Boshlang`ich sinf o`quvchilarini umurtqali hayvonlar bilan tanishtirishning metodlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200.5 KB

Ko'chirib olish

Boshlang`ich sinf o`quvchilarini umurtqali hayvonlar bilan tanishtirishning metodlari REJA I BOB Umurtqali hayvonlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati. II BOB Maktabning kichik yoshli o`quvchilarini tabiatshunoslik darslari davomida hayvonat olami haqidagi dastlabki tushunchalarni shakllantirish 2. 1 O`zbekiston hududida mavjud bo`lgan ayrim umurtqali hayvonlar va ularning hayot tarzi III BOB Boshlang`ich sinf o`quvchilarni dars jarayonida umurtqali hayvonlar bilan tanishtirishning zamonaviy metodlari 3. 1 Sinfdan tashqari mashg`ulotlarda bolalarni umurtqali hayvonlar bilan tanishtirishning yo`llari

KIRISH Mustaqil O`zbekistonimizning porloq kelajagi yosh va barkamol avlod faoliyati bilan chambarchas bog`liqdir. Yoshlar qanchalik bilimliy, madaniyatli e`tiqodli va har sohada fidokor bo`lsa, bunday qudratli, shon – shuxrati ulug`, martabasi baland yoshlar mavjud bo`lgan davlat prezidentimiz takidlaganlaridek kelajagi buyuk bo`ladi. Zero bugungi kun talabi oldimizga buyuk vazifalar qo`yadi. Bu jamiyatimiz yangilanishi hayotimizning taraqqiy etishi istiqbolliy kelajak sari dadil qadamlar bilan bog`liqdir. Bularning barchasi zamon talabiga javob beradigan yuqori malakali ongli ijodkor mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan uzviy bog`liqdir. Bu vazifalar o`z navbatida sog`lom barkamol yoshlarni tarbiyalash maqsadga qaratilgan. Hozirgi vaqtda yurtimizda ma`naviy sog`lom axloqiy yetuk yuqori jismonan baquvat har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga qaratilgan. Bu tadbirlarni amalga oshirish uchun tegishli joylarda keng qamrovdagi ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan respublikamizda amalga oshirilgan kadrlar tayyorlash milliy dasturi ham shu maqsadlar uchun xizmat qilmoqda. Mavzuning dolzarbligi. О`quvchilarning har tamonlama tarbiyalashning asosiy ularga ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdan iborat. Ushbu vazifalarni yechimini topishga tabiatshunoslik о`quv predmeti muhim rol о`ynaydi. О`quv predmetni о`rganish boshlang`ich sinf о`quvchilarining shaxsiy tajribasini boyitadi, tevarak atrofdagi jonli va jonsiz tabiatga yuz berayotgan voqia va jarayonlar tо`g`risiga bilimlar tо`rlashga imkon beradi: shu bois avvalo о`quvchilar tabiatshunoslikning ilmiy va amaliy mavzularini yaxshi egallagan bо`lishlari kerak. Bugunki kunda O`zbekiston Respublikasi xalq ta`limi xususan pedagoglarimiz oldiga qо`ygan buyuk maqsadlarimiz ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohatlarimiz, rejalarimizni samarasini taqdiri–bularning barchasi, avvalo zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli

mutaxasis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog`liqligini anglab yetmoqdamiz kerak. Dar haqiqat boshlang`ich sinf o`qituvchilaridan ta`limning shakl uslublarini izlash ishlab chiqish bilan birga o`z o`lkasini ardoqlashga uning boyliklarini asrab avaylash ularni ko`paytirishga malakasiga ega bo`lgan yosh avlodlarni tarbiyalashga erishishlari talab etiladi. Yosh avlodga vatanni sevish tuyg`usini tarkib toptirish, rivojlantirish o`z o`lkasi tabiatini tanishtirishdan boshlanadi va hayvonot olami vakllarini o`rgatish ular haqida tushunchalarni rivojlantirish bilan bilimlarini boyitiladi. Mavzumizning dolzarbligi shundaki boshlang`ich sinf o`quvchilariga umurtqali hayvonlar haqida dastlabki ilmiy dunyo qarashni shallantirish va o`quvchilarda dars hamda darsdan tashqari jarayonlarda umurtqali hayvonlar turlarining tuzilishi biologiyasi va xulq atvorini o`rgatish o`quvchilarni tabiatga va vatanga mehr – muxabbat ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Bitiruv ishning maqsadi: Bitiruv ishning maqsadi boshlang`ich sinf o`quvchilarni tabiatning ajralmas qismi bo`lgan hayvonlar turlari ularning tuzilishi biologik xususiyatlari ekologiyasi xulq – atvorini yaqindan kuzatish amaliy ishlar orqali tanishtirish. Tabiatning jonli va jonsiz jismlari atrofida sodir bо`layotgan voqea hodisalar, tirik organizmlarning о`zga hodisalar, xos xususiyatlari, ularning о`zaro va muhit omillari bilan munosabatlari, ularning tabiatva odam hayotidagi ahamiyati, yohud keltiradigan zarari tо`g`risidagi ma`lumotlarni muayyan qismini ta`limning namoish qilish о`quvchilarda tabiatga nisbatan yangicha his–tuyg`ularni shakllantiradi. O`quvchilarni umurtqali hayvonlar bilan har tomonlama tanishtirishning turli xil usullari didaktiv o`yinlar ular haqidagi turli xil rivoyatlar, ertaklar, topishmoqlar topish va qo`llanmalar tayyorlash yo`llarini ishlab chiqishdan iborat. O`quvchilarni tabiat uning jonsiz va jonli mavjudodlari haqida ta`savvurlarini kengaytirish ularga nisbatan qiziqishni, mehribonlik tuyg`ularini ona tabiatga vananga nisbatan masuliyatlik hisini uyg`otishdan iborat.

Bitiruqaliv ishning vazifasi: Ishimizning vazifasi shundan iboratki boshlang`ich sinf o`quvchilariga umurtqali hayvonlar to`g`risida dastlabkitasavurlarini kengaytirish. Umurtqali hayvonlar turlari bilan o`quvchilarni tanishtirish yo`llarini izlab topish umurtqali hayvonlar haqidagi ilmiy dunyo qarashni shakllantirishdan iborat. Boshlang`ich sinf o`quvchilari umurtqali hayvonlar bilan yaqindan tanishtirish uchun hayvonot bog`ida yoki chorvachilik va parrandachilik fermer ho`jaligiga sayr qildirish, rasmlar ko`rsatish, multfilmlar, tomosha qilish jonli burchak asosida ularni parvarish qilishga o`rgatish nomlarini aytishga o`rgatish umurtqali hayvonlar haqida bolalar tasavvurini kengaytirish alohida kasb ahamiyat kasb etadi. Biz ushbu vazifalarni bajarish ushun Qarshi sahrida joylashgan 41-umumiy o`rta ta`lim maktabi va kasbi tumani xalq ta`limi vazirligiga tegishli bo`gan Hayit. Hujamatov nomli maktablarning boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan birga umurtqali hayvonlarni o`rganish bo`yicha o`z sinov tadqiqot ishimizni olib borishga kirishdik, shu bilan bir qatorda oldimizga qo`ygan maqsadlarimizga erishdik. Bitiruv ishni obekti: Bitiruv ishni obekti bo`lib Qarshi sahrida joylashgan 41- umumiy o`rta ta`lim maktabi va Kasbi tumani Hayit. Hujamatov nomli maktabda bolalar ta`lim – tarbiya sohasida olib boriladigan ishlar hisoblanadi. Ishimizning predmeti esa boshlang`ich sinf o`quvchilarni tabiatni, atrof – olamni sevish ruhida tarbiyalash va uni tashkil qilish yo`llarni ilmiy o`rganishdan iborat. Ishning manbalari. Atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik predmetida mavjud bo`lgan barcha metodlarni q o` llash, zaruriy usullarni qо`llagan holda maktab ma`lumotlar va matnlar mazmunini о`rganishda darslik va qо`llanmalardan ixtiyoridagi tajriba uchastkasi, labaratoriya, issiqxona va о`quv qо`llanmalaridan foydalanish yuqori saviyada dars о`tishni tashkil etish. Boshlang`ich sinf о`quvchilarini tabiatni tirik qismi hayvonlar hayotida doir ma`lumotlarni tirik eksponat shaklida kо`rib mohiyatini tushunib yetadilar va tegishli xulosaga keladilar.

I BOB. UMURTQALI HAYVONLARNING INSON VA TABIATDAGI AHAMIYATI. Hayvonlar dunyosining tabiatdagi insonlar hayotidagi ro`li juda katta. Hayvonlar, tabiatga ta`sir etishdan tashqari inson hayotida ham katta ro`l o`ynaydi. Kishilar o`zlariga kerakli bo`lgan juda ko`p xom ashyoni jumladan oziq – ovqat mahsulotlari va dori –darmonlarni hayvonlardan oladi. Hayotda o`simliklarsiz hayvonot olamini, hayvonot olamisiz o`simliklar dunyosini bularsiz insoniyat taraqqiyotini tasavvur qilish qiyin. Bu masalada jonli organizm bir –biri bilan shunday chambarchas bog`langanki, bular bir – brini to`ldiradi biri – biriga xizmat qiladi. Bu tabiat qonunidir, bizning vatanimizda tabiatni hayvonot olamini muhofaza qilish masalasi davlat ahamiyatiga ega bo`lgan eng muhim ish deb qaraladi. Baliqlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ro`li juda katta. Baliqlar hamma suv havzalarida tarqalib, suv muhitini normal saqlashda, undagi o`simliklar uchun, tabiatga moddalar almashinuvida katta ro`l o`ynaydi. Baliqlarning go`shti va ikrasi xushtam taom hisoblanadi. Jahon bo`yicha har yili 50 mln tonnaga yaqin baliq ovlanadi. Baliqlarning asosiy qismi daryo va dengizlarda ovlanadi. Ovlanadigan baliqlarning asosiy qismi oziq – ovqat uchun ishlatiladi. Baliqchilik sanoati chiqindilardan chorva mollari uchun baliq uni, qishloq xo`jaligi uchun o`g`it ishlab chiqariladi. Baliq moyi farmaseftikada vitaminli dori hisoblanadi. O`zbekistonda baliqlar ichki suv havzalaridan ovlanadi. Zog`ora, oq amir, oqcha qumbosh, oq sila, ilonbosh asosiy ovlanadigan baliqlar hisoblanadi. Tabiiy sharoitda baliqlar va chavoqlari ko`plab nobud bo`ladi. Shuning uchun baliqlar maxsus zavodlarda urchitiladi va ma`lum davrgacha boqilib, so`ng tabiiy suv havzalariga qo`yib yuboriladi. Baliqlar tuhimi va yosh baliqlarni boshqa suv havzalariga ko`chirib o`tkazish mumkin. Masalan uzoq sharq daryolaridan respublikamizdagi suv havzalariga oq amur, xumbosh, ilonbosh kabi baliqlar olib kelib iqlimlashtirilgan. Hozirgi vaqtda inson baliqlardan 40% yaqin hayvon oqsilini olmoqda. Ular asosan qimmatbaho oziqa mahsuloti uchun ovlanadi.

Hozirgi kunga qimmatli baliqlarni ovlash, ularning yashash zonasini saqlash va turlarini ko`paytirish choralari ko`rilmoqda. Suvda ham quruqlikda yashovchilarning tabitda va inson hayotidagi ahamiyati benihoya kattadir. Ular ba`zi mo`ynali hayvonlarga oziq bo`ladi. Masalan qora sassiqquzan bilan norka yeydigan oziqning uchdan bir qismini baqalar tashkil etadi. O`rdaklar, turnalar, laylaklar, ko`pgina foydali qushlar baqalar va itbaliq bilan oziqlanadi. Laqqa, cho`rtan, olabug`a kabi ovlanadigan baliqlarning ham yemishi baqadir, baqalar yozda quruqlikda yashaydigan umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi, qishlash uchun suv havzalariga to`planadi. Ko`pgina suvda ham quruqlikda yashovchilarning ozig`i kasalliklarni tarqatadigan va parazit chuvalchanglarning oraliq xo`jayini hisoblangan ikki qanotli hashorotlar va molyuskalardir. Ular umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi, bog`larga poliz va dalalarga, o`rmon va o`tloqlarga ko`p foyda yetkazadi. Zararli hashorotlarni, qo`ng`izlarni terib yeydi. Suvda ham quruqlikda yashovchilar foydali hayvonlar ular inson uchun katta ahamiyatga ega. Avvalo, ular turli – tuman yerlarda yashab, zararkunandalarni qirib, bog`larga poliz va dalalarga, o`rmon va o`tloqlarga katta foyda keltiradi. Qurbaqa bir kecha kunduzda 100 tagacha 9 oy davomida 3 mingtagacha hasharotni yeydi. Ot baqasi esa bir kecha kunduzda o`rtacha 6 ta umurtqasiz hayvonni yeydi. 6 oy davomida esa 1200 dona hashorot va molyuskalarni kiradi. Baqa zararkunanda hasharotlarning suvdagi lichinkalarini va suv bo`yidagi hasharotlarni qirib foyda keltiradi. Suvda ham quruqlikda yashovchilarning tuxumlari, itbaliqi va boyaga yetmagan amrfibyalar ko`pchilik ovlanadigan baliqlar, o`rdaklar va boshqa qushlar uchun yem bo`ladi. Ba`zi mo`ynali hayvonlar (norka, qunduz) baqalar bilan ovqatlanadi. Ayrim mamlakatlarda (Fransiya, AQSH, Sharqiy Osiyo) davlatlarida baqa va alamandiraning go`shtini odamlar iste`mol qiladilar. Baqa va triton biologiya va tibbiyot izlanishlarida juda ham ko`p miqdorda labaratoriya hayvoni sifatida ishlatiladi. Suvda ham quruq yashovchi insonlar uchun foydali bo`lgani sababli ularni qo`riqlash zarur. Suvda va quruqlikda yashovchilar kabi sudralib

yuruvchilarning ham inson va tabiatda juda katta axamiyatga ega. Sudralib yuruvchilarning hammasi foydali hayvonlar hisoblanadi. Kaltakesaklar, toshbaqalar, ilonlar va timsohlar kiradi. Ko`pgina kaltakesaklar tulki, sassiqkuzan kabi ovlanadigan hayvonlarga oziqa bo`ladi. O`rta Osiyoda yashaydigan cho`l toshbaqasi maysazorlarga foyda keltirmaydi. Shuni ta`kidlash joizki ilon zahri tibbiyotda ishlatiladigan nihoyatda qimmatbaho xomashyo ekanligini unutmasligimiz kerak. Zaharli ilonlar (ko`zoynakli ilon, qora ilon, charx ilon ). Timsohlar, ilonlar , echkimarlarning terisidan charm buyumlar tayyorlanadi. Ba`zi mamlakatlardan ularning tuxumli, timsoh va ilonlarning go`shti oziq ovqat mahsulotlari sifatida ishlatiladi. Bir so`z bilan aytganda timsohlar terisi yuqori baholanadi. Terisidagi chiroyli portfel , so`mka va oyoq kiyimlar tikiladi. Ayrim mamlakatlarda , masalan Kubada timsohlar maxsus hovlilarda ko`paytiriladi. O`zbekiston “Qizil kitobi”ga sudralib yuruvchilarning 16 ta turi quritilgan. Bular qatoriga Xitpov to`garak boshi, Rustamov ilkoni echkemar, Xind boyachasi, Kapcha ilon va boshqalari kiradi. Shunday qilib sudralib yuruvchilarning inson hayotida beqiyos ahamiyatga ega. (Dadayev S, Mavlonov O. Zoologiya) Qushlar yer yuzida eng ko`p tarqalgan hayvonlardir. Qushlarning parvoz etish qobiliyati tabiat taqqiyotida, evolutsion bosqichda muhim rol o`ynaydi. Ular turli madaniy va yovvoyi o`simliklar urug`ini baland tog`larga, bir qit`adan ikkinchi qit`aga xatto shimoliy muzliklarga tarqalishiga bevosita sababchi bo`lgan. Bu bilan o`simliklarning bir joydan ikkinchi joyga tarqalishiga imkon yaratilgan. O`simliklar yangi joyga tarqalibgina qolmay, u yerlarda o`sib tog`larning nurishida, tuproq paydo bo`lishida, uning unumdorligini oshirishda aktiv ishtirok etgan. Bundan tashqari qushlar hayoti davomida turli xil zararli hasharotlarni terib yeb jonli tabiat taraqqiyotiga katta xissa qo`shgan, tabiat muttanosibligini boshqarib turgan. Qushlarning inson hayotida poli ahamiyati juda cheksizdir. Qushlardan turli maqsadda foydalanib kelinadi. Masalan uy parrandalaridan olinadigan mahsulotlar

mamlakatimiz qishloq xo`jaligida g`oyat katta rol o`ynaydi. Uy parrandalaridan tovuq, g`oz, o`rdak, kurka va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Ularni yeti xazinanning biri deb bekorga aytilmagan. Tovuq go`shti, tuxumi, pati haqiqatdan ham katta xazinadir. Qushlardan estetik zavq olish maqsadlarda ham kishilar tomonidan juda qadimdan foydalanib kelinadi. Masalan, kaklik, bedana, kanareyka, bulbul, to`tiqush, kaptar kabilardan ayniqsa keng foydalaniladi. Qushlardan ovchilik maqsadida ham foydalanib kelinadi. Ovlanadigan qushlardan olinadigan mahsulotlarning juda qimmatli ahamiyatga ega ekanligini hammaga ma`lum. Bunday qushlarga tustovuq, kaklik, bildiriq, qirg`ovul, yovvoyi o`rdak, g`ozlar kiradi. Sor lochin kopchik, burgut kabi qushlardan ov qilishda foydalanib kelingan va hozir ham foydalaniladi. Qadim zamonlardan ota bobolarimiz ov sporti bilan shug`ullanib kelishadi. Ko`pgina yirtqich qushlar (qarchig`ay, qirg`iy, chig`atoy, ) ham borki, ular mayda kemiruvchilarni istemol qilib yuqumli kasalliklar (o`lat,sariq va boshqalar) ni tarqalishiga to`sqinlik qilib tabiatga va insonga katta foyda keltiradi. Tabiatda qushlar zararkunanda, kasallik tarqatuvchi hashorotlar va kemiruvchilarni qirib ular sonini cheklab turadi. Qushlarning o`zi ham ko`pchilik hayvonlar uchun oziq bo`ladi. Ular meva va urug`lar bilan oziqlanib, o`simliklarning tarqalishiga yordam beradi. Nektar bilan oziqlanadigan qushlar gullarni changlatadi. Yovvoyi qushlardan kaklik, qur, qirg`ovul, o`rdak, g`oz, bedana, kaptar va boshqalarni go`shti uchun sanoat miqyosida yoki sport usulida ovlanadi . Dengiz o`rdagi-gaadaning uyasiga tashiydigan pari yengil sanoatda foydalanish uchun yig`ib olinadi. Qushlar axlati esa, azot va fosforli moddalarga boy o`g`it hisoblanadi. Sayroqi qushlaning ovozi esa kishining kayfiyatini ko`taradi. Qushlarning inson xo`jaligidagi faoliyati, ahamiyati juda katta va nihoyatda xilma-xildir. Ko`pgina turlari qadimdan toki hozirgi kunga qadar odam tomonidan xonakilashtirilgan va ulardan keng miqqiyosida foydalanilgan. Yovvoyi quslardan esa qishloq xo`jaligi, baliqchilik va ovchilik

xo`jaligida hamda sog`liqni saqlash va aviatsiyada katta rol o`ynaydi. Masalan: Ola chug`urchuqning bitta koloniyasi Markaziy Osiyoda bir oy mobaynida ko`payish vaqtida yuz ming dona chigirtkani qiradi. M D Zverevning hisobiga ko`ra, Novosibirsk shahrida atrofida qora chug`uchiqlarning bitta oilasi bir faslda 7800 dona may qo`ng`izi va ularning lichinkalari bilan oziqlanadi. Yoki miqqiy har kun uyasiga 10 dona kemiruvchi ( yumronqoziq va sichqon) keltiradi bir oy davomida esa bolalarni boqish davrida bir juft miqqiy 270 ta kemiruvchini qiradi. Keltirilgan misollarning o`zi qushlarni qo`riqlash va ularning sonini oshiirish qanchalik zarur ekanligini ko`rsatadi. Ayniqsa ko`payish vaqtida qushlarni, bog` poliz va don maysalariga jalb qilishi nihoyatda zarur. Chunki bu davrda ularni foydali faoliyatim keskin oshadi. Buning uchun sun`iy uyalar yasab erta bahorda kerakli joylarga osib qo`yiladi. Mayda qushlar uchun uyachalar 5-8 m balandlikka osib qo`yiladi. Aerodromda oziqlanayotgan va uning atrofida uya qurgan qushlar ba`zi hollarda qo`nayotgan va yerdan ko`tarilayotgan samolyotlar bilan to`qnashadi. Samolyotlar uchun baliqchilik kaptarlar, uchib o`tayotgan o`rdaklar, kunduzgi yirtqichlar chug`urchiq va maynalarning katta galalari nihoyatda xafli hisoblanadi. Bunday nohush voqealarning oldini olish uchun odatda aerodromning ornitologik holati no`rganiladi kunduz kunlari ham samolyotlar faralari yoqilgan holatda qo`nishi va yerdan ko`tarilishi yaxshi samara beradi. Yuqorida aytilganlardan shu narsa aniqki, aksariyat ko`pchilik qushlar inson hayoti uchun nihoyatda foydali shu sababli ularni har tomonlama muhofaza qilish kerak . YUNESKO ning tashabbusi bilan 1948 yil 5 oktabrda tabiatni va atrof muhitni muhofaza qilish Xalqaro uyushmasi tuzildi. Hozir bu uyushmaga 49 mamlakat kiradi. Uyushmaning shartlariga ko`ra davlatlar o`rtasida soni kamayib borayotgan, hayoti xavf ostida qolgan qushlar va ularning qishlash hamda uya qo`yish joylari aniqlanadi. Uyushmaning tashabbusi bilan 1966 yilda Xalqaro ,,Qizil kitob ``chiqarildi. 1983 yilda esa O`zbekiston,,Qizil

kitobi``chiqarildi. 2003 yilda O`zbekiston,,Qizil kitobi``ning ikkinchi jildi chop etildi,2006-yilda qayta nashri chop etildi. O`zbekiston ,,Qizil kitobi`` da respublikamizda yashayotgan qushlalarning ikki turi,turkiston oq laylagi,qora laylak, qizil g`oz vishildoq oqqushi,qiyg`irdoq oq qushi marmar churrak ola qanot oq bosh o`rdak qizil tomoq g`oz, suvqiyg`ir, uzun dumli suv burgut,oq dumli suv burgut, bolta yutar, cho`l burguti, qumay, ilonxo`r burgut, yorg`a tuvaloq, Osiyo laylaksimoin veritennigi, cho`l chumchug`i va boshqalari ya`ni hammasi bo`lib 51 tur qushlar kiritilgan. Shuni ta`kidlash kerakki qushlarni asrash, muhofaza qilish mummosi davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masaladir. Bunda hamma-hamma ishtirok etishi,ayniqsa maktab o`quvchilarini to`g`ri tarbiyalab,bu ishga keng jalb etilishi lozim. Qushlarni muhofaza qilish ularni bezovta qilmaslik va uyasini buzmaslikdan iborat. Qushlarni dalalarga jalb etish uchun dalalar chetiga daraxtlar,manzarali gullar ekiladi;ular uchun uyalar quriladi;Yirtqich qushlarning dam olishi uchun baland ustunlar o`rnatiladi. Qor ko`p yoqqan qish kunlari chumchuq, chittak, to`rg`ay kabi mayda qushlar uchun butalar va daraxt shoxlari orasiga donxo`rlar o`rnatilib,don-dunlar sepib qo`yiladi. Qushlarning foydasi xaqida keltirgan bir necha misollar ham ularni muhofaza qilish va ko`paytirish zarurligini taqqazo etadi. Ayniqsa,qushlar diqqatini uya qurish davriga jalb qilish lozim. Chunki shu davrda qushlar ham o`zgaradi,ham bolalari uchun nihoyatda ko`p zararkunandalarni qiradi. Keyingi yillarda tekshirish ma`lumotlari shuni ko`rsatadiki,hashoratxo`r qushlarning oziqlanishi spesifikasiyasiga qarab,har xil turlardan foydalnishi zarurligini taqqazo etadi. Qushlarning soni qulay uya qurish va bola ochish jarayonlariga bog`liq ekanligi aniqlangan. Qushlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati qanchalik muhim ekani bo`lgani kabi sutemizuvchilarning ham tabiatdagi va inson hayotida beqiyos ahamiyatga ega bo`lib hisoblanadi. Bu haqdadastlab tushunchalarimizni kengaytirib olsak.

Sutemizuvchilarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati ; O`txo`r sutemizuvchilar o`simliklar va boshqa hayvonlar hayotida katta ahamiyatga ega. Ularning tezagi go`nxo`r qo`ng`izlar, pashshalar, chivinlar, chuvalchanglar, zamburug`lar va bakteriyalar uchun oziq bo`ladi. Go`ng parchalanganda, tuproq o`simliklar uchun zarur oziq moddalarga boyiydi. Olmaxon, o`rmon kallamushlari, dalasichqonlari, to`ng`izlar va boshqa sutemizuvchilar o`simliklar urug`ining tarqalishiga yordam beradi. Tuproqda yashovchi sutemizuvchilar (ko`rsichqon, yumronqoziq) in qazib tuproqni yumshatadi. Hasharotxo`rlar (ko`rshapalak, tipratikan) zararkunanda va kasallik tarqatuvchi hasharotlarni qiradi. Yirtqichlar kasallangan hayvonlar va ular o`laksasi bilan oziqlanadigan tabiiy sanitarlar hisoblanadi. Sutemizuvchilar odam hayoti uchun katta ahamiyatga ega. Yovvoyi sutemizuvchilar (ondatra, tulki) va go`shti uchun ovlanadi. Sutemizuvchilarning tabiatdagi roli benihoya katta. Ularning yovvoyi turini ham, xonakilashtirilgan zotlari ham tabiatga, uning taraqqiyotida ma`lum darajada ta`sir etadi. Hasharotxo`rlar, kemiruvchilar, yirtqichlar tabiatda yashab o`simliklarni kemiradi, bargi, poya va ildizlarini yeydi. Bo`ri kabi yirtqichlar esa kasal hayvonlarni yeb, tabiat muttanosibligini saqlaydi, ba`zi kasalliklarni tarqatishda katta rolo`ynaydi. Ularni o`simliklarni yeb, go`ngi bilan yerni boyitadi. Yerqazar, sichqonlar esa tuproqni kovlab, uning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishida aktiv ishtirok etadi. Sutemizuvchilarning inson hayotida ham juda katta ahmiyati bor. Uni bir necha qismga bo`lish mumkin. Masalan : mo`ynachilik, yilqichilik va chorvachilik sohalarida yetkazadigan foydasi hammaga ma`lum. Bizda ovlanadigan asosiy hayvonlar : olmaxon, suvsar, ondatra, qunduz, tulki, quyon, ishmal bug`usi, yovvoyi cho`chqa, kiyik, alqor va boshqalar juda katta ahamiyatga ega. Ular turli maqsadlarda qimmatbaho mo`ynasi, go`shti, terisi, yog`I, juni, shoxi uchun ovlanadi.

Chorvachilik sohasida qo`lga kiritayotgan yutuqlarimiz yanada cheksiz. Bular yilqichilik, qoramolchilik, qo`ychilik, echkichilik kabilardan iborat. Charva mollaridan olinadigan bebaho mahsulotlar : sut, go`sht, yog`, teri, jun va boshqalar xalqimizning boyligi hisoblanadi. Inson hayotini, turmushini bularsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Hozirgi paytda jamiyatimizda chorva mollari zotini yanada yaxshilash, ko`paytirish, sermahsul zotlar yaratish uchun tinimsiz ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Mamlakatimizda va jamiyatimizda maxsus qoramolchilik, yilqichilik, mo`ynachilik xo`jaliklari, yirik chorvachilik fermerliklari tashkil qilinmoqda. Albatta ko`pchilik sutemizuvchilar u yoki bu tarzda insonga, tabiatga katta foyda keltiradi. MDH da 350 tur sutemizuvchilar dan 150 turi ovlanadi va bu jihatdan MDH dunyoda birinchi o`rinda turadi. Eng qimmatbaho mo`yna olish uchun tulki, oq tulki, quyon, sasiqkuzan, ko`ksuvsar, norka, qunduz, sug`ur, ondatra, suvchayqir ovlanadi. Va bu hayvonlar mo`ynachilik sanoatini asosini tashkil qiladi. MDH da mo`ynachilikdan tashqari tuyoqli sutemizuvchilar ni tutish yaxshi rivojlangan. Go`sht, teri va dorivor mahsulotlar olish uchun har yili 500 – 600 ming bosh atrofida tuyoqli sutemizuvchilar ovlanadi. Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Qoramollardan qora – ola dasht bushuyev, Qozog`iston oqboshi, santa – gertrutta, shortgorn zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va go`shtli zotlari, yaraslovsli sutli zoti, holmagor sutli zoti, olotovus sutli zoti va boshqa bir qancha qoramol zotlari oziq – ovqat manbai sifatida inson tomonidan keng foydalaniladi. Inson hayoti faoliyatida sutemizuvchilar ning ayrim turlari (ot, eshak, ho`kiz, it, fil,) ish hayvonlari, sport va qo`riqchi hayvonlar sifatida katta ahamiyatga ega. Inson uchun qimmatli bo`lgan, noyob yoki yo`qolib borayotgan sutemizuvchilar ni saqlab qolish, maqsadida maxsus qo`riqxonalar tashkil etilgan. Sutemizuvchilar ni roli beqiyos ekan, novbatdagi muhim vazifa ularni muhofaza, qilish, qo`riqlash ba`zi yovvboyi turlarni iqlimlashtirishdan iborat

bo`lmog`i lozim. Ko`pgina qimmatli hayvonlarni noto`g`ri ovlash natijasida va shavqatsizlarcha munosabatta bo`lish oqibatida ular butunlay yer yuzadan yo`qolib ketyapti. Biz bo`lg`usi o`qituvchilarning vazifamiz ularning naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini aytib, yoshlarni tabiatni muhofaza qilish ruhida tarbiyalashimiz kerak. O`sib kelayotgan yosh avlodga nafaqat sutemizuvchilar ga nisbatan xamxo`r bo`lishni, balki barcha umurtqali hayvonlarga, qushlarga, sudralib yuruvchilarga, suvda ham, quruqda ham yashovchilarga, baliqlarga nisbatan g`amxo`rlik qilish, ularga inlar qurib berish va ularni himoya qilish, ularni sevish, ularga nisbatan muhabbatli bo`lish kabi insonparvarlik g`oyalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega.

II Bob Maktabning kichik sinf o`quvchilarini tabiatshuboslik darslari davomida hayvonot olami haqidagi dastlabki tushunchalarni shakillantirish. Atrofimizdagi olam darslarida umurtqali hayvonlarga tegishli bo`lgan mavzularni zamon talablariga javob beradigan holda o`qitishda “Sahnalashtirish” O`yin musobaqa “ “Test sinov “ “Sayohat “ darslaridan foydalanish samarali natija beradi. Zamonaviy dars o`tish usullarining o`ziga xos xususiyatlari: quyidagilarga mujassamlashtiradi. Mavzuni muhokama qilish. Ishlashi o`qituvchi va o`quvchi hamkorlikda. O`qituvchi bolalarni guruhtlarga juft qilib ishlashi, bolalar bilan suhbatlari, bahs munozaralar tashkil etish. O`quvchilarga mavzularga oid rollarni ijro etishni to`g`ri tashkil etish. Fan o`qituvchisi va o`quvchilar muammolarni birgalikda hal etish uchun fikirlashsa, zamonaviy usullar o`quvchilarning chuqur bilim olishi uchun qator imkoniyatlar yaratish bilan birga ularga o`z fikrini himoya qilish uchun ko`nikmasini shakillantiradi, hamkorlikda ishlashni o`rgatish ularni hayotga uchrab turadigan qiyinchilikni birgalikda yechishi tajribasini singdiradi. Zamonaviy usullardan foydalanib dars o`tish. Sinf muhitini o`zgartiradi. Fan yuzasidan mavzularni qanday o`quvchilarning o`rganilishi kerakligini belgilab beradi. O`tildigan mavzu yuzasidan har bir o`quvchi faollashadi, bugungi kunda o`qituvchi “ Atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik “ fanlarini zaririy axborotlargina tanlab olish va o`quvchini bevosita mustaqil bilim olishga o`rgatmog`i lozim. Bu jarayonda o`qituvchining pedagogik mahorati uning chuqur bilimi insoniy odob – axloqi muhim ahamiyaat kasb etadi. Hozirgi kunga kelib zamonaviy usullardan foydalanib dars berishda o`qituvchilik mohirlikdan ijodkorlikka intilishida hissa qo`shmog`i ustozlardan talab etiladi. Zamonaviy ped tehnolgiyalarni qo`llashda no`ananaviy dars usullaridan foydalanish orqali iqtidorli o`quvchilarni aniqlash, bosh o`zlashtiruvchi o`quvchilarda o`z kuchlariga ishonch hosil qilish lari uchun imkon yaratish, sinfdagi o`quvchilar o`rtasida do`stlik, o`zaro hamkorlik tuyg`ularini shakillantirishga erishish nazarda tutiladi. Pedagogik tehnologiya ta`limotlarni o`zlashtirish uchun qulay shakil va usullardir. Demak

ilgo`r pedagogik tehnologiya insonga oldindan belgilangan maqsad bo`yicha t`sir o`tkazish faoliyatidan iborat. Muomala o`qitishning asosi – o`quvchilar bilish faolligini rivojlabtirishdir. Muomila o`qitishni o`z ichiga olgan darslarda o`quvchilarga yangi ma`lumotlarni oziga saqlagan masalalarni hal qilishi taklif, qilinadi ular bilimini o`zlashtirishi va ularni amalda mustaqil qo`llanishi usullarini egallab olsinlar. Muomilali dars quyidagi bosqichlarga bo`linadi. --- Muomilali vaziyat yaratish --- Muomilali ifodalash --- Muammo echimini izlash --- Yechimning to`g`riligini tekshirish. Dars shunday tarzda tuzilishi kerakki, unda qo`yilgan muammoga o`quvchilaga qiziqish uyg`onsin, bilim olish tizimidagi ahamiyat lo`rsatish, yangi bilimlar olishga ehtiyoj tug`ilsin. Atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik darslarida dasturlashtirilgan o`qitish metodlaridan foydalanish, dasturlardan o`qitishda, yanga amaliy ishlardan foydalanish muammosi o`ta dolzarbdir. Hozirgi paytda o`quvchilarning bilim olish faoliyatini jadallashtirish va ularning atrof olam hayvonot dunyosi bilan tanishtirish darslarda olgan bilimlarini tekshirish bmaqsadida har bir o`quvchilarning o`quv jarayonida mustaqilligini ta`minlovchi va o`quv materialini o`zlashtirishda yordam beruvchi amaliy ishlar tizimi sanalmoqda. Dasturlashtirilgan o`qitish bosqichma – bosqich bilim olishni kuzatishga imkon yaratadi o`quv jarayonida qanday o`zgartirishlar kiritish kerakligini ham ko`rsatmoqda. Dasturlashtirilgan o`qitish uchun quyidagilar kerak. O`quv materialini puxta tahlil qilsh, uning qatiy tanlanishi va mantiqiy ketma – ketlik bo`yicha borini ta`minlash quyidagilardan iborat. O`quvchilarni bilim olshdagi faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik. Dasturlashtirilgan o`qitishda o`quvchilarning o`quv materialini qo`llashga faolligi va mustaqilligi ortadi, o`qitish jarayonini individuallashtirishimkoni paydo bo`ladi texnik vositali o`qitish keng qo`llaniladi o`qituvchi va o`quvchi mehnatini

oqilona tashkil etishga erishadi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning og`zaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda almashtirishdir. Ularning ortiqlik jihati shundaki,ular qisqa vaqt ichida har bir o`quvchining o`tilgan mavzuni o`zlashtirish darajasini aniqlay oladi. Tajriba atrof bilan tanishish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan o`qitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini ko`rsatadi. Afzalligi shundaki,o`quv materialini o`zlashtirish darajasini o`quvchilarning o`zlari shu dars mobayninda tekshirishlari mumkin. 2-sinfda – dasturlashtirilgan o`qitishda tezisturdagi tarqatma topshiriqlar,raqamlar,tarqatma testlar,grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin. Muzyorar usul So`z top - o`yini:Bu metoddan darsning hamma qismlaridan foydalanish mumkin. O`qituvchi:qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar haqidagi bir so`z aytadi. O`quvchilar davom ettiradi. O`qituvchi boshlagan so`z qaysi harf bilan tugasa, o`qituvchi shu harfdan boshlagan so`zni aytish kerak. Masalan:Tulki, ilon,ninachi,it, tipratikan, nortuya, yalqov, ayiq,qarg`a, va h. k. Bu usul o`quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustahkamlashga yordam beradi. Mozauko – ya`ni mayda bo`laklardan yaxlit ko`rinishda hosil qilish. Bunda baliqlar, baqalar, qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalar,rasmlari bo`laklarga bo`linib har bir guruhga alohida tarqatiladi. Guruh qatnashchilari bo`laklarni bir butun ko`rinishga keltiradilar. Guruh sardorlari chiqib, yaxlit holga kelgan hayvonni oziqlanishi, hayot tarzi, yashash sharoiti,meva yoki daraxt haqida gapiradilar. Darsning maqsadi:O`quvchilarga mavzu borasida keng qamrovli bilim berish uy hayvonlarini boqishdan maqsad, ularning oziq-ovqat va xalq xo`jaligidagi ahamiyatiga doir ma`lumotlar, shuningdek chorvachilikka doir atamalar bilan tanishtirish. Uy va yovvoyi hayvonlarning farqli tomonlarini linalar orqali tushuntirish.

Tarbiyaviy maqsad:Hayvonlarni muhofaza qilish orqali jonli tabiatga,hayvonot olamiga mehr-muhabbatini shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad :O`quvchilarni dunyoqarashini faolligini,mustaqil fikrlashni, o`z fikrini aniq va lo`nda nutqini rivojlantirish. Darsning turi :Yangi bilim beruvchi. Darsning metodi :Suhbat, tushuntirish,ko`rgazmalik, baxz-munozara,aqliy hujum, klasmer, insert, test, o`yinlar. Darsning boshqa fanlar bilan bog`likligi: Matematika, o`yish, jismoniy tarbiya, musiqa. Darsda o`quvchi bilishi lozim bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar: o`y va yovvoyi hayvonlar, ularning oziqlanishi, boqilish va ularni farqlay bilish : inson va tabiat orasidagi munosabatni , tabiatni asrashning muhimligini tavsiflay olish: tabiatni muntazam kuzatish va natijalarni “ Kundalik kuzatish daftari ” ga qayt qilish : Darsning jihozi : Mavzuga oid rasmlar, turli pareranda, qushlar va hayvonlarning tarqatma shablonlari, kartochkalar , darslik t Texnik vositalari – Telivizor, DVD prayektor, ekran disklar, kompyuter. Darsning borishi. Darsni tashkil etish va o`quvchilarni darsga hozirlash salomlash davomatni aniqlash navbatchi axborotni aniqlash diqqat mashqlar (bosh harakatini, bilan, eshik,deraza, shif, zal so`zlari uch marta takrorlashadi mashq, so`ngida “ doska ” so`zi aytib o`quvchilar diqqati jamlanadi ). Avvalgi darslarda o`quvchilar bilan birgalikda amal qilinishi lozim bolgan oltin qoidalar va do`stona kelishuv , ularga rioya qilish haqida yana bir bor eslatiladi. Darsni yaxshi va a`loga o`zlashtirilganlarga dars so`ngida rag`batlantirish maqsadida bugungi darsning eng faol o`quvchisi. Bugungi darsningeng intiluvchan

o`quvchisi naminatsiyalari tashkil qilinadi. Otilgan mavzuni mustahkamlash, o`yga berilgan vazifani tekshirish. O`qitivchi : Bolalar o`tgan darsimizni eslab olsak. Keling musiqa sadolari ostida birgalikda ushbu uchun musiqa sadolari ostida birgalikda ushbu harakatlarni bajaramiz uchayotgan qushning qanotlari kabi qo`llarini keng yozib harakatlantiradi. Bahorda o`lkamizda qushlarning qaytib kelishi mavzusi bo`yicha o`quvchilar egallagan bilimlari test userli orqali tekshiradi. Test savollari : 1. Qushlar nima bilan oziqlanadi? a) o`t b) xashorotlar s) don-dun d) hammasi 2. Bahorda birinchi bo`lib qaysi qush keladi? a) chumchuq b) burgut s) bulbul d) qaldirg`och 3. Qaysi qushning ovozi yoqimli? a) qarg`a b) kaptar s) bulbul 4. Qaysi qushni “TINCHLIK” ramzi deymiz?

kaptar laylak turna Testlarni o`zaro almashtirish orqali tekshiriladi. Ko`p xato qilganlar Bilmasvoyni kim xafa qildi?ko`rgazmali savollarga javob beradi. Shu tariqa o`quvchilar bilimli baholanadi. Ko`rgazmali savollar … 1. Qushlar insonning… 2. Nima uchun qushlarni qanotli do`stlarimiz deb ataymiz. 3. Bu jonzotlar nima bilan oziqlanadi? 4. Ular qay jihatlari bilan boshqa jonzotlardan farq qiladi? 5. Qushlarning qishloq qaysi qushlar uchib keladi? O`qituvchi : Javoblar izohlanadi va to`ldiriladi. Doskaga bahor faslidagi tabiat manzaralari aks etgach plakat osiladi. O`qituvchi :Keling hammamiz diqqat bilan doskadagi tabiat manzarasini qushlar bilan bezatamiz. Buning uchun faqat o`lkamizda bahorda uchib keladigan qushlarni tanlab joylashtiramiz. O`quvchilar javobi baholanad: Yangi mavzuning bayoni : Dastlab, yangi mavzuni yo`naltirilgan savollar bolalar e`tiboriga havola etiladi. O`qituvchi: Bolajonlar, tabiatga qushlardan boshqa yana qanday jonzotlar uchraydi. Barakalla !doskaga “O`lkamizda xayvonlar ” degan yozuv ilinadi Qanday xayvonlarni bilasiz ? Xayvonlarning guruhlarini aytingchi” Barakallo, demak, xayvonlar guruhiga bo`linar ekan. Aytingchi ? biz nima uchun xayvonlarni ikki guruhga bo`ldik. HAYVONLAR

1. O`Y HAYVONLARI 1. O`txo`r hayvonlar 2. Go`shxor hayvonlar 1. Qo`y 1. It 2. Sigir 2. Mushuk 3. Echki 4. Ot 2. YOVVOYI HAYVONLAR 1. O`txo`r hayvonlar 2. Go`shxor hayvonlar 1. Kiyik 1. Bo`ri 2. Jayron 2. Tulki 3. Bug`u 3. Ayiq 4. Yo`lbars Hayvonlardan farqi, ularning foydali tomonlari beozor, hayvonlarga ozor bermaslik to`g`risida aytib o`tiladi. O`qituvchi:Bugun bizning darsimizga noma`lum hayvon mehmonga keladi. Keling, birlikda mehmonimizning qaysi hayvonligini topamiz. -Bolalar, 2011-yili muchal hisobi bo`yicha qanday nomlanadi. : -Juda to`g`ri (stol ustiga harakatlanadigan quyonga o`yinchog`li qo`yib )endi musiqa sadosi ostida u bilan raqsga tushamiz. Bolalar quyoncha bilan raqsga tushadi. Shu tariqa dam olish o`tkaziladi. Yangi mavzuni mustahkamlash :Slaydlar orqali nima ortiqcha mashqi yordamida o`quvchilar bilimi mustahkamlanadi, va ularning javobini tinglanib izohlanadi hamda baholanadi. Navbatdagi mashq “RAQAMLI JOYLASHUV”deb nomlanadi. Uy va yovvoyi haqyvonlar raqamlarda ifodalanadi. To`g`ri javob uy hayvonlari: 1,2,3,4,5,6,7, 11,12. Yovvoyi hayvonlar 2,8,9,10

Darslik bilan ishlash. O`lkamizda uy hayvonlari mavzusi. O`quvchilarga o`qitiladi va ulardan ushbu mavzudan qanday ma`lumotlarni olodingiz deb so`raladi. Mustahkamlash uchun savollar 1. Odamlar uy hayvonlari nima uchun boqiladi? 2. Ularning ison hayotida ahamiyati 3. Yovvoyi hayvonlarning hayot kechirishi haqida. 4. Sizning uyingizda qanaqa hayvonlar boqiladi? O`quvchilar mashg`ulotga qatnashishiga qarab turli naminatsiyalar bilan rag`batlantiriladi. Shuningdek dars jarayonida faol ishtirok,ifodali o`qib so`zlab bergan va bir-biriga bergan yordamiga qarab baholanadi. Dars mavzusi:Qushlarning ahamiyati (3-sinf) Fan : Tabiatshunoslik. Darsning tashkiliy maqsadi :O`quvchilarga ta`lim to`g`risida tushuncha berish jonli tabiat vakili bo`lgan qushlarni asrab-avaylash hayvonlar haqidagi bilimlarni boyitishga o`rgatish, nutq va lug`at boyligini rivojlantirish. Darsning jihozi:” O`zbekiston hayvonot olami ” plakati, qushlar mulaji,maketi rangli sur`atlar, hashorotlar, qushlar uy parrandalarining rasmi, plastelen, sinf xonasining jonli burchagidan joy olgan panareykalar, toshbaqa, quyon va qafasdagi qushlar. Darsning mazmuni;O`qituvchi dars mazmunini, o`quvchilarga tushuntirib qushlar tabiatga katta ahamiyatga ega ekanligini takidlab o`tadi. Agar qushlar bo`maganda xashorotlar dala va bog`larda yetishtiriladigan o`simliklarga ularning hosiliga juda katta zarar keltirar edi. Ba`zi xashorotlar daraxtlar po`stlog`ini batamom yeb tugatardi. Draxtlarning o`zi esa qurib o`z hayotini yakunlaydi, bularni siz kuzatgan bo`lsangiz kerak. Xashrotlar, tufayli, o`simliklar olamida kasalliklar ham ko`payib ketadi. Shuning uchun qushlarni muhofaza qilishimiz va asrab-avaylashimiz zarurligini ta`kidlab o`tadi. Ularga mehribonlik qilishni inlarni yasab qo`yishni ta`kidlab o`tad. O`lkamizda kuzda uchib ketgan qushlar bahor boshlarida

qaytib keladi - deydi O`qituvchi : Va bolalarga siz shunday qushlardan qaysi birini bilasiz ? Samadova Dilnoza – qaldirg`och, laylak chug`urchuq, deb javob beradi : ---- O`qituvchi : Samadova Dilnozaning fikrlariga qo`shimcha qilib quyidagilarni sanab o`tadi. Mart oyida chittak, jiblajibon, vahimaqush, so`fito`rg`ay, sassiqpopishak va boshqa qushlar uchib keladi. Qushlarni tashqi ko`rinishi haqida bolalarga hikoya qilib beradi. Qushlarni pat qoplami haqida, tushunchalari, oyoqlari, panjalari to`g`risda alohida to`xtalib o`tadi va ularni oziqlanishiga bog`liqligini ta`kidlab o`tadi, va misollar keltiradi. Keyin plastelindan qushlarni yasashni buyiradi va nazoratqilib turadi. O`qituvchi :dars jarayonida ko`rgazmali qurollardan unumli foydalanib, darsni qiziqarli tushuntiradi va quyidagi savollarni ko`rgazmali vositalar yordamida o`quvchilarga havola qiladi. Qushlarning ahamiyati nimalardan iborat deb o`ylaysiz ? Uy parrandalari nima uchun uyda saqlanadi? Hasharotxo`r qushlarga qaysi qushlar kiradi? G`oz va kurkalar nima uchun boqiladi? Xonaki tovuqlar qanday tovuqlardan, kelib chiqqan deb o`ylaysiz? O`qituvchi: o`quvchilar bergan javoblarni tinglaydi va to`ldirib qo`shimchalar kiritadi va o`quvchilarga quyidagi krossvortni yechish uchun beradi. Ekinlar orasida yurib, hashorotlarni topib yeydigan qush Eng ko`p boqiladigan parrabdani toping Dumi yelpig`ich bo`la oladigan parranda Ko`rinishidan o`rdakka o`xshab ketadigan parranda Bir kunda o`zining og`irligiga teng miqdorda hashoratlarni yeya oladigan qush. Krossvort bo`ladi Dars yakunida o`qituvchi o`quvchilarga uyga topshiriq beradi. O`tilgan mavzuni o`qish shu bilan birga uy parrandalariga bo`lgan tovuq, o`rdak, g`oz,

kurka, rasmini chizish. Mahalliy materiallar (don, tuxum, po`chog`I, yong`oq ) lardan tovuq, va xo`roz shaklini yasash va uni olib kelish. Tashkiliy qism: O`qituvchi o`quvchilar bilan salomlashadi, sinf sardoridan bolalarni davomatini aniqlaydi. Sinf xonasining tozaligiga etibor qaratadi. Dars mavzusi: Uy hayvonlari ( 3 sinf III bob ) Hayvonot olami. Fan : Tabiatshunoslik Darsning ta`limiy maqsadi : O`quvchilarga uy hayvonlari haqida tushuncha berib, ularning hayvonot olami haqidagi bilimini umumlashtirish, o`quvchilarni uy hayvonlarini asrab avaylash, uy hayvonlarga nisbatan mehr – muruvvatli bo`lish ruhida tarbiyalash to`g`risidagi tasavvurlar va bilimini boyitish, mustaqil fikrlashga va ishlashga mavzu yuzasidan ko`nikmalar hosil qilish. Darsni jihozlash : Sinf xonasinig turli tabiat burchagidagi quyon, qushlar, akvariumdagi baliqlar, “ O`zbekiston tabiatni muhofaza qilish ”, “ O`zbekiston hayvonot olami ” plakatlar uy hayvonot dunyosi vakillarining mulyaji, maketlari, rangli suratlar. O`tilgan mavzu : Qushlarning ahamiyati O`qituvchi : O`tilgan mavzu yuzasidan quyidagi savollar beradi : Qushlarning ahamiyati nimalardan iborat ? Tovuqning og`irligi qanchagacha bo`ladi ? Tovuqlar nima uchun boqiladi ? Jo`jalar necha oyda voyaga yetadi ? 1. Savolga : Ahmadova Nilufar quyidagicha javob beradi : Qushlar tabiatga juda katta ahamiyatga ega, ularsiz hasorotlar dala va bog`larda yetishtiradigan o`simliklarga katta zarar keltiradi. 2. Savolga : Salimov Bobur quyidagicha javob beradi : Tovuqning og`rligi 2 kgdan 4 kg gacha bo`ladi. 3. Touqlar, tuxumi, go`shti, pari uchun boqiladi –deb Soliyeva Lola javob beradi. 4. Jo`jalar 3 – 4 oyda voyaga yetadi deb Sanayev Ozodbek javob beradi.

O`qituvchi : Berilgan javoblarni tinglaydi va ularni to`ldiradi va Ahmadova Nilufarga 5 baho qo`yadi, to`liq va aniq javob bergani uchun. Salimov Boburga 4 baho qo`yadi va javoblarni kengaytiradi. Soliyeva Lolaning javobini tinglab unga 5 baho qo`ydi va javoblarini kengaytirdi. Sanayev Ozodbekning javobini tinglab 5 baho qo`yadi va jaboblarni kengaytiradi. Yangi mavzuning mazmuni – O`qituvchilaqr dars mazmunini o`quvchilarga tushuntirib beradi va u quyidagi fikrlarni ta`kidlab o`tadi. Hayvonot olami juda xilma-xil bo`lib uyn hayvonlari hayvonot olamining ajralmas bir bo`lagi ekanligini shu hayvonlarga sigir, qo`y, ot, tuya, echki, it, mushuk va quyon shu hayvonlarga kirishi haqida tushunchalar beradilar. Bizning vatanimizda uy hayvonlari, oziq mahsulotlari va sanoat xomashyosi uchun boqishini aytib o`tiladi. Dars oxirida darsni mustahkamlash uchun o`qituvchi tomonidan birinchi qator o`quvchilariga qoramollar, ikkinchi qator o`quvchilariga otlar kabi uy hayvonlarini yozish topshiriladi va o`quvchilar yozgan javobni o`qiydilar. O`qituvchi dars jarayonida ko`rgazmali qurollardan unumli foydalanib darsni qiziqarli tushuntiradi va quyidagicha savollarni o`quvchilarga beradi. 1. Uy hayvonlarida qaysilarini bilasiz?, 2. Odamalar uy hayvonlarini nima uchun boqadilar? 3. Uy hayvonlari qanday ahamiyatga ega ? 4. Odamlar ayrim yovvoyi hayvonlarni qanday tarzda uy hayvonlariga aylantirishgan? 1. Savolga:Shodiyev Sanjar javob berdi. 2. Savolga:Ahmedova Gavhar javob berdi. 3. Savolga: Boqiyev O`ral javob berdi. 4. Savolga :To`rayev Jasur javob berdi. Berilgan javoblar o`qituvchi tomonidan to`ldirib har bir o`quvchiga oldindan tayyorlab qo`ygan bosh jadval taqdim etiladi. O`quvchilar uni to`ldirib,o`qib beradilar.

BILAMAN BILISHNI XOHLAYMAN BILIB OLDIM Odamlar ulardan sigir,qo`y,ot,tuya,echki,it mushuk va quyonni uyga boqdilar. Shuning uchun ular uy hayvonlari deb yuritiladi. Bizning vatanimizda uy hayvonlari oziq mahsulotlari va sanoat mahsulotlari uchun boqiladi. Uy hayvonlari qanday ahamiyatga ega? Sigir qanday boqiladi va undan qancha sut sog`ib olinadi? O`qituvchi ushbu jadval haqidagi fikrlarni umumlashtira Dars yakunida o`qituvchi o`quvchilarga uyga topshiriq qilib uy hayvonlari mavzusini o`qib kelish va mavzu yakunida beriladi, dsavollarga javob berish qoramollar, qo`ylar, otlar kabi uy hayvonlari rasmini albomga chizish va nomlarini yod oladilar. Tashkiliy qism:O`qituvchi o`quvchilar bilan salomlashadi. Sinf navbatchisidan bolalar davomadini aniqlaydi, sinf xonasining tozaligiga e`tibor qaratadi. Dars mavzusi:Uy hayvonlari (3-sinf ) III bob Hayvonot olami Fan:Tabiatshunoslik Darsning ta`limiy maqsadi: O`quvchilarga tabiat to`g`risida tushuncha berib ularning hayvonoy olami haqidagi bilimini umumlashtirishi o`quvchilarni tabiiy boyliklarini asrab-avaylash hayvonlarga nisbatan mehr-muruvvatli bo`lish ruhida tarbiyalash bilimini boyitish mustaqil fikrlashga va ishlashga yo`naltirish. Dars jihozi:Sinf xonasidagi jonli burchak hashorotlar kolleksiyasi

“ O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish ” , “ O`zbekiston hayvonot olami ” plakatlar. 1. Eng tez ko`payadigan uy hayvonini toping. 2. Bu uy hayvoni asosan go`shti va juni uchun boqiladi. Ular asosan 10-15 yil yashaydi. 3. Ikki o`rkachli suv ichmay ham yashay oladigan uy hayvoni… 4. Sichqon ovlaydigan hayvon. 5. Ko`pchilikni uyida bor bu uy hayvoni, uning Qorabayr, Saman kaqbi zotlari bor urush yillarida bobokalonlarimizning eng sevimli uy hayvoni bo`lgan, va uning sutida qimiz tayyorlanadi. 6. Ularning ko`payishi va tuxum ochishi orqali sodir bo`ladigan uy hayvoni uy qushi. Hayvonot olami,hayvonot dunyosi shakllarning mulyajlari, maketlari, rangli sur`atlar, ho`l preparatlar. O`qituvchi: O`tilgan mavzu yuzasidan o`quvchilarga mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi krasvordni va topshiriqlarni havola qiladi. Krasvord bo`ladi.

O`qituvchi: Krassvordni xatosiz yechgan o`quvchilar baholanadi. Yangi dars mazmuni: O`qituvchi dars mazmunini o`quvchilarga tushuntirib beradi. Hayvonot olami juda xilma-xil bo`lib hayvonlar jonli tabiatni ajralmas bir bo`lagi ekanligini hayvonot olami hashorotlar, o`rgimchaklar, umurtqali hayvonlar bo`lgan qurbaqalar va toshbaqalar suvda ham quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar kabi guruhlarga bo`linishi, hayvonot olami vakillarining uyda boqiladigan holda yashaydigan turlarga bo`linishi haqida oddiy tushunchalar beriladi. 4 – sinf 1 – model O`lkamizda chorvachilik. Darsning maqsadi : O`quvchilarga uy hayvonlari ularning kundalik hayotimizdagi o`rni haqida ma`lumot berish. Chorva mollari, parrandalar, asalarichilik va ulardan olinadigan mahsulotlar tog`risida tushuncha hosil qilish. O`lkamiz o`simliklari borasidagi bilim va malakalarni rivojlantirish. Uy parrandalarini asrab avaylash, ularga nisbatan mehr – munosabatida bo`lish ruhida tarbiyalash. Bafumlar, qafasda qushlar, qafasda olib kelingan quyon, akvariumdagi baliqlar, jonli burchak, toshbaqa. Dars jihozi : O`simliklar, gullar, paxta, mevalar, uy hayvonlari, shuningdek parrandalar, baliqlar, ipak qurti, asalari rasimlari , tushirilga tablitsalar, mulyaj, mavzuga tegishli bo`lgan ulardan olinadigan mahsulotlarni, namunalar, test bsavollari, topshiriqlar, tarqatma materiallar. Darsning uslubi : Noananaviy suxbat klaster, hikoya, zanjir, sirli so`z, qora qutti, savol javob, aqliy xujum. Darsning turi : Yangi bilim beruvchi mavzu yuzasidan malaka va ko`nikma xosil qilish. Darsning borishi : Salomlashiladi, sinfning navbatchi o`quvchisi davomad haqida axborot beradi. O`qituvchi sinf tozaligiga e`tibor beradi.

$O`qituvchi : Aziz o`quvchilar bugungi darsimizda biz sizlar bilan sayohat darsi to`g`risida mavzuni mustahkamlaysiz. Bolalar ushbu darsni xursandchilik bilan qabul qiladilar. O`qituvchi : Aziz o`quvchilar hozir biz siz bilan aftobusda xayolan sayohatga chiqamiz. Avtomobillar toxtab o`tadigan bekatlar biz endi chorvachilikka daxildor terminlar bilan, ya`ni birinchi bekatni “ Chorvachilik ”, “ Qoramolchilik ”, “ Qo`ychilik ”, “ Yilqichilik ”, “ Quyonchilik ”, “ Parrandachilik ”, “ Baliqchilik ” deya nomlangan . So`ngi bekatni bolalarga chorvachilikning turli tarmoqlariga da\oir savollar beriladigan bekat deb nomlaymiz. Salimov A : Ustoz biz ushbu bekatlarga nima qilamiz ? O`qituvchi : Har qaysi bekatga to`xtalganda ushbu bekat haqidagi suhbatlashamiz. Ko`p ming yillar ilgari barcha hayvonlar yovvoyi bo`lgan. Insonlar yillar davomida ularni qo`lga o`rgatib, xonaklashtirish, yangi zotlarni yaratishga muvoffaq bo`lgan. O`qituvchi o`zi yaratgan ko`rgazmali qurollar oldiga boradi. 3. O`qituvchi : Aftobus modelini 1- bekatga to`xtatib “ Chorvachilik ” jumladan ushbu haqida atroflicha ma`lumot beradi va qolgan bekat frikrlarini ta`kidlab o`tadi. Chorvacilik mamlakatimizning eng qadimiy sohalaridan biri bo`lib hisoblanadi. Undan gosht, jun, qorako`l teri mahsulotlari olinadi. Qolgan bekatlar tog`risida ham, yangi mavzuda shu tariqa tushuncha berib boriladi. Sayohat davomida o`quvchilar har bir bekatda sayohat bo`yicha berilgan savollarga o`z fikrini bildirib boradilar. ular uy hayvonlarining foydali tomonlariga alohida to`xtaladi. Sayohat davomida dars yanada qiziqarli bo`lishi maqsadida klsterdan musobaqa o`tkiziladi. Klaster chiziladi : Musoboqada istalgan hayvonning o`ziga xos xususiyatlari borasida eng ko`p sanab bera olgan o`quvchi g`olib topiladi.$

O`qituvchi: Hayvonlarga oid kim qanday she`rni yoddan o`qiydi. O`quvchi : Avazova Dars yakuni : Mavzuga oid she`r, topishmoq va maqollardan misollar aytib, jarayonga barchani jalb etgan holda sayohatga yakun yasaladi. Sayohat davomida faol ishtirok etgan o`quvchilarni alohida rag`batlantiriladi. Bolalarni uy va yovvoyi hayvonlar bilan tanishtirish. Kichik gruppa: Programma mazmuni : Programma bo`yicha bolalar : mushuk, kuchuk, echki, ot, xo`roz, tovuqlar kabi uy hayvonlarini ajrata bilishlari va ularga xos tashqi belgilarni hamda ular bima yeyishi va qanday ovoz chiqarishini bilishlari talab qilinadi. Bir yil uchun taxminiy ish plani : Programmani amalga oshirish uchun quyidagicha mashg`ulotlarni o`tkazish tavsiya qilinadi. 1. Uy hayvonlarini kuzatish 2. Didaktik o`yinlar 3. Rasmlar ko`rish. Uy hayvonlarini kuzatish. Uy hayvonlar bilan tanishishning asosiy usuli, qisqa vaqtga va ko`p marotaba sayr vaqtlarda kuzatishdir. Tovuqlarni kuzatishga misol keltiramiz. Tovuqlar bahorda, yozda yoki kuzda kuzatish mumkin. Tovuqlarni kuzatish ishi plani Bolalar sayr vaqtlarida ko`p marta tovuqlarni ko`rganlar. Ularning hammalari xo`rozdan tovuqni ajrata olishlariga ishongandan so`ng, tarbiyachi mashg`ulotlardan birida xo`rozga xos belgilarni aytib, ko`rsatib beradi: “ Xo`rozning boshida nima bor, qaranglar, - deydi bolalarga,- qanday chiroyli qizil toji bor, dumi qanday katta ”. Bu so`zlar bilan bolalar e`tibori xo`rozning tashqi ko`rinishiga jalb qilinadi. So`ngra ular xo`roz qichqirishini eshitadilar. Keyingi mashg`ulotda tarbiyachi ntovuqlarning ko`zi borligiga bolalar e`tiborini jalb qiladi. “ Bolalar qaranglar, men non uvog`ini tashlasam ular

ko`radilar va unga qarab yuguradilar. Endi men non ushog`ini sizlarning oyog`ingiz yoniga tashlayman, sizlar cho`qqayib o`tirib qarab turinglar turinglar, tovuqlar non yeyayotganda siz ularning ko`zlari qayerda ekanini ko`rasiz ”, — deydi. Uyincha sayr vaqtida tarbiyachi bolalar e`tiborini tovuqlarning rangiga jalb etadi, ular qayerda yotishi, ularni kim boqishi va ularni qanday chiqarishni qanday chaqirishni o`rgatadi. Ot, sigir va echkilarni yozda yaylovda kuzatish afzal. Bolalar e`tiborini hayvonlar shoixiga jalb etish kerak;bolalar otning kishnashini, sigir va echkilarning ma`rashini eshitishi kerak. Sigir qanday yurishini, otning chopishini va echkining sakrashi ko`riladi, ular nima yeyishi aniqlash,sigir va echkilarning qachon sog`ishlarini bilishlari kerak. 2. 1 O`zbekiston hududida mavjud bo`lgan ayrim umurtqali hayvonlar va ularning hayot kechirish tarzi. O`zbekistonning hayvon ot dunyosi juda boy va turli tumandir. Biz qayerda bo`lmaylik –yovvoyi tabiatdami, ekinzorlardami va hatto zamonaviy shaharlardami, bizni ana shu ajoyib hayvonot dunyosi vakillari o`rab olganligini ko`ramiz. Orol dengizida, Sirdaryo va Amudaryoda,juda ko`p suv omborlari va ko`llarda baliqlarning 60 dan ortiq, suvda ham quruqlikda yashovchilarning 3 turi va boshqa hayvonlar yashaydi. Bepoyon cho`llarda, daryolarning suv bosadigan qayerlarida, ulkan tog` tizmalari va vohalarda sudralib yuruvchilarning 57 turi, sud emizuvchilarning 91 turi va qushlarning 410 dan ortiq turi tarqalgan. Respublikamiz hayvonot dunyosi, butun O`rta Osiyo hayvonot dunyosi kabi, juda qadimiyligi bilan farq qiladi. Hayvonlarning ba`zi turlari shu yerning o`zida paydo bo`lgan, boshqalari O`rta Osiyoga boshqa viloyatlardan o`tgan. Mazkur hududda paydo bo`lgan hayvon turlariga ;katta kurakburun baliqlar, turkiston agamasi, turkiston gekkoni, qum bug`ma iloni, xo`ja savdogar, ingichka barmoqli yumronqoziq, ko` k sug`ur va boshqa ko`pgina turlar kiradi. Ular boshqa joylarda deyarli uchramaydi va bizning hududimizda takrorlanmas chiroy bag`ishlaydi.

O`rta Osiyoga shimoldan va shimoli- sharqdan o`tgan hayvonlarning katta guruhi Qozog`iston tekisliklardagi hayvonot dunyosi bilan o`xshashdir. Bular orasida katta qumsichqon, tamaris qum sichqoni, kichik qo`shoyoq, qo`ng` ir yumronqoziq, antilopa, sayg`oq kabilar ; kichik tulki, ko`rsak kabi hayvonlar uchraydi. O`zbekistonning tabiati juda xilma xildir. Cho`l yoki vohalarda, tog` to`qayzor o`rmonlarda – ham joyda ham hayvonot dunyosi uchun o`ziga xos sharoit mavjud. O`ziga xos bu hayot sharoitida ma`lum darajada moslashgan hayvonlargina yashaydi. Cho`llar ko`z o`ngimizda qumli keng massivlar, soz tuproqli, shag`lli suvsiz yalangliklar ko`rinishda namoyon bo`ladi. Ular qanday ko`rinishda bo`lmasin,bu yerlarda kemiruvchilar va sudralib yuruvchilar hukmronlik qiladi. Kunduzi bu yerlarda cho`l agamasi, qizilquloq, tez kaltakesak O`rta Osiyo cho`l toshbaqasi, katta qumsichqon, ingichka barmoqli yumronqoziq va boshqalarni uchratamiz. Qirg`qlar,qamishzorlar va daryoning yoyilish joylari qushlar juda ko`pligi bilan kishi diqqatini o`ziga jalb etadi. Qamishzordan g`ozqanjirlar sho`vqin solib ko`tariladi, shu atrofda kakku bo`ladi, qumli sayoz yerlarda balchiqchilar to`dasi aylanib yuradi ; O`rta Osiyo hududida vohalar alohida o`rin tutadi. Ular inson qo`li bilan yaratilgan tabiiy lanshafdir. Bog`lar dala va qishloqlar o`z hayvonot dunyosiga ega. Bu yerlarda hayvon va qushlarning odamga yaqin, uning himoyasiga moslashgan turlarigina yashaydi. Ular orasida ko`kbaqa, har xil rangli kaltakesaj va boshqalar bor. Vohalarda ko`pgina qushlar :dala va uy chumchuqlari, tuyaqaqldirg`och va dala qaldirg`ochlari musicha,mayna, qarqunoqlarning bir nechta turi va boshqa ko`tgina qushlar bor. Uzunquloq kirpi, kichik ko`rshapalak, kemiruvchilardan esa kulrang kalamush, uy sichqoni, ko`rsichqon va boshqalar vohada yashashga moslashgan. Tog`lardagi hayvonlar hayoti xilma –xildir. Bu yerda qoyalarda yashovchi tipik hayvonlarni :turkiston agamasi, tog` fatmachumchig`, kaklik tog` suvsari, burama shoxli echki va boshqalarni ko`rish mumkin.

Sazan (zog`ora baliq ) Keng tarqalgan va joy tanlamaydigan baliq. Orol dengizining qirg`oq qismida, daryolarda,ko`llarda, suv havzalarda,sug`orish kanallarida yashaydi. U oqmaydigan,suvi biroz sho`rlangan havzalarda ham yashayveradi. Uzunligi kamdan-kam 1 m va massasi 20 kg gacha yetadi. Turli umurtqasiz suv hayvonlari, suv o`tlari, o`simliklarning nobud bo`layotgan qismi bilan oziqlanadi. Apreldan iyun o`rtalarigacha uvuldiriq tashlaydi. Uch yoshda urchiy boshlaydi. Har qaysisi 20-30 mingtagacha uvuldiriq tashlaydi. Ovlashda katta ahamiyatga ega Qurbaqalar oilasi (yashil qurbaqa) Yashil qurbaqa Orta Osiyoda deyarli hamma joyda uchraydi. U hayotining ko`p qismini quruqlikda o`tkazadi, lekin suvda ko`payadi. Bahorda ko`llar qirg`og`da yoki kichik ko`lmak suvlarda shilimshiq marjonlar shaklidagi uvildirig`ini uchratish mumkin. Bir necha kundan keyin uvuldirig`dan it baliq ochib chiqib, ular 60-70 kunda to`liq voyaga yetadi. Yashil qurbaqa terisida zaharli bezlar bo`ladi. Bunday bezlar yirtqichlarni cho`chitish uchun kuchli hid taratadi. Lekin u odam uchun mutlaqo zararsiz. Yashil qurbaqa asosan tunda faol hayot kechiradyi, sovuq tushganda uyquga kiradi. Turli mayda umurtqasiz hayvonlar, dala va poliz zaqrarkunandalari bilan oziqlanib, foyda keltiradi. Toshbaqalar turkumi (O`rta Osiyo cho`l toshbaqasi ) O`rta Osiyo cho`l toshbaqasi O`zbekistondagi tekisliklarning deyarli hamma joyida tarqalgan. Uni soz tuproqli va qumli cho`llarda, adirlarda uchratish mumkin. Kamdan kam holda yangidan o`zlashtirilgan yerlar atrofida ham uchrab turadi. Mart oyidan iyungacha faol hayot kechiradi. Yozgi jazirama issiq boshlanishi bilan yerni kavlab, tuproqqa ko`milib uyquga kiradi. Asosan o`tlarning yashil bargi, kamroq o`simlik gullari, zamburug`lar va hasharotlar bilan oziqlanadi.

Toshbaqa tashqi ko`rinishidan beso`naqay bo`lsada, bahorda juda serharakat bo`ladi va yerni osongina qazib, yashirinib oladi. Xavf tug`ilishi bilanoq boshi bilan oyoqlarini kosasi ichiga tortib oladi. Ular odatda uzoq yashaydi. Qancha yoshga kirganligini kosasining ustidagi yillik xalqalar soniga qarab bilish mumkin Toshbaqalar odatda 10 yilda voyaga yetadi va urchiy boshlaydi. Bahor davomida urg`ochi toshbaqa oldindan qazib qo`ygan chuqurchaga 2- 3marta oq rangli qattiq po`st bilan qoplangan tuxum qo`yadi. 70-80 kunda ulardan yosh toshbaqachalar ochib chiqadi Lekin ular yer yuzasiga kelasi yili bahorda chiqadi. Toshbaqalar kamdan –kam holda yer yuzasiga tuxim qo`yadi, lekin ularni boshqa hayvonlar yeb ketadi. Toshbaqaning go`shti va tuximini yeyish mumkin. Har yili chet mamlakatlarga chiqarish va hayvonatchilik fermalarida oziq sifatida foydalanish uchun o`n minglab toshbaqa yetishtiriladi Urchuqsimonlar oilasi Noqulay sharoitdan qulay sharoitga o`tib oladi. Shuning uchun hayvonlar soni o`simliklar soniga nisbatan uch baravar ortiqchadir. Hayvonlarning hammasi yovvoyi holda yashagan. Bundan 10-15 ming yilcha ilgari hayvonlarni xonakilashtirish boshlangan. Inson o`z xayotiy va xo`jalik extiyojlarini qondirish maqsadida yovvoyi hayvonlarni uy sharoitida o`rgatgan. Inson ularga ozuqa berib, parvarish qiladi va ular uchun boshpana quradi. Yovvoyi hayvonlar esa o`zi ozuqa topib yeydi, tog`larda dashtlarda,daryolar bo`yida, o`rmonlarda yashaydi va o`zi uchun in qaraydi, uya quradi. Yovvoyi hayvonlarning ayrimlari qishda iniga kirib yoki to`kilgan barglar, shox – shabbalar ostida yashirinib, bahorgacha uyquda ketadi. Bahorda ular uyg`onadi va inlaridan chiqadi. Ba`zi hayvonlar qishki po`stinini yozgisi almashtiriladi. Bahorda ular ko`payadi. Biz quyida Yakkabog` tumani tabiatida uchraydigan ba`zi yovvoyi hayvonlarning bialogik xususiyatlari to`g`risida qisqacha to`xtalib o`tishni maqsadga muvofiq deb bildik.

TIPRATIKAN Tipratikan sut emizuvchilar sinfining eng xarakterli va bolalar sevadigan vakillaridan biri hisoblanadi. Tipratikan bog`larda,daraxtlar tagida, daryo yoqalarida yashaydi. Tanasining 20- 25 sm, dumi 20-35 sm, uzunlikda bo`lib, qulog`i kichkina usti 4-5 sm uzunlikdagi tikanlar bilan qoplangan. U dushman xavfini sezishi bilan dumaloq bo`lib, oyog`i, boshi va dumini ichkariga tortib oladi. Tipratikan yiliga bir marta 3 tadan 6 tagacha bola tug`adi. Bolalarning ko`zi ko`r bo`lib 15-16 kundan keyin ochiladi. Ular onasini bir oy emib keyin ajralib ketadi. Tipratikanni go`sht, baliq, olma,sabzi,tuxum, sutga botirilgan non, shakarli choy bilan boqish mumkin. Har kuni toza suv quyish kerak. Tipratikan kuz boshlanishi bilan ham ovqat yeb ketadi va mart oyining o`rtalaridauyqudan uyg`onadi. TOSHBAQA Toshbaqa sudralib yuruvchilarning vakili bo`lib tanasi qalqon (kosa) bilan qoplangan. Bu qattiq uni tashqi dushmanddan himoya qilish vazifasini bajaradi. Bordi-yu biron dushman hujum qilsa boshini dumini oyoqlarini darrov kosasi ichiga yig`ib oladi. Toshbaqalarni tishi bo`lmaydi,u xavfsiz uni o`quvchilar bemalol qo`lda ko`tarib yurishlari mumkin. Dasht toshbaqasi o`t yeb ovqatlanadi. terraiumda saqlab boqilganda to`g`ralgan mera, o`t sabzavot va bashqa ko`katlar berib boqish mumkin. Toshbaqa qoqio`t, beda bargi, sabzi, sholg`om, lavlagi, xom kartoshka bo`laklari,va nonni yaxshi ko`rib yeydi. Goh-gohida qiyma go`sht berish kerak. Toshbaqaga har kun kuz va qishda 1-2 kun oralab ovqat berish mukin.

Toshbaqa cho`l adir zonalarida yashaydi. Erta bahorda (aprel) qishki uyqudan uyg`onib tashqariga chiqadi. Yozda tuzum qo`yib ko`payadi. Kuzning oxirida qishqi uyquga ketadi. Toshbaqani yoshini bilish uchun kosasidagi qatlamlardan kengurular soni nechtaligini sanash kerak. Nechta kenguru bo`lsa,u shuncha yoshga kirgan bo`ladi. KALTA KESAK Kalta kesak sudralib yuruvchilar sinfiga kiradi. Tabiatda quyosh nuri yashaydigan quruq yerlarda, toshlar ostida o`t – o`lanlar orasida ko`plab uchraydi. Terisi kulrang yoki yashil kulrang tusda bo`lganligi tufayli uni yirtqich hayvonlar payqamaydi. Ular juft-juft bo`lib yashaydi. Ular toshlar yoki to`nkalarorasida har xil hayvonlarning iniga yoki boshqa pana joylarda bekinib oladi. Ular turli hashorotlar bilanoziqlanadi. Kaltakesakning quruq terisi muguz tangachalar bilan qoplangan. Barmoqlari uchidagi o`tkir muguzli teri hayvonning o`sishiga xalaqit beradi,shuning uchun ular faqat tullash vaqtida o`sadi. Baxor oyining oxiri yozning boshlarida urg`ochi kaltakesak oftob tushib turadigan joyga 6 tadan 15 tagacha tuxumlarini qo`yadi. Tuxumini tuproq bilan yuzaroq qilib ko`mib qo`yadi. Tuxumdan kichkina kaltakesakcha chiqadi. Agar yirtqich hayvon kaltakesak dumini tutib qoladigan bo`lsa u dumini bir qismini tashlab qochib qoladi. Muskullar tez qisqarib qolishi natijasida uzilganjodan qon chiqmaydi. Keyinroq dum yana o`sib chiqadi,yani regenerasiya sodir bo`ladi. ILON Ilon sudralib yuruvchi hayvonlar vakllari orasida oyoqlari bo`lmasligi bilan фокфдши turadi. Ilonlar gavdasini yoki bu tomonga egib qovurg`alarga tayangan holda harakatlanadi. Ilonlarning ko`zi yumulmaydi, chunki ularning ustki va ostki qovoqlari shaffof bolib, soat oynasi singari ko`zini qoplab turadi. Ilonlar tullaganda ularning terisi paypoqga o`xshab yaxlit ko`chib turadi. Ilonlarning pastki va yuqoriga jag`lari

cho`ziluvchan paylar yordamida harakatchan birikadi. Shuning uchun ular og`zini katta ochib tanasidan ancha yo`g`on bo`lgan o`ljani butunligicha yuta oladi. Ko`pchilik ilonlar o`ljasini tiriklayin yutadi. Bo`g`ma ilonlar avval o`rab olib bog`adi va o`lgandan so`ng yutadi. Ilonlar o`rgimchaksimonlar, hashorotlar, baliqlar, qurbaqalar, kaltakesaklar, qushlar va sutemizuvchilar bilan oziqlanadi. Ilonlar bir necha o`rtacha tuxum qo`yadi, ayrimlari tirik tug`adi. Ilonlar kapcha ilon, ko`lvor ilon, qora ilon, charx ilon, qalqontumshuq ilon kabi turlari zaxarli hisoblanadi. QURBAQA Qurbaqa suvda ham quruqlikda ham yashovchilar sinfining vakillaridan hisoblanib, ko`plab uchraydi va ariq hamda daryo bo`ylarida yashaydi. Qurbaqa suvda suza olishi bilan dushmanlardan saqlanadi. Uning rangi yashil, orqa oyoqlari oldingisiga nisbatan uzunroq, ko`zlari bo`rtib chiqqan, yerda sakrab chivin va boshqa mayda hashorotlarni tili bilan tutib yeydi. Orqa oyoqlari oldingi oyoqlaridan uzunroq bo`lgani uchun sakraydi. Qurbaqa tuxumini suvga qo`yadi. Uning tuxumidan itbaliq chiqadi. Itbaliqlar sekin o`sadi, keyin yosh qurbaqaga aylanadi. Tirik tabiat burchagida hayvonlar saqlash Qafas – maydoni 125 x65 sm va balandligi 67 sm qilib tayyorlanadi. Poli ichki qavat: ustidagisi reshyotkasimon (bunday pol almashtirib turish uchun ikkita bo`lgani ma`qul ) tagidagisi olinadigan bo`lgani ma`qul. Polga margansofka eritmasi bilan namlangan qipiq to`shaladi. Qafasning bir chetiga qipiq solingan tog`ora ham qo`yish mumkin. Agarda hayvon shu joyga odatlansa qafasni tozalash osonlashadi. Qafasni haftada bir marta sodali qaynoq suv bilan yuvish kerak. Qafasda ikkita oxir: kattasi xashak ko`kat, sabzavotlar uchun, kichigi esa quruq ozuqa uchun bo`lishi kerak. Bu oxirlar pishiq bo`lishi lozim. Qafasda uxlaydigan xona bo`lgani ham ma`qul. Terrarium – sudralib yuruvchilar va suvda ham quruqlikda ham yashovchilar uchun xilma- xil ko`rinish va katta katta kichikdagi terrariumlar quriladi. Odatdagi

terrarium metaldan yoki yog`ochdan tayyorlangan yashik bo`lib, yon va tepa devorlari shisha va to`rdan iboratdir. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to`rdan bo`lishi toza havo bilan ta`minlash imkoniyatini beradi. Terrariumning metal tagiga tuproq sepiladi, unga o`simliklar o`tkaziladi va suvli idish joylashtiriladi. Terrariumga unda yashovchining yashirinib olishi uchun toshlarqo`yadi. Suvga va quruqda ehtiyojmand suv baqalari va tritonlar uchun akvaterrarium, ya`ni quruqkik oroli bo`lgan akvarium quriladi.

3. Sinfdan tashqari vaqtda bolalarni umurtqali hayvonlar bilan tanishtirishning yo`llari. Tabiatshunoslikda sinfdan tashqari ishlar va ularning turlari. Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga qaraganda murakkabdir. Ularni amalgam oshirish uchun tegishli hayvonlar, umurtqali hayvonlar, maxsus asboblar va boshqa jixozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga ; tirik tabiat burchagi, o`quv-tajriba maydonchasidagi va tabiatda yozgi topshiriqlar bo`yicha bajaradigan ishlar kiradi. Bu ishlar o`quvchilarning o`qituvchi rahbarligida ularnib bilishga qiziqishlarini uyg`otishi, shuningdek maktab dasturini kengaytirish hamda to`ldirish maqsadida amalga oshiriladigan darsdan chetdagi ko`pchilik faoliyat shakli bo`lgan sinfdan tashqari ishlar nomini oladi. Tabiatshunoslik xonalarida va tirk tabiat burchagida o`tkaziladigan ishlar uchun o`quvchilarga topshiriqlar darslarga kursning barcha mavzulari uchun o`quv yili davomida berib boriladi. Tabiatshunoslik fanlarining o`qitilishida o`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg`ulotlarning majburiy bo`lmagan ko`ngilli shakllari individual ishlar, sinfdan tashqari “yosh tabiashunoslar” to`garagining ishi, ommaviy kechalar ijtimoiy – foydali ishlar keng qo`llaniladi. Sinfdan tashqari ishlar o`quv materilai asosida va unga bog`liq holda uyushtiriladi. Biroq uning mazmuni darsni takrorlamaydi. Dastur doirasi bilan cheklanmaydi, ammo uni to`ldiradi va abiat haqidagi fanning qiziqarli hamda kerakli tomonini ochib beradi. Tabiatshunoslik bo`yicha sinfdan tashqari ishlar darsdan olingan bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va konkrektlashtirish tabiatni o`rganishga qiziqish uyg`otish, o`quvchilar faolligi hamda mustaqilligini rivojlantirish imkoniyatini beradi. Sinfdan tashqari tabiatshunoslik ishlari tarbiyaviy ahamiyatga mustaqilligini rivojlantirish imkoniyatini beradi. Sinfdan tashqari tabiatshunoslik

ishlari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, chunki bu ishlar o`quvchilarning xulq atvoriga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ularning moddiy dunyoqarashi va mehnat madaniyati shakllanadi, bilishga qiziqishi,mustaqil kuzatish ko`nikmalri rivojlanadi,jamoachilik hissini va tabiatga muhabbatijni teranlashtiradi. Tabiatshunoslik bo`yicha yo`lga qo`yilgan sinfdan tashqari ishlar o`quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish vositalaridan biridir. Uzoq muddatli tajribalar o`tkaqzish,kolleksiyalar uchun material yig`ish model,maket va boshqa ko`rgazmali qurollar tayorlash jonli tabiat burchagi va o`quv-tajriba maydonchadagi ishlar kabi sinfdan tashqari ishlarning shakllari tabiatni o`rganishni hayot bilan bog`lash va o`quvchilarni politexnik tayyorgarlik uchun ahamiyatli bo`lgan amaliy o`quv va ko`nikmalar bilan qurollantirish imkoniyatini beradi. Bolalarning kuzatishlari va o`quvchilarning tushuntirishlari bilan olib boriladigan qishloq xo`jaligi bo`yicha amaliy ishlari tabiatni boshqarish,uni inson manfati uchun o`zgartirish to`g`risidagi ta`limot asoslarini tushuntirib olishga yordam beradi. Sinfdan tashqari mashg`ulotlarning barcha turlari bir-biriga bog`liq bo`lishi, biri ikkinchisini to`ldirishi kerak. SINFDAN TASHQARI ISHLAR MAZMUNI: Tabiyatshunoslik bo`yicha sinfdan tashqari ishlar tabiyatni o`rganish va muhfaza qilish,o`simliklarni o`stirish,hayvonlarni parvarish qilish,bilan bog`liq bo`lgan xilma-xil mashg`ulotlar kiradi. Bu mashg`ulotlar darslarni takrorlamasligi va faqat darslarda olingan bilimlarga asoslanish kerak. Bolalrni e`tiborini tabiat,shuningdek maktab burchagi va o`quv tajriba maydondagi kuzatishlarga qaratmoq kerak;ko`cha va maktabni ko`kalamlashtirish qushlarni muhofaza qilish va qishloq xo`jaligi zararkunandalariga qarshi kurash bo`yicha ishtimoiy foydali mehnatni tashkil qilmog` lozim. Tabiatdagi amaliy ishlar kuzatishlar va tegishli kitoblarni o`qish bilan birga olib boorish kerak. Sinfdan tashqari ishning jadl borishi uchun uni tashkil etish shakllarini puxta o`ylab chiqish zarur M. I. Nuriddinova Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi ;Tosh 2005 175-176 bet.

Sinfdan tashqari ishlarni uch guruhga bo`lib o`rganamiz birinchi guruhga ko`plab o`quvchilarni qamrab oluvchi ommaviy ishlar. Ikkinchi guruhda cheklangan o`quvchilar doirasida olib boriladigan to`garak ishlari. Uchunchi guruhga tabiatni o`rganishga ayrim o`quvchilar bilan olib boriladigan ishlar kiradi Omaviy mashg`lotlar kinofilimlarni namoyish qilishni tabiatga ekiskursiyalar o`tkazishni ertaklar, o`quvchilar ishlarining ko`rgazmaswini tashkil qilishni shuningdek ommaviy tadbirlarni o`tkazishni nazarda tutadi. Guruh mashg`lotlariga yosh tabiatshunoslar kulub ishlari kiradi. Idivudual mashg`lotlar devoriy gazetalar, albomlar chiqarishni;jonli tabiat burchagi va maktab oldi o`quv tajriba maydonidagi tabiatdaqgi ishlarni darsdan tashqari o`qish va axbarot burchagi uchun tabiatshunoslik mazmunidagi materiallar tanlashni bolalar ilmiy- ommaviy kitoblariga taqrizni o`z ichiga oladi III BOB O`quvchilariga ekskursiya darslarida yovvoyi hayvonlar haqida bilimlar berish. Tabiatshunoslikni o`rganish bolalar bilan sinfdan tashqari ishlar:ekskursiyalar tabiatga sayr,sinf tirik burchagidagi,maktab o`quv tajribasi

uchastkasidagi mashg`ulotlar va shu kabilarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Tabiiy material bilan o`tkaziladigan mashg`ulotlarning,har xil turlari bolalrni atrof tabiat bilan tanishtirish uchun o`tkaziladigan ekskursiya va sayrlar ularning tabiatshunoslik darslarida olgan bilimlarini to`ldiradi. Boshlang`ich sinf dasturida ko`pgina dars mashg`ulotlarini tabiatga ekskursiya uyushtirish bilan muvoffoqiyatli o`tilishi mumkin. Agar jism yoki hodisaning tabiiy holatida ko`rish lozim bo`lsa u vaqtda albatta ekskursiya tashkil qilish kerak. Ekskursiya tashkil qilishda kuzatish obyektlarini suhbatning shakli va mazmunini sinchiklab o`ylab belgilash kerak, toki kuzatilayotgan obyekt o`quvchilarda chuqur qiziqish, kattalarning mehnatida ularning yordam berishda intilishni vujudga keltirsin. Bunday mavzularda quyidagilarni kiritish mumkin: tuproq va tuproqning pastki qatlamlarini erta bahorda gullovchi o`simliklar, o`simliklarning organlari urug`I, bargi, mevasi, va poyasini, suv hayvonlarini kuzatish uchun suv havzalariga o`quvchilarni o`zi yashab turgan joy tabiatnio`rganish uchun mahalliy sharoidagi shifobaxsh o`simliklar, yovvoyi hayvonlar, uy hayvonlari tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlarni kuzatish uchun ekskursiyalar tashkil etilsa o`quvchilar narsa - hodisalarni ko`z bilan ko`rib ular haqidagi tushunchalarni kengaytiradilar. va aniq tasavvurga ega bo`ladilar. Ekskursiya o`quv – tarbiya ishlarining juda murakkab va qiyin shakli hamda bo`limlarini bayon qilishning xilma – xil metodlarini nazarda tutuvchi eng samarali o`qilish shakllaridan biridir. Ekskursiyaning kalendar rejasini o`quv yilining boshida bir yil uchun choraklar bo`yicha mahalliy sharoitini hisobga olgan holda tuziladi har bir ekiskursiya puxta tayorgarlikni talab qiladi, va odatda quyidagi bosqichlardan tashkil topadi. Ekskursiyani kalendar rejasini tuzish, aniq o`quv reja vazifalarini belgilash, obyekt tanlash va bilan taxminiy tanishish, kengaytirilgan ish rejasini tuzish ekskursiya savodni yoki korxona xadimlarini o`quvchilar bilan suhbat o`tkazishga tarbiyalash ularni ekskursiyaning maqsadibilan tanishtirish, o`quvchilarni oldindan tayorlash ( ekskursiyaning umumiy vazifalarini qo`yish opshiriq va vazifalarni taqsimlash, ekskursiyadagi xulq atvor qoidalari bilan tanishtirish anjom - aslaha va jihozlarni tarbiyalash)

--- Kuzatish imkoniyatlarni hisobga olib eng maqsadga muvofiq yo`l tanlash. --- Ekskursiya o`tkazish uchun yordamchilar tanlash. Ekskursiya vaqtida o`quvchilar ekskursiya joyigacha quyidagi ishlarni buyuradilar. 1. Ekskursiya vaqtida o`quvchilar ekskursiya joyigacha yo`l-yo`lakay kuzatishlar olib boradilar. 2. Butun ekskursiya davomida o`quvchi tushuntirib beradi. 3. Ekskursiya joyida o`quvchilar odamlar va mashinalarning ishini yoki tabiat obyektlari va hodisalarni kuzatadilar. 4. Ishchi va muhandislar bilan suhbatladilar 5. Tabiiy material yig`adilar va oldindan tayyorlab qo`yadilar papka,quticha,bankalarga soladilar. 6. O`lchov ishlari (daryoda tuproq kesmasida,tepalekda,) olib boradilar. 7. Kompas bo`yicha yo`nalishlarni aniqlaydilar. 8. Rasm chizadilar,xulosalar chiqaradilar va umumlashtiradilar. 9. Kuzatilayotgan obyrktni baholi qudratli ijtimoiy mehnat qiladilar. Ekskursiya vaqtida to`plangan material darsda uydaki darsdan tashqari vaqtda maktabda ishlanadi. Ulardan gerbariy va kolleksiyalar tayyorlanadi,ular tarqatma material bo`lib xizmat qiladi yoki ko`rgazmali qurol sifatida foydalaniladi. Shu maqsadda shuningdek rasmlar,albomlar har xil yasalgan narsalardan ham foydalaniladi. Ekskursiya darslarining quyida keltiriblgan ishlanmalari taxmindir. O`qtuvchining mahorati ekskursiya uchun tanlangan joyning tabiatiga qarab ekskursiya darsining tuzilishi va kuzatiladigan obyektni o`zgartirish mimkin. Tipratikanni kuzatish uchun ekskursiya o`tkazish. Ekskursiyaning maqsadi. Tipratikanning tashqi ko`rnishi xavf,sezilganda yumaloq,bo`lib tanasini tikanlarga o`rab olishi uning yashash tarzini hikoya qilish,o`quvchilarga ma`lumotlarga tashkil qilish va shu asosida oddiy xulosalar chiqarish masalasini rivojlantirish tipratikan ehtiyotkorlik bilan g`amxo`rlik bilan munobatda bo`lish uni parvarish qilish istagini tarbiyalash. Ekskursiya tayyorlanish:o`qituvchi tipratikanni kuzatish uchun ekskursiya

tashkil qilishdan avval tipratikan haqida nazariy bilim beradi. Ekskursiya davomida topilgan tipratikanni sinf olib kelish uchun karton quti yoki yashikcha (toshbaqa solish uchun)tayyorlanadi. Ekskursiyaning borishi o`quvchilar yengil va ixcham kiyinib oyoqlari tagi tekis va yengil krossovka (yoki keta) boshlariga soyabonli shapka kiyib oladilar. Ekskursiya davomoida aniq bo`ylab boradilar va tevarak atrofni kuzatib boradilar. O`quvchilar dalaga yetib borganlarida o`t-o`lanlar orasida sinchiklab qaray boshlaydilar,va u yerda sharpani sezib butun tanasini tikanga o`rab olgan tipratikanni ko`rib qoladilar. O`qituvchi o`quvchilarni guruhlarga bo`ladi va har bir guruhni tegishli jihozlar bilan ta`minlaydi. O`qituvchi o`quvchilarni guruhlarga bo`lgandan keyin ularga quyidagi yo`llanmani beradi. 1. O`t –o`lanlar orasiga,ariq bo`ylariga ehtiyotlik bilan tipratikan borligini aniqlaymiz. 2. Tipratikanni ehtiyotlik bilan olib qutiga soling. Salqin va tekis joyga toplanib,tipratikanni kuzatish uning rangi shakli va tutushini kuzatganingiz yuzasidan tekishli xulosa chiqarib daftarga yozing. Tanasi usti tomonidan nina bilan qoplanganligini aniqlang. Tipratikan tikani qanday vazifani bajarishini aniqlang. O`quvchilar tomonidan ekskursiya davomida bajarilgan ishni yakunlash va ular qanday xulosa chiqarganlagini quydagi savollar o`rtaga tadhlanib suhbat o`tkaziladi. Tipratikan qanday hayot kechirar ekan. Tipratikanni tashqi tuzilishida nimani kuzatingiz. Tipratikan nima bilan oziqlanadi. Tipratikanni qanday foydali tomoni bor. Mavzu:Qurbaqani kuzatish ekskursiyaning maqsadi :o`quvchilar qurboqaning tashqi harakati to`g`risidagi bilimlarni ekskursiyada kuzatishlar vaqtida mustahkamlash uning rangi yashil orqa oyoqlari oldingisiga bisbatan uzunroq ko`zlari bo`rtib chiqqan yerda sakrab chivinlarni tutib yeydi. Orqa oyoqlari oldingi oyog`idan uzun bo`lgani uchun sakraydi. Bolalar lug`atini tashqi

ko`rinishi hatti-harakati bilan boyitish qurbaqa foydali hayvon shuning uchun uni asrash va unga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishni tarbiyalash. Ekskursiya tayorlanish. Og`zi yopiq banka go`girt qutisi ichida pashsha tayyorlab qo`yilgan. Suv motori ekskursiyaning borishi o`quvchilar yengil va ixcham kiyinib oyoqlari tagi tekis va yengil krasofka yoki keta boshlariga soyabonli shapka kiyib oladilar. Ekskursiya davomida ariq bo`ylab boradilar va tevarak atrofni kuzatib boradilar. Suv chetida turgan qurboqani o`quvchilarga ko`rsatib uning nomi tashqi ko`rinishi hatti harakati nima bilan ovqatlanishi to`g`risida o`quvchilarga savol berib ularning bilimini aniqlab oldik. Hozir biz sizlar bilan qurbaqaning suvda qanday suzishini kuzatamiz,deb qurbaqani suvga tushurib yubordik. O`quvchilar qurbaqaning orqa oyog`ini cho`zib suzishini suvga tashlangan taxta bo`lagiga tarmashib chiqishini kuzatdilar. Qurbaqani sakrashini kuzatish uchun 2ta bolaga qurbaqani tutushni aytdik bolalar suvdan qurbaqani suv matrapi yordamida tutushdi va yerga qo`yishdi. Qurbaqa sakraydi,qurbaqa oyog`ini cho`zib sakrashini kuzatdilar. Shisha idishga soldik qurbaqani ovqatini tayorlash uchun qilingan go`girt qutisidagi pashsha va chuvalchangni shisha idish ichiga tashladik. Qurbaqa oziqni tili bilan tutib yedi. Ovqatlantirib bo`lgach jonli tabiat burchagi uchun olib qaytdik. Dash toshbaqasini kuzatish uchun ekskursiya uyushtirish Ekskursiya maqsadi: toshbaqani tashqi ko`rinishi asta siljishi xavf sezilganda boshi va oyoqlarini kosasi tagiga yashirishi toshnbaqaning yashash tarzini hikoya qilish o`quvchilarda ma`lumotni tahlil qilish va shu asosida oddiy xulosa chiqarish malakasini rivojlantirish toshbaqaga ehtiyotkorlik g`amxo`lik bilan munosabatda bo`lish. Uni parvarish qilish istagini tarbiyalash ekskursiyaga tayorlanish o`qituvchi toshbaqani kuzatish uchun ekskursiya tashkil qilishdan avval toshbaqa haqida nazariy bilim beradi, Ekskursiya davomida topilgan toshbaqani sinf tirik burchagiga olib kelish uchun karton quti yoki teshikcha

$toshbaqa solish uchun tayorlanadi Ekskursiyaning borishi: o`quvchilar yengil va ixcham kiyinib oyoqlari tagi tekis va yengil krasofka yoki keta boshlariga soyabonli shapka kiyib oladilar. Ekskursiya davomida ariq bo`ylab boradilar va tevarak atrofni kuzatib boradilar. O`quvchilar dalalarga yetib borganlarida o`t – o`lanlar orasiga sinchiklab qaray boshlaydilar, va u yerda sharpani sezib butun tanasini kosasi ichiga tortib olgan dasht toshbaqasini ko`rib qoladilar. O`quvchilar uni diqqat bilan kuzatib o`qituvchi uning nomini aytishni so`raydi o`quvchilar javob beradilar. O`qituvchi o`quvchilardan toshbaqani tepasi nima bilan qoplanganini toshbaqaga nersaning nima keragi berganini so`raydi javoblar eshitilgach o`qituvchi javoblarni to`ldirib toshq\baqa haqida gapirib beradi. Toshbaqaning usti ham osti ham kosa bilan qoplangan,agar г birorta xafni sezib yoki sharpani eshitib qolsa darrov boshini oyoqlarini dumini kosasi ichiga yashirib oladi o`qituvchi tayoqchani toshbaqaning kosasiga ohistagina tegizadi va toshbaqaning himoyalanishini o`quvchilar o`z ko`zlari bilan ko`radilar. Toshbaqa o`t- o`lanlar o`simlik bargi va mevasi bilan ovqatlanadi kechda esa uyquda ketadi,bahor kelib o`t- o`lanlar o`sib chiqganda uyg`onadi. Ekskursiya oxirida toshbaqani qutichaga solib jonli tabiat burchagi uchun olib qaytdik. Ekskursiya davomida, topshiriqlarni bajarish,o`qituvchining dastlabki ko`rsatmasini talab etadi ba`zan bolalarga ish usullarini (matrab qanday foydalanish hayvonni qanday ushlash) ko`rsatib berish zarur bo`ladi. Ekskursiyada o`quvchilar mustaqil ish bajarayotganlarda o`qituvchi faqat kuzatuvchi sifatida qolmasligi kerak. U o`quvchilarga qarab yuradi va lozim bo`lganda yordam beradi. Lekin yordam o`rniga ularga ishni bajarib berishi yoki savollarga javob berishi kerak emas. Ekskursiya oxirida xulosa chiqarish ekskursiya oldidan qo`yilgan savollarni ishga olish va bu savollarga qisqacha javob berish kerak. Xulosalarni ifodalash uchun o`quvchilarni jalb qilish lozim. Ekskursiyaning o`zida shuningdek,xotema qismida ekskursiya davomida to`plangan tabiiy matreallar$

(mayday hayvonlar va hashoratlar) chuqur tekshirib o`tirish shart emas,ularni sinfga olib kelib,amaliy mashg`ulotlarda o`rganish ancha qulay. Ekskursiya vaqtida asosan sinfga keltirib bo`lmaydigan(katta hayvonlarni hayvonlarning harakati) ligini o`rganiladi. Ekskursiyaning ish qismi tugagandan so`ng o`quvchilarga dam berish va tabiat qo`nida o`yinlar tashkil etish kerak. Biz o`z bituruv ishimizda o`zimiz yashab turgan joyning yovvoyi hayvonlarning ayrim turlari haqida ma`lumot keltirdik, xolis. Serquyosh o`zbekistonimizning egalari bo`lgan yosh avlodlar ilk yoshlaridan boshlab tabiat va uning saxovatini namoyon qiluvchi oddiy bilimlar bilan qurollantirsak,tabiiy boyliklarimizning turli tuman xususiyatlarini o`rganishda qiziqtirsak tabiyki ularda mavjud jonli tabiatni asrab avaylashga muhofaza qilishga bo`lgan his tuyg`ular ularga nisbatan g`amxo`rona munosabatda bo`lishdek oliyjanob fazilatlar shakilona beradi. Shunday qilib bolalarni ta`limning boshlang`ich bosqichidan boshlab tabiat va uning ajralmas bo`lagi hisoblangan hayvonot dunyosi uning mahaliy sharoitda yashaydigan ayrim yovvoyi vakillarining yashash tarzi hayoti va kishilar hayoti bilan uzviy bog`liqlik mavjutligi masalalarga oid ma`lumotni tanishtirish bilan o`z maqsadimizga erishdik deb hisoblamiz. Xulosa Boshlang`ich sinf o`quvchilarda tevarak atrof tabiat haqidagi bilim va tasavurini kengaytirish alohida ahamiyatga ega molik bo`lib ular bu jarayonda tabiatning rang- barangligi g`aroyib hodisalarga boyligi to`g`risida qiziqarli ma`lumotga ega bo`ladilar tabiatni ajralmas bo`lagi hisoblangan hayvonlar haqidagi ma`lumotlar o`quvchilarda nafaqat tasavvurni kengaytiradi va oydinlashtiradi balki ularda oddiy bilimlar hosil qilish bilan birga hayvonlarning harakati,biologik xususiyatlari bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Bitiruv malakaviy ishimizda yovvoyi hayvonlar bilan tanishtirishuv pedagogik tomonlarni o`rgandik va tahlil qildik zero har

tur hayvonning biologik xususiyatlari harakati xulq atvori haqida ilmiy ma`lumotlarni bilish har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi uchun va uning ish faolyatini talab darajasida tashkil qilish uchun juda muhimdir. Bitiruv manaviy ishning maqsadiga erishish uchun bir necha vazifalarni hal qilishga erishdik buning uchun yovoyi hayvonlar bilan tanishtirishning turli usullarini ishlab chiqishga va o`quvchilar ishtirokida amalda qo`llashda erishdik bu usullar turli dedaktik va harakatli o`yinlar tabiiy matreallardan dedaktik matreallar hayvonlar shaklini yasash kabi ta`limiy ishlarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi turli yo`llar orqali o`quvchilar ni yovoyi hayvonlar bilan tanishtirishning turli usullari ni ishlab chiqishadi. Vatanimiz tabiati hayvonot olamiga nihoyatda boyligi va rang- barangligini,hayvonlarning hayoti va harakatini ularning o`zi uchun qulay sharoitda o`sishi va rivojlanishini kuzatib amaliy tushuncha va tasavurga ega bo`ladilar. 6. Quydagi tadqiqot tekshiruvidan keyingi kuzatishlar shuni ko`rsatadiki boshlang`ich sinf o`qituvchisi tomonidan o`tkazilgan mashg`ulotlar davomida yovvoyi hayvonlar haqidagi savollarga o`quvchilar qiynalmay zukkolik bilan javob qaytarishi,hayvonlarning harakati va tevarak atrofga munosabati haqidagi ko`nikmalarni imkon qadar tezroq aniqroq tasavvur qila olishi aniqlanadi. 7. Boshlang`ich sinfda o`tkazilgan turli xil mashg`ulotlar o`quvchilarda hayvonlarga nisbatan mehr oqibat ona tabiatiga muhabbat tuyg`usini uning boyligini asrab avaylash va ularga ozor yetkazmaslik,hayvonlar turini soni ko`paytirish ular bilan tashqi muhit va o`zaro munosabatlarning yangi qirrasini kashf etish ko`nikmasini bu ko`nikmalar zamirida ushbu sohaning yetuk namoyondasi bo`lishga ilk qadam qo`yish hislarini tarkib topdirishga turtki bo`lishiga ishonch hosil qidik.

8. Bizning bitiruv ishimizda o`z aksini topgan masalalar yovvoyi hayvonlarni o`rganishga qaralgan turli ish dars metodlari va ko`rgazmalar. Ma`lumotlarni bolalar ongiga yetkazish yo`llarini ochib yuborish ular orqali bolalarning bilim darajasini oshirish tabiiy materiallar asosida hayvonlar shakllarini yasashga doir amaliy bilimlar va ko`nikmalar hosil qilish bo`yicha qo`llanmalarni ishlab chiqish. Ishning ilmiy tadqiqot metodlari Malakaviy bitiruv ishini tayyorlash jarayonida bolalar bilan suhbat kuzatish tabiiy va tasviriy ko`rgazmalardan foydalanish o`yin va sayohatlar o`tkazish metodlaridan foydalanadi. Bitiruv ishining manbalari:Bolalarni atrof tevarak tabiat bilan tanishtirish Yakkabog` tumanida uchraydigan yovvoyi hayvonlar ularga bag`ishlangan adabiyotlar qo`llanmalar va tavsiyanomalar. Dars samaradorligini oshirishda xizmat qiladi degan umidamiz. Boshlang`ichsinf o`quvchilarni o`zlari yashab turgan joyning yovvoyi hayvonlari vakillari bilan tanishtirish ularga nisbatan mehr – muhabbat hisini uyg`otish barcha boshlang`ich sinf o`qituvchilarining mas`ul vazifalaridan biri deb hisoblaymiz.

O'xshashlar

Yomg‘ir chuvalchanglarining bioekologik xususiyatlari

Ўзбекистон Республикаси заҳарли ҳайвонлари биоэкологияси ва аҳамияти