Yomg‘ir chuvalchanglarining bioekologik xususiyatlari - Zoologiya - Diplom ishlar

Yomg‘ir chuvalchanglarining bioekologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1044.572265625 KB

Ko'chirib olish

Yomg‘ir chuvalchanglarining bioekologik xususiyatlari

Kirish.........................................................................................................................3 I BOB. YOMG‘IR CHUVALCHANGLAR FAUNASINI O‘RGANILISH TARIXI……………………………………………………………………………6 II BOB. YOMG‘IR CHUVALCHANGLARINING BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI……………………………………………………………….12 2.1.Yomg‘ir chuvalchanglarining anatomo-morfologik tavsifi……………12 2.2.Yomg‘ir chuvalchanglarining ko‘payishi, rivojlanishi va biogumus tarkibi……………………………………………………………………….15 2.3.Tadqiqot materiallari va metodlari………………………......................17 III.BOB.YOMG‘IR CHUVALCHANGLARINING TAKSONOMIYASI VA ANATOMO-MORFOLOGIK TAVSIFI…………………………………………20 3.1.Yomg‘ir chuvalchanglarining ekologik xususiyatlari…………………44 3.2.Yomg‘ir chuvalchanglarining tuproqda vertikal taqsimlanishi………..48 3.3.Yomg‘ir chuvalchanglarining regeneratsiyasi………………………….50 XULOSALAR...............................................................................................52 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI......................................53 2

KIRISH Yomg‘ir chuvalchanglari tuproq jonivorlari biomassasining asosiy qismini tashkil etadi. Ularning 1m 2 maydondagi soni ayrim ekosistemalarda 500 tagacha yetadi. Yomg‘ir chuvalchanglarining tuproq hosil bo‘lishidagi va uning tabiiy hosildorligini saqlab qolishdagi ahamiyati ekologiya, zoologiya, tuproqshunoslik va dehqonchilikga doir ko‘pchilik manbalarda keng yoritilgan. XIX asrning oxirida Ch. Darvin: «Omoch inson ixtiro qilgan eng qadimgi va eng muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mehnat qurollaridan biridir, ammo ungacha yomg‘ir chuvalchanglari tuproqqa ishlov berib kelgan va hamma vaqt ishlov berib kelishaveradi», deb yozgan edi. Chuvalchanglarning faoliyati natijasida o‘simlik qoldiqlari tuproqning chuqur qatlamlariga o‘tib qoladi, tuproq yumshab, unga suv va havo o‘tishi yaxshilanadi. Tuproq aeratsiyasining yaxshilanishi tufayli, organik moddalarning aerob parchalanish jarayoni tezlashadi. Bundan tashqari yomg‘ir chuvalchanglari ichagidagi polimerizatsiya jarayonida organik moddalarning parchalanishidan gumin kislotalar hosil bo‘ladi. Bu kislotalar mineral komponentlar bilan birga kompleks birikma gumusni hosil qiladi. Chuvalchanglar jig‘ildonida joylashgan bezlar ajratib chiqaradigan maxsus moddalar, tuproqning kislotalik reaksiyasini neytrallash xususiyatiga ega. Chuvalchanglar tuproqni ichagi orqali o‘tkazib, uni 10-15 foiz gumusli mayda donodor koprolitlar holida chiqaradi. Bunday koprolitlar ichida mikroorganizmlar yaxshi rivojlanadi. Ular ichagida yashaydigan ammonifikatsiya bakteriyalari esa azotli organik moddalarni ammiakgacha minerallashtiradi. N.A. Dimo (1938) O‘zbekiston sharoitida yomg‘ir chuvalchanglarining faoliyatini o‘rganib, 1 m 2 maydondagi tuproqda o‘rtacha 150 ta chuvalchang bo‘lishini hisoblab chiqqan. Uning ko‘rsatishicha chuvalchanglar yil davomida tuproq yuzasiga 20 t koprolit ishlab chiqaradi. Yomg‘ir chuvalchanglari tuproqdagi o‘simlik qoldiqlarining chirishini tezlashtirishi ham ma’lum. T.S. Vsevolodova-Perel va b. (1995) tadqiqotlarida yomg‘ir chuvalchanglari ishtirokisiz o‘rmon to‘shalmasidagi o‘simlik 3

qoldiqlarining chirishi 2-3 martaga sekinlashganligi aniqlangan. Bir qancha tadqiqotchilar mevali daraxtlar, arpa, bug‘doy va boshqa o‘simliklarning hosildorligiga yomg‘ir chuvalchanglari ijobiy ta’sir ko‘rsatishini aniqlashgan (Atlavinite, 1975, 1990; Raxmatullayev, 2004). O‘zbekiston hududlarida yomg‘ir chuvalchanglarining hayotini o‘rganish ustidagi dastlabki tadqiqotlar XX-asrning 30 yillarida A.L. Brodskiy , 40 yilardan so‘ng R.A. Alimjanov tomonidan o‘tkazilgan. Bu hayvonlarning O‘rta Osiyo respublikalarida tarqalishi to‘g‘risida B.V. Valiaxmedov (1962); T.S. Perel (1979); A.Y. Raxmatullayev (2009); W. Michaelsen (1900) va boshqa tadqiqotchilarning ishlarida ma’lumotlar beriladi. Dehqonchilik mahsulotlarini ko‘paytirish muammosi, dehqonchilikni rivojlantirish va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashni to‘la-to‘kis amalga oshirishni, kimyoviy preparatlardan kengroq foydalanishni talab qiladi. Ammo bu tadbirlar tuproqlarning ifloslanishi va zichlashuviga, pirovard natijada ularning agrokimyoviy xususiyatlarini yomonlashuviga olib keladi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun tuproqlarning tabiiy «melioratorlari» bo‘lgan jonivorni o‘rganish va ulardan samarali foydalanish tadbirlarini ishlab chiqish zarur. Hozirgi davrda yomg‘ir chuvalchanglarini tadqiq qilish ishlari jahonning deyarlik barcha mamlakatlarida olib borilmoqda. O‘zbekiston hududida yomg‘ir chuvalchanglari ustida O‘zR FA zoologiya instituti, O‘zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent davlat agrar Universiteti, Toshkent davlat pedagogika Universiteti, Qarshi davlat pedagogika Universiteti olimlari tomonidan tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida bog‘dorchilik va sabzavotchilik mahsulotlarini yanada ko‘paytirish, paxta hosildorligini oshirishga juda katta e’tibor berilmoqda. O‘zlashtirishga yaroqli bo‘lgan qo‘riq yerlar maydonining tobora kamayib borayotgan va suv resurslari cheklangan hozirgi davrda tuproqlarning melorativ holatini yaxshilash orqali uning unumdorligini oshirish qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qoladi. Bu borada in qazib tuproqni yumshatadigan, uni aralashtirib, organik qoldiqlarning 4

parchalanishini tezlashtiradigan yomg‘ir chuvalchanglaridan foydalanish e’tiborga loyiqdir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari . Mazkur ishning maqsadi yomg‘ir chuvalchanglarining bioekologik xususiyatlarini o‘rganishdan iborat bo‘lib, buning uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: -yomg‘ir chuvalchanglarini anatomo-morfologik xususiyatlarini o’rganish; -yomg‘ir chuvalchanglarining bioekologik xususiyatlarini o’rganish; -yomg‘ir chuvalchanglarining tuproqda vertikal taqsimlanishi o’rganish; -yomg‘ir chuvalchanglarining regeneratsiyasini o’rganish. Ishning ilmiy ahamiyati . O‘zbekistonda uchraydigan yomg‘ir chuvalchanglarini 21 turining anotomo-morfologik xususiyatlari o‘rganildi. Yomg‘ir chuvlchanlari turlariga qarab turli vaqt oralig‘ida umr ko‘rishi, Tuproq harorati 21 C 0 , namligi 60 foizdan yuqori bo‘lganda ular pillaga 4 tadan 20 donagacha tuxum qo‘yib ko‘payashi aniqlandi. Yomg‘ir chuvalchanglari tuproq qatlamlarida tarqalishiga qarab 3 ta ekologik guruhga bo‘linishi, 1 tuproq yuzasida yoki to‘shalmada yashaydigan gemiedafon turlar 2 tuproq va to‘shalma (gumus) da yashaydigan turlar, 3. tuproqning chuqur qatlamlarida in qurib yashaydigan euedafon turlarga bo‘linadi. Yomg‘ir chuvalchanglarining regeneratsiyasi ular hayoti uchun eng muhim organlari joylashgan oldingi bosh qismi hisobidan sodir bo‘lishi, tanasining keyingi qismi esa, to‘liq regeneratsiya xususiyatiga ega bo‘lmasligi aniqlandi. Ishning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishining materiallari Biologiya kafedrasi qoshidagi «Biolog» to‘garagida ma’ruza qilingan. Ishning tuzilishi va hajmi . Bitiruv malakaviy ishi, 3 bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Matni 5 2 sahifa, 1 ta jadval va 11 ta rasm kiritilgan. Adabiyotlar ro‘yxatida esa 21 nomdagi adabiy manbalar qayd etilgan. Muallif ushbu bitiruv malakiviy ishni bajarishda va tayyorlashda ko‘rsatgan yordamlari uchun b.f.n. A.Raxmatullayev va Biologiya kafedrasi professor- o‘qituvchilariga o‘z minnatdorchiligini bildiradi. 5

I BOB. YOMG‘IR CHUVALCHANGLARINI O‘RGANILISH TARIXI Yomg‘ir chuvalchanglarining tuproq hosil bo‘lishi va uning hosildorligini saqlab qolishda muhim ahamiyatga ega ekanligini ilk bor 1837 yilda Ch. Darvin fanga ma’lum qilgan edi. Keyinchalik tuproqshunos olim, G.N. Visotskiy XIX asrning oxiri XX ning boshlarida Rossiyaning qora tuproqli janubiy hududlarida yomg‘ir chuvalchanglarining Allolobophora gordejeffi Mich., A.octaedra, A.foetida Sav., A.constricta, A.jassensis turlarini tuproqqa ta’siri ustida kuzatishlar olib borib, chuvalchanglarning vertikal yo‘nalishdagi yo‘llari uzoq vaqt saqlanib qolishligini va bu yo‘llardan ular yana qayta foydalanishini aniqlagan. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yomg‘ir chuvalchanglarini tadqiq qilish ishlari takomillashdi. Yomg‘ir chuvalchanglarining anatomik tuzilishi va fiziologiyasi ustida ish olib borgan L.M. Semenova, ularning ovqat hazm qilish organlari tuzilishini oziqlanish xiliga bog‘liqligini asoslab bergan bo‘lsa, Novosibirsk viloyatida B.R.Striganova yomg‘ir chuvalchanglarining Eisenia hordenskioldi turini bir joyda yashaydigan poliploidli va diploidli formalarida ovqat hazm bo‘lishini laboratoriya sharoitida kuzatib, ularning oziqlanish xususiyatlariga ko‘ra farq qilishini ko‘rsatib berdi. G.A. Nevmivaka yomg‘ir chuvalchanglarida nerv regulyatsiyasini, G.A. Surova, A.G. Kreslavskiy, A.S. Seversov ayrim omillarning Eisenia foetida ga ta’sirini, M.Y. Pumen, V.K. Kazakov, L.G. Mkrtchyan oligoxetlar ichak xujayralari faoliyatining boshqarilish mexanizmini o‘rganish borasida ham talaygina ishlarni amalga oshirdilar. K.R. Varley [37] ning ma’lumot berishicha, yomg‘ir chuvalchangining Allolobophora caliginosa f.trapezoides turlarini ovqat hazm qilish organlari chiqindisida 6% azot bo‘ladi. Bundan tashqari yomg‘ir chuvalchanglari in qazishi tufayli tuproqning namlik sig‘imini 10% gacha oshirar ekan. V.Tishler [32] ning kuzatishicha, yomg‘ir chuvalchangi koprolitida mikroorganizmlar oddiy tuproq zarrachalariga nisbatan 33% ko‘p uchraydi. Ekin ekiladigan maydonlarda gerbitsid va pestitsidlardan foydalanishni chuvalchanglarga ta’siri borasida ham bir qancha ishlar bajarilgan. 6

Mavsumiy iqlim sharoitida tuproq umurtqasiz hayvonlari, jumladan yomg‘ir chuvalchanglarining dinamikasi borasida ham birqancha tadqiqotlar amalga oshirilgan. Yomg‘ir chuvalchanglari iqlimning o‘zgarishiga o‘ta sezuvchan bo‘lishadi. Ular bahor va kuz oylari tuproqning yuza qatlamida to‘planishi va qish hamda yoz fasllarida esa chuqurroq qatlamlarga ko‘chishi aniqlangan. [1, 2, 3, 7, 9, 15, 16, 26, 30, 31]. Shveytsariyalik Stolkli va Chexoslovakiyalik Zajonc, Ambroz yomg‘ir chuvalchanglarining koprolitlari iqlimning o‘zgarishi bilan ko‘payishi yoki kamayishini kuzatishgan. Germaniyalik Baltzer haroratning o‘zgarishi yomg‘ir chuvalchanglarining har xil turlarida jinsiy organlarining rivojlanishiga turlicha ta’sir ko‘rsatishini aniqlagan. O.M. Mavlonov va G‘.X. Axmedov [20] larning «Tuproq zoologiyasi» o‘quv qo‘llanmasida hayvonlarning tuproqda yashashga moslashuvi, tarqalishi va harakatlanishi, ularning tuproq hosil bo‘lishidagi ahamiyati, hamda boshqa tuproq hayvonlari va mikroorganizmlar bilan o‘zaro munosabatlari, yomg‘ir chuvalchanglarining introduksiyasi kabi masalalar ustida ham to‘xtalib o‘tiladi. Mualliflar yer yuzida tarqalgan yomg‘ir chuvalchanglarini qisqacha ta’riflash bilan birga, respublikamiz sug‘oriladigan maydonlarida keng tarqalganligini qayd qilishadi. O.P. Atlavinite Litvada o‘zining ko‘p yillik tajribalari asosida tabiiy biotsenoz va agrotsenozlarda yomg‘ir chuvalchanglarining ahamiyati boshqa organizmlar bilan biotsenotik aloqalari, qishloq xo‘jaligi o‘simliklar hosildorligiga bo‘lgan ta’siri, tuproqdagi indikatorlik xususiyati, turlar soni, biomassasi, hamda vertikal migratsiyasi borasida ko‘plab yangi ma’lumotlar keltiradi. T.S. Vsevolodova-Perel va boshqalar Rossiya o‘rmonlarining janubiy qismida yomg‘ir chuvalchanglari va boshqa umurtqasiz tuproq hayvonlari bilan birga kompleks tarqalishlari ustida izlanishlar olib borishgan. Ular va boshqa tadqiqotchilarning Rossiya o‘rmonlarida o‘tkazilgan ilmiy ekspedetsiyalari tufayli chuvalchanglarni to‘shalmaning chirishidagi ahamiyati, tarqalishi, ekologiyasi va sistematikasi bo‘yicha ko‘pgina ma’lumotlar to‘plangan. 7

Yomg‘ir chuvalchanglari ko‘plab umurtqasiz va umurtqali hayvonlar uchun yaxshi oziq hisoblanadi. Ular parazit chuvalchanglarning oraliq xo‘jayin sifatida, hayvonlarda u yoki bu gelmintoz kasalliklarining kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Chuvalchanglarning o‘zi ham infuzoriyalar, gregarinalar va nematodalar bilan zararlanadi. Bu sohada ham birqancha tadqiqotlar olib borilgan [22] Yomg‘ir chuvalchanglarining madaniy o‘simliklarga ta’siri, boshqa tuproq mikroorganizmlari bilan o‘zaro munosabatlari, tuproqni vitaminlar va o‘simlik chirindilari bilan boyitib uning kimyoviy tarkibiga ta’sir ko‘rsatishi borasida ham talaygina ishlar olib borilgan O‘zR FA Zoologiya institutining olimlari A.F. Mandrugin.,J.A. Azimov., R.N. Axmerov., T.Q. Qobilov [23] oligoxetlarning Eisenia va Allolobophora urug‘larining qiyosiy morfofunksional tafsifi bo‘yicha tadqiqot olib borishdi. B.S.Salimov [28] qizil kaliforniya chuvalchangidan organik qoldiqlarni chirishini tezlashtirish maqsadida foydalanish ustida kuzatish olib borgan. Oligoxetlarning tarqalishi va taksonomik tarkibini aniqlash ustida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. N.M.Kulagin Rossiya xududidagi yomg‘ir chuvalchanglarining 12 turini aniqlaydi. W.Michaelcen Yaponiya, Shimoliy Xitoy, O‘rta Osiyodan, Janubiy-G‘arbiy Osiyo, Janubiy Yevropa va Shimoliy Amerikaning sharqiy viloyatlarini tekshirib, yomg‘ir chuvalchanglarining 7 ta, jumladan Zarafshonning yuqori qismidan Allolobophora fedtschenkoi G‘arbiy Tyanshon (Xumson) dan A.taschkentensis, Kavkazda A.adainsis, Kavkaz ortidan A.crassa va Baykal xududidan Lumbricus baicalensis endemik turlarni aniqlagan. P.G.Svetlov tuproq oligoxetlarini 6 oilaga bo‘ladi va shimoliy yarimsharda Enchytraeidae va Lumbricidae oilalari vakillarini uchrashini takidlaydi. Tropik mintaqalar uchun Megascolecidae va Glossoscocidae oilasiga xosligini takidlab o‘tadi. 1937 yilga kelib, Tatariston va Chuvashiston Respublikalarida chuvalchanglarning 11 turi aniqlanadi. O.V.Chekanovskaya [36] yomg‘ir chuvalchanglarining ahamiyati, sistematikasi, ularni tadqiqot qilish metodlari, tuproq unimdorligini oshirishdagi ahamiyati, uy hayvonlariga parazit kasalliklarni yuqtirishini va ular hayotining 8

boshqa tomonlarini o‘rganadi va chuvalchanglar to‘g‘risida ilmiy ommabop risolasini chop etadi. O.P.Atlavinite Litva tuproqlarida chuvalchanglarni 6 urug‘i, 14 turi va 2 kenja turining aniqlaydi. T.S. Perel ko‘p yillar davomida yomg‘ir chuvalchanglarining sobiq ittifoq davlati chegarasidagi turlarining tarqalishi, morfo-ekologik va fiziologik xususiyatlari ustida ish olib bordi. U turli joylardan yig‘ilgan namunalarni tahlil qilib Lumbricidae oilasiga mansub yomg‘ir chuvalchanglarining yangi taksonomik belgilarini aniqlab berdi va birinchi marta 97 tur va 4 kenja turini tavsilotini keltirdi. Tadqiqotchi yomg‘ir chuvalchanglarini Moniligastridae, Lumbricidae, Criodrilidae, Megoscolecidae, Ocnerodrilidae oilalariga ajratdi. T.S.Perel yomg‘ir chuvalchanglarining jinsiy organlarining tuzilishi, xromosomalar sonining ortishi yoki kamayishi kabi mavzularda ham ish olib boradi. Olim «Umurtqasiz hayvonlar» to‘plamida va «Jizn jivotnix» ning 1 - jildiga oligoxetlarga oid qiziqarli ma’lumotlar beradi. T.S.Vsevolodova–Perel [12] Rossiyaning Yevropa va Osiyo qismida, shuningdek Kavkaz oldida uchraydigan turlarning geografik tarqalishi va areali ko‘rsatilgan aniqlagichga asos soldi. Bu aniqlagich kamtuklilarning 5 oilasiga mansub 56 tur va 5 kenja turni o‘z ichiga oladi. Fransuz tadqiqotchisi Bouche M.B. ko‘p yillik izlanishlari asosida 1972 yilda «Fransiya lumbritsidlari ekologiyasi va sistematikasi» nomli 672 sahifali, 100 chizma va suratlardan iborat monografiyasini chop etadi. Amerikalik sistematik olim Gates G. Lumbricidae oilalarini ohak bezlari, nefridiy xaltalari, bosh qismi, ranglari orqali tahlil qilishni taklif qildi hamda Dendrobaena, Eisenia, Lumbricus, Allolobophora, Eisenilla, Octalasium avlodlari taksonomik tarkibini qayta tahlil qilib berdi. Vyetnamda Txay Tran Bay Pheretima avlodi (Megascolecidae) oilasiga mansub tur va kenja turlarni aniqladi. U yomg‘ir chuvalchanglarining tuklari va tana bo‘shlig‘ining oldingi qismida joylashgan dissepementlarini evolyutsion o‘zgaruvanligini Pheretima avlodi misolida taxlil qilib berdi. 9

Ilmiy adabiyotlarda Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning G‘arbiy Tyanshon, Farg‘ona tizma tog‘larining g‘arbiy qismi, Hisor Darvoza va Kopettog‘ mintaqalarida chuvalchanglarning tarqalishi va sistematikasi to‘g‘risida ham bir qancha ma’lumotlar uchraydi. T.S.Perel [25] O‘rta Osiyoning g‘arbiy tog‘li mintaqalari bo‘ylab 1970 yilda o‘tkazilgan ekspeditsiyada yig‘ilgan chuvalchanglar kolleksiyasini tahlil qilib, bu mintaqadan 3 ta endemik (Allolobophora brunnea, A.kirgisica, Eophila arnoldiana) va bitta kosmopolit (Dendrabaena octaedra) turlarni aniqladi. Bundan tashqari u Moskva universiteti zoologiya muzeyi kolleksiyasida saqlanayotgan O‘rta Osiyo tog‘lariga mansub, chuvalchanglarning Eophila ghilarovi, Allolobophora turcmenica turlarini qayta tahlil qilib chiqdi. Hamda Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning tog‘li mintaqalarida yomg‘ir chuvalchanglarining 31 turi tarqalganligini, shundan 24 tasi bu mintaqa uchun endemik, 7 tasi kosmopolit ekanligini qayd etadi. B.V. Valiaxmedov Tojikistonning Hisor tumani hududidagi turli tipga mansub tuproqlaridan yig‘ilgan yomg‘ir chuvalchanglarining 6 turini taniqli sistematik T.S. Perel bilan hamkorlikda tahlil qilib chiqdi. Bundan tashqari Tojikiston hududi uchun turlar tarkibini bittaga (Eophila asiatica) boyitdi. Yuqorida qayd etilgan turlar tarkibini turli biotop va biotsenozlarda o‘rganib, ularning tarqalishi tuproq tiplari bilan bog‘liqligiga urg‘u berdi. A.Y.Raxmatullayev [26] Toshkent vohasi agrotsenozlarida yomg‘ir chuvalchanglarining tarqalishi va ekologik xususiyatlari o‘rgangan, ularni 9 turi va ikkita kenja turini aniqlagan. Aporrectodea caliginosa caliginosa kenja turini O‘zbekistonda ilk bor qayd etgan. Chuvalchanglarning tuproqda vertikal taqsimlanishi va yil fasllari bo‘yicha dinamikasini ko‘rsatib bergan. Yomg‘ir chuvalchanglarining agrotsenozlarda miqdoriy o‘zgarishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi agrotexnik tadbirlar aniqlagan. 10

II BOB . YOMG ’ IR CHUVALCHANGLARINING BIOEKOLOGIG XUSUSIYATLARI 2.1.Yomg‘ir chuvalchanglarining anatomo-morfologik tavsifi Yomg‘ir chuvalchangi tanasining uzunligi 8- 10 sm, oldingi uchi konussimon toraygan bo‘lib, halqaga o‘xshash tortmalar bilan ko‘p sonli bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Har bir tana bo‘g‘imining qorin tomonida to‘rt juftdan kalta va ingichka tuklar joylashgan. Tuklar haraktlanayotgan chuvalchang uchun tayanch vazifasini bajaradi. Oldingi tomondagi bir necha tana halqalari yo‘g‘onlashib, maxsus belbog‘ hosil qiladi. Chuvalchangning tanasi tashqi tomondan bir hujayradan iborat yupqa teri bilan qoplangan. Bu hujayralar ishlab chiqaradigan shilimshiq modda terini doim namlab turadi. Teri ostida halqasimon va bo‘ylama muskullar ikki qavat bo‘lib joylashgan. Muskullar ostida bir qator bo‘lib joylashgan hujayralardan iborat ichki epiteliy qavati tana bo‘shlig‘i devorini hosil qiladi. Tashqi va ichki qavatlar va ularning orasida joylashgan halqasimon hamda bo‘ylama muskul hujayra qavatlari teri-muskul xaltasi deb ataladigan devorni hosil qiladi. Bu xalta ichki a’zolar joylashgan tana bo‘shlig‘ini o‘rab turadi. Yomg‘ir chuvalchangi tanasining tashqi tuzilishi tuproqda in qazib hayot kechirishga moslashgan. Chuvalchang halqasimon va bo‘ylama muskullari yordamida tanasini cho‘zadi yoki qisqartiradi va har tomonga burilib, ancha murakkab harakat qiladi. Tuproq ichida harakatlanayotgan chuvalchangning xalqasimon va bo‘ylama mukullari galma-galdan qisqarib turadi. Dastlab tanasining oldingi tomonidagi halqasimon muskullar qisqarishi tufayli chuvalchangning oldingi tomoni cho‘zilib ingichkalashadi va chuvalchang tanasining konussimon oldingi uchini tuproq zarralari orasiga tiqadi. Shundan keyin tana devoridagi bo‘ylama muskullar qisqarib, tananing oldingi qismi yo‘g‘onlashadi. Tuproq zarralari surilib, chuvalchang tanasining keyingi qismini tortib oladi va o‘ziga in ochadi. Yomg‘ir chuvalchanglarining tana bo‘shlig‘i suyuqlik bilan to‘la bo‘lib, unda barcha ichki a’zolari joylashgan. Ularning hazm qilish sistemasi 11

2.1.1 – r asm . Yomg‘ir chuvalchangining umumiy ko‘rinishi (Aporrectodea caliginosa trapezoides). 1– Bosh qismi, 2 – papillalari, 3 – bez bilan qoplangan erkaklik teshigi, 4 – belbog‘ kamari, 5 – valik, 6 – tuklari. tanasining oldingi qismida joylashgan og‘iz bo‘shlig‘idan boshlanadi. Og‘iz qisqa halqum orqali qizilo‘ngachga tutashgan. Qizilo‘ngachning kengaygan qismi jig‘ildon deb ataladi. Jig‘ildon esa kichikroq oshqozonga ochiladi. Oshqozon tananing orqa tomoniga qarab ichak ketadi. Yomg‘ir chuvalchanglarining ozig‘i ichakdagi hazm shirasi ta’sirida o‘zlashtiriladi. Oziqning hazm bo‘lmagan qismi anal teshigi orqali tashqariga chiqariladi. Qon aylanish sistemasi bir-biri bilan tutashib turadigan qon tomirlaridan iborat. Chuvalchang tanasida ikkita yirik qon tomir, biri-orqa qon tomiri, ichak ustida, ikkinchisi – ichak ostida joylashgan. Qizilo‘ngach atrofida joylashgan 5-6 ta yo‘g‘on halqa tomirlarning devori muskullar bilan ta’minlangan. Bu tomirlar qisqarish xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli “yurak” deb ataladi. Ularning qon aylanish sistemasi yopiq. Yomg‘ir chuvalchangi teri orqali nafas oladi. Kislorod tuproq havosidan teri orqali kapillyarlardagi qonga o‘tib, qon bilan hamma a’zolarga tarqaladi. Hujayralarda moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo‘lgan karbonat angidrid ham teri orqali organizmdan chiqib ketadi. 12

2. 1. 2 – r asm . Yomg‘ir chuvalchanglarining ichki tuzilishi (Lumbricus terrtstris). 1– Gangli, 2 – halqum, 3 – oshqozon, 4 – yurak, 5 – urug‘don, 6 – urug‘ qopchasi, 7 – zob, 8 – muskulli oshqozon, 9 – tana organlarining ustki tomonidan o‘tuvchi qon tomirlari, 10 – ichak, 11 – halqalar bo‘yicha yonlanma yo‘nalgan qon tomirlari, 12 – dissepiment, 13 – tana organlarining ostki tomonidan o‘tuvchi qon tomirlari, 14 – nefridiy naylari, 15 – qorin osti nerv tarmoqlari, 16 – tiflozol (ichak va qon tomir orasidagi bo‘shliq), 17 – radial tipdagi muskullar. I-XXIX – halqalar soni. Yomg‘ir chuvalchanglarining har bir tana bo‘g‘imida bir juftdan sirtmoqqa o‘xshash buralgan ingichka uzun naychalar ayirish sistemasi vazifasini bajaradi. Naychalarning bir uchi tana bo‘shlig‘iga, ikkinchi uchi esa teri orqali tashqariga ochiladi. 13

Ularning tanasini oldingi qismidagi nerv hujayralari to‘planib halqumusti va halqumosti yirik nerv tugunlarini hosil qiladi. Bu nerv tugunlari halqumni ikki tomondan aylanib o‘tadigan halqa nerv tolalari birlashtirib to‘radi. Halqumosti nerv tuguni qorin bo‘ylab ketadigan qorin nerv zanjiri bilan tutashgan. Qorin nerv zanjirida har bir tana bo‘g‘imi to‘g‘risida bittadan kichikroq nerv tugunlari joylashgan. Hamma nerv tugunlaridan teriga va ichki organlarga nervlar chiqadi. Yomg‘ir chuvlchanglarining maxsus sezgi organlari bo‘lmaydi, lekin u yorug‘lik, harorat, kimyoviy va mexanik ta’sirlarni yaxshi sezadi. Uning teri hujayralarida sezuvchi nerv tolalari bo‘ladi. Bu nervlar tugunlari bilan bog‘langan. Ularda reflekslar yaxshi rivojlangan. Reflekslar yordamida chuvalchang o‘z ozig‘ini qidirib topadi, dushmanlaridan saqlanadi, kuchli yorug‘lik va issiqlikdan yashirinishga imkon topadi. 2.2. Y omg‘ir chuvalchanglarining ko‘payishi, rivojlanishi va ularning biogumus tarkibi Voyaga yetgan yomg‘ir chuvalchanglarining o‘rtacha og‘irligi 450-500 mg ni tashkil etadi. Uzunligi esa 8-9 sm yashash muhiti yoki turlariga qarab bundan uzun ba’zan kalta bo‘lishi mumkin. Og‘irligi ham shu tarzda, ularning vaznining ortishi, bo‘yining uzunligi yomg‘ir chuvalchanglarining yashash muhitiga bog‘liqdir. Yomg‘ir chuvalchanglari germofrodit hayvon, lekin ko‘payish davrida ikki chuvalchang bir-birini urug‘lantiradi. Chuvalchang tuxum qo‘yish davrida belbog‘chasidan shilimshiq modda ajratadi. Bu moddadan pilla hosil bo‘ladi. Har qaysi pillaga 2-3 dona, ba’zan 6-20 donagacha tuxum qo‘yadi. Pilla chuvalchang tanasidan sirg‘alib tuproqqa tushadi. Pilladagi tuxumlardan bir oydan keyin yosh chuvalchanglar chiqadi. Chuvalchanglar ber necha yil yashashadi. Albatta bu turlariga qarab farqlanadi. Hozirgi vaqtda yer yuzida 1500 dan ortiq yomg‘ir chuvalchanglarining turlari qayd etilgan. Masalan, yomg‘ir chuvlchangining Aporectodea caliginosa caliginosa turi 3-4 yil yashasa, Esenia fetida тури 15-16 yil umr ko‘radi. 14

Esenia fetida turi boshqa turlarga nisbatan serpusht bo‘lib, 1 mavsumda 26- 27 marta pilla qo‘yadi. Har bitta pillasidan 5-20 tagacha chuvalchanglar chiqadi. Pilladan chiqqan chuvalchanglar uzunligi 8-10 mm, og‘irligi esa, 0,9-1.0 mg bo‘ladi. Yosh chuvalchanglar 2-3 oy ichida voyaga yetishadi va ko‘payishga layaqotli bo‘ladi. Esenia fetida turining 1 zotidan bir yilda 800-1000 tagacha ko‘payadi. Boshqa turlarda esa bundan kamroq. Chuvalchanglarda regeneratsiya xususiyati takomillashgan, ya’ni jarohatlangan va kesilgan joyni qayta tiklab oladi. Barcha tur chuvalchanglar faqat organik chirindi mahsulotlar bilan oziqlanishadi. Masalan, Aporectodea caliginosa caliginosa turi organik chirindilarni tuproq bilan birga istemol qilib tuproqning unimdorlik xususiyatini oshiradi. Esenia fetida turi esa faqat organik chirindilar bilan oziqlanishadi. Shu bois bu turdan organik mahsulotlarni qayta ishlab biogumus olishda foydalaniladi. Chuvalchanglarning o‘zlaridan esa baliq boqish xo‘jaliklarida to‘yimli oqsil ozuqa sifatida foydalaniladi. Ular ishlab chiqqan biogumus tuproqni donodorligini, nam ushlashini va o‘tkazuvchanligini, shuningdek g‘ovak holda ushlashini yaxshilaydi. Uning tarkibida virus, bakteriyalar va yovvoyi o‘tlarning urug‘i bo‘lmaydi. Biogumus ta’sirida hosildorlik 15-20% ga ortadi. Uning ta’sirida o‘simlik mevalarining pishib yetilishi 1-2 haftagacha tezlashadi. Biogumusdan foydalanib yetishtirilgan mevalar uzoq saqlanadi. Biogumusning tarkibi qo‘yidagilardan tashkil topgan; 20-30% gumus. 10-15% gumin kislotasi. Azot 2,1-3,4% gacha Kaliy 1,9-3,3% Fosfor 2,1-3,3% gacha Mis 3,5-5,1 mg Bundan tashqari vitaminlar, fermentlar, biostimulyatorlar mavjud. 1 m kub biogumusda 20 mlyard bakteriya florasi kaloniyasi mavjud. Biogumusning rN 6,8- 7,2 ga, ya’ni deyarli neytral muhitga ega. 15

2.3.Tadqiqot materiallari va uslublari Yomg‘ir chuvalchanglarini yig‘ish va fiksatsiya qilish turli yillarda bayon qilingan monografiya va qo‘llanmalar asosida olib borildi (Gilyarov, 1965; Malevich, 1950; Babyeva, Zenova, 1989; Atlavinite, 1990). Yomg‘ir chuvalchanglarining tuproqdagi migratsiyasi, vertikal taqsimlanishi, tuproq namligi, tarkibining ta’siri va turli tuproq tiplarida ularning sonini aniqlash bilan bog‘liq ekologik tadqiqotlarda 1 m2 maydon tanlab olinadi. Tanlangan joyda dastlab 50 sm chuqurlikda tik xandak kovlanadi. So‘ngra xandakning bir tomoni devori bo‘ylab har 10 sm qatlamdan tuproq namunalari olinishi lozim. Chuvalchanglar soni har bir tuproq qatlami bo‘yicha alohida hisoblanadi. Belkurak bilan kesilgan chuvalchanglarning faqat bosh qismi hisobga olinib, bitta chuvalchangni ikki marta sanamaslik uchun uning dum qismi hisobga kiritilmaydi. Chuvalchanglar sonini aniqroq hisobga olish maqsadida qazilishi kerak bo‘lgan joy 1 m 2 maydonda to‘g‘ri burchakli chiziqlar bo‘ylab qoziq qoqiladi. Maydonchaning yoniga pishiq selofan yoki biror bir mato yoyib qo‘yilishi kerak. Belkurak bilan qazib olingan tuproq klenka ustiga tashlanadi. Qo‘l yordamida tuproq ezilib, undagi chuvalchanglar yig‘ib olinadi. Yig‘ib olingan chuvalchanglar dastlab suvli bankaga solib yuvib olinishi, so‘ngra 5 foizli formalin eritmasiga solib qo‘yish lozim. Tirik chuvalchanglar ustida kuzatish olib borish zarur bo‘lganida ular biroz nam tuproq bilan selofan yoki nam o‘tqazmaydigan qog‘ozdan tikilgan xaltalarga joylanadi. Har bir xalta yoki idishga chuvalchanglar yig‘ilgan joy va ekinning nomi, chuvalchang olingan tuproq qatlami va namuna olingan sana ko‘rsatilgan yorliq yozib qo‘yilishi kerak. Tekshirishda kuzatilgan holatlar, namuna olingan joy nomi, ekin turi, tuproq qatlamlari va ulardan topilgan chuvalchanglar soni to‘g‘risida alohida daftarga qayd etib borish kerak. Chuvalchanglar turini aniqlash, biomassasi va tanasini o‘lchash ishlari laboratoriya sharoitida, asosan fiksatsiya qilingan chuvalchanglar ustida olib boriladi. 16

Yomg‘ir chuvalchanglarini fiksatsiya qilish uchun avval ularni yopishgan tuproq zarralari va har xil ifloslikdan tozalanib, so‘ng maxsus idish (vanna) da toza suv bilan yuviladi. Tozalangan yomg‘ir chuvalchanglari Petri likopchasiga solib formalinning 2 foizli eritmasida jonsizlantiriladi. Chuvalchanglar formalin ta’sirida yumaloqlanib qoladi. Shuning uchun chuvalchanglarni har birini vannaga terib chiqish va formalin bilan namlangan doka yopib qo‘yilishi, formalinli doka issiq havoda chuvalchanglarning isishiga yoki buzilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Chuvalchanglar biroz qotgandan (2-3 soatdan) so‘ng, ularni saqlab qo‘yish uchun, 5 foizli formalin solingan 0,5 l shisha idishlarga solinib og‘zi berkitiladi va etiketkalanadi. Yig‘ilgan yomg‘ir chuvalchanglarini labaratoriyada turi, biomassasini aniqlash va boshqa xususiyatlari tekshirilshiga tayyor bo‘ladi. Tuproqdan yig‘ib olingan yomg‘ir chuvalchanglarining turlarini aniqlash maqsadida ularning morfologik va anatomik tuzilishi mikroskop yordamida o‘rganiladi. Buning uchun yig‘ib olingan chuvalchanglar tuproqdan tozalanib, toza suvda yuviladi. So‘ng Petri likopchasida tayyorlangan 2 foizli formalinga solinib, jonsizlantiriladi. Formalinda jonsizlantirilgan chuvalchanglar tanasi g‘ayri tabiiy shaklga kirganidan ularni mikroskopda tekshirish birmuncha noqulay. Shuning uchun chuvalchanglar tezda boshqa idishga, maxsus vannaga solinib tanasi tekislangach namlangan filtr qog‘oz bilan yopib qo‘yiladi. Chuvalchanglar vannadan birma-bir stol ustiga olinib, gavdasining uzinligi va diametri o‘lchanadi, teri rangi, boshining shakli va tuzilishi, belbog‘ kamari, jinsiy organlari, tuklari, papillalari, valiklari va anal teshiklarining joylashgan o‘rni aniqlanadi. So‘ngra chuvalchang Petri likopchasiga solinib, idishga chuvalchang ustini qoplaydigan miqdorda suv solish kerak. Petri likopchasi MBS-1, MBS-9 va MBS-10 mikroskopining obyektiv stolchasi ustiga o‘rnatilib, 12 (6x2) martaba kattalashtiradigan obyektiv ostida chuvalchangning tashqi organlarining joylashuvi aniqlandi va halqalar soni sanab chiqiladi. Chuvalchanglarning ichki tuzilishini o‘rganish uchun ular yorib ko‘rilishi lozim. Buning uchun Petri likopchasiga qopqog‘iga bir tekisda yupqa 0,5 sm qalinlikda kesilgan pukak joylab chiqiladi. Yangi jonsizlantirilgan yomg‘ir 17

chuvalchangi olinib, po‘kak ustiga qorin tomoniga yotqizish, shundan so‘ng chuvalchang bosh qismi uchinchi halqasi har ikki yonidan bittadan entomologiya ignasi sanchilib qimirlamaydigan holatda ish jarayoniga tayyorlanadi. Yana bir igna belbog‘ kamaridan keyingi 5-6 halqasidan yelka tomondan biroz tortilib sanchiladi. Idishga chuvalchangni yopadigan miqdorda suv solinib, o‘tkir lezviye yordamida uning terisi bosh qismidan boshlab oxirgi igna sanchilgan joygacha kesiladi. Chuvalchang terisini kesishda juda ehtiyot bo‘lishni talab qiladi, aks holda qon tomirlari va boshqa organlar tig‘ tegib jarohatlanishi mumkin. Kesilgan teri orqa tarafdan ikkitadan igna bilan sekin ikki yonga tortilib, po‘kakga sanchiladi. So‘ng, chuvalchang tanasi ma’lum oraliqda bosh qismigacha ochiladi. Tayyor bo‘lgan obyekt stolchaga qo‘yilib, mikroskop ostida uning ichki organlari tekshiriladi. Mikroskop ostida ichki organlardan nerv tuguni, halqum, jig‘ildon, ohak bezlari, nefridiylar, urug‘ voronkasi va urug‘ yo‘llari o‘rganiladi. Yomg‘ir chuvalchanglari biomassasini aniqlash uchun, yig‘ilgan chuvalchanglar tuproq va har xil iflosliklardan tozalanadi. Chuvalchanglar ichagidagi tuproqni chiqarib yuborish uchun ular 3 kun davomida nam filtr qog‘ozga o‘rab qo‘yiladi yoki kam kraxmal to‘ldirilgan idishga solinadi. Tuproqdan tozalangan chuvalchanglar formalinning suvdagi 2 foizli eritmasida fiksatsiya qilinadi. Shundan so‘ng chuvalchang terisidagi shilimshiq doka yoki filtr qog‘ozi yordamida shimdirib olinadi. Shilimshiqdan tozalangan chuvalchanglarning og‘irligi analitik tarozida o‘lchanadi. 18

III.BOB. YOMG‘IR CHUVALCHANGLARINING TAKSONO - MIYASI VA ANATOMO-MORFOLOGIK TAVSIFI «Yomg‘ir chuvalchanglari» nomi taksonomik tushuncha bo‘lmasdan, hayoti tuproq bilan bog‘liq bo‘lgan birmuncha yirik kamtuklilarning bir necha taksonomik guruhlarini o‘z ichiga oladi. Yomg‘ir chuvalchanglari nomi bilan yuritiladigan bu jonivorlar ekologik xususiyatlari va ayrim morfologik belgilariga ko‘ra bir-biriga o‘xshamaydi. Chuvalchanglarning ko‘pchilik turlari Lumbricidae oilasiga kiradi. O‘rta Osiyoda, jumladan O‘zbekiston hududlarida tarqalgan barcha turlar ana shu oilaga mansub. T.S. Vsevolodova-Perelning (T.S. Perel, 1979, 1997) monografik ishlarida yer yuzida tarqalgan yomg‘ir chuvalchanglari Moniligastridae, Lumbricidae , Criodrilidae, Megascolecidae, Ocnerodrilidae kabi 5 ta oilaga mansubdir. Yer yuzida yomg‘ir chuvalchanglarining 1500 dan ortiq turlari qayd etilgan, jumladan O‘zbekistonda 21 tur uchrashi qayd qilingan. Quyida O‘zbekistonda tarqalgan turlarning anotomo-morfologik tavsifi ustida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Aporrectodea уруғи ( Orley , 1885) Vsevolodova-Perel, 1997 Sinonim: Nicodrilus Bouche, 1972 emend. Perel, 1976 Nefridiylari ilmoqsimon yoki U- shaklda bo‘lib, bukilgan qismi asosan keyingi tomonida joylashgan. Tuklari o‘zaro yaqin o‘rnashgan. Teri ranglari qo‘ng‘ir, qirmizi yoki rangsiz bo‘lishi mumkin. Erkaklik jinsiy teshigi 15 nchi halqada bo‘ladi. Urug‘ qabul qilgichlari cd tuklar yo‘nalishi orqali tashqariga ochiladi. Urug‘donlari va urug‘ yo‘llari erkin holatda. Urug‘ xaltalari 4 juft, ba’zan 2 yoki 3 juft bo‘ladi. Urug‘ qabul qilgichlari ikki juft yoki undan ortiq bo‘lib, 10 va 11 – nchi halqalar oralig‘idagi dissepimentlar bilan o‘zaro bog‘langan. Muskul to‘qimasi patsimon yoki bog‘lam shaklda bo‘lishi mumkin. 19

3. 1. – r asm . Yomg‘ir chuvalchanglari oldingi tana qismining turlararo farqlanishi. 1 – Octolasion lacteum, 2. – Aporrectodea caliginosa caliginosa , 3. – Allolobophora chlorothica (Vsevolodova-Pereldan, 1997). Aporrectodea caliginosa trapezoides ( Duges, 1828); Vsevolodova-Perel, 1997. Sinonimlar: Allolobophora caliginosa f.trapezoides Savigny, 1826 ; A. rara Grieb, 1948; A. aeguivesicularis Grieb, 1948; Nicodrilus caliginosus f.trapezoides (Bouche, 1972) Perel, 1976. Tanasiing uzunligi 60-160 mm, diametri 4-7 mm, halqalar soni 104 dan 248 donagacha, terisi qo‘ng‘ir tusda, ba’zan rangsiz. Tanasi ko‘ndalang kesimi yumaloq, birmuncha yassilashgan. Boshi epilobek shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 8,9 yoki 9,10-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro juda yaqin joylashgan. ab-yo‘nalishli 9,10 va 11-nchi halqalardagi tuklarning atrofi bezli papillardan iborat. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada joylashgan bo‘lib, qo‘shni halqalarga kirib boruvchi qalin bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 27-35-nchi halqalarni egallaydi, 31 va 33-nchi halqalarning yon tomonlari tangasimon bezli valiklardan iborat. Urug‘ xaltalari 9-12-nchi halqalarda joylashgan. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 9-10, 10-11-nchi halqalardagi cd tuklar 20

yo‘nalishida ochiladi. Belbog‘ kamari joylashgan halqalarda spermatoforlar tomchisimon bo‘lishi aniqlangan. Dissepimentlari 5-6 va 9-10-nchi halqalar oralig‘ida yo‘g‘onlashgan. Divertikul shakldagi ohak bezlari 10-nchi halqada joylashgan. Muskul to‘qimasi patsimon shaklga ega. 3.2. - r asm . Yomg‘ir chuvalchanglarining bosh qismining farqlanishi: a – tepadan kurinishi, b – yon tomondan kurinishi. Bosh shakli tuzilishining nomlanishi 1. – prolobik, 2. – epolobik ochiq, 3. – epolobik yopiq, 4. – tanilobik (original). O‘zbekistondan tashqari bu kenja tur Rossiyaning Saratov viloyati, Volga yaqinida, Kavkazning Qora dengiz sohilida, Kavkaz va Kavkaz oldi hududlarida uchraydi. Tog‘ mintaqalarida qora va qo‘ng‘ir tuproqlarda, tog‘oldi mintaqalarida o‘tloq va o‘tloq-cho‘l o‘simliklari o‘sadigan maydon– 21

3.3. - r asm. Yomg‘ir chuvalchanglari jinsiy bez organlarinining tananing tashqi tomonidan ko‘rinishi: 1. jinsiy bez bitta halqa ichida joylashgan (15 chi halqada), 2. jinsiy bez qo‘shni halqalarni ham qamrab olgan (14, 15, 16 chi halqalarda). larda tarqalgan. Janubiy Saxalinda turning partenogenetik formasi tarqalganligi qayd qilingan (Molodova, 1973). Raxmatullayev (2004) ma’lumotlariga ko‘ra mazkur tur Toshkent vohasining barcha tumanlarida qayd qilingan. Sug‘oriladigan nam tuproqli ekin maydonlarida dominantlik qiladi. Aporrectodea caliginosa caliginosa ( Savigny, 1826); Vsevolodova -Perel, 1997. Sinonim : Allolobophora caliginosa (Savigny, 1826); A.rara Grieb, 1948; A.aeguivesicularis Grieb, 1948; Nicodrilus caliginosus , (Bouche, 1972); Perel, 1976. Tanasining uzunligi 60-160 mm, diametri 4-7 mm. Halqalari 180 dan 248 donagacha, terisi qo‘ng‘ir tusda ayrim individlarida rangsiz. Tana kesimi tugarak shaklda, bo‘lib biroz yassilashgan. Boshi epilobek tuzilgan. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 9-10 nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir- biriga juda yaqin joylashgan. ab - yo‘nalishli 9-10 va 11-nchi halqalardagi tuklarining atrofi bezli papillalardan iborat. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada ochiladi, jinsiy teshik atrofi qo‘shni halqalarga ham kirib boruvchi qalin bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 27–35-nchi halqalarning oralig‘ini band etadi. 31–33- nchi halqalarning yon tomoni gorizontal joylashgan bezli valikdan iborat. To‘rt juft urug‘ xaltalari 9–12-nchi halqalarda joylashgan. Ikki juft urug‘ qabul qilgichlari 9- 19-nchi halqalardagi cb tuklar yo‘nalishida ochiladi. Belbog‘ kamari joylashgan halqalarda tomchi spermatoforlar uchrashi aniqlangan. Dissepimentlari 5-6 va 9- 22

10-nchi halqalar oralig‘ida yo‘g‘onlashgan. Divertikul shakldagi ohak bezlari 10- inchi halqada joylashgan. Muskul to‘qimasi patsimon shaklda. Aporectodea caliginosa caliginosa ayniqsa aralash va keng bargli o ‘ rmonlar zonasida ko ‘ p uchraydi . Kenja tur Ukrainada A.I.Zrajevskiy (1957) va Litvada O.P.Atlavinite (1990) tomonodan aniqlashgan. Turning areali shimolda Arxangelskiy viloyatigacha kirib boradi. A.caliginosa caliginosa haydalib, ekin ekiladigan maydonlarda ko‘p uchraydi va asosiy sinantrop kenja tur hisoblanadi. V.K.Baluyev (1950) va A.I.Zrajevskiy (1957) bu turni yangi joylarda tez moslanuvchanligi tufayli, laboratoriya ishlarida foydalanishni tavsiya etganlar. Aporrectodea rosea ( Savigny , 1826); Vsevolodova-Perel , 1997. Sinonim: Eisena rosea (Savigny, 1826); Dendrobaena diomedea (Cognetti, 1906); Allolobophora prashadi Stephenson , 1922 ; Eophila kulagini Malevich, 1949; Eisenia moderata Cekanovskaja, 1959; Nicodrilus roseus Perel, 1976. Tanasining uzunligi 35-150 mm, diametri 3-6 mm. Halqalari soni 71 dan 170 tagacha, terisi rangsiz. Tanasining kesimi to‘garak, bosh tuzilishi epilobek shaklda, tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 4-5- nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishi bo‘ylab 9-12 va belbog‘ kamari halqalarida bezli papillalari bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15-chi halqada joylashgan bo‘lib, atrofi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 24-25 yoki 26-nchi halqalardan boshlanib, 31,-32, -33-nchi halqalargacha davom etadi. Bezli valigi 29-33-nchi halqalarning yon tomonida joylashgan. Urug‘ xaltalari 4, ba’zida 3 yoki 2 juft bo‘lishi mumkin. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 9-10 va 10-11-nchi halqalar oralig‘ida, orqa tomoniga yaqinroq joyda ochiladi. Divertikul shakldagi ohak bezlari 10-nchi halqada joylashgan. Muskul to‘qimasi oraliq shaklda tuzilgan. Kosmopolit tur. Aporrectodea jassyensis ( Michaelsen , 1891); Vsevolodova-Perel , 1997. Sinonim: Allolobophora jassyensis Michaelsen, 1891; Eophila sotschiensis Michaelsen, 1903; Allolobophora cavatica Michaelsen , 1910; Nicodrilus jassyensis Perel , 1976 23

Tanasining uzunligi 54-95 mm, diametri 3-5 mm. Halqalari 100 dan 133 tagacha, terisi rangsiz. Tanasi silindirsimon, kesimi to‘garak shaklda, dumi biroz yassilashgan. Bosh tuzilishi epilobek, tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 4-5-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro tig‘iz joylashgan; ab yo‘nalishning 10-13-nchi halqalarida papillalar mavjud. Tuklari ayrim hollarda 27,-28,-31,-35-nchi halqalarda ham uchraydi. Erkaklik jinsiy teshigi 15 nchi halqada qo‘shni halqalarga kirib boruvchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 29 va 35-nchi halqalar oralig‘ini egallaydi, ba’zida 28-nchi halqadan boshlanadi. Alohida papillalari 32 va 34 nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ xaltalari 4 yoki 2 juft bo‘lib, 9-12-nchi halqalarda joylashgan. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 9-10, 10- 11-nchi halqalar oralig‘idan cd tuklar yo‘nalishidagi yo‘llari orqali ochiladi. Disk shaklidagi spermatofori 29-33-nchi halqalarda joylashgan. Divertikulali ohak bezlari 10-nchi halqada bo‘ladi. Dissepimentlari 6-7, 11-12 –nchi halqalar oralig‘ida yo‘g‘onlashgan. Muskul to‘qimasi patsimon shaklga ega. Bu tur sharqiy o ‘ rtayerdengizi mintaqasi uchun xos bo ‘ lib , Tojikiston ( Valiaxmedov , 1961), Qrim va Kavkaz ( Perel , 1979), Gruziya ( Kvavadze , 1979), RSFSR ning janubiy - g ‘ arbiy hududlarida xususan Bryansk viloyatida tarqalgan . Mazkur tur O‘rta Osiyoning G‘arbiy Tyanshon, Hisor darvoza va Kopettog‘ning tog‘li hududlarida qayd qilingan (Valiaxmedov, 1962, Perel, 1979). Tur dengiz sathidan 800 m balandlikda qalin butalar bilan qoplangan tog‘ yonbag‘irlarida tarqalgan. A.jassensis Toshkent vohasi agrotsenozlarida tez-tez uchrab turadi. Chuvalchang soni 1m2 da 12-30 donagacha yetadi (Raxmatullayev, 2004). Allolobophora Eisen, 1874 уруғи, emend. Perel , 1976. Nefridiy naylari ilgaksimon yoki U-shaklda, bukilgan joyi asosan oldingi qismida. Tuklari o‘zaro juda tig‘iz joylashgan, Tanasi yashil-qo‘ng‘ir, qirmizi yoki rangsiz. Bosh tuzilishi epilobek, ba’zida tanilobek shaklda. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada. Urug‘chilari asosan cd tuklar bog‘lam yo‘nalishining yuqorirog‘ida ochiladi. Urug‘ qoplari 2-4 juftgacha bo‘ladi. Muskul to‘qimalari bog‘lam va oraliq shaklda. Bu urug‘ Allolobophora va Svetlovia kenja urug‘lariga bo‘linadi. 24

Svetlovia Perel , 1976 kenja urug‘i Nefridiy naylarining asosiy qismi 15-16-inchi halqalardan boshlanib, ilgaksimon yoki «S» shaklida bo‘ladi. Urug‘ xaltalari asosan 2 juft, ba’zida 3 yoki 4 juft bo‘ladi. Bu kenja urug‘ga mansub turlar asosan, Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning g‘arbiy tog‘li hududlarida uchraydi. Allolobophora (S.)taschkentensis Michaelsen , 1900; Perel, 1976. Sinonim: Eophila taschkentensis ( Michaelsen, 1900). Tana uzunligi 57-105 mm , diametri 5-7 mm , halqalari soni 138 dan 160 tagacha , rangsiz ba ’ zida oldingi halqalari nim qo ‘ ng ‘ ir tusda . Tana kesmasi tugarak shaklda, bosh tuzilishi epilobek, tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11- 12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro juda yaqin joylashgan. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada joylashgan bo‘lib, atrofi qo‘shni (14-16) halqalarga ham kirib boruvchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 25, 26 dan 38,- 39-inchi ba’zan 40-nchi halqalarda joylashgan. Bezli valigi 1-2 30,31 dan 34, 1-2 35-nchi halqalarda joylashgan. ab tuklar yo‘nalishining 11,13,14 va 32, 38, 39-nchi halqalarida papillalari bor. Ikki juft urug‘ xaltasi 11,-12-inchi halqalarda joylashgan. Urug‘ qabul qilgichlari juda mayda bo‘lib, 13-14 (12-13, 13-14) –nchi halqada bo‘ladi. Tomchi shaklidagi spermatoforlari 28-31-nchi halqalarda o‘rnashgan. Dissepimentlari 6-7-11-12-inchi halqalarda yo‘g‘onlashgan. Divertikulali ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘zbekiston uchun endemik hisoblanadi. Mazkur turni noyob tur sifatida O‘zbekiston «Qizil kitobi»ga tavsiya etish mumkin. T.S. Perel (1979) ishida bu tur Qorjantov va Chimyon tog‘larida tarqalganligi qayd qilingan. Allolobophora (S.) kaznakovi ( Michaelsen, 1910). Perel, 1976. Sinonim: Helodrilus (Eophila) kaznakovi Michaelsen , 1910; Eophila asiatica Maleviс, 1949. Tana uzunligi 110-150 mm, diametri 6-7 mm. Halqalar soni 138 dan 166 tagacha, rangsiz. Tana kesmasi tugarak shaklda, biroz yassilashgan. Bosh tuzilishi epilobek, tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 4-5 yoki 5-6-nchi halqalar 25

oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro juda tig‘iz joylashgan; ab tuklar yo‘nalishidagi 10,-11, 27,-28 -nchi halqalarda papillalari bor .Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada ochiladi. Uning atrofi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 26-27-nchidan 34 yoki 35-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi ingichka va uzunchoq bo‘lib, 31,-32,-34,-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ xaltalari ikki juft, ba’zida uch juft bo‘lib 9,-11 va 12-nchi halqalarda uchraydi. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 10,-11-nchi halqalarda joylashgan. Dissepimentlari 5-6 va 12-13-nchi halqalar oralig‘ida yo‘g‘onlashgan. Divertikulali ohak bezlari 10-nchi halqada bo‘ladi. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda. A.(S.)kaznakovi T.S. Perelning (1979) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo endemik turlar orasida eng keng tarqalgan bo‘lib, qisman Sharqiy Kavkaz (Perel, 1971) hamda Eronda (Omrani, 1973) ham uchraydi. Bizning tadqiqotlarimizgacha bu tur O‘rta Osiyoning G‘arbiy-Tyanshon, Farg‘ona, Chotqol, Hisor darvoza va Kopettog‘ tog‘li hududlarida qayd qilingan. Yong‘oq, olma va olcha daraxtlari o‘sgan shimoliy va janubi-g‘arbiy yonbag‘irlarida, qisman yuqori tog‘ yaylovlarida uchraydi. Allolobophora (S.) ferganae ( Malevic , 1949) Perel, 1976. Sinonim: Eophila ferganae Malevic , 1949; Allolobophora brunnea Perel, 1971. Tana uzunligi 70-165 mm, diametri 5-8 mm. Halqalar soni 170 dan 232 gacha, terisi qo‘ng‘ir tusda. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11-12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,-14 va 32,-42-nchi halqalarida papillalari bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada qo‘shni (14 va 16) halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 26-,27 va 42-43-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 34-35-dan 37-38- ba’zan 39-nchi halqalarni ham band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 11-12-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ qabul qilgichi cd yo‘nalishli 12- 14-nchi halqalarda (11-12, 12-13 va 13-14) joylashgan. Disksimon spermatoforlari 26

31-35-nchi halqalarda uchraydi. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda bo‘ladi. A.(S.)ferganae O‘rta Osiyo uchun endemik hisoblanadi (Perel, 1979). G‘arbiy Tyanshonning O‘zbekiston (Chotqol, Qorjontog‘, Ugam, farg‘ona tog‘lari), Qirg‘iziston (Talas olatovi, Arslonbob), Qozog‘iston (Qoratov) hududlarida tarqalgan. Raxmatullayevning (2004) tekshirishlarida bu tur Toshkent vohasining Bo‘stonliq tumani Sidjak, Chorvoq va Xumson aholi yashash punktlari yaqinida, xususan Kristal dam olish maskani atrofida va Chirchiq o‘rmon xo‘jaligida tarqalgan. Chuvalchanglar soni 1 m2 da 10-15 tani tashkil etadi. Allolobophora (S.)arnoldiana (Perel, 1971) Sinonim :Eophila arnoldiana Perel, 1971 Tana uzunligi 95-117 mm, diametri 6-8 mm. Halqalar soni 160 dan 236 gacha, terisi jigarrang tusda. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11- 12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11-13, 16 va 34,-44-nchi halqalarida papillalari bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada qo‘shni (14 va 16) halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 27 – 28 va 43-44-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 37-40-nchi halqalarni ham band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 11-12-nchi halqalarda joylashgan. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda bo‘ladi. Mazkur tur Janubiy Qozog ‘ iston va O ‘ rta Osiyo hududlarida uchraydi . Allolobophora (S.)chlorocephala Perel, 1977 Tana uzunligi 187-223 mm, diametri 9-11 mm. Halqalar soni 200 dan 223 gacha, terisi pigmentatsiyalanmagan. Tanasining bosh ozroq yashil rangda bo‘lganligi bois, “yashilbosh allolobofora” nomi bilan ham ataladi. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 10-11-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,-12-14 va 33,-34-38-nchi 27

halqalaridagi papillalarida bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada qo‘shni (14 va 16) halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Qorin qism tomoni qalin bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 25 va 42-nchi halqalarni band etadi, ba’zida 26- 43 chi halqalarda. Bezli valigi 34-40- nchi halqalarni ham band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 11-12-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ qabul qilgichi cd yo‘nalishli 10-14-nchi halqalarda (9-10, va 13-14) joylashgan. Disksimon spermatoforlari 31-35-nchi halqalarda uchraydi. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi uzunchoq shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda qayd etilgan. 2006 yilda O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobining qayta ishlangan yangi nashrining II bo‘limida noyob tur sifatida kiritilgan. Allolobophora (S.)microtheca Perel, 1977 Tana uzunligi 60-112 mm, diametri 7-10 mm. Halqalar soni 149 dan 170 gacha, terisi och-yashil tusda bo‘lib, fiksatsiya qilingan davrda yo‘qoladi. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11-12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,- 16 va 32,-39- 40-nchi halqalaridagi papillalarida bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15- nchi halqada qo‘shni (14 va 16) halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 26 va 40-inchi halqalarni band etadi, ba’zida 26-41 nchi halqalarda. Bezli valigi 34-37- nchi ba’zida 33-36 nchi halqalarni ham band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 11-12-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ qabul qilgichi cd yo‘nalishli 12-14-nchi halqalarda (11-12, va 13-14) joylashgan. Ohak bezlari 10- nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda qayd etilgan. 2006 yilda O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobining qayta ishlangan yangi II bo‘limida nashrida noyob tur sifatida joy olgan. Allolobophora (S.) graciosa Perel, 1977 Tana uzunligi 65-98 mm, diametri 5-6 mm. Halqalar soni 111 dan 161 gacha, terisi pigmentatsiyalanmagan. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi 28

epilobek tipdagi yopiq shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 10- 11-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,-12-14 va 33,-34- 38-nchi halqalaridagi papillalarida mavjud. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada qo‘shni halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 29 va 42-nchi halqalarni band etadi, ba’zida 41 nchi halqalarda. Bezli valigi 38-40 nchi- halqani band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 10-12-nchi halqalarda joylashgan. Uch juft urug‘ qabul qilgichi cd yo‘nalishli 10-12-inchi halqalarda joylashgan. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘rta Osiyoda (Ugam tog‘ tizmasi) qayd etilgan. Allolobophora (S.) umbropnilla Perel, 1977 Tana uzunligi 90-170 mm, diametri 8-10 mm. Halqalar soni 170 dan 214 gacha, terisi och-malla tusda. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq, dum qismi yassilashgan shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11-12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,-16-14 va 33,-40- 41-nchi halqalaridagi papillalarida mavjud. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada qo‘shni halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 27 va 28-nchi halqalarni band etadi, ba’zida 43 chi halqalarda. Bezli valigi 39-40 inchi- halqani band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 11-12-nchi halqalarda joylashgan. To‘rt juft urug‘ qabul qilgichi cd yo‘nalishli 10-13-inchi halqalarda joylashgan. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi uzunchoq shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘rta Osiyoda (O‘zbekiston, Qozog‘iston) qayd etilgan. Allolobophora (S.) ophimopha Perel, 1977 Tana uzunligi 195 mm, diametri 10 mm. Halqalar soni 250 tagacha, terisi malla, belbog‘ kamaridan so‘ng rangi tiniqlashib boradi. Tana kesmasi to‘garak shaklda, bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq, dum qismi yassilashgan shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11-12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,- 16 va 39,-40- 47-nchi halqalaridagi papillalarida bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15- 29

nchi halqada yaxshi shakllangan bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 29-, 30-nchi va 49-, 50-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 42-45 nchi, ba’zida 46 nchi halqani band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 11-12-nchi halqalarda joylashgan. Uch juft urug‘ qabul qilgichi cd yo‘nalishli 12-14-nchi halqalarda joylashgan bo‘lib, d da ochiladi. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi uzunchoq shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘rta Osiyoda (O‘zbekiston, Qozog‘iston) qayd etilgan. Allolobophora (S.) stenosoma Perel, 1977 Tana uzunligi 130-170 mm, diametri 5-7 mm. Halqalar soni 200-257 tagacha, terisi yashil-malla, belbog‘ kamaridan so‘ng rangi tiniqlashib boradi. Bosh tuzilishi epilobek tipdagi yopiq, dum qismi yassilashgan shaklda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 11-12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari bir biriga juda yaqin joylashgan, ab tuklar yo‘nalishining 11,-14, 16 hamda 34-,35-42- 43-nchi halqalaridagi papillalarida mavjud. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada qo‘shni halqalarni ham qoplovchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 30-nchi va 46-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 40-44-nchi halqani band etadi. Ikki juft urug‘ xaltalari 10-11-nchi halqalarda (9-10, 10-11 oralig‘idan) cd tuklarning pastki yo‘nalishidan ochiladi. Ohak bezlari 10-nchi halqada o‘rnashgan. Muskul to‘qimasi uzunchoq shaklda bo‘ladi. Mazkur tur O‘rta Osiyoda (Chimyon tog‘i va Chotqol tog‘ tizmasida) qayd etilgan. Dendrobaena Eisen, 1873 уруғи emend. Pop , 1941, emend. Vsevolodova- Perel , 1997. Nefridiy naylari sosiskasimon, belbog‘ kamaridan so‘ng biskvitli. Tuklari o‘zaro yaqin emas yoki juda kam yaqinlashgan. Rangi qirmizi, qo‘ng‘ir va rangsiz bo‘lishi mumkin. Bosh tuzilishi epilobek, ba’zida tanilobek shaklda. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada, ba’zida belbog‘ kamari boshlanishi oldidagi halqalarda ham bo‘lishi mumkin. Urug‘ qabul qiluvchi teshiklari d tuklar yo‘li yo‘nalishida yoki c tuklar yo‘li yo‘nalishida joylashgan. Urug‘chi va urug‘ yo‘llari erkin holatda, ba’zida urug‘ kapsulalari birlashgan holatda. Urug‘ xaltalari 3, 2 30

yoki 4 juft. Ohak bezlari asosan 11 va 12-nchi halqalarda joylashgan. Muskul to‘qimasi patsimon, ba’zan oraliq va bog‘lam holatda. Dendrobaena byblica ( Rosa , 1893) Vsevolodova-Perel , 1997. Sinonim: Dendrobaena fedtschenkoi Michaelsen, 1900; Eisenia schelkovnikovi Michaelsen, 1907. Tana uzunligi 40-108 mm, diametri 3-6 mm. Halqalar soni 81 dan 140 tagacha, terisi rangsiz, ba’zan kulrang yoki jigarrang tusda bo‘ladi. Orqa tomonining 9-11-nchi halqalarida oq dog‘lari bor. Tana kesmasi to‘garak shaklda, belbog‘ kamaridan so‘ng silliqlashgan. Boshi epilobek yoki tanilobek tipda tuzilgan. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 9-10-, 10-11 yoki 11-12-, 12-13-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi, ba’zi hollarda bo‘lmasligi ham mumkin. Tuklari o‘zaro yaqin joylashmagan. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada joylashgan bo‘lib, ikki yonga ozroq bo‘rtib chiqqan. Erkaklik jinsiy teshigi ab tuklar yo‘nalishining 24-25 va 29-30-nchi halqalarida, yoki belbog‘ kamari ostida ham bo‘lishi mumkin. Belbog‘ kamari 25-30, ba’zan 24-31-nchi halqalarni ham band etadi. Bezli valigi 1-2, 26-28-nchigacha yoki 1-2, 27-29-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ xaltalari uch yoki to‘rt juft bo‘lib, 9-,11, 12-nchi yoki 9-12-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ qabul qilgichi ikki juft bo‘lib, 1- va 11-nchi halqada joylashgan. Ular 9-10-, 10-11-nchi halqalarning d va c tuklar yo‘nalishi orqali ochiladi. Ovqat hazm qilish yo‘lining 11-nchi halqasi kengaygan bo‘lib, plastinka shaklidagi ohak bo‘laklaridan iborat. Muskul to‘qimasi oraliq shaklda bo‘ladi. D.byblica horijiy davlatlardan Gretsiya, Yugoslaviya ( Sapkarev , 1972); Bolgariya ( Plisko , 1963); Turkiya ( Omode о , 1952) va birqancha МДҲ davlatlarida, jumladan Ukraina va Kavkazda (Vsevolodova-Perel, 1997) qayd qilingan. Mazkur tur O‘rtayerdengizi hududi uchun xos bo‘lsada, Toshkent viloyatining tekshirilgan barcha xo‘jaliklari bog‘larida va shaxsiy tomorqalarda, turli ekinlar ostidagi tuproqlarda tarqalgan O‘zR FA «Zoologiya» instituti bog‘ida bu tur 1 m 2 maydonda 10-35 tagacha uchratilgan. 31

Dendrobaena veneta ( Rosa , 1886) Vsevolodova-Perel , 1997. Sinonim: Eisenia veneta (Rosa, 1886 ), Dendrobaena caucasica Kulagin , 1889; D.bogdanonowii Kulagin, 1889; Eisenia svetlovi Grieb , 1948. Tanasining uzunligi 50-95 mm, diametri 4-7 mm. Halqalar soni 125 tagacha. Rangi tim qo‘ng‘ir-qirmizi alohida yo‘l-yo‘l tusda. Tanasining kesmasi to‘garak shaklga ega. Boshi epilobek tipda. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 5- 6-nchi halqalar oralig‘ida boshlanadi. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada joylashgan bo‘lib, atrofi qo‘shni halqalarga kirib boruvchi bez bilan qoplangan. Halqalardagi tuklari o‘zaro yaqinlashmagan. Tuklarning a va b yo‘nalishining 28- 30-nchi halqalarida papillalari bo‘ladi, Belbog‘ kamari 26-27-nchi halqalardan boshlanib, 33-nchi halqada tugallanadi. Bezli valigi 30 va 31-nchi joylashgan. Urug‘ xaltalari 4 juft, 9-12-nchi halqalarni egallagan. Urug‘ qabul qilgichi ikki juft, orqa teshiklari yo‘li 9-10-, 10-11-nchi halqalar oralig‘ida ochiladi. Ohak bezlari 1- 2 va 10-11-nchi halqalarni band etadi. Muskul to‘qimasi bog‘lam shaklda bo‘ladi. 3.4. – rasm. Lumbricidae ( Eisenia malevici ) tuklari: 1 – yomg‘ir chuvalchanglarining harakatlanishda ishlatiladigan tuklar shakli, 2 – jinsiy qo‘shilishda ishtirok etadigan tuklar shakli (Pereldan, 1979). 32

3.5. - rasm. Yomg‘ir chuvalchanglarining turlariga qarab halqalarida tuklarining joylashuvi; 1 – tuklar bir biridan o‘zoq joylashgan, 2 – tuklar bir biriga yaqin joylashgan, 3 – tuklar bir biriga juda yaqin joylashgan. Mazkur tur Fransiya, Turkiya, Italiya va MDH respublikalari, jumladan Ukraina va Kavkazda qayd qilingan. O‘rta Osiyoda esa G‘arbiy Tyanshon va Hisor darvoza hududlari aholi yashaydigan joylar yaqinida qayd qilingan (Perel, 1979). Toshkent vohasida bu tur yong‘oqzor va bog‘larda, chiriyotgan barglar ko‘p to‘planib qolgan tuproqlarda uchrashligi kuzatildi. Jumladan, Toshkent shahrining xonadonlar hovlisi yong‘oq barglari chirindisi ostida, Zangiota tumani «Irkin» va Toshkent tumani «Oxunboboyev» jamoa xo‘jaliklarining yong‘oq barglari ko‘p to‘kilgan yong‘oqzorlar tuprog‘ida uchradi. 33

3.6. - r asm. Yomg‘ir chuvalchanglari ilmoqsimon va U shakldagi nefrediy qoplarining variatsiyasi. 1 – nefridiy qoplarining ilmoqsimon qismi orqa tomonida: a – ilmoqsimon ( Lumbricus rubellus ), б – S – shaklli ( Aporrectodea caliginosa ), в - U shakldagi ( Aporrectodea icterica ); 2 - nefridiy qoplarining ilmoqsimon qismi old tomonida: г - U shakli ( Allolobophora carpathica ); д – vilkasimon ( Allolobophora pseudonematogena ); е – to‘q qizil rangli ( Allolobophora sturanui ); ж – ilmoqsimon qismi nefredeyning chiqaruv yo‘lidan boshlanadi ( Perelia diplotetratheca ) (Vsevolodova–Pereldan, 1997). 34

3.7. - rasm. Urug‘donlarning tuzilish sxemasi: а – tananing tashqi tarafi, б – nay pufakcha (ampula), в – yo‘lak ariqcha, г – qo‘shimcha ariqcha: 1 – pufakcha tananing ichki qismida joylashgan, 2 – pufakchaning bir qismi tana devoridan tashqi tomonga chiqqan, 3,4 – pufakcha tanadan tashqarida joylashgan (Vsevolodova–Pereldan, 1997). Dendrobaena octaedra (Savigny, 1826) Tana uzunligi 25-40 mm, diametri 2-3 mm. Halqalar soni 80 dan 100 tagacha, rangi to‘q-qizil ba’zan pushtirang bo‘ladi. Tanasi belbog‘ kamaridan so‘ng, to‘rtburchak shaklga ega. Tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 4-5- inchi halqalari oralig‘idan boshlanadi. Boshi epilobek ochiq tipda tuzilgan. Tuklari o‘zaro yaqin joylashmagan. Erkaklik jinsiy bez 15-nchi halqada joylashgan bo‘lib, qo‘shni xalqalarga o‘tmagan. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada. Belbog‘ kamari 29-33 (27-28) (34) -nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 31-33-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ xaltalari uch juft bo‘lib, 9-,11, 12-nchi halqalarda joylashgan. Urug‘ qabul qilgichi ham uch juft bo‘lib, 9-, 10- va 11-nchi halqada joylashgan. Ular 9-10-, 10-11, 11-12-nchi halqalarning d tuklari yo‘nalishi orqali ochiladi. Muskul to‘qimasi patsimon shaklda bo‘ladi. Kosmopolit. 35

3.8. - r asm. Urug‘ kapsulalar sxemasi ( Lumricus terrestris ). 1 – kapsulalar (ungdan ichki tomondan ko‘rinishi), 2 – urug‘donlar, 3 – urug‘donlar voronkasi, 4 – urug‘ qopchalar, 5 – urug‘donlar, 6 – tuxumdonlar, 7 – tuxumdonlar vronkasi. Eisenia Malm, 1877 уруғи, emend. Michaelsen , 1900, emend. Perel, 1974, emend. Vsevolodova-Perel , 1997. 36

Nefridiy naylari (15-16-nchi halqalargacha) sosiskasimon yoki qopsimon. Tuklari o‘zaro juda yaqin joylashgan, bosh tuzilishi epilobek shaklda. Tanasi qirmizi, qo‘ng‘ir, ba’zan rangsiz. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada. Urug‘chilarining teshigi cd tuklar yo‘li yo‘nalishidan yuqorida, ba’zida cd tuklari bog‘lami yo‘lida ochiladi. Urug‘don va urug‘ naylari erkin holatda joylashgan. Urug‘ xaltalari asosan to‘rt juft, ba’zida ikki yoki uch juft. Ohak bezlari divertikulli bo‘lib, 10-nchi halqada joylashgan. Muskul to‘qimasi patsimon yoki oraliq, ba’zida bog‘lam shaklda. Eisena fetida ( Savign y, 1826) Vsevolodova-Perel, 1997. Uzunligi 40-130 mm, diametri 2-4 mm. Halqalar soni 80-120 donagacha. Tanasi qizil, qizg‘ish-siyohrang yoki malla-qizg‘ish yo‘lka tusda. Bosh tuzilishi epilobek, tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 4-5 -nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro juda yaqin joylashgan, ab yo‘nalishidagi tuklar atrofi va belbog‘ kamari qismlarida bezli papillalari bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada, atrofi qo‘shni halqalarga kirib boruvchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 26-,27-,31-,32-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 1-2 27 -, 28-,30-,31-nchi halqalarni o‘z ichiga oladi (4.8.-rasm). To‘rt juft urug‘ xaltalari 9-12-inchi halqalarda joylashgan. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi esa 9-10- nchi halqalarda joylashgan bo‘lib, yelka teshiklari yo‘lining 9-10 va 10-11-nchi halqalar oralig‘iga ochiladi. Disksimon spermatoforlari 22-,27- nchi halqalarda uchraydi , dissepimentlari 6-7, 8-9- inchi halqalar oralig ‘ ida yo ‘ g ‘ onlashgan . Ohak bezlari yaxshi rivojlanmagan. Muskullari oraliq shaklda. Kosmopolit tur. RSFSR ning Uzoq Sharq, Sibir va boshqa joylarida tarqalgan. Sinantrop tur, ko‘pincha shahar va qishloqlardagi bog‘ va hiyobonlarda to‘kilgan barglarning ostida uchraydi. Bu tur O‘zbekistonda keng tarqalgan bo‘lib, go‘ng, to‘plangan joylar, kanalizatsiya chiqindilari va 37

3.9. - rasm. Drawida ghilarovi turining oldingi qismini yon tomonidan ko‘rinishi: 1 – belbog‘ kamari, 2 – erkaklik jinsiy bezi, 3 – tuklari (Vsevolodova- Perel, 1997). 3.10. - rasm. Halqalardagi urug‘ qabul qilish tuynuklarining joylashuvi: 1 – tuklar yo‘nalishi orqali с, 2 – tuklar yo‘nalishi orqali d, 3 – yuqoridan d, 4 – orqa tomon markazidan (Vsevolodova-Pereldan, 1997). gumusga o‘ta boy, namligi yuqori bo‘lgan tuproqlarda yashaydi. Ayrim hollarda 1 m 2 dagi chuvalchanglar soni 60 dan 1000 va undan ham ko‘pga yetadi. Bu tur organik chiqindilarning chirishini tezlashtiradi. Shu bois ko‘pgina davlatlarda (AQSH, Filippin Gollandiya, Italiya, Rossiya va boshqalar) bu turni sun’iy ko‘paytirish keng yo‘lga qo‘yilgan. Ular ishlab chiqqan koprolitlar issiqxonalarda organik o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Chuvalchanglarning o‘zi baliqchilik, parandachilik va chorvachilikda oqsilga boy oziq sifatida ishlatiladi. 38

3.10 - rasm. А - Eisenia salarica (ostki tomondan yonlanma ko‘rinishi), Б – Lumbricus rubellus (yonidan ko‘rinishi): 1 – papillari, 2 – belbog‘ kamari, 3 – pubertat valigi, 4 – bez bilan qoplangan erkak jinsiy a’zosi, 5 – erkaklik jinsiy a’zosi, 6 – urug‘ yo‘li, 7 – tuklari (Vsevolodova-Perel, 1997). Eisena nordenskioldi nordenskioldi (Eisen, 1873) Vsevolodova-Perel, 1997. Sinonim: Allolobophora acystis Mihaelsen, 1903 Uzunligi 60-150 mm, diametri 4-8 mm. Halqalar soni 80-130 donagacha. Tanasi tim-malla, ba’zida malla, tananing 9-11 halqalar yon tomonida oq dog‘lari bor. Bosh tuzilishi epilobek, yelka teshiklari 4-5 –nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari o‘zaro juda yaqin joylashgan, ab yo‘nalishidagi tuklar atrofi va belbog‘ kamari qismlarida bezli papillalari mavjud. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada, atrofi qo‘shni halqalarga kirib bormaydigan bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 27-33-nchi halqalarni band etadi. Bezli valigi 29-31-nchi halqalarni o‘z ichiga oladi (ba’zida 28-inchi halqadan boshlanib, 31 nchi tugallanmay qoladi). 39

3.11. - rasm. Urug‘ qopchalarning joylashuv sxemasi. 1 – 9 – 12 chi halqalar oralig‘ida joylashgan to‘rt juft urug‘ qopchalar (bu sxemada urug‘ qopchalarning faqat bir tarafi olingan), 2 – urug‘ qopchalar (3 juft) 9-12 halqalar oralig‘ida, 3 - urug‘ qopchalar (2 juft) 11-12 halqalar oralig‘ida. а - urug‘ qopchalar, б – urug‘donlar, в – urug‘ yo‘li, г – urug‘lar. 40

To‘rt juft urug‘ xaltalari 9-12-nchi halqalarda bo‘ladi. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 9-,10-nchi halqalarda joylashgan bo‘lib, yelka teshiklari yo‘lining 9-10 va 10-11-nchi halqalar oralig‘iga ochiladi. Ohak bezlari yaxshi rivojlanmagan. Muskullari oraliq shaklda. Eiseniella уруғи Michaelsen, 1900 Nefridiylari sosiskasimon, tuklari o‘zaro yaqin o‘rnashgan. Teri ranglari mallarang. Tanasi belbog‘ kamaridan keyin to‘rtburchak kvadrat shaklda . Erkaklik jinsiy teshigi 13-, 14-, 15-nchi halqalarda bo‘ladi. Urug‘ qabul qilgichlari cd tuklar yo‘nalishining yuqorigi qismi orqali (9/10, 10/11 oralig‘idan) tashqariga ochiladi. Urug‘ xaltalari 4 juft. MDH mamlakatlari hududlarida faqat bir tur uchraydi. Eisenilla tetraedra (Savigny, 1826) Tanasining uzunligi 20-70 mm, diametri 2-4 mm. Halqalar soni 70-100 tagacha, terisi sariq mallarang tusda. Tanasi belbog‘ kamaridan keyin to‘rtburchak kvadrat shaklga ega. Bosh tuzilishi epilobek ochiq, orqa teshiklari 4-5-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari juda tig‘iz joylashgan. Erkaklik jinsiy teshigi 13 yoki 14-nchi halqalarda, jinsiy bez qoplami qo‘shni halqalarga chiqmaydi. Belbog‘ kamari 22-, 23 dan 27-, 28-inchi halqalar oralig‘ida. Bezli valigi 23-, 25-, 26-nchi ba’zida 24-28-nchi halqalarda joylashgan. To‘rt juft urug‘ xaltalari 9-12-nchi halqalar oralig‘ida bo‘ladi. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 10 va 11-nchi halqalarda joylashgan bo‘lib, 9-10 va 10-11-nchi halqalar oralig‘ining tuklar yo‘nalishiga ochiladi. Tomchisimon spermatoforlari belbog‘ kamaridan oldingi halqalar oralig‘idan qo‘yiladi. Dissepimentlari 6-7, 8-9 va 9-10, 14-15-nchi halqalarida ko‘p yo‘g‘onlashgan. Dvirtekullali ohak bezlari 10-nchi halqada joylashgan bo‘lib, muskul to‘qimalari patsimon shaklga ega. Kosmopolit turlar qatoriga kiradi. Octolasion Orley, 1885 уруғи emend. Pop , 1941 emend. Perel , 1976, emend. Vsevolo dova-Perel , 1997. Nefridiy naylari yassi ilgaksimon , bir necha oldingi halqalarniki ilgaksimon shaklda . Tuklari o‘zaro siyrak joylashgan yoki kam yaqinlashgan. Tanasi qo‘ng‘ir- kulrang yoki rangsiz. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada. Urug‘ qabul qilgichi 41

d tuklar yo‘nalishi yo‘lida joylashgan bo‘lib, ko‘pchilik turlarida ikki juftdan ko‘p uchraydi. Urug‘ xaltalari 2 va 4 juft. Divertikulali ohak bezlari 10-nchi halqada joylashgan. Muskul to‘qimasi patsimon shaklda. Octolasion lacteum (Oerley, 1885) Vsevolodova-Perel , 1997. Tanasining uzunligi 30-180 mm, diametri 2-8 mm. Halqalar soni 90 dan 173 tagacha, terisi kulrang tusda, ba’zan nimhob qo‘ng‘ir tusda. Tana kesmasi to‘garak shaklga ega, belbog‘ kamaridan so‘ng birmuncha silliqlashgan. Bosh tuzilishi epilobek, tanasining ustki tomonidagi yelka teshiklari 8-9 va 11-12-nchi halqalar oralig‘idan boshlanadi. Tuklari belbog‘ kamarigacha juda tig‘iz joylashgan, belbog‘dan so‘ng siyraklashgan; ab tuklar yo‘nalishining 20-22-nchi halqalarida bezli papillalari bor. Erkaklik jinsiy teshigi 15-nchi halqada joylashgan bo‘lib, atrofi qo‘shni halqalarga kirib boruvchi bez bilan qoplangan. Belbog‘ kamari 3— 35-nchi halqalar oralig‘ida. Bezli valigi 1-2 30-, 31-, 1-2 35-nchi halqalarda aniq chegaralangan. To‘rt juft urug‘ xaltalari 9-12-nchi halqalar oralig‘ida bo‘ladi. Ikki juft urug‘ qabul qilgichi 10 va 11-nchi halqalarda joylashgan bo‘lib, 9-10 va 10-11- nchi halqalar oralig‘ining tuklar yo‘nalishiga ochiladi. Tomchisimon spermatoforlari 22-, 29-nchi halqalar oralig‘idan qo‘yiladi. Dissepimentlari 6-7, 8- 9 va 9-10, 14-15-nchi halqalarida birmuncha yo‘g‘onlashgan. Dvirtekullali ohak bezlari 10-nchi halqada joylashgan bo‘lib, muskul to‘qimalari patsimon shaklga ega. Kosmopolit turlar qatoriga kiradi. Partenogeniz ko‘payish xususiyatiga ega. O.lacteum turli xil mexanik tarkibli soz tuproqli o‘tloqlar, ko‘p yillik bedazor, bog‘, chirindiga boy tuproqlarda uchraydi. 3.1.Y omg‘ir chuvalchanglarining ekologik xususiyatlari Tuproq ko‘plab organizmlar, shu jumladan hayvonlar uchun ham yashash muhiti hisoblanadi. Tuproq organizmlari tuproq hosil bo‘lish jarayonlariga faol ta’sir qiladi. Tuproq genizisi, deb ataladigan bu jarayonlarda yomg‘ir chuvalchanglari ayniqsa faol ishtirok etadilar. Yomg‘ir chuvalchanglarining tuproq genizisidagi faoliyati ko‘p jihatdan joyning iqlimi, tuproq hosil qiluvchi jinsning xususiyatlari va antropogen omillarning ta’siri bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shuning uchun yuqorida 42

ko‘rsatilgan omillarning yomg‘ir chuvalchanglariga ta’sirini o‘rganish, ulardan tuproq hosildorligini oshirish maqsadida foydalanish yo‘llarini aniqlab olishga yordam beradi. Yomg‘ir chuvalchanglarining o‘rta osiyo hududlarida tarqalishi. Yer yuzida mavjud barcha ekosistemalarda yomg‘ir chuvalchanglarining 1500 dan ortiq turi aniqlangan (Valiaxmedov,1962; Perel, 1979, Michaelsen, 1900, 1910). Hozirda O‘rta Osiyo mintaqasida yomg‘ir chuvalchanglarining 31 turi tarqalganligi malum. Mazkur mintaqada yomg‘ir chuvalchanglari turlarining kamligi ularning deyarlik o‘rganilmaganligi bilan bog‘liqdir. Janubiy Qozog‘iston xududidlarida tarqalgan 13 turdan 9 tasi endemik va 4 tasi kosmopolit hisoblanadi. O‘zbekiston hududidlarida aniqlangan 21 turdan 10 tasi endemik, 11 tasi kosmopolitdir. Tojikiston tuproqlarida tarqalgan 10 turdan 2 tasi endemik 8 tasi kosmopolit bo‘lsa, Turkmaniston hududidlarida qayd qilingan 8 turdan 3 tasi endemek, 5 tasi kosmopolit. Qirg‘izistonda tarqalgan 13 turdan 9 tasi endemik 4 tasi kosmopolit ekanligi ma’lum. Shuning bilan birga ilgari O‘rta Osiyo endemiklari hisoblangan A. (S.)kaznakovi va A.(S.)turcmenica Eronda (Perel, 1972а; Omrani, 1973), A. (S.)kaznakovi Sharqiy Kavkaz ortida (Perel, 1979) tarqalganligi 43

YOMG‘IR CHUVALCHANGLARINING O‘RTA OSIYO VA JANUBIY QOZOG‘ISTON HUDUDIDA TARQALISHI Т urlar Tarqalgan joyiQ oratov (Q ozog‘iston) G ‘arbiy Tyanshon (O ‘zbekiston) H isor darvoza (Tojikiston) K opettog‘ (Turkm aniston) Babush-O ta (Q irg‘iziston) 1 2 3 4 5 6 7 1 A.parva - - + - - 2 A.(S.)taschkentensis - + - - - 3 A.(S.)persiana - - - + - 4 A.(S.)kaznakovi - + + + + 5 A.(S.)turcmenika - - - + - 6 A.(S.)ghilarovi - - - - + 7 A.(S.)ferganae + + - - + 8 A (S.)sokolovi + - - - - 9 A.(S.)arnoldiana + + - - - 10 A.(S.)kirgisica - - - - + 11 A.(S.)chlorocephala - + - - + 12 A.(S.)bouchei + - - - - 13 A.(S.)microtheca + + - - + 14 A.(S.)graciosa - + - - - 15 A.(S.)albicauda + - - - + 1 2 3 4 5 6 7 16 A.(S.)umbrophila + + - - - 17 A.(S.)ophimorpha + + - - - 18 A.(S.)longoclitellata + - - - - 19 A.(S.)stenosoma - + - - + 20 A.(S.)media - - + - - 21 Dd.rubidus - + - - + 44

22 O.lacteum - + - - + 23 N.roseus + + + + + 24 N.(C.)trapezoides + + + + - 25 N.jassyensis - + + + - 26 E. (N.)acystis + + - - + 27 E. foetida - + + + - 28 El.tetraedra + + + + - 29 D.octaedra - + - - - 30 D.veneta - + + - - 31 D.byblica - + + - - Турлар сони 13 21 10 8 1 3 Izoh. + uchraydi, -uchramaydi, to‘g‘risida ayrim ma’lumotlar bor. Shuning uchun bu turlarni shartli ravishda (yangi ma’lumotlar olinguncha) endemik turlarga kiritish mumkin. Yomg‘ir chuvalchanglarining 3 turi: Allolobophora (S.)chlorocephala, A. (S.)umbrophila, A.(S.)ophimorha ni noyob turlar qatoriga kiritish mumkin. Bulardan Allolobophora (S.)chlorocephala va A.(S.)umbrophila turlari O‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi» ga kiritilgan (Toshkent-2006). Tojikistonning Hisor darvoza hududidan topilgan A. parva turi kosmopolit bo‘lib, Sibir, Uzoq Sharq (Perel, 1979) va Shimoliy Amerikada (Gates, 1969) ham tarqalgan. Aholi yashash joyiga yaqin bo‘lgan hududlarda yomg‘ir chuvalchanglardan N.jassyensis ( Aporrectodea jassyensis ), D.byblica, D.veneta va boshqa turlarni uchratish mumkin, N.roseus, N.cаliginosus trapezoides, O.lacteum, D.rubidus, E.hordenskioldi acystis, E.foetida, D.octaedra bu hududlarda keng tarqalganligi, jadvalimizda keltirilgan. Boshqa turlar esa Lumbricidae oilasining Svetlovia kenja urug‘iga mansub bo‘lib, ulardan ko‘pchiligi O‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘iston hududlari uchun endemik sifatida e’tirof etilgan. 3.2.Yomg‘ir chuvalchanglarining tuproqda vertikal taqsimlanishi Yomg‘ir chuvalchanglari ancha yirik va harakatchan tuproq hayvonlaridan bo‘lganidan tuproqda ularning taqsimlanishi namlik, harorat, organik qoldiqlarning bo‘lishi, tuproq aeratsiyasi va boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. 45

Yuqorida yoz faslida yomg‘ir chuvalchanglari sonining qisqarishini tuproqda namlikning kamayishi va haroratning ko‘tarilishi bilan tushuntirilgan edi. Tuproqqa go‘ng yoki somon solinishi yomg‘ir chuvalchanglari sonining 2-2,5 marta oshirgan (Baluyev, 1950). M.S. Gilyarov (1965) tuproqni qattiq, suyuq va gazsimon qismlardan iborat uch fazalik sistema sifatida tavsif qiladi. Namlikning ortishi, ya’ni gravitatsion suvning bo‘lishi aeratsiyani kamaytiradi. Shuning uchun tuproqda namlikning ortishi ham, kamayishi kabi tuproq hayvonlariga halokatli ta’sir ko‘rsatadi. Yomg‘ir chuvalchanglarining tarqalishiga tuproq reaksiyasi ham ta’sir qiladi. Kislotali va ishqorli reaksiyaga ega bo‘lgan tuproqlarda chuvalchanglar deyarlik uchramaydi (Perel, 1979). O‘zbekistonda ko‘p yillik beda dalasi tuprog‘ida (Toshkent viloyati) yomg‘ir chuvalchanglarining yil fasllari davomida vertikal taqsimlanishi o‘rganilgan. Kuzatish olib borilgan beda agrotsenozida chuvalchanglarning 5 turi A.caliginosa trapezoides, A.caliginosa caliginosa, A.jassyensis, D.byblica va O.lacteum uchratilgan. 46

Yomg‘ir chuvalchangi turlarining tuproqda vertikal tarqalishini solishtirish. I - A.caliginosa trapezoides, II - A.caliginosa caliginosa, III - A.jassyensis, IV - D.byblic а, V - O.lacteum. (Sxema ichidagi raqamlar yomg‘ir chuvalchanglari soni). 47

Ko‘rsatilgan 5 tur chuvalchanglarning vertikal taqsimlanishi aniq farq ko‘zga tashlanmaydi. Bu hol agrotsenozlarda tarqalgan chuvalchanglarning haqiqiy tuproq hayvonlari sifatida tuproq muhiti (aeratsiya, namlik, harorat) ga nisbatan talablari o‘xshash bo‘lishini ko‘rsatadi. Chuvalchanglarning yozda tuproqning chuqur qatlamlariga migratsiyasi asosan haroratning ko‘tarilishi va namlikning kamayishi bilan tushinturish mumkin. Chuvalchanglar may oyidan boshlab tuproqning chuqur qatlamlariga tushib oladi. Ilmiy manbalarda tuproq namligining 60-80 foizi chuvalchanglar uchun optimal bo‘lishi, namlikning 20 foizdan kam bo‘lishi ularning yashashiga monelik qilishi ko‘rsatiladi 3.3.Yomg‘ir chuvalchanglarining regeneratsiyasi Regeneratsiya xususiyati yomg‘ir chuvalchanglari hayotida muhim ahamiyatga ega. Ular harakatlanganda muskullari siqilib cho‘zilishi tufayli tana suyuqligidagi parazitlar surilib dum qismida to‘planadi. Ular tanasining keyingi qismini uzib tashlab, tanasida parazitlik qiladigan gregarina, infuzoriya va nematodalardan xalos bo‘ladi uzilgan dum qismi tez orada qayta tiklanadi (Atlavinite, 1975). Bundan tashqari yomg‘ir chuvalchanglari avtotomiya xususiyati tufayli qushlar va hasharotxo‘r hayvonlarga dumini qurbon qilib, o‘lardan qutilib qoladi. Tajriba yomg ‘ ir chuvalchanglarining belbog ‘ kamaridan oldingi qismi , qolgan yarmisiga ularning dum qismi solingan idishlarda olib borilgan . Chirindiga boy tuproqda belbog‘ kamaridan so‘ng kesilgan chuvalchanglarning oldingi qismi chirindiga boy tuproqda 2-3 haftadan so‘ng dum tiklana boshladi. Dastlab dum juda ingichka hosil bo‘ldi, 2 oydan so‘ng o‘z shaklini tiklagan. Chirindiga boy tuproqda chuvalchanglar tanasining dum tomoni oldingi qismidan 3 tagacha yangi halqa hosil qilgan, lekin bu jarayon hech qachon chuvalchang tanasining to‘liq tiklanishiga olib kelmagan. Chuvalchanglarning dum tomoni 1,5 oydan so‘ng batamom nobud bo‘lganligi aniqlangan. Chirindi moddalar kam bo ‘ lgan tuproqda belbog ‘ kamaridan so ‘ ng kesilgan chuvalchanglarning oldingi qismi 3 oy davomida o ‘ z shaklini batamom tiklagan . 48

Xuddi shunday tuproqda chuvalchanglar tanasining kesilgan keyingi qismi uchtagacha yangi halqa hosil qilib, 1,5 oy ichida nobud bo‘lgan. O ‘ tkazilgan tajribalar yomg ‘ ir chuvalchanglarining regeneratsiyasi ular hayoti uchun eng muhim organlari joylashgan oldingi bosh qismi hisobidan sodir bo ‘ lishini ko ‘ rsatadi . Bu jarayon chirindi moddaga boy bo‘lgan tuproqlarda birmuncha jadal kechgan. Chuvalchanglar tanasining keyingi qismi to‘liq regeneratsiya xususiyatiga ega bo‘lmadi. 49

XULOSALAR 1.O‘zbekistonda uchraydigan yomg‘ir chuvalchanglarini 11 turining anotomo- morfologik xususiyatlari o‘rganildi. Yomg‘ir chuvlchanlari turlariga qarab turli vaqt oralig‘ida umr ko‘rishadi. Masalan, Aporectodea caliginosa caliginosa turi 3- 4 yil yashasa, Esenia fetida turi 15-16 yil umr ko‘radi. Tuproq harorati 21 S 0 , namligi 60 foizdan yuqori bo‘lganda ular pillaga 4 tadan 20 donagacha tuxum qo‘yib ko‘payadi. 2.Yomg‘ir chuvalchanglari tuproq qatlamlarida tarqalishiga qarab 3 ta ekologik guruhga bo‘linadi.1. Tuproq yuzasida yoki to‘shalmada yashaydigan gemiedafon turlar - Eisena fetida. 2. Tuproq va to‘shalma (gumus) da yashaydigan turlar - Allolobophora caliginosa trapezoides, A.caliginosa caliginosa, Octolasion lacteum, Dendrobaena byblica. 3. Tuproqning chuqur qatlamlarida in qurib yashaydigan euedafon turlar. 3. Yomg‘ir chuvalchanglarining regeneratsiyasi ular hayoti uchun eng muhim organlari joylashgan oldingi bosh qismi hisobidan sodir bo‘lishi, tanasining keyingi qismi esa, to‘liq regeneratsiya xususiyatiga ega bo‘lmasligi aniqlandi. 50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Алимжонов Р.А. Плотность почвенной фауны поливных люцерников на севере Узбекистана. Труды. сектор. Зоология АН Уз ССР.-Ташкент, 1946.- С.41-51. 2.Атлавините О.П. Экология дождевых червей и их влияние на плодородие почвы в Литовской ССР.- Вильнюс: Моклас. 1975.- 200 с. 3.Атлавините О.П. Влияние дождевых червей на агроценозы.- Вильнюс: Моклас. 1990 - 176. с. 4.Бабьева И.П., Зенова Г.М. Биология почв. – М., Университут. 1989. – 335 с. 5.Балуев В.К. Дождевых червей основных почвенных разностей Ивановской области.- Почвоведение, 1950 4. С. 219-227. 6.Бродский А.Л. Исследования по фауне почв. -. Ташкент. 1937. С.31-53. 7.Беклемишев В.Н., Четыркина И.А. К биологии половодья. О судьбе дождевых червей во время весеннего половодья // Вопросы экологии и биоценологии: Тез. докл. М. – Л.: 1935, ОТИЗ. вып.2. с. 120-136. 8.Валиахмедов Б.В. Характеристика фауны почв сероземной зоны Таджикистана. Ж.. зоол. М., 1962. Т. XLI . вып. 12 С. 1783-1793. 9.Валиахмедов Б.В., Перель Т.С. Различия заселенности темных сероземов и лугово-болотной почвы дождевыми червями и изменения их численности под обработок в Таджикистане // Ж. зоол. М.., 1961. Т. XI вып. 12. С. 1808- 1814. 10.Всеволодова-Перел Т.С. Дождевые черви фауны России. Кадастр и определитель. – М.: 1997.- 98 с. 11.Гиляров М.С. Зоологический метод диагностики почв. М., Наука. 1965. С- 1-278. 12.Димо Н.А. Земляные черви в почвах Средней Азии. Почвоведение. -1938. 4. С. -494-506. 13.Зражевский А.И. Дождевые черви как фактор плодородия лесных почв. – Киев. 1957. 271 с. 51

14.Мавлонов О.М., Ахмедов.Г.Х. Тупрок зоологияси. – Тошкент: Университет. 1992. – 78 б. 15. Мавлонов О.М., Рахматуллаев А.Ю. О численности и биомассе дождевқх червей люцернов ых полей в севообороте . Узбек. биол. жу p н. 1999.№3: 68-70. 16.Ма в лонов О.М., Рахматуллаев А.Ю. Тупроқ таркибининг индикаторлари. Экол. хабарномаси жур. 1999. №3: 44-45. 17.Перель Т.С. Распространение и закономерности распределения дождевых червей фауны СССР. – Москва: Наука. 1979. 271 с. 18. Рахматуллаев А.Ю. , Мавлонов О.М. Ёмғир чувалчангларининг агроценозларда вертикал тарқалиши. Фан, тиббиёт ва технолог. жур. 1999. №3: 5-7. 19.Рахматуллаев А.Ю. , Мавлонов О.М. Сравнительный анализ плотности дождевых червей в агроценозах Биол. ва экол. хозирги замон. муам. Самарканд 1999. 75-7 7. 20.Рахматуллаев А.Ю. , Мавлонов О.М., Камилова Ш.И., Бекбергинова З.О. 21.Распространение и экологические особенности дождевых червей в Ташкентского оазиса . 1- я меж.конф . Молодых ученных (Владикавказ) Россия, 2005 . 52

O'xshashlar

Boshlang`ich sinf o`quvchilarini umurtqali hayvonlar bilan tanishtirishning metodlari

Ўзбекистон Республикаси заҳарли ҳайвонлари биоэкологияси ва аҳамияти