sano aytish) hamd etsalar oni tavhid derlar; va agar Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vassallam bas qilsalar na’t derlar; Agar tangri Hazratimda tazarru qilsalar munojot (Ollohga nola, iltijo) o`qurlar. Va Xulof oyi Roshiddinni manoqib va manqabat derlar. Agar salotin yo umaro va nazarru o`qusalar madh va mithat va tamadduq o`qusalar va agar o`lgan kishini zikr qilsalar marsiya derlar. Agar kimarsani nafrin qilsalar hajv mazammat derlar. Va agar hazil qilsalar mutoyiba derlar… ” 3 deb yozadi. Birinchi qism sharq she’riyatida, xususan, XV asr o’zbek adabiyotida iste’molda bo’lgan she’r turlari (janrlarning) ilmiy tarifiga bag’ishlangan. Shayx Ahmad bu o’rinda, turkiygo’y shoirlarning ijodiy tajribasidan kelib chiqib she’rning o’n turini tan oladi. Shuningdek, bu turlarga ta’rif berishni, ularni she’riy namunalar bilan izohlashni o’z oldiga vazifa qilib qo’yadi: “Bilgilkim, majmui’ shuaro istilohida she’rning aqsomi (qismlari) ul kim mo’tabardur o’n nav kelubdur: qasida, g’azal, qit’a, ruboiy, masnaviy, tarje’, musammat, mustazod, mutavval, fard”. Shundan so`ng, u she’r turlarining mazmuni va uslubiga qarab yana bir necha xillarga bo`lishni izohlaydi. U bu haqda yozadi: “… va bu o’n nav she’rkim zikir qilduk, 3 Ahmad Taroziy “Funun ul-balog’a”// : O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 2002, 2003 y sonlari 6

har qaysida agar Tangri azza va jallaga ( Xudoga olqish sano aytish) hamd etsalar oni tavhid derlar; va agar Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vassallam bas qilsalar na’t derlar; Agar tangri Hazratimda tazarru qilsalar munojot (Ollohga nola, iltijo) o`qurlar. Va Xulof oyi Roshiddinni manoqib va manqabat derlar. Agar salotin yo umaro va nazarru o`qusalar madh va mithat va tamadduq o`qusalar va agar o`lgan kishini zikr qilsalar marsiya derlar. Agar kimarsani nafrin qilsalar hajv mazammat derlar. Va agar hazil qilsalar mutoyiba derlar… ” 4 deb yozadi. Bar lavhivujudi nuqtai sahv Aftodi mavohiru muqaddam. Dar fotiha hurufi nomat Maktubi xosu ismi a’zam. E’lomu malak turo musallam. Bar go’shai qasri tu himomi Xond ing’azalu baho tarannum. K-ey xasta dilamba novakig’am Barjasta diloni xesh ar ham.” (1-band: olam – odam, sahv- muqaddam, nomat- a’zam, musaxar- musallam, hilomi –tarannum, g’am- ham;) Az turaitu ba ruyho chin, V-z obroyi tu ba pushtaho ham Oshuftagi, ki zi zulfi tu besh, Komi dilam az dahoni tukam, Karda qalamat chu tig’ dar fath Bo kasri muxolifatturo zam. Dar jonu dil aduvi noqis G’amxoni mazoif ast mudg’am Bo ayni atostayni jism, Chun chashmai mum pahlun yam 4 Ahmad Taroziy “Funun ul-balog’a”// : O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 2002, 2003 y sonlari 7

V-ey bo karmami tu xushu lab yam, V-az bahri kafat g’umamro g’am. (2-band: chin-xam, besh –kam; fath-zam, noqis- mudg’am, jism –yam, yam-g’am) Shayx Ahmad Taroziy bu asarida turli she’r turlari san’atlar bo’yicha ko’plab fors-tojik shoirlari, xususan, Kamol Xo’jandiy she’rlaridan juda ko’p namunalar keltirgan. Bu o’rinda Ahmad Taroziy Kamol Xo’jandiy ijodiga befarq bo’lmaganligini, uning nomini “Madan ul-latoyif” (“Madanlarning eng latifi”) deb ta’riflagani orqali ham anglab olishimiz mumkin. Shuningdek, bu davrda Kamol Xo’jandiy she’rlari butun Movaraunnahrda mashhur bo’lib, keng tarqalgan va sevib mutola qilingan bo’lishi mumkin. Shunisi e’tiborliki, Ahmad Taroziy fors – tojik shoirlarinig ijod namunalarini mukammal o’rganganligi, jumladan, Kamol Xo’jandiyning o’zbekcha she’rlardan namunalar keltirganligi taqsinga sazovordir. Ahmad Taroziy tarje’bandning to’rtinchi va beshinchi turlari xususida: “tortichi tur ulkim har bandi alohida qofiya birla kelur va tarje’bantlari barcha bir qofiyada kelur. Netakkim, tarje’bantlarini jam etsa bir band bo’lur va tarje’bantlarining avvalg’i misrainda qofiya bo’lmas: 1-band Tarje’ bayti: Joni ko’ngul o’rtadi firoqing Andozadin oshti ishtiyoqing” 2-band tarje’ bayti: Furqatda g’ubor tutti ko’zni Qo’y bu ko’zim uzra bir ayoqing … va beshinchi qism ulkim har bandning qofiyasi bir tariqa bo’lur va tarje’ baytlari taqe’ har biri alohida qofiya birla kelur va muqarrar qilmaslar. Va bu qismda marsiya va math ayturlar.” deb yuqorida keltirilgan Ulug’bek Mirzo haqidagi qasidadan 2-band keltirilgan. Rahmonqul Orzibekov “O’zbek lirik she’riyati janrlari” kitobida Atoulloh Husayniyning “Badoe ul-sanoe”, Rashidin Votvotning asaridagi fikrlariga tayanib tarje’bandning arab she’riyatida paydo bo’lganligini unga xos belgilarni tarje’ 8

ishlatishning poetik asarda tutgan g’oyaviy, estetik o’rnini aniq ko’rsatib o’tadi. “Tarje’ lug’atda “aylantirmoqdur” tarje’ andin iborat turkim, bir ma’noni qaytarib zikr qilurlar…va o’shancha uni takrorlar. Bu arab fusaxosining urfidur, ammo ajam shuarosi nazdida andog’durkim band-band qilib ayturlar, har bandi besh bayt va andin ortuqdur; to o’ngacha bo’ladur har bandning qofiyasi o’zga bandnikidan farq qilur, har band tugaganda bir begona bandni, baytni keltirib o’zga bandga o’tarlar va ul begona baytni tarje’band derlar. Bu bayt uch navdur. Yo bir bayt bo’lib,band oxirida aynan o’shal baytni takrorlar, yo turli baytlar bo’lib, har birining o’ziga xos qofiyasi bo’lur, yo baytlar bir qofiyadava tarje’bandning baytlari miqdorida bo’lurkim, begona baytni yig’salar o’zga bir band bo’lur.Bazilar oxirgi navni takiband derlar”. 5 Demak, tarje’bandning miqdorini tanlab olingan mavzuining ko’lami, g’oyaviy mazmun va lirik qahramon kechinmalarining qanaqaligi belgilaydi. Ahmad Taroziy “Funun ul-balog’a” asarida lirik turlarning musammat shakillari haqida:“ Musammat besh turlik bo’lur: musammati murabba, musammati musamman, musammati musaddas, musammati muxammas, musammati muashshar ”, - deb keltiradi. Musammatlarning murabba’ shakli xususida: “Ammo musammati murabba’ aning tek bo’lurkim, she’rni to’rt qisim qilurlar. Uch qismning oxirinda saj’ rioyat qilubdur. To’rtinchi qismda qofiya keltirurlar. Misolu bu: Ey orazi rashk-i qamar, zulfing g’amida har sahar Chin-u Xo’tanda mushk-i tar oshufta-u shaydo bo’lur. Har lahza ey moh-i Xo’tan bo’lsang xiromon dar chaman, Faryodu nolish yuz tuman har go’shadin paydo bo’lur.” Yuqoridagi keltirilgan murabba’da quydagicha ma’no zikr etilgan: ey yuzi oyning rashkini keltiradigan zebo, men soching iforidan har tong g’amdaman. Zulfingdan taralayotgan mushkdan Chin va Xo’tan ahli izingga oshufta va shaydo bo’libdir. Ey Xo’tan oyi, har lahza chamanda xiromon qilmasang, har go’shada faryod va nolish yuz marta ortib boradi. 5 Orzibekov R. O’zbek lirik sheriyati janrlari. Fan. Toshkent-2006, 235-236 bet 9

Musammati muxammas besh misra bo’lishi va to’rtinchi misraning oxirida sab’ qilinishi (rang berib, bezab), beshinchi misrada asl qofiyaga ruju’ qilinishi aytib o’tilgan. Masalan, G’amzang o’qina qildi sipar huri pari jon, Ko’k ahli bo’lur ko’rsa qoshing yosini qurbon. La’ling g’amida ko’zdin oqar shomi sahar qon, Bu javru jafokim, qiladur jonima hijron, O’lmak bu tiriklikdin o’libtur manga oson. Musammati musaddas besh misrada saj’ saqlanib, oltinchi misrada boshqa qofiya keltirish mumkin. Ahmad Taroziy musammatning musamman turi xususida “… she’rni sakkiz qism qilurlar. Yetti qismini musabba’ qilib, sakkizinchi qismida asl qofiyaga kelurlar. Misoli bu shakl: Chu qilding ixtiyori ishq, ey dil, Ko’zing och, kel o’zinga bo’lma g’ofil. Padid ermas chu bu daryoga bu sohil, O’zing sen avvalo o’zinga xoyil, Erur bu ishq ishi bisiyor mushkil, Ki tarki jon erur avvalgi manzil, Alarkim qildilar maqsud hosil, Qadam o’rniga avval qo’ydilar bosh.” Bu o’rinda musammanning yettinchi misrasigaga qadar murabba’ shaklida qofiyalanib, sakkizinchi misrada asosiy qofiyaga o’tilgan. Bunda esa she’rning ta’sirchanligi oshgan. Xullas, lirikaning mussammat turlari badiiy adabiyotda yangi shakillar imkoniyatlar qidirishga, g’azal doirasidan chetga chiqib his-tuyg’ularni kengroq ifodalashga, turli badiiy lavhalar, obrazlar yaratishga intilish mahsuli sifatida yuzaga kelib poetik janrlar qatorini boyitdi desak mubolag’a bo’lmaydi. Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asarida o’zbek mumtoz she’riyati janrlari xususan, kichik lirik janrlar xususida ham so’z yuritgan. Jumladan, o’sha 10

davr she’riyatining mo’jaz janrlari sanalmish qit’a, ruboiy, fard kabilar haqida ham ma’lumot keltiradi. Masalan, qit’ani avvalgi misrasida qofiya bo’lmaydi va ikki baytdan iborat bo’ladi degan holda Mavlono Lutfiy, Ibn Yamin, Xoji Kindiy, Mirzo Boysung’ur kabi turkiygo’y shoirlarning qit’alaridan namunalar keltiradi Xususan, Ahmad Taroziyning zamondoshi bo’lmish Xoji Aqcha Kindiyning qit’asidan namuna keltirgan: Mushkdur ul zulf umri daroz, Yo bo’libtur umri tor-tor. Qildi-ar qilsa qalam naqqoshi Chin, Ul qachon og’zing bikin tor-tor. Ahmad Taroziy asarda lirikaning yana bir mo’jaz janri bo’lmish fardlarni ham keltirib o’tadi. “Fard ikki misra bo’lur avvalgi misrasida qofiya bo’lmas. Misoli bu tarz: Bordur umidimki Sa’d etgaylar emdi tole’im Baski yalqitti falak ahlini avg’onim mening.” Ahmad Taroziyning fard xususidagi qarashlari mumtoz she’riyatimizga bir muncha mos keladi. Shu sababli Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Zahriddin Muhammad Bobur bunga alohida to’xtalmagan. Ahmad Taroziy asarda ruboiy janri xususida ham so’z yuritib, “Ruboiy to’rt misra bo’lur, avvalgi, ikkinchi va to’rtinchi misralarida qofiya keltirurlar; uchinchi misra ixtiyordur. Agar qofiya keltursalar ruboiy musarraf derlar” deb aytib o’tadi va o’zining ruboiylaridan namuna keltiradi: Husnungiz shaminajon parvonadur, Zulfingizga aqlu dil devonadur. Chunki jodu ko’zlaring mastonadur, Ul sabotin manzilim g’amxonadur. Alisher Navoiy ham turkiy she’riyatda “ruboiya” atamasini qo’llaydi. “Mezon ul-avzon” asrida esa ruboiyni “du baytiy” va “tarona” 6 deb ataydi. 6 A. Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar 14-tom. T., 1967, 157-bet 11

Alisher Navoiyning fikrlarini Zahriddin Muhammad Bobur o’zining “Muxtasar” asarida yanada rivojlantiradi. “Bilgilki ruboiykim dubaytiy va tarona ham derlar…” 7 degan holda uning vaznini belgilaydi. Ahmad Taroziy ruboiyni hosi (hissiy) va musarraf (tarona) navlari haqida so’z yuritish bilan birga, ruboiyning yana bir turini keltiradi: “Va ruboiyning yana bir na’vei ta’qe bo’lur oni mujannas derlar. Aningdek bo’lurkim ruboiyning qofiyasinda tajnis rioya qilurlar va bu turk shoirlarining ixtirosidur. Muni turklar tuyug’ derlar”deb XV asr birinchi yarmida ijod qilgan Muhammad Temur Bug’ro, Xoji Aqcha Kindiy kabi shoirlarning mujannaslaridan namunalar keltiradi: “Bergil ey siminzaqan, ilik manga, Necha yoshi bo’lg’udsan? Ilik manga Dardingiz darmoni jonimdur mening Saqinurlar bilmagan ilik manga” (Bu tuyuqda birinchi misradagi “ilik” - qo’l ma’nosini; ikkinchi misradagi “ilik”- aytmoq ma’nosini, to’rtinchi misradagi “ilik”- el, xalq ma’nosidadir.) Ahmad Taroziy keltirgan tuyuq – mujannas va ruboiy janrlari xususidagi to’laroq va aniq ma’lumotlarni Alisher Navoiyning va Zahriddin Muhammad Boburning ilmiy asarlari orqali bilishimiz mumkin. Bu o’rinda Alisher Navoiy va Bobur tuyiq janrini Ahmad Taroziy singari turklarga xos janr sifatida tilga oladi. Alisher Navoiy “Mezon ul –avzon” asarida tuyuq janrining xususiyatlarini bir qator shoirlarning ijod namunalari orqali Tahlil etadi: “Va yana turk ulisi bataxsis Chig’atoy xalqiaro shayx avzonikim (ayniqsa) mashhur vaznlar alar suridlarini (qo’shiqlarini) ul vaznlar bilan yasab majolisda ayturlar. Birsi tuyug’durkim, ikki baytqa muqarrardur va say qilurlarkim tajnis aytilg’ay va ul vazn ramali musammani maqsurdur.” 8 Zahriddin Muhammad Bobur ham Alisher Navoiy fikrlariga yondosh tarzda “Muxtasar” asarida tuyuqni alohida janr sifatida tahlil qiladi. 7 Z.M.Bobur. Muxtasar. T., 1971 y, 69-71-bet 8 A. Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar 14-tom. T., 1967, 157-bet 12

Mo’g’il xonlari va sultonlari adabiy majlislarida, she’riy aytishuvlarda tuyuqlardan foydalanishlarini xabar beradi. U tuyug’ necha navdur? Degan savolni qo’yib, javob tarzda misrada qofiya ishlatiladigan a-a-b-a shaklida qofiyalanadigan turidan tashqari, olti xil turini sanab o’tadi. Ularning har birini turkiygo’y shoirlarning ijod namunalari orqali izohlaydi. Demak, Ahmad Taroziy ruboiyning bir turi deb qaragan tuyuq- mujannaslar Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Zahriddin Muhhamad Boburning “Muxtasar” asarlarida turklarga xos bo’lgan tuyuq janri alohida janr sifatida navlarga ajraladi. Bir janr, ya’ni tuyuq janri haqida ikki xil qarashning paydo bo’lishi, Alisher Navoiy va Z.M.Bobur o’z asarlarida tuyuqni mustaqil janr sifatida keltirishganligi,Ahmad Taroziy esa tuyuqga ruboiyning bir turi sifatida munosabat bildirishi bu ijodkorlarning janrga turlicha yondoshganliklaridan dalolatdir.Ahmad Taroziyning tuyuqga ruboiyning bir turi deb munosabat bildirishining boisi shundaki,Taroziy Qays Roziy singari Jumladan, ruboiy va tuyuq janrlari to’rt misradan tashkil topadi. Shuningdek, qofiyalanish tizimi ham bir xil bo’ladi, ya’ni a-a-b-a yoki a-a-a-a tarzda. Ahmad Taroziy shu jihatlarni e’tiborga olgan holda tahlil etgan bo’lishi mumkin. Alisher Navoiy ham turkiy she’riyatda “ruboiya” atamasini qo’llaydi. “Mezon ul- avzon” asrida esa ruboiyni “du baytiy” va “tarona” 9 deb ataydi. Alisher Navoiyning fikrlarini Zahriddin Muhammad Bobur o’zining “Muxtasar” asarida yanada rivojlantiradi. “Bilgilki ruboiykim dubaytiy va tarona ham derlar…” 10 degan holda uning vaznini belgilaydi. Ahmad Taroziy ruboiyni hosi (hissiy) va musarraf (tarona) navlari haqida so’z yuritish bilan birga, ruboiyning yana bir turini keltiradi: “Va ruboiyning yana bir na’vei ta’qe bo’lur oni mujannas derlar. Aningdek bo’lurkim ruboiyning qofiyasinda tajnis rioya qilurlar va bu turk shoirlarining ixtirosidur. Muni turklar 9 A. Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar 14-tom. T., 1967, 157-bet 10 Z.M.Bobur. Muxtasar. T., 1971 y, 69-71-bet 13

tuyug’ derlar”deb XV asr birinchi yarmida ijod qilgan Muhammad Temur Bug’ro, Xoji Aqcha Kindiy kabi shoirlarning mujannaslaridan namunalar keltiradi: “Bergil ey siminzaqan, ilik manga, Necha yoshi bo’lg’udsan? Ilik manga Dardingiz darmoni jonimdur mening Saqinurlar bilmagan ilik manga” (Bu tuyuqda birinchi misradagi “ilik” - qo’l ma’nosini; ikkinchi misradagi “ilik”- aytmoq ma’nosini, to’rtinchi misradagi “ilik”- el, xalq ma’nosidadir.) Ahmad Taroziy keltirgan tuyuq – mujannas va ruboiy janrlari xususidagi to’laroq va aniq ma’lumotlarni Alisher Navoiyning va Zahriddin Muhammad Boburning ilmiy asarlari orqali bilishimiz mumkin. Bu o’rinda Alisher Navoiy va Bobur tuyiq janrini Ahmad Taroziy singari turklarga xos janr sifatida tilga oladi. Alisher Navoiy “Mezon ul –avzon” asarida tuyuq janrining xususiyatlarini bir qator shoirlarning ijod namunalari orqali Tahlil etadi: “Va yana turk ulisi bataxsis Chig’atoy xalqiaro shayx avzonikim (ayniqsa) mashhur vaznlar alar suridlarini (qo’shiqlarini) ul vaznlar bilan yasab majolisda ayturlar. Birsi tuyug’durkim, ikki baytqa muqarrardur va say qilurlarkim tajnis aytilg’ay va ul vazn ramali musammani maqsurdur.” 11 Zahriddin Muhammad Bobur ham Alisher Navoiy fikrlariga yondosh tarzda “Muxtasar” asarida tuyuqni alohida janr sifatida tahlil qiladi. Mo’g’il xonlari va sultonlari adabiy majlislarida, she’riy aytishuvlarda tuyuqlardan foydalanishlarini xabar beradi. U tuyug’ necha navdur? Degan savolni qo’yib, javob tarzda misrada qofiya ishlatiladigan a-a-b-a shaklida qofiyalanadigan turidan tashqari, olti xil turini sanab o’tadi. Ularning har birini turkiygo’y shoirlarning ijod namunalari orqali izohlaydi. Demak, Ahmad Taroziy ruboiyning bir turi deb qaragan tuyuq- mujannaslar Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Zahriddin Muhhamad Boburning “Muxtasar” asarlarida turklarga xos bo’lgan tuyuq janri alohida janr sifatida 11 A. Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar 14-tom. T., 1967, 157-bet 14

navlarga ajraladi. Bir janr, ya’ni tuyuq janri haqida ikki xil qarashning paydo bo’lishi, Alisher Navoiy o’z asarlarida tuyuqni mustaqil janr sifatida keltirishganligi,Ahmad Taroziy esa tuyuqga ruboiyning bir turi sifatida munosabat bildirishi bu ijodkorlarning janrga turlicha yondoshganliklaridan dalolatdir.Ahmad Taroziyning tuyuqga ruboiyning bir turi deb munosabat bildirishining boisi shundaki,Taroziy Qays Roziy singari she’r janrlarini belgilashda vaznni asosiy me’zon deb hisoblamaydi.Navoiy esa, aksincha she’r navini vaznga qarab belgilaydi.Taroziy tuyuqni ruboiyning bir turi sifatida qarqshiqa sabab shundaki, ruboiy va tuyuq janrlari to’rt misradan tashkil topadi. Shuningdek, qofiyalanish tizimi ham bir xil bo’ladi, ya’ni a-a-b-a yoki a-a-a-a tarzda. Ahmad Taroziy shu jihatlarni e’tiborga olgan holda tahlil etgan bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, “Funun ul- balog’a”da alohida nav sifatida tahlil etilgan mustazodni ham Navoiy vazniga ko’ra turk ulusi orasida keng tarqalgan qo’shiq sifatida taqdim etadi.Navoiy aynan turk ulusiga xos deya ta’kidlagan mustazodga Taroziy o’z risolasida forsiy misol keltiradi: Ey ro’yi tu oftob, ey sho’x chu mug’, Dar dasti chunun shavi darig’ ast darig’. Chun tu gavhare. Bo in hama husni lutfi qadri tu bidon, Mulikist ba dast omada be zahmati tig’, Sog’ari javhari. III. Xulosa Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari turkiy tildagi adabiyotning nazariy masalalari bo’yicha ilk mukammal qo’llanma bo’lishi bilan birga she’riy tazkira xarakteridagi bir asar hamdir. Ahmad Taroziy turkiygo’y shoirlar va fors- tojik shoirlari ijodini juda yaxshi bilgan. Ularning asarlarini eng mukammal va mo’tabar qo’lyozma nusxalaridan foydalangan. Ahmad Taroziy Kamol Xo’jandiyning nafaqat forsiy balki, turkiy tildagi she’rlaridan ham namunalar keltirishi tahsinga sazovordir. Chunki shu paytrgacha Kamol Xo’jandiyning turkiy 15

tilida ham she’r yozgani bahsli, bo’lib E. Shodiyevgina bu masalaga ijobiy qarar edi. Ahmad Taroziyning “Funun ul- balog’a” asari bir qancha ijodkorlarning hayoti va ijodiy jarayonlaridagi tushunmovchiliklarga aniqlik kiritdi. Xususan, Ahmad Taroziy Mavlono Lutfiyning g’azallariga murojad qilar ekan, “Lutfiy shoshiy” “Shoshlik (toshkentlik) Lutfiy” deya aytib o’tadi. Ushbu asar adabiyotshunoslarga ma’lum bo’lmagan paytgacha Lutfiyni hirodlik deb bilar edilar. XV birinchi yarmida yashab ijod etgan nomdor shoirlardan biri- Sakkokiyning hayoti va adabiy faoliyati haqida Ahmad Taroziyning “Funun ul – balog’a”si uning yashagan davri, adabiy faoliyati va XV asr adabiy hayotida tutgan o’rni hususida birmuncha ma’lumot beradi. Shayx Ahmad Taroziy shoirni “Majja’ ul- aql”, ”Zahir ul- mutaaxxirin”,deb ulug’laydi. Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul –balog’a” asari sirasida o’zbek adabiyotida yangi shoirlarning nomlari, asarlari bilan boyib, koopgina ilmiy muommolar o’zining yechimini topdi. Ushbu asar orqali biz qo’limizdagi qo’lyozmalarda bo’lmagan Sakkokiyning bir necha baytlari, bir ruboiysi bilan tanishishga muyassar bo’ldik: Misoli digar Movlono Sakkokiy aytur: Gul yuungni ko’rsa bulbul dar chaman, Kechib o’z savdosidin, bo’lg’ay chu man. Lablaringga teng tutar o’zni aqiq, Bilmasu behuda so’zlar ul Yaman. Bu uning o`zbek adabiyotshunoslik ilmi taraqqiyotiga qo`shgan katta hissasi edi. Ahmad Taroziy nafaqat adabiyotshunos olim, balki o`z davrining taniqli shoiri ham bo`lgan. Uning ushbu asarida bir nechta g`azallaridan, Ulug`bek Mirzoga bag`ishlangan 3 ta qasidasidan (yuqorida zikri o`tgan) ba`zi baytlar keltirilgan . Ahmad Taroziyning “Funun ul- balog’a” asaridagi lirik janrlar haqidagi fikrlari turkiy tildagi adabiyotshunoslik sohasidagi dastlabki nazariy qarashlar sifatida qimmatlidir. Adabiyotlar ro’yhati: 16

1. Ahmad Taroziy. Funun ul-balog’a // O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 2002, 2003 y sonlari. 2. Orzubekov R. O’zbek lirik sheriyati janrlari. Fan. T., 2006 y, 236-38- b. 3. Z.M. Bobur “Muxtasar”. T., 1971 y, 69-71-b. 4. A. Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar 14-tom. T.,157-b. 5. Hayitmetov A., Mirzayev T. Olimning noyob tuhfalari. //O’zbek tili va adabiyoti, 1993 y, 5-6-sonlar. 6. Atoulloh Husayniy. Badoiy us– sanoe. Т .: G’.G’. NAS, 1981. 12-34- betlar. 7. Qarang: O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 2002 -yil 1-son 70-86 betlar. 8. Qarang: O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 2002 -yil 2-son 77-89 betlar. 17

O'xshashlar

Haydar Xorazmiy ijodida doston janri

Nosiruddin Burxonuddin Rabg’uziyning “Qisasi Rabg’uziy” asarida nazmiy parchalarning ahamiyati

Qadimgi turkiy adabiyot va folklorning o’zaro munosabati

Abdurahmon Jomiy gʻazaliyoti

Abdurahmon Jomiy Navoiy nigohida