logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Qishloq va o'rmon xo'jaligi
  4. Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish

Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2435 KB
Ko'chirib olish
Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish 1 MUNDARIJA КИРИШ..................................................................................................... 3-6 I.BOB. АДАБИЁТЛАР ШАРHИ.................................................... 7-12 II. BOB. ТАЖРИБА ОБЕЪКТИ ВА УСЛУБИ.................................. 13- 2.1. Кузатув туманининг тавсифномаси………………………… 13 2.1.1 Географик hолати…………………………………………… 13-14 2.1. 2. Релъефи...................................................................................... 14-17 2. 1 . 3 Иqлими....................................................................................... 17-19 2. 1.4 . Тупроg‘и..................................................................................... 19-22 2. 1.5 . Ўсимликлари............................................................................. 22-24 2. 1.6 . Тажриба олиб борилган фермер хўжаликнинг тавсифи...... 24-25 2. 2 . Тадqиqот усуллари .................................................................... 25-26 2. 3 . Бегона ўтлар hаqида тушунча……………………………….. 26-29 2.4. Бегона ўтларнинг биологик хусусиятлари…………………. 29-32 III.BOB. АСОСИЙ QИСМ..................................................................... 33 3.1 Бир ва куп йиллик заhарли бегона ўтлар hаqида тушунча... 33-55 3.2 Бегона ўтлар дан заhарланиш аломатлари ............................ .. 55-56 3.3 Заhарли бегона ўтларга qарши кураш усуллари…………… 57-62 3. 4 . Тадqиqот натижалари………………………………………... 62 3. 4.1 . Илдиз пояларининг массаларини аниклаш ........................... 62-64 3. 4.2 . Kаsbi tumаnidаgi g‘аllа pаykаllаridа tаrqаlgаn zаhаrli begonа о‘tlаrning qiyosiy tаvsifnomаsi……………………………….. 64 3. 4 . 3. Gerbisid sepish muddаtlаri ……………………………………. 64-65 3. 4 . 4. Fenologik kuzаtish nаtijаlаri ………………………………….. 65-69 ХУЛОСA................................................................................... ................. 70 TAKLIF VA MULOHAZALAR............................... ............................. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI............................ 72-74 KIRISH Qishloq xo‘jalik ekinlaridan mo‘lva sifatli hosil yetishtirishga bevosita salbiy ta’sir etuvch ibegona o‘tlarva ularga qarshi kurash dehqonchilikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan va ushbu mavzu hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydi. Akademik V.R. Vilyams 2 Dehqonchilik madaniyatini yuksaltirishning eng dolzarb masalalari bu – fan yutuqlari, ilg‘orlar tajribasini qo‘llash asosida o‘simlikshunoslik mahsulotlaridan mo‘l-ko‘l hosil yetishtirib, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirishdan iboratdir. Bu borada qishloq – xo‘jalik ekinlarini turli zararkunanda va kasalliklardan ayniqsa begona o‘tlardan himoyalash mo‘l hosil olishning asosiy omillaridan biridir. 2011 yil 1 noyabrda O‘zbekiston respublikasi Qishloq va Suv Xo‘jaligi Vazirligida qishloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va begona o‘tlarga qarshi kurash ishlarini yanada takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan o‘quv seminari tashkil etildi.SeminardaQoraqalpog‘iston respublikasi va viloyatlar o‘simliklarni himoya qilish markazlari, tuman otryadlari va biolaboratoriya rahbarlari ishtirok etdilar. Seminarning asosiy mavzusi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining joriy yilning 19 oktabr kungi “2011 yilning 9 oyida respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2011 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturining eng muhim ustuvor vazifalari amalga oshirilishini so‘zsiz ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi masalaga bag‘ishlangan yig‘ilishida agrar soha oldiga qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqib, qishloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va begona o‘tlarga qarshi kurashish borasida erishilgan yutuqlar, o‘simliklarni himoya qilish tizimi barcha bo‘g‘inlarining faoliyatini takomillashtirish va samaradorligini oshirish bo‘yicha belgilangan vazifalar hamda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tadbirlar to‘g‘risida kelishilib olindi. O‘zbekistonning tabiati xilma-xil xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘simliklarga juda boy. Ularning orasida eng muhimlaridan biri tarkibida turli zaharli-dorivor moddalarni hosil qiluvchi o‘simliklardir. Bunday moddalar alkaloidlar, glyukoalkaloidlar, glyuko-zidlar, saponinlar, efir moylar, organik kislotalar bir qator boshqa moddalardan iborat bo‘lib, o‘simlikda intensiv modda almashuv jarayoni natijasida hosil bo‘ladi. Zaharli moddalar, ko‘pgina olimlarning fikricha, o‘simlikning o‘zi uchun, ya’ni normal hayot kechirishi uchun g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Aks holda ular o‘simlik tanasida uzoq muddat saqlanmas edi. 3 O‘simliklar tarkibidagi zaharli moddalarning ko‘pchiligi oz miqdorda iste’mol etilganda odam va hayvonlarning ko‘pgina kasalliklariga shifodir, ammo ko‘p miqdorda iste’mol etilsa, aksincha, zahar hisoblanadi. Mamlakatimizda begona o‘tlarga qarshi kurashning agrotexnik va biologik usullari keng va mukammal darajada o‘rganilgan hamda o‘rganilayotgan bo‘lsada ammo ekinlar orasida o‘sib, ularning hosildorligini passaytirish bilan bir qatorda mahsulot sifatini buzilishiga ta’sir etuvchi zaharli begona o‘tlar va ularga qarshi kurash choralari mukammal ishlab chiqilmaganligi tufayli muammoligicha qolmoqda. Alohida ekologik guruh hisoblanuvchi bir va ko‘p yillik begona o‘tlarning ayniqsa g‘allachilikdagi salbiy ta’siri viloyatimiz sharoitida ham yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Natijada g‘alla ekinlarining hosildorligi 10-15 foizga kamayishi bilan birgalikda ulardan tayyorlangan non va non mahsulotlarining sifati buzilib, ularni iste’mol qilishi natijasida qishloq xo‘jalik hayvonlarining sut va sut mahsulotlari hamda go‘sht va go‘sht mahsulotlarining sifati yomonlashib aholining salomatligiga salbiy ta’sir etish hollari kuzatilmoqda. Shuning uchun ham men o‘zimning 4 yil davomida olgan nazariy va amaliy bilimimni yakunlanuvchi bosqichini Qarshi cho‘li sharoitida tarqalgan zaharli begona o‘tlarni agroekologik xususiyatlarni o‘rganishga bag‘ishlangan bitiruv malakaviy ishimning naqadar katta ilmiy amaliy ahamiyatga ega ekanligi bilan faxirlanaman. Mavzuning dolzarbligi: E kinlar hosildorligini va ularning mahsulot sifatini kamayishi hamda buzilishiga bevosita salbiy ta’sir etuvchi alohida ekologik guruh hisoblanuvchi g‘alla ekinlari ichiga tarqalgan zaharli begona o‘tlarning biologik xususiyatlarini o‘rganish asosida, ularga qarshi kurashning agrotexnik, biologik kurash usullarini ishlab chiqish hozirgi zamon dehqonchilik madaniyatini yuksaltirishning eng dolzarb masalalaridan biridir. Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi: Qashqadaryo viloyatida bir yillik hamda ko‘p yillik begona o‘tlarga qarshi kurash usullarining samaradorligi ma’lum darajada o‘rganilgan bo‘lsada, ammo g‘alla paykallarida tarqalgan zaharli begona o‘tlarga qarshi kurash usullari sug‘orib dehqonchilik qilinadigan arid zona sharoitida alohida ilmiy tadqiqot ishlari o‘tkazilmagan. 4 Ishning maqsadi: Qarshi cho‘li sharoitida g‘alla ekinlari orasida eng ko‘p tarqalgan zaharli begona o‘tlardan kampirchapon, achchiqmiya, eshakmiya, bangidevona, mingdevona, talxa (kakra) kabi karantin begona o‘tlarga qarshi kurashda qo‘llaniladigan samarali kurash usullarini ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : * G‘alla ekilgan dalani zaharli begona o‘tlar bilan ifloslanish xaritasini tuzish.  Dalani begona o‘tlar bilan ifloslanish darajasini xronometraj (ko‘z bilan chamalash)usulida T.S.Malsevning 5 balli shkalasidan foydalangan holda xaritasini tuzib chiqish.  Zaharli begona o‘tlarning g‘alla o‘simliklarini o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sirini o‘rganish.  Zaharli begona o‘tlar urug‘i bilan ifloslangan bug‘doydan tayyorlangan non mahsulotlarini sifatini o‘rganish.  Sut va go‘sht mahsulotlarining sifatini o‘rganish. Tadqiqotning metodi va metodologik asosi:  Zaharli begona o‘tlarning tuproqdagi ildiz, poya, urug‘lari va mevalari miqdorini N.A.Kachinskiyning monolit usulida aniqlash.  Donli ekinlar urug‘ini zaharli begona o‘tlar urug‘i bilan ifloslanish darajasini foiz hisobida aniqlash.  Zaharli begona o‘tlarning ho‘l va quruq massasini texniktarozida tortish usulida aniqlash. Buning uchun dalaning besh joyidan konvert usulida har bir m 2 dan namunalar olinib, avval ho‘l keyin quritilgan holatda o‘lchanadi. Barcha fenologik kuzatishlar O‘zFAning O‘simliklarni himoya qilish ilmiy tadqiqot instituti,Qashqadaryo boshoqli don ekinlari seleksiyasi va urug‘chiligi ilmiy tadqiqot instituti, hamda O‘zPITI olimlari tomonidan ishlab chiqilgan uslubiy qo‘llanmalar asosida o‘tkazildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va ahamiyati: Qashqadaryo viloyatining shartli sug‘oriladigan g‘allachilikka ixtisoslashgan xo‘jaliklarida donli ekinlar orasida o‘sib uning hosili hamda sifatiga salbiy ta’sir etuvchi bir va ko‘p yillik zaharli begona o‘tlarning bioekologik xususiyatlari va ularga qarshi kurash usullari 5 birinchi bor o‘rganilmoqda. Tadqiqot natijasida olingan eng yangi ma’lumotlar g‘alla ekinlari hosildorligi va uning sifatini yaxshilashda qo‘llaniladigan turli samarali texnologik jarayonlarning afzalliklarini ishlab chiqish juda katta iqtisodiy foyda keltirishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi: Ish, kirish, uch bob, o`n ikkita bo`lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, 80 sahifadan tashkil topgan. I. BOB. ADABIYOTLAR SHARHI Birlashgan Millatlar tashkilotining ma’lumotlariga qaraganda ekin maydonlarining begona o‘tlar bilan ifloslanishi natijasida ekinlarning yalpi hosildorligi 34 foizgacha kamayib, uning zarari 75 mlrd dollordan oshishi aniqlangan [2]. Amerikalik buyuk olim Kott S.A. (1954) begona o‘tlarning biologik xususiyatlari va ularga qarshi kurashning agrotexnik, kimyoviy hamda biologik kurashning nazariy asoslarini yaratishda bebaho hissa qo‘shgan. U begona 6 o‘tlarning o‘ta yashovchanligi, serurug‘liligi, turli yo‘llar bilan ko‘payishini nazariy asoslarini ishlab chiqqan [3]. Begona o‘tning ekologik nuqtai nazardan hamkorlikda o‘suvchi o‘ziga xos madaniy o‘simliklari mavjud bo‘ladi. Shu jumladan g‘alla o‘simliklaridan bug‘doy, javdar, arpa, suli ekinlari orasida, tariqdonlilardan sholi o‘simligi orasida dukkakdonlilardan: no‘xat, loviya, mosh ekinlari orasida o‘ziga xos alkolloid moddalar saqlovchi zaharli begona o‘tlar uchraydi. Bu o‘tlarning ba’zilari esa o‘tloqlar va yaylovlarda alohida ekologik guruh sifatida o‘ziga xos o‘simliklar jamoasini tashkil etadi. Bu o‘simliklar tarkibidagi zaharli alkolloid moddalar shu o‘simliklar uchun himoya vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Zaharli moddalar turli o‘simliklarda ularning vegetativ hamda generativ organlarida turli miqdorda bo‘ladi. Qiziqarli tomoni shundaki, zaharning ta’sir kuchi o‘simlikning turli rivojlanish fazalarida turli miqdorda bo‘lishi aniqlangan. Agar o‘simlikning o‘suv davrida bu moddlar miqdori mavjud bo‘lgan sharoitda zaharli o‘tlar bilan birgalikda o‘txo‘r o‘simliklarni qishloq xo‘jalik hayvonlari iste’mol qilganda sut va go‘sht mahsulotlarining sifati buzilishi hatto iste’mol qilgan hayvon yoki inson zaharlanishi mumkin [4]. Olimlarning aniqlashicha alkolloid moddalarning eng ko‘p miqdori o‘simlik pishib yetilganda uning urug‘i va mevasida to‘planadi. Ba’zilarida esa buning aksi ya’ni o‘simlikning vegetatsiya davrida ko‘p miqdorda uchrab, o‘simlikning pishish fazasida zahar miqdori kamayadi (masalan talxa o‘simligida) [5]. Statistik ma’lumotlar zaharli o‘simliklar har yili chorvochilikka juda katta zarar keltirayotganligidan dalolat beradi. Masalan AQSH da lokko degan zaharli o‘tdan o‘n minglab chorva mollari zaharlanib o‘ladi. O‘zbekistonda ham kakra, uchmadan ko‘plab qo‘y, echkilar zaharlanib o‘lmoqda [6]. Qadimgi Gretsiyada antik dunyoning buyuk faylosufi Sokrat sassiq alafning shirasi bilan zaharlab o‘ldirilgan. Chorrossiyasida Italiyadan sotib olingan ko‘knori urug‘iga mingdevona (giossiamus niger) urug‘ining aralashgan bo‘lishi ikki davlat o‘rtasida urush chiqishiga sabab bo‘lgan. Pyotr1ning Eronga safari vaqtida askarlarining 500 dan ortiq otlari Tavriya shuvog‘idan zaharlanib o‘lgan [7]. 7 Bir tur o‘simlik ayrim sharoitda zaharli bo‘lsa boshqa bir xil sharoitda esa butunlay bezarar bo‘lib, yaxshi yem-xashak hisoblanadi. Masalan kakrada ayrim tur zamburug‘lar parazitlik qilgandagina u zaharli, aksincha ba’zan umuman zaharli bo‘lmay tuya, qo‘y, echki va eshaklar uchun yaxshi oziqadir [8]. Zaharli o‘simliklarning ayrimlari faqat qo‘riq va bo‘z yerlarda (yaylovlarda) o‘sadigan bo‘lsa, boshqa bir turlari tashlandiq joylarda qishloqlarning atrofida (isriq, tung‘iz taroq) yoki nam joylarda (qamish, g‘umay, qirqbo‘g‘in) o‘sadi. Kampirchapon, oqquraylar esa ham yaylovlarda ham madaniy o‘simliklar orasida o‘sishga moslashgan zaharli begona o‘tlardir. Zaharlanish asosan och qoldirilgan yoki chettdan keltirilgan mollarni zaharli o‘simliklar ko‘p o‘sadigan yaylovlarda boqishdan kelib chiqadi. Ko‘p hollarda esa erta bahorda dastlabki yashil o‘simliklar o‘sa boshlagan paytda zaharlanish kuzatiladi (uchma, ayiqtovon), chunki bu davrda chorva mollarida barra, yashil o‘tlarni yeyishga talab katta bo‘ladi [9]. O‘zbekistonda o‘sadigan ko‘pgina zaharli o‘simliklardan hozirgi vaqtda olimlarimiz qimmatli shifobaxsh dorivor moddalar ajratib olmoqdalar. Masalan qorako‘l qo‘ylar uchun ancha xavfli zaharli o‘t oqquray urug‘idan pes kasalini davolaydigan modda – psoralin alkalloidi ajratib olindi. Qadimgi sharq meditsenasida bunga katta e’tibor berilgan. Sharqning mashhur tabib va olimlari Luqmoni Hakim, Abu Ali ibin Sinolar o‘z ish jarayonlarida juda ko‘p shifobaxsh o‘simliklardan foydalanganlar [10]. Zaharli begona o‘tlardan oqquvray urug‘ida 0,4-1,1 foizgacha to‘planadigan drupatsin glyukozidining mavjudligini Butunittifoq qorakulchilik ilmiy tadqiqot instituti xodimlari isbotlashgan [11]. Oqquvrayning yana bir ajoyib xususiyati shundan iboratki, O‘simliklar moddalari ximiyasi institutining xodimlari uning urug‘i va ildizidan psoralen moddasini ajratib oldilar. Bu modda meditsinada davolanish uchun juda uzoq muddat talab qiladigan va qiyin davolanadigan pes kasalini davolash uchun birdan- bir yaxshi effekt beradigan dori ekanligi isbotlandi [12]. 8 O‘zbekiston sharoitida begona o‘tlarning tarqalishi va ekologiyasini B.G.Aliyev, T.S.Zokirov, V.P.Kondratyuk, A.Q.Qashqarov, N.A. Lozovatskaya R.I. Alimuxamedov kabi olimlar mukammal o‘rganganlar. Bir yillik va ko‘p yillik zaharli begona o‘tlar mustaqil ekologik guruh bo‘lib, ular asosan o‘ziga xos madaniy o‘simliklar orasiga o‘sib rivojlanadi [13]. G‘o‘za, makkajo‘xori kabi asosiy ekinlar orasida o‘suvchi zaharli begona o‘tlar vegetatsiya davrida ikki hatto uch martagacha avlod beradi, to‘p gullari serurug‘ bo‘lib, ro‘vak, shingil va boshoqlaridagi urug‘ va donlar yaruslilik xususiyatini namoyon etadi va birato‘la pishib yetilmaydi. Shuning uchun ham ularning urug‘i bir necha o‘n, hatto yuz yillab tuproqda unib chiqish qobiliyatini saqlay oladi [14]. Ko‘p yillik zaharli begona o‘tlarga qarshi gerbitsidlarni shudgordan so‘ng yoppasiga ishlatish respublika o‘simliklarni himoya qilish ilmiy tadqiqot instituti olimlari tomonidan joriy qilindi [15]. Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarshi kurashda gerbitsidlardan foydalanish muddatlari, meyori va usuli Qashqadaryo viloyati sharoitida O‘zPITI ning Qashqadaryo filialining katta ilmiy xodimlari tomonidan 1974-1976 yillarda statsionar dala tajribalari asosida mukammal o‘rganilgan [16]. Olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki g‘umay, qamish, ajriq, salomalaykum kabi ko‘p yillik karantin o‘simliklarning ildiz poyasini gerbitsidlar qo‘llash asosida 80-90 foizgacha kamaytirish mumkin. Bunda gerbitsidlarni shudgordan so‘ng dala kultuvator va osma boronalar yordamida ildiz poyalardan imkoni boricha tozalanib, qo‘llash ancha samara beradi, gerbitsid tejaladi, zaharli ximikatlarni madaniy o‘simliklarga zararli ta’siri sezilmaydi. Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarshi gerbitsidlarni meyorida qo‘llash asosida paykallarni ifloslanishini minimum darajada kamaytirish g‘o‘za hosildorligini gektariga 5-7 s. gacha oshishiga sharoit yaratadi [17]. Gerbitsidlar hosildorlikni ko‘paytirish va ularni saqlashda yaxshi yordam bergani holda keyingi vaqtlarda ulardan meyoridan ortiq pala-partish hamda ekologik madaniyat talablariga zid holda foydalanish tufayli tuproqlarda va 9 landshaftlarda to‘planib qolib, fitotsenozlarga va ular orqali ko‘pchilik hayvonot dunyosi hamda odamzotga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri oshib bormoqda. Biotsidlar (hayotni o‘ldiruvchilar) qishloq xo‘jalik mahsulotlari orqali odam organizimiga o‘tib unda to‘planadi va organizimning normal hayot kechirishiga hatto nasliga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Biotsidlarning uchdan bir qismi naslga radiatsiyadan kuchliroq kimyoviy –genetik ta’sir qilib mutatsiyaga olib kelmoqda [18]. Begona o‘tlar, o‘simlik kasalliklari, zararkunanda –hashoratlarga qarshi ishlatiladigan pestitsidlar tuproqda to‘planib qolib ariq, kanal va zovur suvlarini, hatto sizot suvlarini zaharlaydi. Zaharli moddalar miqdori ularning ruxsat etilgan miqdoridan ortib ketib tuproq mikroorganizmlariga (ayniqsa foydalilariga) va suv havzalaridagi foydali jonivorlarga salbiy ta’sir qiladi, hatto butunlay qirib yuboradi [19]. G‘umay, ajriq, qamish va boshqalarning ildizlari sharoitga ko‘ra yerning 0-25 sm va undan keng qatlamlarida rivojlangan bo‘lib, ko‘plab ildiz kurtaklarga ega. Ildizpoyalari mo‘rt, oson sinuvchan bo‘lib, 3,5 sm.li ildiz poyalardan bir qancha yangi o‘simtalar, hatto 20 sm lik chuqurlikdan ham unib chiqishi mumkin [20]. Begona o‘tlarga qarshi kurashning har bir tadbiri alohida qo‘llanilganda kutilgan natija kuzatilmasligi mumkin. Shuning uchun ularni qo‘shib qo‘llash taqozo etiladi. Chunonchi, hosil yig‘ishtirib olingandan keyin ildizpoyasi o‘t o‘sayotgan paykallar ag‘dargichi olingan plug bilan haydaladi va maxsus tirmalagich bilan yer ildizpoyalardan tozalanguncha (2-3 marta) uzunasiga va ko‘ndalangiga tirmalanadi, to‘plangan ildiz poyalar dala chetiga chiqarib tashlanadi [16]. Boshoqli don ekin maydonlarini begona o‘tlar bosganligini aniqlash bo‘yicha kuzatish bahorda, o‘simliklarni tuplash fazasida, kerak bo‘lsa keyingi 10 muddatlarda ham o‘tkaziladi va begona o‘tlarni yo‘qotishga qaratilgan agrotexnik tadbirlar qo‘llaniladi. Bir yillik va ko‘p yillik ikki pallali begona o‘tlarga qarshi (Dimet, Biozin) gerbitsidlari erta bahorda begona o‘tlarning asosiy qismi unib chiqqandan so‘ng va begona o‘tlar 2-6 chinbarg davrida, g‘alla esa tuplash davrida yoppasiga purkaladi [21]. Dimet va biozin gerbitsidlarini ishlatishda asosiy ekinning rivojlanish davriga katta e’tibor berish kerak. Chunki gerbitsidlarning ta’sir etuvchi moddasi yoki ta’sir etuvchi moddalardan biri DIKAMBA bo‘lsa va ular g‘allani tuplash davrini o‘tkazib yuborib, keyin, ya’ni naychalash davrida ishlatilsa g‘alla doni puch bo‘lib qoladi [22]. Begona o‘tlarning gerbitsid ta’siriga moyillari 2-3 haftadan so‘ng qurisa, moyil bo‘lmaganlari (qo‘ypechak, otquloq, kakra va boshqalar) 3–4 haftadan so‘ng quriydi. Aslida esa gerbitsid purkalgandan so‘ng 2-3 soat o‘tgach begona o‘tlar o‘sishdan to‘xtaydi va madaniy ekin bilan tuproqdagi ozuqa va namlik uchun raqobat qilolmaydi [23]. Gerbitsidning sarflash meyorini aniqlashda, gerbitsidni o‘z vaqtida yoki kechikib ishlatish, daladagi begona o‘tlarning rivojlanish davri, kam yoki ko‘pligi, tarkibi, biologik xususiyatlari va gerbitsid ta’siriga bardoshliligi hamda havo harorati inobatga olinadi. Jumladan, bir yillik va ko‘p yillik ikki pallalilar (chaqamiq, itqo‘noq, otquloq, pechak, zarpechak)ga Granstar 10 – 20 g., Derbi 50- 60 ml, bir va ko‘p yillik ikki pallalilarga: Sertoplyus 0,1 – 0,15 l., Strane 0,75 – 1,0 l., bir yillik boshoqli begona o‘tlarga: Puma – Super 0,8 – 1,2 l., hamda yovvoyi suli va raygrasga Atlantis 0,25 – 0,3 l. miqdorida ishlatish maqsadga muvofiqdir.Umuman g‘alla maydonlaridagi begona o‘tlarga qarshi kurashda gerbitsidlardan yuqori hosil olish va bo‘lajak hosilga kam zarar yetkazishning muhim omili gerbitsidlarni g‘allaning to‘liq tuplagan davrida yoki naychalash davrigacha sepib ulgurish hisoblanadi [24]. (1998 y) tajribalarida chuqur yumshatish o‘tkazilgan 1m 2 maydonda 26-30 dona begona o‘t borligi kuzatilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatgich chizel bilan ishlov 11 berilganda 22, otvalsiz plug bilan ishlov berilganda 24, shudgor 27-32 sm chuqurlikda o‘tkazilganda 13-16 donani tashkil etgan. Bundan ko‘rinadiki, begona o‘tlarga qarshi kurashishda agrotexnikaviy va kimyoviy kurash chora tadbirlarini uyg‘unlashgan holda olib borish maqsadga muvofiqdir [21]. Ilmiy manbaa ma’lumotlarini umumlashtirib, shunday xulosaga kelish mumkinki, begona o‘tlar madaniy o‘simliklarning ashaddiy kushandasi bo‘lib, ular tuproqdagi eng mahsuldor madaniy o‘simlik uchun zarur bo‘lgan nam va oziq moddalarni olib ketadi, hosildorlikka uning sifatiga putur yetkazadi [25]. Begona o‘tlarga qarshi kurashning agrotexnik, biologik usullari yetarli darajada samara bermagan, qo‘l kuchi yetishmagan sharoitda ularga qarshi kurashning kimyoviy qirib tashlash usullarini qo‘llashga majbur bo‘lamiz. Bu kimyoviy preparatlarni (gerbitsidlarni) qo‘llash paykalning qanday begona o‘t, qanday miqdorda qaydarajada ifloslaganligini e’tiborga olib qo‘llash lozim bo‘ladi. Bu borada respublikamizda kamida 40 yillik ilmiy tajribalar, tadqiqotlar majmuasi mavjud bo‘lib ulardan viloyatlar, tumanlar, xo‘jaliklarning tuproq iqlim sharoitlarini e’tiborga olgan holda qo‘llash taqoza etiladi [26]. Biz bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonidabir va ko‘p yillik zaharli begona o‘tlarga qarshi kurashda qo‘llanilayotgan agrotexnik, biologik va eng yangi gerbitsidlarni tanlashga alohida ahamiyat qaratdik, hamda yaxshi samara bergan meyor usul va muddatlarni o‘rganib chiqib ishlab chiqarishga tavsiyalar berdik. II. Bob. TADQIQOT OBE'KTI VA USULLARI 2.1.Kuzatuv tumanining tavsifnomasi 2.1.1. Geografik holati 12 Qashqadaryo viloyati O'zbekistonning Janubida, shu nomli daryo havzasida joylashgan bo'lib, O'rta Osiyo deb yuritiluvchi yirik tabiiy geografik o'lkaning markazidan sal Janubroqda 370 ∙ 58' bilan 390 ∙ 32' Sh.K. va 640 ∙ 23' bilan 670 ∙ 42' Shular orasidagi hududni ishg'ol etadi. Geografik o'rni jihatidan Qashqadaryo viloyati hududi Turkmaniston Respublikasining Atrek-Sumbar vodiysi, Ozarbayjonning Lenkoran pasttekisligi, Armaniston Respublikasi hamda Turkiya, Gresiya, Italiya va Ispaniyaning o'rta mintaqasi, Amerika Qo`shma Shtatlari va Yaponiyaning o'rta qismlari bilan bir xil geografik kenglikda yotadi. Viloyat hududi butun O'zbekiston kabi to`rtinchi soat mintaqasida joylashgan bo'lib, Tokiodan 5, Pekindan 4, Olma-otadan 1 soat keyin, Moskva va Anqaradan 2, Berlin, Parij va Madriddan 3, Londondan 4, Nyu-York, Vashington va Ottavandan 8 hamda San-Fransisko va Sietl shaxarlaridan 12 soat oldin sutka boshlanadi. Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,4 ming kv.km bo'lib, hududning kattaligi buyicha O'zbekistonda Qoraqalpog`iston Respublikasi (164,9 ming kv.km), Navoiy (110,8) va Buxoro (39,4 ming kv.km) viloyatlardan keyin to`rtinchi o'rinda turadi. O'zbekiston Respublikasi maydonining atigi 7% ini egallagan holda Qashqadaryo viloyati maydoniga ko`ra Albaniya (28,7 ming km. kv.), Armaniston (29,8 ming km. kv.), Krm (26,0 ming km. kv.) Respublikalari kv.km), Belgiya (30,5 ming km. kv.), Niderlandiya (32,4 ming km. kv.) kabi Yevropa davlat maydoni bilan tenglasha oladi. Qashqadaryo viloyati 795 km uzunlikdagi chegaraga ega, shundan 405 km tog'lar, 390 km tekisliklar orqali o`tadi. G`arbdan Sharqqa 293 km, Shimoldan Janubga 195 km masofaga cho'zilgan. Shimolda Qashqadaryo viloyatining Samarqand viloyati bilan chegarasi Zarafshon tizmasining Chakilkalon, Qora tepa, Ziyovuddin-Zirabuloq tog'lari va ular orasidagi Jom, Karnob chulining to`lqinsimon tekisliklari orqali o`tadi. Sharqda Tojikiston Respublikasining Leninobod viloyati bilan Xisor tizmasi orqali chegaradosh. Sharqda shuningdek Surxondaryo viloyati bilan ham chegaradosh bo'lib, sarxad chizigi respublikaning eng baland tog'i Xisor tizmasining qirrasi, uning tarmoqlari Chaqar va Boysuntog' 13 suvayrigichi, sungra Janubi-G`arbda Shurob botig`i, Suvsiztog' va Kuxi tangning qirrasi bo`ylab o`tadi. Qashqadaryo viloyati Turkmaniston Respublikasi bilan eng uzun chegaraga ega. Kuxitangning G`arbdagi davomi bo`lgan Dehqonobod past tog'lari, Janubda Nishon adirlari – Saksondara, Oloviddintog' va Qarshi qiya tekisligi, Sandiqli qum cho`li, Qashqadaryo va Chorjev viloyatlari sarhadlarini bir- biri bilan tutashtiradi. Qarshi dashtining Dengizkul, Jarkoq, Setalantepa qirlari va Karnob cho`li kabi G`arbdagi yerlari Buxora va so`ng Navoiy viloyatlariga kirib boradi. 2.1.2.Relefi Kasbi tumanining tekislik qismi to`rtlamchi davrning turli geologik asrlarida vujudga kelgan daryo yotqiziklari shamol faoliyati natijasida tuzgigan qum va giltoshlar bilan qoplangan. 10-15 metr qalinlikdagi bu qoplam toshda paleogen, bur va yura davrlariga mansub dengiz giltoshlari va qumtoshlarning qatlamlari joylashgan. Qizil, ko`k va jigarrangdagi giltoshlar tagida o'rtacha 800- 1000 metr chuqurlikda yura davri marjonli axaktoshlari, shuningdek ayrim joylarda gips, angidrit, toshtuz qatlamlaridan iborat yotqiziqlar joylashgan. Xususan gorizontal qatlamlarni tashkil etuvchi bu jinslarning majmualari Qung`irtog', Kosontog', Maymanoqtog' kabi tektonik to'zilmalarning er yuzasiga yorib chiqqan buramalaridan ko'rinadi. Qarshi chulining ayrim maydonlarida to`lqinsimon relef bo`lishining sababi ham shundadir. Bu tog'burmali to'zilmalar zamini asosan yura, bur va paleogen dengiz chukindilaridan iborat. Kasbi tumanining relefi G`arbdan Sharqqa asta-sekin balandlashib boradi. Qarshi qiya tekisligining Dengizkul botig`i bilan tutash joyi dengiz satxidan 280 metr baland bo`lsa, Sharqda Xisor tog'larida balandlik 4000 metrdan oshiq. Ma'lumki, er yuzasining hozirgi qiyofasi geologik taraqqiyot bosqichlari bilan chambarchas bog'liqdir. Ana shu bog'liqlikni hamda xozirgi relef hosil qiluvchi jarayonlarning xususiyatlarini e'tiborga olgan holda Qashqadaryo viloyati xududida 3 ta relef mintaqasini ajratish mumkin: 1. Tekislik relef mintaqasi. 2. Tog' oldi (adir) relef mintaqasi. 14 3. Tog' burmali relef mintaqasi. Tekislik relefi 280-650 metr oralig`ida gipsometrik pog`onadagi Qarshi qiya tekisligi va Kitob-Shahrisabz botigini uz ichiga oladi, maydoni buyicha viloyatning asosiy qismini ishg`ol etadi. Qarshi qiya tekisligi Qizilkumning Janubiy-Sharqiy chekkasi hisoblanadigan Sandiqli qumli cho`l bilan Zarafshon va Xisor tog'larining etaklariga tutatish ketgan qariyb 1,3 mln. gektar maydondagi ancha farqlanuvchi uch xil relef tarqalgan. Tekislikni katta qismini lyossli jinslar qoplagan maydonlar tashkil etadi. Ayni paytda deyarli batamom o`zlashtirilgan sug`orma dehqonchilik massivlari viloyat markazidan Janubi-G`arb va Koson shahridan Shimoliy-G`arbda yastanib yotibdi. Qashqadaryo uzaniga tutash joylarda ariqlar va zovurlar yaqinidagi maydonlarda erroziya tufayli jarlar paydo bo`lgan. Darvoqe tekis relefli maydonlarning deyarli barcha qismi uzlashtirilishi tufayli shaxobchali (irrigasiya) erroziya, shurlanish, botqoqlanish, shamol erroziyasi kabi nomaqbul jarayonlar paydo bulishi kuzatilmoqda.Tekislik relefida inson tomonidan qadimda barpo etilgan tepaliklarning tez-tez uchrashi ham relefning muhim belgilaridandir.Tekislik ko'pgina hollarda katta-katta maydonlar kuchli sho`rlangan botiqlar bilan qushilib ketadi. Beshkent shahridan Janubdagi Chorog`il, Muborak shahridan Shimoldagi Shursoy, Sandiqlining Shimolidagi Dengiz kul botiqlari shular jumlasidandir. Absolyut balandligi 300-400 metr bulgan tekisliklar ichida vujudga kelgan bu botiqlarning nisbiy chuqurligi 20-40 metr va shu boisdan ular botqoqlangan shurxoklar sifatida atrofdan ajralib turadi. 45-90 metr nisbiy balandlikdagi supasimon (platasimon) qirlar ham taroshlangan shakllarga ega.Lyossli jinslar bilan qoplangan yassi yuzali maydonlar qumtepa marjonlari, katta-kichik kuchma kumli massivlari bilan almashinib turishi ham Qarshi cho`li relefi uchun asosiy xususiyatlardandir. Aksari hollarda bu relef xillari bir-biriga tutashib ketgan. Xo'ja Muborak, Oqqum, Devqum, oxircha, Gulbodom, Qirquloch, Suxta, Pomuk, Chodirlikum, Darvozakum va boshqaqumliklar bularning eng yiriklaridir. 15 Yassi tekislik relefi viloyatning tog' va tog' oldi mintaqasidan tashqari hamma joyda keng tarqalgan bo'lib, Shimolda Zarafshon tog' tizmasi hamda Sharqda Xisor tog'lari tomon kutarilib, tulqinsimon qiya tekislik relefi bilan almashanadi. Tog' oldi adirlaridan quyi oqimidagi yoyilma konuslar to`lqinsimon urkachli tekisliklarni hosil qiladi. Qashqadaryo zaminida deyarli barcha turdagi foydali qazilmalarning mavjudligi aniqlangan. Zera xilma-xil geologik davr va jarayonlarning natijasi davr va jarayonlarning natijasi bo`lgan mineral boyliklar muayyan joyning geologik rivojlanish xususiyatlari bilan bog'liqdir. Ma'lumki, neogen davriga qadar viloyatning tekisliklari ilik dengizning Sharqiy qismi bo`lgan. Shu bois viloyat hududi xhozirgi To`ron pasttekisligidagi yirik neft-gazli xavzasining bir bo`lgan deyish mumkin. Qashqadaryo viloyati zaminida qazib olinayotgan va aniqlangan yer osti boyliklarining eng asosiysi tabiiy gaz va neftdir. Bugungi kunda viloyat konlarida qazib olinayotgan tabiiy gaz nafaqatRespublikamiz shahar vaqishloqlarini, balki boshqaqushni Respublikalarning ehtiyojlarini ham ma'lum miqdorda qondirmoqda. Gaz, gaz kondensati va neft asosan yura davrining ilik dengiz yotqiziqlari orasidagi marjon poliplarining toshga aylangan koralit oxaktoshlari yoriqlaridan, kollektorlaridan 1,5-3,5 ming metr chuqurlikda olinmoqda. Asosan konlar G`uzor tumanining Qarshi cho`liga tutash adirlarida joylashgan Sho'rtan koni, Sho'rtan gaz konlari majmualariga tutashib ketgan.Xisorning G`arbiy past tog'larining tarmoqlari va qirlarida Pachkamar, Gumbuloq, Odamtosh, Kizilbayroq, Tandirchi va boshqayirik zaxirali konlar bor. Beshkent shahridan Janubda Beshkent, undan Garbda Kamashi gaz konlari joylashgan. Qarshi chulining Janubi-Garbidagi Kultog', Olang, Pomuk, Zevarda kabi gaz, gaz kondensati va neft-gazli konlar mavjud. Shuningdek, mazkur maydonlarning Turkmaniston va Buxoro hududlari bilan tutash joylarida Dengiz kul, Kukdumaloq singari bir qancha neft-gazli konlari mashhur. Qashqadaryo viloyatining Shimoliy-G`arbida Buxoro viloyati bilan tutashib ketgan maydonlardan ko'pdan buyon yoqilgi qazib olinayotgan Setalantepa, 16 Jarkoq, Shimoliy Muborak, Janubiy Muborak kabi gaz konlari qatoriga yaqin davrlarda ishga tushirilgan va ishlashga tayyorlangan Karim, Xo'jaxayron, Shurtepa, Qoraqum, Qizilrabot, Qorabair va boshqakonlar qushildi. 2.1.3.Iqlimi Kasbi tumanining hududida quyosh nur sochib turadigan davr ancha uzoq davom etadi va o'rta hisobda 2600-3000 soatga tug`ri keladi. Viloyatning tekislik qismida yoz fasli 155-160 kungacha cho'ziladi.Quyosh radiasiyasining yillik yalpi miqdori 6700-7000 MD j/m-2 dan kam bo`lmaydi. Yillik radiasiya balansi esa 2310-2520 MD j/m-2 atrofida bo'lib, viloyat xududining deyarli hamma joyida yil davomida musbatdir. Kasbi tumanini iqlimining tarkib topishida atmosfera sirkulyasiyasi (xavo massalarining almashinib turishi) muhim o'rin tutadi. Yevrosiyo materigining mutloq katta qismida asosiy atmosfera jarayonini G`arbdan (Atlantika oqeanidan) Sharqqa esadigan havo oqimi va u bilan bog'liq bo`lgan siklon faoliyati tashkil etadi. Aerologik kartalar O'rta Osiyoda er yuzasida 2-3 km.dan yuqorida deyarli butun yil davomida G`arbiyva Janubi-G`arbiy xavo oqimlari ustunlik kilishini kursatadi. Bu erda tushadigan yog'inlarning katta qismi ana shu xavo oqimlari bilan bog'lik.Ammo boshqajoylardagi kabi O'rta Osiyoda ham yil davomida xavo massaari almashinib turadi.Shu sababli ob-xavo sharoitlari mavsumlar bo'yicha o'zgaradi. Qishda Osiyoning aksariyat qismini kamrab olgan Osiyo maksimumining (yuqori bosimli oblastining) vujudga kelishi tufayli O'rta Osiyog'a Shimoli-Shark tomondan sovuk va quruq kontinental xavo massalari kelib turadi. Orografik tusiklarning yukligi tufayli bu sovuk xavo massalari O'rta Osiyoning G`arbiyva Janubiy rayonlariga bemalol kirib kela oladi. Kishda 60-70-0 kengliklarda joylashgan arktika fronti ko'pgina xollarda O'rta Osiyoning Janubigacha tarqaladi va kor yog'ishiga sabab bo'ladi. Front utgandan sung sovuk antisikloni xavosi kuzatiladi. Bu davrda O'rta Osiyo mu'tadil mintakaning nisbatan sovuk xavosi bilan qoplanadi. O'rta Osiyoning Janubiy chegarasi yaqinida joylashgan qutub fronti bu 17 havoni Eron va Afgonistondagi ilik tropik havodan ajratib turadi. Qish oylarida Janubiy-g'arbda siklonlar tropik havo massalarini olib kelishi tufayli havo isiydi va atmosfera yog'inlarining bulishiga olib keladi. Yozda qutb fronti O'rta Osiyoning Shimoliy chegaralaridan Shimolroqda joylashadi. Uzoq davom etayotgan yoz oylarida havoning kuchli isishi natijasida Turon tropik havosi tarkib topadi va O'rta Osiyo o'stida past bosimli oblast (termik depressiya) vujudga keladi, siklonlarni shakllantiruvchi omillar yukoladi. Past bosimli oblastning vujudga kelishi tufayli Shimol va G`arbdan havo massalari kirib keladi. Lekin bu havo massalarining pastki katlami tezda isib ketishi natijasida kondensasiyalanish (suv tomchilarining hosil bulishi) jarayonlari sodir bo`lmaydi, havo ochiq bo'ladi va yog'inlar yog'maydi. Yoz oylarida orografik sharoitlar tufayli tog'li rayonlardagina yog'inlarning yog'ishi uchun imkoniyatlar mavjud bo'ladi.Kuzning birinchi yarmida ham issiq ob-havo kuzatiladi, ikkinchi yarmida esa ob-havo o`zgarib turadi. Boshqa joylardagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham iqlim sharoitlarining vujudga kelishida uning relefi ham muhim iqlim hosil qiluvchi omildir. Relef ayniqsa atmosfera yog'inlarining hududiy taqsimlanishi, havo haroratining o`zgarishi, namlanish darajasi va boshqameteorologik (ob-havo) sharoitlariga katta ta'sir ko'rsatadi. Iqlim sharoitlarining shakllanishi va xususiyatlariga ko`ra Qashqadaryo viloyati hududi subtropik iqlimli guruhiga mansubdir. Qashqadaryo viloyatining jumladan Kasbi tumanining iqlimi xususiyatlarini ta'riflashda Muborak, Koson, Qarshi, G`uzor, Dehqonobod, Qamashi, Chiroqchi, Yakkabog', Kitob, Varganza va Xazrati Bashir meteorologik stansiyalari va gidrometeopostlarining ma'lumotlaridan Sharikon, Kogon, Qorakul, Samarqand viloyatidagi Jom, Omonquton va Karki meteorologik stansiyalarining ma'lumotlaridan ham foydalaniladi. Ma'lumki, havoning yillik o'rtacha harorati muayyan joyning issiqlik rejimi haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi. 18 Yoz oylarining issiqligi jihatidan Qashqadaryo viloyatining tekislik qismini dunyodagi eng issiq joylar Saxroi Kabir, Eron chullari bilan taqqoslash mumkin. Jazirama kunlari odatda 3-4 kun davom etadi, keyin salqinroq havoning kirib kelishi bilan bog'liq holda harorat biroz pasayadi. Mevalar, uzum, qovun, tarvuzlarning shirin bo'lishi qand moddasining ko'pligi ham yozgi ob-havoning serquyosh va haroratning yuqori bo'lishiga bog'liqdir. Tuproq yozda tez isiydi, uning yuzasi tekisliklarda 60-70 0 S, ochiq cho'llarda 80 0 S gacha isishi mumkin.Bunday sharoitda cho'llardagi o'simliklarning ko'pchiligi o'sishdan to'xtaydi, qovjirab quriydi.Haroratning o'rtacha yillik amplituda (eng sovuq oy bilan eng issiq oy haroratining farqi) tekisliklarda 25-300S, tog'larda 20- 250S bo'ladi.Bu ko'rsatgich bo'yicha Qashqadaryo viloyati tipik kontinental iqlimga ega. Qashqadaryo viloyatida sovuq bo'lmaydigan davr o'rta hisobda 213-218 kunga teng.Demak, bu davrda ko'pchilik issiqsevar o'simliklarning ko'pligi bahorda o'rtacha sutkalik harorat 100S dan yuqori bo'lganda o'sa boshlaydi, kuzda sovuq tushganda o'sishdan to'xtaydi. 2 .1. 4 . Kasbi t u man tu prog'i Yuzaning murakkab geomorfologik tuzilishi, tog' jinslari va iqlim sharoitlarining xilma-xilligi hamda inson xo'jalik faoliyatining tarixiy va hududiy xususiyatlari tufayli Qashqadaryo viloyatida O'zbekiston hududi uchun xos bo`lgan deyarli barcha tuproq turlari tarqalgan. Tuproq qatlami makrostrukturasining xususiyatlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatininghududi O'rta Osiyo tekislik va tog'li tuproq oblastlarining tarkibiga kiritiladi. Tuproqlarning hududiy taqsimlanishi va joylashuvida relef, tog' jinslarining tarkibi va iqlim muhim omillardir. Tektonik botiqlarda, daryo vodiylarda, adirlarda, tog'larning etaklaridagi qiya tekisliklarda, platolarda asosiy tuproq hosil qiluvchi jinslar turtlamchi davr yotqiziqlaridan o'rtacha balandlikdagi va baland tog'larning yonbag`irlarida esa paleozoy hamda mezazoy eralarining g`ovak yotqiziklaridan va ularning nurash mahsulotlaridan iborat. 19 Qashqadaryo viloyati hududida tuproq tiplari relefi va gidrotermik (issiqlik va atmosfera yog'inlarining taksimlanishi) sharoitlariga bog'lik holda G`arbdan Sharqqa tomon o`zgaradi. G`arbda tekislik relefiga ega bulgan Qarshi cho`li doirasida kenglik bo`yicha zonal tarqalgan cho`l tuproqlari, biroz Sharqroqda tog' oldi chala cho`l zonasining bo`z tuproqlariga utadi. Qashqadaryo havosining Sharqiy va Shimoliy-Sharqiy chekkasidagi o'rtacha balandlikdagi va baland tog'lardagi balandlik mintaqalari yaqqol namoyon bo`lgan va tuproqlar quyidan yuqoriga tomon o`zgaradi. Cho`l zonasining tuproqlari xilma-xil bo'lib, ular dengiz sathidan balandligi 250-300 metrgacha bo`lgan tekislik qadimiy delta va platolarda nixoyatda issiq va qurgoqchil sharoitlarda vujudga kelgan. Qarshi cho`lida yoz issiq (iyulning o'rtacha xarorati 27-300), qish ancha iliq, yillik yog'inlarining miqdori 145-230 mm. Vegetasiya davri 290-300 kunga etadi. Tuproq hosil bulish jarayonida yozgi-kuzgi issiq (quruq kserotermik) va kishgi- bahorgi iliq (namli mezotermik) davrlar katta rol o`ynaydi. Bunday iqlim sharoitlarida afiliya (bargsizlik) kserofitlar (sklerofillik) va sukkulentlik kabi xususiyatlarga ega bo`lgan butalar va o`tlardan iborat o'simlik formasiyalari tarqalgan. Qashqadaryo viloyatining cho`l zonasida tarqalgan taqirli, cho`l-qumli va surqo`ngir tuproqlar avtomorf tuproqlar qatoriga mansub bo`lgan zonal tuproq tiplarini, utloq va botqoq tuproqlar, shurxoklar, taqirlar esa gidromorf tuproqlar qatoriga mansub bo`lgan intrazonal tuproq tiplarini hosil qiladi. Cho`l zonasining tuproqlari 800 ming gektardan ortiqroq maydonda tarqalgan. Qashqadaryo viloyatining cho'l zonasida eng katta maydon (350 ming gektar) taqirli tuproqlar bilan qoplangan. Taqirli tuproqlar Koson, Muborak, Kasbi, Mirishkor tumanlarida Qashqadaryoning qadimiy deltasida va prolyuvial hamda delyuvial yotqiziqlaridan iborat tog' oldi tekisliklarida tarqalgan. Taqirli tuproqlar ba'zan taqirlar, cho`l-qumli tuproqlar vaqumloqlar bilan aralash holda uchraydi. Taqirli tuproqlar asosan allyuvial qumoq-chilli vaqumoq yotkiziklarda, ayrim joylarda esa taqirli-qumoq yotqiziqlarda vujudga kelgan. 20 Qarshi cho`li sharoitida tarqalgan taqirli tuproqlar chuchuk yoki kam minerallashgan sizot suvlari sathining ancha past joylashganligi sababli nisbatan kam sho`rlangan.Bu tuproqlarda chirindining miqdori kam. Yuza katlamida chirindining miqdori 0,65-0,8% ni, azotning miqdori 0,05 va fosforning miqdori 0,17-0,18% ni tashkil etadi va quyi katlamlarga tomon ularning miqdori kamaya boradi. Umuman taqirli tuproqlar Qarshi chulining eng yaxshi yer fondini hosil qiladi, shu boisdan ular birinchi navbatda o`zlashtirila boshlanadi. Qashqadaryo viloyatining G`arbiy qismida qumli cho`l tuproqlari keng tarqalgan. Bu tuproqlarni vujudga kelishida eol, allyuvial va proyuvial yotqiziqlar ona jins bo`lgan. Qumli Cho`l tuproqlar tarqalgan yerlarda sizot suvlari chuqur joylashganligi bilan ta'riflanadi. Qumli Cho`l tuproqlar tog' oldi qiya tekisliklarda qadimiy allyuvial yotkizikli deltada, Devxona platosida va boshqa joylarda qariyb 150 ming gektar maydonni egallaydi. Qumli Cho`l tuproqlar sur-qo`ngir va taqirli tuproqlarga o`xshab ketadi.Bu tuproqlarda o'simliklar, ayniqsa efemerlar ko'plab o'sadi. Lekin bu tuproqlarda chirindining miqdori juda kam (0,3-0,5%) ozuka beruvchi kimyoviy unsurlarga kambagal. Chul kumli tuproqlar deyarli hamma joyda shurlanganligi tufayli bu tuproqlar tarqalgan erlardan yaylovlar sifatida foydalanish ma'qul. Qashqadaryo viloyatining cho'l zonasida eng keng tarqalgan (175 ming gektar) tuproq tiplaridan yana biri sur-qo`ngir tuproqlardir. Bu tuproqlar Nishon, Bahoriston, Mirishkor va qisman Muborak tumanlari hududida yuzasi tekislangan Devxona, Setalantepa, Tungizsirt kabi qoldiq tog'larda va platolarda shakllangan. Sur-qo'ng'ir tuproqlar bo'r va paleogen davrlarning qumtosh, giltosh zaminida, shuningdek qadimiy allyuvial va prolyuvial yotqiziqlari vujudga kelgan. Chirindi miqdori 0,2-0,3% ni, azotning miqdori 0,015-0,05% ni, fosfor miqdori 0,155- 0,095% ni tashkil etadi. Qarshi cho'li zonasida gidromorf tuproqlar qatoriga mansub bo`lgan o`tlar, tuproqlar, taqirlar hamda shurxoklar ham tarqalgan. Bundan tashqari och tusli bo`z 21 tuproqlar ham tarqalgan. Och tusli bo'z tuproqlar Qashqadaryo havzasining o'rtacha qismida dengiz sathidan 250 metrdan 400 metrgacha balandlikda joylashgan. Tog' etaklaridagi tekis erlarda va qadimgi allyuvial lyoss va allyuvial- prolyuvial yotkiziklarda vujudga kelgan. Och tusli bo`z tuproqlar tarqalgan tumanlarda havoning yillik o'rtacha harorati 160S atrofida bo'lib, ularning tarkibida chirindining miqdori Qarshi cho`li sharoitida 0,8-1,7% ni tashkil etadi va keyingi qatlamlariga tomon kamayib boradi. (1 metr chuqurlikda chirindining miqdori 0,1- 0,3% gacha kamayadi). 2 .1. 5 . O'simliklari Qashqadaryo viloyati o'simlik qoplamining shakllanishida va tarqalishida hududning geologik tarixiy taraqqiyoti, geografik o'rni va hozirgi tabiiy sharoitlari asosiy ahamiyat kasb etadi. O'simlik turlarining tarqalishida esa relef, tuproq va iqlim sharoitlari muhim omillar hisoblanadi. Viloyat florasi tarkibida mahalliy o'simlik turlaridan tashqari Eron, Afgoniston va O'rta dengiz buyi ulkalari uchun xos bo`lgan o'simliklar ham mavjud. Qashqadaryo viloyatining tabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksak o'simlik turlaridan tashkil topgan bo'lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va chorvachilikda em- xashak sifatida ishlatiladi, 138 turi kimmatbaxo dorivor, 26 turi buyok beruvchi, 19 turi saponinli (bixli) o'simliklardir. Bu turlardan tashqari viloyat florasi tarkibida manzarali, vitaminli (darmondorili) va tolali o'simliklar ham uchraydi. Qashqadaryo viloyatining o'simlik qoplamini asosan efemerlar (qisqa muddatli vegetasiyaga ega bo`lgan bir yillik o'simliklar), efemeroidlar (qisqa muddatli vegetasiyaga ega bo`lgan, biroq ildizi orqali qayta rivojlanadigan ko'p yillik o'simliklar), kserofitlar (uzoq ko`rgoqchilikka bardosh beradigan cho`l o'simliklari), galofitlar (shurlangan erlarda va sho`rxoklarda o'sadigan sho`rsevar o'simliklar) va pasmmofitlar (qumlarda o'sadigan o'simliklar) tashkil etadi. Cho'l mintaqasiga Qashqadaryo viloyatining G`arbiy qismini band etgan Qarshi cho`li va unga Sharqda tutashgan tog' oldi tekisliklari Sandiqli va Karnob cho'llari kiradi. Cho'l mintaqasida yillik o'rtacha harorat 16-18 C, yanvarning 22 o'rtacha harorati 0,1-3,3 C bo'lib, 270-320 kun davomida harorat 5-0 dan yuqori bo'ladi. Yillik yog'inlarning o'rtacha miqdori 130-230 mm. Mintaqaning asosiy tuproq turlarini taqirli, qumli cho`l, sur-qo'ng'ir tuproqlar tashkil etadi va ular orasida taqirlar va sho'rxoklar ham tarqalgan. Cho'l mintaqasining o'simlik qoplamida qandim (juzg`un), shuvoq, efemerli chirmovuqlarning assotsiyalari ustunlik qiladi. Re’lefning pastqam joylarida shuvoqlar va sho'ralar o'sadi. Bu mintaqaning qumli cho'llarida ko`chma qumlarga moslashgan psammofit o'simliklar – qandim (juzg`un), quyonsuyak, qizilqandim, mustahkamlangan qumlarda esa shuvoq, iloq, qorasaksovul, efemerlardan chayir, urg`ochi selin, iloq, tuyamaynoq o'sadi. Qarshi cho'lining ichki tekisliklari uchun efemer va efemeroid o'simliklaridan cherkaz, singren, isirik, oq chitir, butalardan yulgun, korasaksovul va boshqao'simliklar xosdir. Bundan tashqari chulning kam sho`rlangan joylarida pashmak, sho`ra, tereskan, dastarbosh, kuchli sho`rlangan erlarida esa qora sho`ra, sarsazon, shurajrik, qizilmiya va oqbosh uchraydi. Cho'l mintaqasining daryo terrasalarida, vodiylarda va botiqlarda ajriq, yantoq, qizilmiya kabi o'simliklar o'sadi. Daryo vodiylarining botqoq tuproqli joylarida esa qamish, lux, qiyoq, bug'doiq, chuchukmiya kabi o'simliklar tarqalgan. Qashqadaryo va uning asosiy irmoqlarining qayrlarida ayrim joylarda intrazonal sajiyadagi to'qay o'simliklari tarqalgan. To'qaylarda daraxt va butalardan jiyda, yulg'un, jangal, o'simliklardan esa ajriq, qirqbug'im va boshqalar o'sadi. Madaniy o'simliklar ham ko'p o'stiriladi. Bu o'simliklarga sug'oriladigan va lalmi erlarda etishtiriladigan texnik ekinlari paxta, makkajuxori, qandlavlagi, kartoshka va boshqalar, bug'doy, arpa, nuxat, moy, loviya va boshqalar. 2.1.6. Kаsbi tuman ...fermer xo'jaligining qisqacha tavsif nomasi . 2001- yil , 16-fevralda O’zbekiston Prezidenti I.Karimovning Vazirlar Mahkamasining 2000-yilda mamlakatni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanlantirish yakunlari, hamda 2001- yilda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan, yig’ilishdagi 23 ma’ruzasida qishloq xo’jaligida sodir bo’layotgan keskin pasayish salbiy jarayonlar to’g’risida alohida to’xtalib, hozirda Respublikada sho’rlangan yerlar maydonini 2 mln. Gektardan (60% ga yaqin) ortib ketganligi, shu bois sug’oriladigan yerlarning deyarli 50%ni zudlik bilan ta’mirlash, meliorativ holatini yaxshilash talab etilishini ta’kidlab, ikki oy muddatda yerlarning meliorativ holatini yaxshilash boyicha 2001-2005 yillarga va 2010yilgacha bo’lgan istiqbolga mo’ljallangan dasturni ishlab chiqib, Vazirlar Mahkamasiga taqdim etishni ko’rsatib o’tdi. Shunga binoan biznining tadqiqot o`tkazgan ob`ektimiz Muborak tuman Xitoy qishlog`iga qarashli Sardor Jalilov fermer xo`jaligi bo`lib, taqirsimon tuproqlar tarqalgan. 80 gektar yerda sho`r yuvish usullarini qo`llab yuqoridagi prezidentimiz I.Karimovning so`zlariga asoslangan holda ikki xil sho`r yuvish usulini o`rganib chiqdik. O`zbekiston Respublikasining 30. 04. 2000-yildagi “ Fermer xo`jaliklari to`g`risidagi “ qonun va O`zbekiston Respublikasining 30. 04. 2000- yildagi “Yer kodeksi” to`g`risidagi qonunlariga asosan. Qashqadaryo viloyati kasbi tumanidagi “Shonazarov To`ra shonazarovich” fermer xo`jaligi Kasbi tumanidagi fermer xo`jaliklarini tashkil etish komissiyasi tomonidan 1998- yil 6-dekabr 6-sonli qarori bilan tashkil etilgan va tasdiqlangan. Qashqadaryo viloyati Kasbi tumanidagi “ Shonazarov To`ra shonazarovich ” fermer xo`jaligi tuman hokimining 2001-yil 30-dekabr X- 354 12-sonli qarori bilan ro`yxatdan o`tkazilgan. Fermer xo`jaligi jami 59,9 gek. Yer maydonga ega bo`lib, tuprog`I och tusli bo`z tuproqlar hisoblanadi. Fermer xo`jaligi yerlarining ball boniteti 60 balldir. “ Shonazarov To`ra shonazarovich” fermer xo`jaligi 35,3 ga o`rta tolali “Buxoro-6” go`za navi yetishtiriladi. 13,6 ga maydonga g`alla, 2 ga sabzavot yetishtiriladi. “ Shonazarov To`ra shonazarovich ” fermer xo`jaligiga Shonazarov To`ra rahbarlik qiladi, bosh hisobchi Sangarova Dildora hisoblanadi. Hozirga kelib fermer xo`jaligida 15 ta ishchi ishlab kelmoqda, shulardan 10 tasi xotin- qizlar , 5 tasi esa erkaklardir. 24 Fermer xo`jaligi o`zining shaxsiy texnikasiga ega. Hozirda xo`jalikda T-28 4 M va TT3-80-11 chopiq traktorlari mavjud. “ Shonazarov To`ra shonazarovich “ fermer xo`jaligi tashkil etilgandan boshlab har yili paxta, g`alla va sabzavotchilik rejalarini ortig`i bilan bajarib kelmoqda. 2.2. ISHNING O`RGANISH USULLARI Avvalo biz tadqiqot o‘tkazilgan dalada tarqalgan barcha begona o‘tlardan gerbariylar tayyorlab ularning morfologik belgilariga ko‘ra botanik nomini aniqladik. Keyin to‘plangan materiallar asosida begona o‘tlarni klassifikatsiyaladik hamda ularni bioekologik guruhlarga ajratdik. Bunda begona o‘tlar asosan bir yilliklar, ikki yilliklar va ko‘p yilliklarga ajratilib, bahorgi, kuzgi, qishlovchi guruhlarga ajratildi. Zaharli begona o‘tlarning boshqa biologik guruh o‘simlik jamoalari bilan yashash tizimini o‘rganishga alohida e’tibor berildi. Tadqiqot natijalari bitiruv malakaviy ishning kerakli bo‘limlarida qayd etilgan. Dalada begona o‘tlarning tarqalish darajasini xronometraj (ko‘z bilan chamalash)usulida aniqlab T.S.Malsev tavsiya etgan 5 balli shkalasidan foydalangan holda paykalni ifloslanish xaritasini tuzib chiqdik. 2.3. Begona o‘tlar haqida tushuncha O‘simlik dunyosida madaniy o‘simlik bilan bir qatorda yovvoyi o‘tlar ham uchraydi. Madaniy o‘simliklar ham aslida yovvoyi o‘tlar ichidan u yoki bu xususiyatiga ko‘ra ajratib olinib inson ehtiyoji uchun foydalanishga uzoq ming yillar davomida moslashtirilgan. Begona o‘t deb atalgan o‘simliklar ming yillar davomida mavjud o‘simliklar florasida katta o‘zgarishlarsiz o‘sib rivojlanib kelmoqda. Madaniy o‘simlik ichida yashab, uning o‘sib rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi alohida ekologik guruh o‘simliklarga begona o‘tlar deb ataladi. Begona o‘tlar ekinzorlarda madaniy o‘simliklarga qaraganda yaxshiroq va erkinroq 25 o‘sib rivojlanadi. Ammo madaniy o‘simlik paykali ichida asosiy o‘simlikdan tashqari uchraydigan madaniy o‘simlikka ham begona o‘simlik deb qaraladi. Masalan, bug‘doy maydonlarida arpa yoki suli o‘simligi uchrasa yoki arpa ichida bug‘doy o‘simligi unib chiqsa, bu holatga ham begona o‘simliklar deyiladi. Lekin agronomiyada asosiy madaniy ekin ichida o‘suvchi ikkinchi bir madaniy o‘simlikka ifloslovchi o‘simlik deb qaraladi. Begona o‘tlar hamma vaqt ham madaniy o‘simliklarga qaraganda yaxshiroq o‘sadi, ularning hosildorligini va hosilining sifatini ham pasaytiradi. Dehqonchilikda ko‘pgina madaniy o‘simliklarning o‘z begona o‘tlari bor, ular asosan bir xil o‘simliklar ichida o‘sib rivojlanadi. Masalan, bug‘doy ichida yovvoyi suli, paxta ichida sho‘ra, sholida kurmak va hakozalar.O‘rganishlar natijasida shu narsa ma’lumki, yovvoyi qora suli asosan lalmi maydonlarda juda ko‘p uchraydi, uning urug‘larining bir qismi bug‘doyga qaraganda tez pishib yetiladi va yerga to‘kiladi, bir qismi bug‘doy bilan birgalikda o‘rib olinib donni ifloslaydi. Makkajo‘xori yoki sholi maydonlarida yovvoyi suli mutlaqo uchramaydi. Yovvoyi suli biologik xususiyatlariga ko‘ra bug‘doyga yoki arpaga juda o‘xshash. Sholipoyada hamisha kurmak uchraydi, sholi donlarini kurmak urug‘lari ifloslaydi. Uning unib chiqishi, tuplashi va boshqa rivojlanish fazalari sholinikiga o‘xshash. Shuning uchun ularning urug‘i bir vaqtda pishib yetiladi. Sudan o‘ti ichida botanik belgilari juda o‘xshash bo‘lgan ko‘p yillik begona o‘t- g‘umay uchraydi, yo‘ng‘ichqapoyalarda esa hamisha zarpechak urug‘lari uchraydi, chunki zarpechak bu o‘simlikda yaxshi rivojlanadi. Begona o‘tlar tashqi muhitning noqulayliklariga madaniy o‘simliklarga ko‘ra chidamliroq bo‘ladi va tashqi muhitga tez moslashadi. Ular madaniy o‘simliklarga o‘xshab kuzgi, bahorgi baland bo‘yli, ba’zan bir yillik, ba’zan ikki yillik bo‘la oladi. Begona o‘tlarnining asosiy xususiyati tashqi muhitga chidamliligi va moslashuvchanligidadir. Ular tuproqdagi oziqa moddalar va namdan yaxshiroq foydalanadi, madaniy o‘simliklarni soyalatib qo‘yadi va asta- sekin qurib qolishga sabab bo‘ladi, bundan tashqari ular turli xil kasallik va zararkunandalarning ko‘payishi uchun eng yaxshi oraliq xo‘jayin hisoblanadi. 26 Begona o‘tlar ta’sirida bahorgi bug‘doy hosildorligi 28-30 %, kartoshka 40- 42 %, makkajo‘xori 80-90 %, g‘o‘za 20-28 %, soya 30-35 % ga kamayadi. Yovvoyi suli tuproqdan suvni 1.5 marta ko‘p o‘zlashtirib oladi. Qo‘ytikan o‘simligi tuproqdan azotni madaniy o‘simlikka nisbatan 1.5 marta, kaliyni 2 marta ko‘p o‘zlashtiradi. Yovvoyi qashqar bedaning ildizlari tuproqqa 5.5 m chuqurlikkacha kirib boradi, lalmi sharoitdagi begona o‘tlar sug‘oriladigan maydondagilarga qaraganda sustroq rivojlanadi. Sug‘oriladigan maydonlarda begona o‘tlar juda yaxshi o‘sib madaniy o‘simliklarni soyalatib, nimjonlantirib qo‘yadi va hosildorligini pasaytiradi. Soyalatib qo‘yilganda tuproq harorati pasayib boradi, natijada tuproqdagi mikroorganizmlarning faoliyati buziladi. Qo‘ypechak o‘ti qaysi madaniy o‘simlik ichida uchrasa, uning poyalariga chirmashib, fotosintez jarayonini buzilishiga, hujayralarda organik moddalar to‘planishini susayishiga sabab bo‘ladi. Begona o‘t urug‘i madaniy o‘simlik urug‘lari ichiga tushib qolsa, sifatini buzadi, masalan biz bug‘doy noni tayyorlamoqchi bo‘lsak, un tarkibida arpa yoki sulining doni aralashgan bo‘lsa xamirning sifati buziladi yoki moy olinmoqchi bo‘lsa, kungaboqar yoki kunjut urug‘lari ichida boshqa urug‘larning bo‘lishi moy sifatini buzadi. Bundan tashqari begona o‘tlarning ayrimlarini chorva mollari istimol qilganda ular beradigan mahsulotning sifati ham buziladi. Masalan kakra o‘simligi sigirning go‘shti va sutiga achchiq ta’m beradi. Shuningdek shuvoq, yovvoyi piyoz, kavrak o‘simliklarini istimol qilgan hayvon mahsulotining sifati buziladi. Begona o‘tlar ichida zaharli begona o‘tlar ham mavjud. Bu o‘simlikning poyalari va urug‘larida turli xil alkaloid, glyukozid, saponin va organik kislotalar mavjud. Madaniy o‘simliklarning urug‘lari va poyalarini ifloslaydi. Masalan: g‘alla o‘simligi ichida (lalmi sharoitda) kampirchopon begona o‘ti ko‘p uchraydi, bug‘doy urug‘lari ichida 0.02 % kampirchopon urug‘i aralashgan bo‘lsa, bu unni odamlar hatto hayvonlar ham istimol qilishi mumkin emas, bunday urug‘larni ekish ham man etiladi. Kampirchopon urug‘ida trixodesmin alkaloid bo‘lib, undan odamlar zaharlanadi yoki bosh miya nerv to‘qimalari zararlangani uchun bir necha 27 kun uxlab qolishi, hatto o‘limga ham olib kelishi mumkin.Ko‘k maraz begona o‘ti ham zaharli bo‘lib, lalmi va sug‘oriladigan maydonlarda uchraydi. Urug‘i donga aralashsa og‘ir kasallikka hatto o‘limga olib keladi. Begona o‘t turli xil kasallik tarqatuvchi viruslar, bakteriyalar va hasharotlarning rivojlanadigan manbai hisoblanadi. Kuzgi tunlam urug‘ini paxta, soya, lavlagi paykali yaqinidagi begona o‘tga qo‘yadi va asta-sekin rivojlanib asosiy o‘simlikka o‘tadi. Ituzum begona o‘ti kartoshkada rak, bug‘doyda zang kasalligini keltirib chiqaradi. Qiltiq, temirtikan, qo‘ytikan begona o‘tlari hayvonlarning junini ifloslantirib, uning sifatini pasaytirib yuboradi, qiltiq mollarga mexanik shikast beradi, qo‘ylarning ko‘ziga, og‘iz-burniga, hatto o‘pkasigacha kirib sanchiladi, ba’zan o‘limga olib keladi. Begona o‘t dehqonchilikda mexanizatsiya ishlarini qiyinlashtiradi, ish organlarining sinib ketishiga olib keladi. Yerni haydashda toza dalaga qaraganda ish unumi 1.5 marta sust bo‘ladi, ildizpoyali begona o‘tlar katta zarar beradi. Demak, barcha agrotexnik tadbirlarning borishida begona o‘tlar to‘sqinlik qiladi, natijada mehnat unumdorligi kamayib, yetishtirilayotgan mahsulotning tannarxi oshib boradi. 2.4. Begona o‘tlarning biologik xususiyatlari. Dehqonchilikda begona o‘tlar tashqi noqulay muhitga o‘ta chidamli va moslashuvchan bo‘ladi. Ularning urug‘i turli yo‘llar bilan madaniy o‘simliklar orasiga tarqaladi. Dalani sug‘orish paytida suv bildan oqib keladi, shamol yordamida, qush va hayvonlar, texnika vositalarining g‘ildiraklari orqali madaniy ekinlar o‘sgan maydonga borib tushadi. Ular madaniy o‘simliklari bilan qo‘shilib o‘sib urug‘lari dalaga to‘kiladi, ba’zi holatlarda birga pishib hosil bilanyig‘ishtirib olinadi.Ayrimlarining urug‘lari ilashuvchi, yopishuvchi, shamolda uchib ketuvchi bo‘ladi. Xullas, ular turli xil yo‘llar bilan tarqalish imkoniyatiga ega. 28 Masalan, oqsho‘ra begona o‘tning urug‘i XIX asrning oxirida AQSH dan kelib qolgan, bugungi kunda yer sharining hamma mintaqalarida uchraydi. Begona o‘t bir qit’adan ikkinchisiga o‘tib, ko‘payib, moslashib oladi. Ularning juda tezlik bilan ko‘payishiga sabab urug‘larning juda ko‘pligidir. Bir dona begona o‘t minglab dona urug‘ hosil qiladi. Masalan oqsho‘ra 150 ming, achambiti yoki jag‘-jag‘ 70 ming, qizil sho‘ra 600 ming, yovvoyi suli 600 donagacha urug‘ hosil qiladi. Urug‘lari bir tekisda unib chiqmaydi, agar ular birdaniga unib chiqqanda, ularni undirib yo‘q qilish mumkin edi. Mashhur rus agranomi Kostichev tajribalariga ko‘ra, 400 dona achambiti yoki jag‘-jag‘ urug‘ining unib chiqishi quyidagicha: Urug‘ unib chiq- qan kunlar soni 7 145 351 549 874 1082 1173 Unib chiqqan urug‘lar soni 6 4 4 20 24 10 7 Demak, oradan 3 yil 3 oy o‘tgandan so‘ng bori yo‘g‘i 75 dona urug‘ unib chiqdi, ammo 325 dona urug‘ unib ham chiqmadi va chirimadi ham. Begona o‘tlarning urug‘lari bir necha yillab tuproqda saqlanib qoladi, o‘zi uchun qulay sharoit vujudga kelganda o‘sib chiqadi. AQSH dagi ayrim tajribalarda sachratqining urug‘lari 10 yil saqlanganda 50 %, gulxayri urug‘lari 57 yil davomida 6%, qashqar beda urug‘lari 77 yilda unuvchanligini 18.2 % saqlaydi. Begona o‘t urug‘larida tinim davri o‘ta uzoq bo‘ladi. Qishki sovuqlar o‘tgandan so‘ng bahorda asosiy begona o‘tlar unib chiqadi, ular shunday qilib sovuqdan bahorga o‘tib oladi. Ularning urug‘lari harorat 30-35 0 S sovuq bo‘lganda ham normal o‘saveradi. Ammo namda ular hamma vaqt o‘sa olmaydi. Sholipoyada ko‘pgina begona o‘tlar kisloradsiz muhitda yo‘q bo‘lib ketadi. Ularning hammasi urug‘lari bilan ko‘paymaydi, ba’zilari vegetativ yo‘l bilan ham ko‘payadi. Begona o‘tlarning biologik guruhlari: Begona o‘tlar biologik xususiyatlariga qarab bir yillik, ko‘p yillik parazit va yarim parazitlarga bo‘linadi. Bir yillik begona o‘tlar tabiatda eng ko‘p uchraydi. Ular rivojlanishi jarayonida bir marta urug‘ beradi. Ko‘p yillik begona o‘tlar har yili bahorda yoki kuzda qaytadan o‘nib chiqadi. Ularning ildizi tuproq tagida saqlanib qoladi. Bir yilliklar o‘z navbatida efemerlar (o‘suv davri juda qisqa) 40-60 kun davomida unib chiqib 29 urug‘ qoldiradi. Bahorgi –erta bahorda o‘sib rivojlanib yozgacha urug‘ hosil qiladi, qishlovchi yoki kuzgi- kuzda unib chiqib qishlab yozda urug‘ hosil qiladi; Ikki yilliklar-birinchi yili ildiz yoki tuganak meva hosil qilib, kelgusi yili poya berib urug‘ hosil qiladi. Respublikada eng ko‘p tarqalgan begona o‘tlarni K.A. Egamqulov biologik belgilariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘ldi. Begona o‘tlarni o‘suv davrining davomiyligiga oziqlanishiga qarab guruhlarga bo‘lamiz biz ularni yaxshi bilganimizdagina ularga qarshi kurasha olamiz. Bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik begona o‘tlar- Respublikamizning sug‘oriladigan yerlaridagi ekinlar orasida, shu jumladan, paxtazorlarda bir yillik begona o‘tlarning asosan 519 turi uchraydi. Ular, o‘z navbatida, urug‘larning unib chiqishi muddatlariga qarab, efemerlar, bahorgi, qishlovchi va kuzgi begona o‘tlar kabi bioguruhlarga bo‘linadi. Efemerlarning o‘suv davri qisqa, unib chiqishidan urug‘i yetilguncha 1,5-2 oy davom etadi. Bunga lolaqizg‘aldoq, yulduzo‘t va boshqalar misol bo‘la oladi. Bir tupi 15-25 mingtagacha urug‘ hosil qiladi. Urug‘lar mayda, tuproqda unuvchanligini bir necha yil saqlaydi, ammo yerning chuqur qatlamlaridan unib chiqa olmaydi. Bahorgi begona o‘tlar, o‘z navbatida, erta va kech bahorgilarga bo‘linadi. Shuning uchun ularning maysalari bahorda va kuzda chiqadi, mavsumda bir marta urug‘ beradi. Erta bahorgi begona o‘tlar erta bahorda unib, hayoti madaniy ekinlarning hosili yig‘ishtirilguncha davom etadi yoki ular bilan bir vaqtda tugaydi. Bularga yovvoyi suli, olabo‘ta, jag‘-jag‘ va boshqalar misol bo‘la oladi. Kech bahorgi begona o‘tlarning urug‘i tuproq yetarli qizdirgandagina unib chiqib, rivojlanadi. Ularning urug‘i madaniy ekinlarning hosili yig‘ishtirib olingandan keyin yetiladi va natijada yerga to‘kiladi. Kechki ekinlar orasidagi begona o‘tlar urug‘i esa ekinlar bilan bir vaqtda yetilib, hosilga qo‘shilib ketadi va uni ifloslantiradi. Masalan, yovvoyi gultojixo‘roz, semizo‘t, shamak, itquloq, ituzum, burgan, tuyaqorin va boshqalar. Begona o‘tlarning urug‘i hayotchanligini, 30 nam, sug‘oriladigan tuproqlarga qaraganda, quruq yoki sug‘orilmaydigan yerlarda uzoq vaqtgacha saqlaydi. Yovvoyi suli g‘allasimonlar oilasiga mansub bo‘lib, bir yillik begona o‘t hisoblanadi. Ko‘pchilik qora ko‘za deb ham atashadi. Bosh poyasining balandligi 20-80sm, tik o‘sadi. Maysalari och yashil rangda, tashqi ko‘rinishidan madaniy suliga o‘xshaydi. Yovvoyi sulining urug‘i iyun, iyul oylarida, ya’ni madaniy ekinlardan oldinroq yoki ular bilan bir vaqtda pishadi. Har bir tupida 600 donagacha urug‘ bo‘ladi. Urug‘larining mayda-yirikligi, rangi, unuvchanligi ular boshoqlarning qaysi qismida shakllanganligiga qarab turlicha bo‘ladi. Ular tuproqning yuza qatlamida tez unib chiqadi, 25-30 sm chuqurlikda ham 15 yilgacha unuvchanligini yo‘qotmaydi. Yovvoyi suli urug‘i donga qo‘shib tortilguday bo‘lsa, uning ko‘rinishini qoraroq, mazasini esa taxirroq qiladi. Parazit begona o‘tlar: Parazit begona o‘tlar deb, boshqa o‘simlik evaziga yashovchi xlorofill donachalari bo‘lmagan o‘simliklarga aytiladi. Parazit o‘tlarning yam-yashil bargi, ildizi, baquvvat tanasi bo‘lmaydi, ular boshqa o‘simliklarning ildiziga, poyasiga, barglariga chirmashib olib, ulardan hujayra shirasini so‘rib oziqlanadi. Parazit begona o‘tlar o‘z navbatida haqiqiy va yarim parazit largabo‘linadi. Haqiqiy parazitlar asosan bir yillik bo‘lib, ularda ildiz va barg bo‘lmaydi, rangi sariq va och savsar tusda bo‘ladi. Ular ildiz va poya parazitlarga bo‘linadi, poya paraziti bizda juda ko‘p uchrab, ular ham yo‘g‘on poyali, ham ingichka poyalilarga bo‘linadi. Ingichka poyali parazit begona o‘tga zarpechak, pechakgul kirsa, yo‘g‘on poyali begona o‘tga o‘rmonlarda o‘sadigan chirmovuq yoki lianalar kirib ularning uzunligi 100-120 m ga yetadi. Yarim parazit begona o‘tlar: Bu xildagi begona o‘tlar yashil poyalarga ega bo‘lib, ular ham ildizlari orqali oziqlansa, ham boshqa o‘simliklarga yopishib olib, hayot kechiradi. Bizda yarim parazit o‘simliklarga qo‘ypechakni misol qilish mumkin. Bu o‘simlik O‘zbekistonning hamma sug‘oriladigan va lalmi maydonlarida uchrab, erta bahorda o‘sa boshlaydi. Haqiqiy begona o‘tlar : Bular bir yillik, ikki yillik va ko‘p yilliklarga bo‘linadi. Bir yillik begona o‘tlar ekin maydonlarini ko‘p zararlaydi, tarqalib o‘sadi. O‘ta ertagi yoki efemer begona o‘tlarning ildiz uncha chuqur joylashmaydi. Bu yuqorida aytib o‘tilgan barcha begona o‘tlar qatorida chorvo va inson sog‘ligi uchun zaharli hisoblaniuvchi zaharli begona o‘tlar ham bor, bu borada 31 mening bitiruv malakaviy ishimning asosiy qismi ya’ni 3-bobda tanishtirib o‘tamiz. III. BOB. ASOSIY QISM. 3.1. Bir va ko‘p yillik zaharli begona o‘tlar haqida tushuncha O’zbekistonning sug’oriladigan va lalmi maydonlarida begona o’tlar bilan yonma- yon o’sib, madaniy o’simliklardan olinadigan mahsulotlarni, odamlar va hayvonlarni zaharlaydigan bir qator bir yillik va ko’p yillik zaharli o’simliklar mavjud. Quyida anashu zaharli begona o’tlar haqida malumot keltirаmiz. Zaharli o’simliklar tarkibida uy hayvonlarini hamda kishilarni zaharlaydigan moddalar mavjud bo‘lgan o‘simliklardir. Bunday moddalarga-alkaloidlar, glyukozidlar, saponinlar va boshqalar kiradi. Ular o‘simliklarning hamma qismida yoki biror qismida bo‘ladi. Yovvoyi holda o‘sadigan eng xavfli zaharli o‘simliklardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: kakra, randak, mastak, 32 mingdevona, kamprchapon, tuyaqorin yoki xazarang, bangidevona, ayiqtovon, yalminquloq, isriq, bodiyoni rumi yoki zangpoya, qora ituzum va boshqalar. Bunday o‘simliklarning ko‘pchiligi o‘sib turganda ham, quritilganda ham zaharli bo‘ladi. Ayrim o‘simliklarda esa quriganda zaharli moddalar uchib ketadi ( masalan, ayiqtovon yoki uchmada) yoki zaharlilik darajasi kamayadi. Chorva mollari, asosan, bahorda o‘tloqlarda zaharlanadi. Hayvonlarni bir yerdan ikkinchi yerga haydab ko‘chirish vaqtida, hayvonlar zaharli o‘tlar ko‘p tarqalgan joyga borib qolsa, zaharlanish yuz beradi. Odam zaharli dorivor o‘simliklarni yiqqanda, noma’lum o‘tlarni ovqatga qo‘shib iste’mol qilsa yoki zaharli o‘t urug‘i oziq- ovqatga, ayniqsa, unga aralashib ketsa zaharlanishi mumkin. Bir qancha zaharli o‘simliklar dori sifatida ishlatiladi, masalan, belladonna, bangidevona, shoxkuya yoki uroqkuya, kuchala, xin daraxti, erkak paporotnik yoki qirqquloq va boshqalar. Zaharli o‘tlardan ayiqtovon, kakra kabilar pichanda ham zaharlik xususiyatini yo‘qotmaydi. Bular orasida morolquloq, kakra, bangidevona kabilar o‘ta zaharlidir. Quyida biz bir yillik va ko‘p yillik zaharli o‘tlarning morfobiologik xususiyatlari bilan tanishamiz. Ildizpoyali begona o‘tlar- Ildizpoyali begona o‘tlar O‘zbekistonning hamma sug‘oriladigan va lalmikor yerlarida uchraydi. Bu o‘tlar boshqa begona o‘tlardan ko‘ra bir necha baravar zarar yeltiradi. Chunki ularning ko‘payish imkoni bir necha baravar yuqori. Ildizpoyali begona o‘tlarning yer ostidagi ildiz bo‘g‘imlarining har bir bo‘lagi alohida o‘simlik bo‘lib o‘sadi. Bundan tashqari ular urug‘idan ham ko‘payadi. Ular juda zich bo‘lib tuplab o‘sadi, madaniy o‘simliklarni siqib mutloqa yo‘qatib yuboradi, ko‘payishi vegetativ va generativ, tashqi noqulay sharoitlarga juda chidamli. Bir dona ildiz bo‘g‘imi quruq tuproqda uzoq qolib ketib, ozgina namni singdirib olish bilan avj olib o‘saoladi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida ildizpoyali begona o‘tlardan: g‘umay, salomalayko‘m, ajriq, qamish, achchiqmiya, oqmiya, bug‘doyiqlar ko‘p tarqalgan. Shulardan g‘umay, salomalayko‘m, ajriq esa karantin begona o‘tlar hisoblanadi. 33 G‘umay (Andropogon halepensis) – g‘alladoshlar oilasiga mansub ko‘p yillik begona o‘t. Paxta ekiladigan yerlar uchun eng zararli o‘t hisoblanadi. U maydan iyun oyigacha gullaydi va iyuldan oktabrgacha hosil beradi. G‘umay tik o‘sadi, bo‘yi 1.5 m gacha yetadi, poyasining pastki qismidan shoxlaydi. Asosan urug‘idan hamda ildiz poyalaridan ko‘payadi. G‘umay serurug‘ o‘simlik bo‘lib, har tupi 2-3 mingga yaqin urug‘ beradi. Bir tupida 1-80 ildizpoya va 800 tagacha bo‘g‘im hosil bo‘lishi mumkin. G‘umay tuzilishiga ko‘ra sudan o‘tiga juda o‘xshaydi, shuning uchun ham u sudan o‘tining ashadiy dushmani hisoblanadi. G‘umayning yosh poya va barglarida hayvonlarni zaharlovchi sinil kislotasi va sianogen glyukozidi bo‘ladi zaxarlanish qirg‘oqchilik yillarda, ayniqsa ko‘proq kuzatiladi. Sinil kislota g‘umay qurg‘oqchil yerda o‘sganda juda yuqori darajada bo‘ladi, ammo o‘rib ikki soat so‘litib qo‘yilib, mollarga berilsa, tarkibidagi glyukozidlar parchalanib ketadi. 34 Sorghum halepense (L) Pers. — G‘ um а y G‘umayning ildizpoyasi sassaparili o‘simligining ildizi bilan birga har xil filitik kasalliklarini, podgara, nevralgiya va revmatizmni davolashda qo‘llaniladi. Urug‘ida esa, siydik ajratishni tezlashtiruvchi va tonik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar bor. Ildizpoyasida 27 % kraxmal, 13 % gacha shakar moddalari bo‘lganidanuni cho‘chqalar yaxshi yeyishadi. Shu sababdan g‘umay ko‘p o‘sadigan dalalarni shudgorlagandan so‘ng ildizpoyalari butunlay terib tashlanishi yoki shu maydonda cho‘chqalar boqilsa, yerdagi ildizpoya miqdorini ancha kamaytirishi mumkin. Tajribakorlar g‘umayga qarshi ko‘p yillik o‘tlar ekish yo‘li bilan ham kurashadilar. Chunki uning yer osti qismlari tuproqning qotishiga juda chidamsiz. Mastak ( lolium temulentum ) – g‘alladoshlar oilasiga mansub, 40-80 sm keladigan bir yillik o‘t. Ayrim hollarda lalmi g‘alla ekinlari orasida begona o‘t sifatida o‘sadi. O‘zbekistonning Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida tarqalgan. Urug‘i yordamida ko‘payadi. Urug‘i pishgunga qadar 35 hamma chorva mollari yaxshi yeydi. Ammo urug‘i zaharli. Urug‘ining tarkibida 0,06 foizgacha zaharli temulin nomli alkaloid bor. Bu modda mastakning urug‘ida parazitlik qiluvchi stromantiniya temulenta zamburug‘i tomonidan ishlab chiqiladi va urug‘ning zaharlilik xususiyatini belgilaydi. Odatda mastak urug‘ining 96 foizidan ko‘prog‘i shu zamburug‘ bilan zararlangan bo‘ladi. Bu o‘simlikning zaharlilik xususiyati Pliniy zamonasida ham ma’lum bo‘lgan. Yem uchun ishlatiladigan g‘allada mastak urug‘i bo‘lishidan ot va boshqa kavsh qaytaruvchi mollar zaharlanadilar. Bunday hayvonlarda qaltirash, nafas olishining og‘irlashuvi, bosh aylanish, kuchli bosh og‘riq kuzatiladi. Ayrim hollarda zaharlanish o‘lim bilan tugallanadi. Mastak urug‘i aralashgan g‘alla unidan qilingan nonni “mast qiluvchi non” deyiladi. Eronda shunday nonni iste’mol qilgan kishilarning zaharlanganliklari ma’lum. Qoramug‘ (vakkariya segetalis) – chinniguldoshlar oilasiga kiruvchi, balandligi 20-40 (60) sm keladigan bir yillik begona o‘t. Barglari oddiy, bandsiz, uzunlashgan tuxumsimon yoki lansetsimon, poyada qarama-qarshi o‘rnashgan. Bargining tomirlari oqish bo‘lib, ajralib turadi. Mevasi ko‘sakcha. Aprel-may (iyul) oylarida gullab urug‘laydi. Qoramug‘ning asosiy xarakterli belgisi shuki, u faqatgina lalmi ekinlar orasida, bir-ikki yillik zayak joylarda o‘sadi. Bo‘z yerlarda, sug‘oriladigan ekinlar orasida umuman o‘smaydi. Qoramug‘ning urug‘i va ildizlari zaharli hamda tarkibida 3,2-5,0 foizgacha zaharli moddalari bor. Urug‘i yem- g‘allaga aralashgan bo‘lsa, hayvonlarda zaharlanish kuzatiladi. Ayniqsa tovuqlar qoramug‘ urug‘idan tez zaharlanadilar. Qoramug‘dan zaharlanishning oldini olish uchun asosan uning urug‘ini yem-g‘allaga aralashib qolishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Oqdori, kuchala (arum Korolkovin) – arumdoshlar oilasiga mansub, bo‘yi 50-60 sm, piyozboshli o‘tchil o‘simlik. Tog‘li rayonlarda qoya toshlarining orasida, chirindi ko‘p to‘planadigan va doim soya bo‘lib turadigan joylarda, bo‘tazorlarning orasida o‘sadi. Barglari o‘q yoysimon uzun bandli. Gul to‘plami so‘ta, guli bir uyli, ayrim jinsli. May-iyun oylarida gullab urug‘laydi. Mevasi xomligida yashil, pishganda esa to‘q qizil rangli, xuddi gilosni cho‘pga tizganday 36 ko‘rinadi. Piyozboshisi yassi sharsimon, bir necha qatlam yupqa eski po‘stlog‘i bilan pastki tomonidan yarim o‘ralgan holda bo‘ladi. Ildizlari 5-10 sm, juda ingichka, piyozboshining ostki tarafidan hosil bo‘ladi. Oqdorining hamma qismlari zaharli. Bargining, piyozboshisining shirasi tilga yoki badanning boshqa masalan barmoq oralariga tegsa, qizartirib, achishtiradi. Til esa 5-10 minut achchiqni ham, chuchukni ham sezmaydigan bo‘lib qoladi. Oqdori piyozboshisini turli ochiq yaralarni davolashda, chayon chaqqanda ishlatishadi. Adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, oqdorining tarkibibida saponinglyukozid xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar bor. Ammo uning tarkibi hali chuqur o‘rganilgan emas.Mahalliy xalq oqdori piyozboshisini tulki, itlarni zaharlashda ishlatishadi. Itsigak (anabazis afilla) - sho‘radoshlar oilasiga kiruvchi, balandligi 30-57 sm li chalabuta. Novdasining asosiy qismi yog‘ochlangan, yas’hal shirali. Barglari qipiqsimon, chetlari yupqa oq pardali, guli yakka yoki boshoqsimon gul to‘plamida joylashgan. Iyul-sentabr oylarida gullab, urug‘laydi. Itsigak sho‘rxok, taqir, sho‘r yer osti suvlari yaqin, qumli yerlarda yaxshi o‘sadi. Tabiiy sharoitda ildiz bachkilari hosil qilish yo‘li bilan ko‘payadi. Itsigakning o‘sishi sho‘r yer osti suvining 3-4 m chuqurlikda joylashganligini ko‘rsatadigan belgidir. Bu esa gidrogeologik qidirishlar olib borishda katta ahamiyatga ega. Itsigakning yosh, bir yillik novdalarida anabazin, afillin, afillidin lupinin kabi, hammasi bo‘lib 4 foizdan ko‘proq alkalloidlar bor. Ularning hammasi zaharli moddalardir. Zaharli moddalar may-iyun oylarida ko‘p (3-4 %), sentabr-oktabrda esa oz (1,5-1,0 %) bo‘ladi. Itsigakdan zaharlangan hayvonlarda qo‘rqib qadam tashlash, orqa oyoqlariga o‘tirib qolish, boshni noto‘g‘ri tutish, ich ketish va qorinni biroz shishishi kuzatiladi. Zaharlanganlik alomatlari sezilsa, chorva mollariga tezda ayron ichirish kerak, ana shunda ularni o‘limdan asrab qolish mumkin. Anabazin moddasining ta’siri xuddi nikotinning ta’siriga o‘xshash va juda kuchli insektisid xossaga ega. Shu sababdan uning birikmalaridan anabazin sulfat 37 qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish uchun ishlatiladi. Bu modda hasharotlar tanasiga singib ketadi va nafas olish a’zolarini ishdan chiqaradi. Itsigak yashil novdalarining qaynatmasi hayvonlarning teri kasalliklarini davolashda, ildizlarining qaynatmasi esa, o‘pka silini davolashda ishlatiladi. Qo‘ylarning itsigakdan zaharlanishining oldini olish uchun mollar och vaqtida itsigak ko‘p o‘sgan yaylovlarda boqilmasligi, chorva mollarini bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirganda itsigakzorlardan olib o‘tmaslik tavsiya etiladi. Yaylovlardan to‘g‘ri, rasional foydalanish itsigakning ortiqcha ko‘payib ketishining oldini oluvchi omillardandir, aks holda o‘simlik qoplamida unga konkurentlik qiladigan o‘tlar butunlay yo‘qolib, minglab gektar serhosil yaylovlar foydalanib bo‘lmas darajaga tushib qolishi mumkin. Uning ildizbachkilaridan ko‘paya olishi esa, ayrim hollarda katta maydonlarda itsigakzorlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Uchma ( seratosfalus falkatus, sortoseras ) – ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi, 3-10 sm keladigan bir fillik efemer o‘t. Baroglari bandli, uch tilimli, kumush rang tukli. Poyasi nozik, bargsiz. Gullari mayda, och sariq rangli, mevalari tikanli boshcha hosil qilib joylashgan. Mart-aprel (may) oylarida gullab, urug‘laydi. Uchma o‘zbekistonning hamma viloyatlarida loytuproqli, qumli, shag‘al toshli yerlarda, cho‘l, adir poyaslarida ko‘p tarqalgan. Ayniqsa qishloq atroflarida, tashlandiq joylarda, kultepalarning atroflarida ko‘p o‘sadi. Uning ikkita turi bo‘lib, ular juda o‘xshash, ammo mevasi tumshuqchasining shakli bilan bir- biridan farq qiladi. Birida mevaning tuxumchasi to‘g‘ri (seratosfalus ortoseras bo‘lsa, ikkinchisi esa o‘roqsimon egri (seratosefalus falkatus) shaklida bo‘ladi. Uchma kuchli zaharli o‘t. Uning zaharliligi tarkibidagi anemonin moddasiga bog‘liq. U asosan g‘unchalash va gullash davrida zaharli bo‘ladi. Erta bahorda yaylovlarda boshqa o‘tlar bilan birga uchma ham o‘sib chiqadi. Qo‘ylar uni boshqa o‘tlar bilan yeyishi natijasida zaharlanish yuz beradi. Adabiyotlarga ko‘ra Turkmanistonda har yili bir necha minglab qorakul qo‘ylar uchmadan zaharlanib o‘lgan. Urug‘lanish paytidan boshlab uchmaning uchmaning zaharliligi kekin kamayadi va qurigan vaqtida butunlay zararsiz bo‘lib qoladi. Chunki bu paytda 38 zaharli moddalarning miqdori 1,43-1,57 foizdan 0,31 foizgacha kamayadi. Zaharlanishning dastlabki bosqichlarida biron bir ko‘zga tez tashlanadigan belgini ko‘rish qiyin, keyingi bosqichlari esa juda og‘ir o‘tadi va hayvonning o‘lishi bilan tugaydi. Zaharlangan qo‘ylarda aktivlik kamayadi, o‘rnidan qo‘zg‘almaydi, oldingi oyoqlari bukilib yiqiladi, ko‘z soqqasi kengayadi, nafas olishi ancha qiyinlashadi. Bu belgilar zaharlanishning eng oxirgi stadiyalaridir. Shu sababdan ham uchma bilan zaharlangan qo‘ylarni davolash ancha qiyin. Uchmaning zaharli moddalari medisinada dori siftida ishlatiladi. Undan ekzema, yiringlashgan yaralarni davolashda, shishni tez qaytarishda foydalaniladi. Ammo barg va poyalarning shirasi badanning yupqa, nozik terili joylariga tegsa, xuddi ekzemaga o‘xshash ancha qiyin tuzaladigan yara hosil qiladi. O‘q ildizlilar. Bu tur begona o‘tlarning asosiy ildizi o‘q ildiz bo‘lib, tuproqda 2 m dan 5 m gacha chuqurlikka kirib boradi. Asosiy ildizlaridan qo‘shimcha ko‘p yon ildizlar chiqadi. O‘q ildizlilar guruhiga otquloq, sachratqi, oqquray, kampirchopon, qoqio‘t, izen, ermon kabilar kiradi. Oqquvray (Salsola kali auct non L) – Dukkaklilar oilasiga mansub. Dukkakli ekinlar orasida ko‘p o‘sadi, bo‘yi 180 sm ga yetadi. Doni zaharli, urug‘ining unib chiqish qobiliyati juda yaxshi. Ildizidan ham ko‘payadi. Oqquray asosan lalmi joylarda bug‘doy va arpapoyalarda o‘sadi. Oqquray gullab turgan paytda bo‘g‘oz qo‘ylar iste’mol qilsa, ular bola tashlaydi. Oqquray ko‘p yillik bo‘lgani uchun har yili ildizlaridan qayta o‘sib chiqadi. Oqqurayning qurigan poyalari hayvonlar uchun oqsilli ozuqa hisoblanadi, sug‘oriladigan maydonlarda uchramaydi. Adabiyotlar sharhidan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonning oqquvrayzorlardan oqilona foydalanish yo‘llarini ishlab chiqish xalq xo‘jaligiga katta foyda keltiradi. Tajribalardan shu narsa ma’lumki, oqquvrayning ildizi kesilganda, uning qaytadan o‘sish qobiliyati ancha kuchli bo‘ladi. Uning ildizi 5,10,15 sm chuqurlikda kesib tashlansa, tuproqda qolgan qismidan 7-12 (20) tagacha yangi qo‘shimcha yer osti poyalari hosil bo‘ladi. Agarda ildiz 25-35 sm chuqurlikda kesilsa, uning qayta o‘sishi (regenerasiya), aksincha, ancha sekin, 39 qo‘shimcha poyalar 3-4 (6) tagina hosil bo‘ladi. Diametri 1 sm dan kam bo‘lgan ildizlar esa kesilganda butunlay qayta o‘sa olmaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlaridan foydalanib, lalmi ekinlar ekiladigan yerlarda oqquvrayga qarshi agrotexnik yo‘l effektiv kurash olib borish mumkin. Achchiqmiya, eshakmiya, oqmiya ( sofora alopekuroides, s, paxikarpa ) – dukkakdoshlar oilasiga mansub, bo‘yi 30-70 sm, ildizbachki (i ldizpoya) dan ko‘payuvchi ko‘p yillik o‘t. Ildizpoyali begona o‘tlar O‘zbekistonning hamma sug‘oriladigan va lalmikor yerlarida uchraydi. Bu o‘tlar boshqa begona o‘tlardan ko‘ra bir necha baravar zarar keltiradi. Chunki ularning ko‘payish imkoni bir necha baravar yuqori. Ildizpoyali begona o‘tlarning yer ostidagi ildiz bo‘g‘imlarining har bir bo‘lagi alohida o‘simlik bo‘lib o‘sadi. Bundan tashqari ular urug‘idan ham ko‘payadi. Ular juda zich bo‘lib tuplab o‘sadi, madaniy o‘simliklarni siqib mutloqa yo‘qatib yuboradi, ko‘payishi vegetativ va generativ, tashqi noqulay sharoitlarga juda chidamli. Bir dona ildiz bo‘g‘imi quruq tuproqda uzoq qolib ketib, ozgina namni singdirib olish bilan avj olib o‘saoladi. Bu o‘simlik lyossli adirlarda, to‘qoyzorlarda, sho‘rxok, qumli tuproqlarda, lalmi va sug‘oriladigan ekinlar orasida begona o‘t sifatida o‘sadi. Barglari murakkab tokpatsimon, 8-13 juft bargchalardan iborat. Gullari oq, och pushti rangli bo‘lib, poyasi uchida joylashgan 10-25 sm uzunlikdagi shingil gul to‘plamini hosil qiladi. Achchiqmiyalarning butun yer usti qismi zaharli. Vegetativ a’zolarida gullash paytida 2,45-2,60 foiz, urug‘ida esa 1,6-2,2 foiz zaharli moddalar bo‘lib, ular asosan paxikarpin, sofokarpin, soforin, matrin, spartein kabi alkaloidlar aralashmalaridan iborat. Agarda yem tarkibida 0,4 foiz achchiqmiya aralashgan bo‘lsa, u zaharli hisoblanadi va bunday yemni mollarga berib bo‘lmaydi. Achchiqmiya juda ham qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik bo‘lganidan boshqa yem-xashak o‘tlar o‘smaganda ham u yaxshi o‘sib rivojlana oladi va shunday yillarda chorva mollari uni yeb zaharlanishi mumkin. Achchiqmiya alkaloidlari zaharining ta’siri nikotin ta’siriga o‘xshab odamlarni ham zaharlashi mumkin. 40 Achchiqmiyaning zaharli moddalari so‘ruvchi zararkunandalar-hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Medisinada esa, achchiqmiya zaharidan nafas olishni tezlashtiradigan dorilar olishda foydalaniladi. Isiriq (peganum xarmala) – juft bargdoshlar oilasiga mansub, bo‘yi 30-60 sm, o‘q ildizli yoki ildiz bachkidan ko‘payuvchi o‘t. Poyalari serbarg. Bir tup o‘simlikdan 30-50 (100) tagacha yer usti poyasi bo‘ladi.Barglari navbatlashib joylashgan, uch tilimli. Gullari sarg‘ish, bargi qo‘ltig‘idan chiqadi. May-iyun oylarida gullab, urug‘laydi. Mevasi kusaksimon. Isiriq tashlandiq joylarda, qishloqlar, quduqlar atrofida, mol ko‘p boqiladigan yaylovlarda o‘suvchi paskval begona o‘simlik. Cho‘l, loyli yarimsahro, adirlarda juda ko‘p uchraydi va O‘zbekistonning duyarli hamma viloyatlarida tarqalgan. Isiriq tabiiy sharoitda urug‘idan , ildiz yuqori qismining bo‘laklanishidan va ayrim hollarda ildiz bachkilari hosil qilish yo‘li bilan ko‘payadi. Isriqning ildizi 3-5 (7) metrgacha chuqurga kirib boradi, qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik. Barglarida esa, sukkulentlik alomatlarini ko‘rish mumkin. Isriqning ildiz bachkidan ko‘payuvchi formasi muallif tomonidan Samarqand, Panjakent shaharlari atrofida o‘rganilgan. Bu holda o‘q ildiz unchalik yaxshi taraqqiy etmaydi va asosan 10-15 sm chuqurlikda gorizontal holatda bachki hosil qiluvchi ildizlar rivojlanadi. (..rasm). Hosil bo‘lgan yer osti poyalari 1,5-2,0 m 2 yerni butunlay qoplab turadi. Isiriqning bir necha yillar bilan ko‘paya olishi uning o‘zgarib turuvchi tashqi muhit omillariga tez moslasha olish xususiyatiga ancha kuchli ekanligini ko‘rsatadi. ,u esa ham nazariy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga egadir. Isriqning barg, poya va urug‘larida peganin, garmalin kabi alkaloidlar topilgan. Bu moddalar isiriq urug‘ida 3-4 foizgacha bo‘lishi mumkin. Isiriq o‘ta sassiq va zaharli bo‘lganidan uni, odatda, mollar yemaydi. Yegan taqdirda ham zaharlanish yuz beradi. Zaharlangan hayvonlarda karaxt bo‘lish, va oshqozon- ichak sistemasining buzilishi kuzatiladi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, isiriq qurigandan so‘ng yaxshi yem-xashak bo‘ladi va hatto chorvo mollarni semirtirishi ham mumkin. 41 Isiriq sharq medisinasida juda qadimdan foydalanib kelinayotgan qimmatli shifobaxsh o‘simliklardanbiridir. Kuydirilganda hosil bo‘lgan uchuvchi zaharli moddalar ko‘pgina bakteriyalar, parazit zamburug‘larni o‘ldiradi. Kishilar uning shu xususiyatlaridan foydalanib, yosh bolaning kiyim-kechaklarini, yangi uyga ko‘chib kirish oldidan uy ichini dudlatadilar. Gripp, shamollash paytida ham isiriq tutunini hidlash ancha foyda beradi. Isiriq ko‘sakchalarini ipga tuzib, qishloqlarda juda chiroyli taqinchoqlar, devorga ilib qo‘yiladigan chorsi (belbog‘)lar yasaladi. Ammo ayrim joylarda isiriqni diniy talqin etadilar. Shu sababdan isiriqning shifobaxshligini kishilar orasida to‘g‘ri tushunishlari uchun olimlarimiz yordam berishlari, tushuntirish ishlari olib borishlari lozim. Hozirgi zamon medisinasida isiriq ildizining bo‘ktirmasi va garmin alkaloidining xlorli tuzi parkinsonizmni davolashda qo‘llaniladi. Isiriqning qaynatmasi va bo‘ktirmasi esa, zotiljam va bezgak kasalligini davolashda ham ishlatiladi. Temirtikan, chaqartikan (tribulus terrestris) – juftbargdoshlar oilasiga mansub, bo‘yi 20-50 sm, poyalari yotib o‘sadigan bir yillik begona o‘t (... rasm) Barglari murakkab juft patsimon, poyaga qarama-qarshi joylashgan va oq tuklar bilan qoplangan. Guli barg qo‘ltig‘idan chiqadi. Iyun-iyul oylarida gullab, urug‘laydi. Mevasi 4-5 bo‘lakli, har bir bo‘lagi 2 tadan qattiq o‘tkir tikanli bo‘lib, mevasining har bir bo‘lakchasi tikanlari yuqoriga qaragan holda joylashadi. Temirtikan yo‘l bo‘ylarida, tog‘ oldi yaylovlarida, sug‘oriladigan ekinlar orasida o‘sadi, shuningdek, O‘zbekistonning hamma viloyatlarida ancha keng tarqalgan. Temirtikanning zaharliligi haqida Janubiy Afrika, Amerikadan ham ancha ma’lumotlar bor. Zaharlangan hayvonlarning boshi shishadi va sariqlikalomatlari paydo bo‘la boshlaydi. Shu sababda Afrikada bu kasallikni “sariq kattabosh” kasalligi deb atashadi. Kasallangan hayvonlarning 50-90 foizigacha nobud bo‘lgan. Temirtikanning asosiy zaharli moddasi filloeritrin pigmenti hisoblanadi. Bu moddaning ta’siri asosan quyosh nuri tushib turgan vaqtda tez bilinadi. O‘zbekistonning chorva tumanlarida temirtikan bilan zaharlanish holatlari unchalik ma’lum emas. Ammo Turkmanistonda 1936-1948 yillarda 3-4 marta ayniqsa 42 qo‘zilarning zaharlanishi kuzatilgan. Zaharlangan hayvonlarda trubulyoz kasalligining alomatlari ko‘rinadi. Dastlab boshning jun bilan qoplanmagan qismlari shishadi, isitma paydo bo‘ladi. Shish qaytgach, teri qotib, yoriladi. Bu esa hayvonlarda ovqat qabul qilishni yanada qiyinlashtiradi. Tajribakor chorvodorlarning ko‘rsatishicha, temirtikanning zaharlilik xususiyati uning eng gurkirab o‘sishi, gullash davriga to‘g‘ri keladi. Shu xususiyatini bilgan holda temirtikan ko‘p o‘sadigan yaylovlarda qo‘ylarni boqmaslik bilan zaharlanishni oldini olish mumkin. May, iyun oylarida yomg‘irning ko‘p bo‘lishi temirtikanning yaxshi rivojlanishidan darak beradi. Temirtikan faqatgina zaharli o‘simlik emas, balki zararli hamdir. Uning tikanli mevalari ohiz bo‘shlig‘i, qizilo‘ngach, oshqozon devorlarini hamda chorva mollarining tuyoqlarini yaralaganligi haqida ham yetarli ma’lumotlar bor. Urug‘ida zaharli moddalar topilgan emas, ayrim yillarda temirtikanning urug‘ini hatto kishilar ham yeyishgan. Temirtikan dorivor o‘simlik, ko‘proq ochiq yaralarni davolashda, siydik ajratishni tezlashtiradigan dori sifatida hamda ayrim taksonik kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Temirtikan kimyoviy tarkibi hamda davolash xususiyatlarini chuqurroq o‘rganish kerak bo‘lgan o‘simlikdir. Qo‘shbarg tuyatovon (zigofillum oksianum) - juftbargdoshlar oilasiga mansub, 40-70 sm keladigan ildizbachkisidan ko‘payuvchi ko‘p yillik o‘tchil o‘simlik. Barglari 2 ga bo‘lingan. Tog‘oldi tumanlarda, cho‘l, adir zonasida, lyoss tuproqli adirlarda, loydan qurigan eski imoratlarning o‘rnida o‘sadi. O‘zbekistonning hamma viloyatlarida tarqalgan. Yaylovlarda chorvo mollari deyarli yemaydi. Ammo ayrim hollarda boshqa yea-xashak o‘tlar bo‘lmaganda yeyilsa, qoramollar, tuyalar zaharlanishi mumkin. 43 Ranunculus arvensis L. — Дала айи қ товони, туятовон Tajribada 3,1 kg tuyatovon yedirilgan qorakul qo‘ylarida zaharlanish alomatlari kuzatildi, asosan gemoliz hodisasi yuz beradi. Samarqand davlat universitetining fiziologiya kafedrasida o‘tkazilgan ayrim tajribalar tuyatovonning yashil massasiga nisbatan pichani zaharliroq ekanligini ko‘rsatdi. Ammo tuyatovonning zaharliligi siloslash paytida ancha kamayadi va ayrim mutaxasislarning fikricha, to‘yimliligi bilan makkajo‘xori va jo‘xori silosiga tenglasha oladi. Shu nuqtai nazardan tuyatovonni chuqurroq o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Tuyatovon xalq medisinasida askarida va boshqa yumaloq chuvalchanglarga qarshi kurashishda dori sifatida qo‘llaniladi. Kampirchopon (Trichodesma incanum (Bge)Dc) - Kampirchopon bachkilaydigan o‘q ildizli ko‘p yillik yirik o‘t bo‘lib, dengiz sathidan 400-1100 44 metr balandlikdagi yerlarda keng tarqalgan. Tekis va adir yerlarda aprelning birinchi yarmida. Tog‘li hududlarda aprel oxirida va mayning birinchi yarmida o‘sa boshlaydi. Urug‘ yirik (6-10 mm), yalpoq, loviya yoki yurak shaklida, nayza uchli bo‘ladi. Po‘sti kulrang, bir tomoni taram-taram yo‘lli, ikkinchi tomoni g‘adir- budur. U sermoy. Ming donasining og‘irligi 55 gramm keladi. Birinchi yili poyasining bo‘yi 30 sm. ga yetib, ildizi 1,5 m. gacha o‘sadi. Bargi bandsiz, tuxumsimon yoki keng xanjarsimon shaklda, nayza uchli, poyaga juft-juft bo‘lib, qarama-qarshi joylashgan. Poya va barglari oq tuklar bilan qalin qoplangan. Ikki- uch yil davomida tupi tarvaqaylab o‘sib, bo‘yi bir metrga, eni 0,5 m. ga yetadi. Ildizning sirti g‘adir-budir bo‘lib, yo‘g‘onligi 2-4 sm, uzunligi 4 m. ga yetadi. Kampirchopon kombayn bilan o‘rilgandan yoki ketmon bilan chopilgandan keyin tezda ildizdan sal yotiq o‘sadigan bir necha poya chiqaradi. Kapirchoponning gullari pastki qismidan ochila boshlaydi. Gullash davri may oxiri va iyun boshida (tog‘larda iyulda) boshlanib, sentabrgacha, qaytadan ko‘karganlarida esa sovuq tushguncha davom etadi. Guli yirik (diametri 2,5 sm), havorang, keng og‘izli qo‘ng‘iroqchaga o‘xshaydi va beshta gulbargi bo‘ladi. Gullagandan keyin 2-3 hafta o‘tgach, urug‘i yetiladi. Yetilgan urug‘lar kuzgacha to‘kilmaydi. Kampirchopon ekinlarning har gektarida 450 dan 5500 tupgacha, ba’zi joylarda 40 ming tupgacha o‘sadi. Bir tup kampirchopon 150 dan 2000 donagacha urug‘ tugadi. Urug‘ida 2,7 barg va poyasida 1,5 foiz alkoloid (zahar) bo‘ladi. Ko‘kmaraz (tuyaqorin) Heliotropium lasiocarpum F.et M - Ko‘kmaraz bir yillik o‘t bo‘lib, partov yerlarda, siyrak chiqqan ekin orasida va tariq ekilgan yerlarda ko‘p o‘sadi. Urug‘i mayda (bo‘yi 1,5-2 mm, yo‘g‘onligi 0,6-1 mm), tuxumsimon ko‘kimtir kulrang, usti burishiq, ingichka yo‘lli, oq kalta tuklar bilan qoplangan, sermoy bo‘ladi. Ming dona urug‘ining og‘irligi 1,2 g keladi. Lalmi yerlarda aprelda, nam yerlarda esa kuzgacha unadi. May oyi o‘rtalarigacha tik o‘sadi. Barg bandi uzun, barg tomiri ust tomondan botiq, ost tomoniga bo‘rtib chiqqan bo‘ladi. Poya va barglari oq tus kalta tuklar bilan qoplangan. Ko‘kmaraz 45 qalin o‘sganda bo‘yi 10 sm. dan oshmaydi, odatda 30-60 sm bo‘ladi. Juda qulay sharoitda, unumdor yerlarda bo‘yi 1,3 m. ga yetadi. Ko‘kmaraz may-iyun oylarida pastki to‘pgul-gajaklaridan boshlab gullaydi, gullash davri uch oygacha davom etadi, gullari oq mayda; novdalarning ustki tomonidan gullari bir qator bo‘lib joylashadi. Urug‘i iyul va avgustda yetilib to‘kiladi. Har gektar ekinda 30 mingtagacha ko‘kmaraz 4000 tagacha urug‘ tugadi. Urug‘ida 1 foiz, poya va bargida 0,4 foiz alkoloid bo‘ladi. Choyo‘t, dalachoy (xiperikum perforetum) – dalachoydoshlar oilasiga mansub, 30-60 sm balandlikdagi o‘qildizli ko‘p yillik o‘tchil o‘simlik. Barglari ellipssimon, poyaga suprotiv joylashgan, efir moylari ishlab chiqariladigan va quyoshda yorug‘ nuqtalardek bo‘lib ko‘rinadigan bezlari bor. Shu sababdan bu tur choyo‘tni ilmia-teshik bargli, gul to‘plami poyaning uchuda joylashgan. Iyun-iyul oylarida gullab, urug‘laydi. Adir o‘tloqlarda, daryo, ariq bo‘ylarida tog‘larning sersoya tomonlarida o‘sadi. Choy o‘t barglaridagi efir moylar zaharli. Ayniqsa oq rangli yoki ola hayvonlarda quyosh nuri tushib turganda zaharlanish tez kuzatiladi. Zaharlangan hayvonlar terisining oq joylarida yiringlashgan yaralar paydo bo‘ladi, kuchli qichish hodisasi kuzatilib, dermatitdagidek belgilar paydo bo‘ladi. Choyo‘t hozirgi zamon medisinasida keng qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklardandir. Uning guli va barglari zotiljam, yo‘taladigan kishilarda yallig‘lanishni davolashda ishlatiladi.Choyo‘tining bo‘ktirmasi tish niralarini mustahkamlash va og‘iz bo‘shlig‘idan chiqadigan yoqimsiz hidni yo‘qotish uchun ham qo‘llaniladi. Bulardan tashqari, choyo‘tning yashil massasi vino ishlab chiqarish sanoatida, “Zveroboy”, “Yerofich”, “Balzam” kabi shifobaxsh ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi. Sassiq alaf, oqbosh (konium makulatum) – soyabonguldoshlar oilasiga kiruvchi, 1,0-1,9 m balandlikdagi ikki yillik o‘t. Barglari uch marta murakkab kesilgan, yopirma barglari bandli. Poyasi nopormon rangli, har xil shaklli dog‘lar bilan qoplangan. Guli murakkab soyabonli, urug‘lari tuxumsimon shaklda. Iyun- iyul (avgust) oylarida gullab, urug‘laydi. 46 Sassiq alaf adir, tog‘, yaylov poyaslarining sernam, sersoya joylarida, ariq va daryo bo‘ylarida, tog‘ oraliqlaridagi buloqlarning atroflarida va tashlandiq joylarda ko‘p o‘sadi hamda O‘zbekistonning hamma sug‘oriladigan tumanlarida tarqalgan. Uning hamma a’zolari zaharli, ayniqsa, xom mevalarida 3,36 foizgacha koniin, kongidrin, metilkoniin kabi zaharli alkaloidlar bor. Hamma qismlari sichqon ekskrimentalaridek o‘ta sassiq o‘simlik, quritilganda ham uning tarkibida 1,32- 1,44 foiz zaharli moddalari saqlanadi. Sassiq alaf o‘ta zaharlilik jihatdan juda qadimdan ma’lum. Chunonchi, uning barglaridan olingan shira bilan antik dunyoning mashhur faylasufi Sokrat zaharlab o‘ldirilgan.Shu sababdan ham bu o‘simlikning nami tarixda abadiy saqlangan. Sassiq alaf bilan zaharlangan otlarda qaltirash, nafas olish va yurak urushining tezlashuvi, peristaltiqaning kuchayishini kuzatish mumkin. Eng xarakterlisi esa, nafas chiqarilgandagi havodan sichqon siydigi hidining kelib turishidir.Oddiy, yaxshi yem-xashak o‘tlar yetarli bo‘lgan sharoitda sassiq alafni chorva mollari yemaydi, shu sababdan sassiq alafdan zaharlanish ham u qadar ko‘p uchramaydi. Kishilar orasida esa uning barglarini petrushka, pasternak kabi o‘simliklarning bargi bilan yoki urug‘ini anis urug‘i bilan aralashtirib yeganda zaharlanish alomatlarini ko‘rish mumkin. Sassiq alafning eng zaharlialkaloidi-koniin. Uning ta’siri xuddi nikotin yoki kurarening ta’siriga o‘xshash bo‘lib, nafas olish markazlarini karaxt qilibqo‘yadi. Shu sababdan zaharlangan organizm kislorod yetishmaganidan bo‘g‘ilib, o‘ladi. Sassiq alafning zaharli moddalari xalq medisinasida og‘riqni pasaytiruvchi, qaltirashga qarshi hamda rakni va bachadon fibromasini davolashda ishlatiladi. Mingdevona, moxovkosa ( giossiamus niger) – gavzabondoshlar oilasiga mansub, 50-100 sm keladigan ikki yillik o‘tchil o‘simlik. Barglari oddiy, tuxumsimon, chetlari patsimon kesilgan. Yopirma barglari qisqa bandli, poyadagi barglari esa o‘troq. Poyasining yo‘g‘onligi 1-2 sm bo‘ladi. Guli sarg‘ish, siyoh rang tomirli bo‘lib. Poyaning uchida gajaklar hosil qilib joylashgan. Mevasining kattaligi ko‘sakdek. Urug‘i juda mayda, ko‘kimtir, ko‘knori urug‘ini eslatadi. Aprel-may (avgust) oylarida gullab, urug‘laydi. Tashlandiq joylarda, qishloqlarda, 47 bog‘larda begona o‘t sifatida o‘sadi. Mingdevonani hamma a’zolari zaharli, bargida 0,06-0,07 foiz, urug‘ida 0,05-0,06 foiz, ildizida esa 0,08 foizgacha zaharli giossiamin, giossin, skopolamin kabi alkaloidlari bor. Uning zaharlilik xususiyati quritilganda ham kamaymaydi. Hyoscyamus niger L. — Mingdevonа Oddiy sharoitda mingdevonani hayvonlar umuman yemaydi. Chunki u sassiq va ta’mi yoqimsiz. Ma’lumotlarga qaraganda, ko‘pchilik vaqtlarda mingdevona urug‘ini yeb yosh bolalar zaharlanganlar, chunki mingdevonaning ko‘sakchasi, ko‘sakning qopqoqchasi juda chiroyli va bolalar diqqatini o‘ziga tortadi. Urug‘ining tashqi ko‘rinishi esa ko‘knori urug‘iga juda o‘xshash. Shuning uchun uni bolalar ko‘knori urug‘i deb yeyishadi natijada zaharlanish yue beradi. Mingdevonaning zahri markaziy nerv sistemasining faoliyatiga aks ta’sir 48 ko‘rsatadi, Epilepsiyaga o‘xshash belgilar paydo bo‘ladi, ko‘z qorachig‘i juda ham kattalashib ketadi. Medisinada mingdevona preparatlari tinchlantiruvchi, og‘riqni qoldiruvchi dorilar sifatida ishlatiladi. Mingdevonaning kungaboqar yog‘idagi bo‘ktirmasi shishlarni qaytarishda, revmatizm va podagra kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Dori tayyorlash uchun mingdevonaning yosh barglarini yopirma barg hosil qilgan yoki gullash davrida terish kerak, chunki shu davrda zaharli moddalari ko‘p bo‘ladi. Bangidevona (datura stramonium) – ituzumdoshlar oilasiga mansub, 20- 150 (200) sm keladigan bir yillik o‘t. Barglari bandli, oddiy, o‘tkirlashagn tuxumsimon, chetlari notekis kesilgan. Gullari 7-12 sm uzunlikda karnaysimon, oq rangli. Mevasi – sirti o‘tkir tikanlar bilan qoplangan to‘rtxonali ko‘sak. Ma-iyul (sentabr) oylarida gullab, urug‘laydi. Bangidevona tashlandiq joylarda, ekinlar orasida, bog‘larda, paxtazorlarda ko‘p uchraydigan begona o‘t. Yer usti a’zolari giossiamin, skopolamin kabi alkaloid moddalarga juda boy. Bangidevona juda sassiq o‘simlik bo‘lganidan oddiy sharitda hayvonlar uni yemaydilar va hayvonlarning zaharlanishi uncha ko‘p kuzatilmaydi. Bangidevonaning mevasi, urug‘i juda chiroyli va o‘ziga jalb qiluvchan bo‘lganidan yosh bolalar uning urug‘ini yeb zag‘arlanishlari mumkin. O‘z vaqtida tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, kuchli zaharlangan yosh bolalar o‘lishi ham mumkin. Shu sababdan bog‘da, mevazorda va uy atroflarida o‘sgan bangidevonani har qanday yo‘l bilan, urug‘i pishmasdan, yulib tashlash kerak. Bangidevona bargining zaharlari medisinada asabni tinchlantiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari nevralgiya, xronik revmatizm hamda astmani davolashda bangidevonadan muvaffaqiyat bilan foydalanilmoqda. Bu maqsadlar uchun bangidevonaning yosh barglari terib olinadi. Hozirgi vaqtda tuman va shahar dorixonalari qoshida yovvoyi o‘simlik xom ashyolarini yig‘ish tashkil etilgan. Shu sababdan yovvoyi dorivor o‘simliklarni va ularni qaysi muddatlarda va qaysi qismlarini terish zarurligini bilish juda katta ahamiyatga egadir. 49 Eshakmiya (Sophora pachycarpa) - Eshakmiya dukkaklilar oilasiga kiradigan ko‘p yillik o‘tdir. Bu o‘t ildizidan bachkilab o‘sadi va asosan lalmi ekin orasida hamda tog‘ etagidagi yaylovlarda uchraydi. Urug‘i tuxum shaklida, yon tomonlari siqilgan, to‘q jigarrang bo‘ladi. Murtak ildizchasi kertik ostidan 5-7 mm uzunlik, 3-6 mm kengligida chiqib turadi. Ming dona urug‘ining og‘irligi 58 gramm keladi. Urug‘i tuproq nam bo‘lgan paytda (aprelda va kechroq) unadi. Urug‘dan chiqqan qalin va uzunchoq barglar oval shaklida, ost tomoni tuk bilan qoplangan bo‘ladi. Birinchi yil poyasi 10 sm gacha o‘sib, 5-10 ta barg yozadi, ildizining uzunligi esa bir metrga yetadi. Yetilgan eshakmiya tik o‘sgan, shoxlab ketgan va tuk bilan qoplangan bo‘lib, bo‘yi 40-60 sm keladi. Barglari toq patsimon; 13 juftgacha, uzunchoq va uchi to‘mtoq bo‘ladi. Ildizi 20 m chuqurlikkacha boradi, yon ildizlari esa 10 m. gacha o‘sadi. Yon ildizlaridan yer ustiga bachkilar o‘sib chiqib, yangi tuplarni hosil qiladi. Gullari sarg‘ish oq bo‘lib, uzunligi 20 sm. gacha yetadigan siyrak, boshoqsimon to‘pgulga joylashgan. Bu o‘t apreldan iyungacha gullaydi. Urug‘lari maydan iyulgacha yetiladi. Mevasi silindir shaklida, bir urug‘li bo‘lganda esa to‘qmoq shaklidagi dukkakdan iborat bo‘lib, uzunligi 3-4, eni 0,5 sm keladi. Urug‘lar o‘rtasida ba’zan bo‘g‘imlar bo‘ladi. Yanchish vaqtida dukkaklar ko‘pincha bo‘g‘imlardan sinib, bo‘laklarga bo‘lib ketadi va urug‘ shu bo‘laklar ichida qoladi. Ekinlarning har gektarda 30 mingtagacha eshakmiya o‘sishi mumkin. O‘rtacha bir tup eshakmiya 400 donaga yaqin urug‘ qiladi. Unda 2,5 foizgacha zaharli modda bo‘ladi. Achchiqmiya (Sophora alopecuroidea L.) Achchiqmiya sug‘oriladigan ekin maydonlarda va tekis yerlardagi yaylovlarda uchraydi. Achchiqmiyaning eshakmiyadan farqi shuki, uning urug‘i och jigarrang bo‘lib, eshakmiya urug‘idan ikki hissa kichik va ikki yarim hissa yengil bo‘ladi, murtak ildizchasi esa kertikdan chiqib turmaydi. 50 Goebelia pachycarpa (Schrenk.) Bge. — Tаlxаk, аchchi q miya Maysalarining barglari oval shaklda, uchta-uchtadan joylashgan. Tupi 1,5 m. gacha o‘sadi, kam shoxlaydi, ildizi uncha rivojlanmagan bo‘ladi. Bargi yirik, 51 to‘pguli qalin. Dukkagi marjonsimon, uzunligi 5-12 sm bo‘ladi. Bu o‘t ham zaharli bo‘lib, deyarli eshakmiya singari rivojlanadi. Shuningdek, lalmi ekinzorlar, yaylovlar va pichanzorlarda kakra, oqquray, yovvoyi bug‘doy, qoramig‘, pechak, mastak kabi zaharli o‘tlar ham uchraydi . Bu o‘tlarning urug‘i aralashgan donlardan ovqat yoki yem uchun foydalanilganda odam yoki hayvon zaharlanishi mumkin. Oqmiya (Sophora alopecuroides L ) - dukkakdoshlar oilasiga kiradi. O‘zbekistonda asosan sug‘oriladigan rayonlarda o‘sadi. Masalan, bog‘larda, uvatlarda, ariq bo‘yida, ko‘l yoqasida ko‘p uchraydi, chopiq qilinadigan ekinlarni ifloslaydi. Sizot suvi yuza joylashgan, kuchli sho‘rlangan tuproqlarda ham ko‘p uchraydi. Poyasi tik va to‘g‘ri o‘sadi, deyarli shoxlamaydi. Oqmiya urug‘i va poyasidan ko‘payadi. Ituzum – ituzumdoshlar oilasidan bo‘lib, bo‘yi 75-100 sm gacha yetadigan issiqsevar o‘simlik. U aprelning oxiri, mayning boshlarida unib chiqadi. Yetilgan va yetilmagan urug‘lari 20-30 ° S darajali haroratda yaxshi unadi. Poyasi to‘g‘ri tik, ba’zan yotib o‘sadi, asosidan shoxlaydi. Mevasi mayda, rangi qora, sarg‘ish, qizil, yesa bo‘ladi. Bargi to‘q yashil, gullari oq, urug‘i sariq rangli buyraksimon bo‘ladi. 52 U iyundan oktabrgacha gullaydi, mevasi iyul - noyabrda pishadi. Bir tup o‘simligi 500 donadan 110 mingtagacha urug‘ beradi. O‘zbekistonning hamma tumanlarida sug‘oriladigan ekinlar orasida keng tarqalgan bo‘lib, ayniqsa paxtaning doimiy yo‘ldoshidir. Ituzumning tarkibida, ayniqsa, uning pishmagan mevalarida zaharli glyukalkaloid moddalari bor. Tadqiqotchilarning ko‘rsatishicha va ayrim ma’lumotlarga qaraganda ituzumning xom mevasini yeb cho‘chqa bolalari, qo‘ylar va hatto yosh bolalarning zaharlanganliklari ma’lum. Ammo ituzumning pishgan mevasi, umuman zaharli emas, balki yosh bolalarning sevib yeydigan mevalaridan biri hisoblanadi, chunki u qand moddasi va “S” vitaminiga juda boy. Ituzumning pishgan mevasi dorivor. Xalq medisinasida uni bolalarda askarida va ayrim boshqa ichak parazitlariga qarshi kurashda qo‘llaniladi. Medisinada ituzumning zaharli moddalarini asab kasalliklarini davolashda qo‘llashni tajriba qilib ko‘rilmoqda. Kakra (talxa) (Stntourea picris Pall) – murakkabguldoshlar oilasiga mansub ildiz bachkili ko‘p yillik o‘t. Urug‘i kech bahorda, mart oyi oxiri aprel oyida unib chiqadi. Bo‘yining balandligi 50-80 sm. Asosiy poyasidan yon shoxlar chiqadi. Har bir shoxning uchida gul to‘plami hosil bo‘ladi. Barglari cho‘zinchoq, poyalari tuklar bilan siyrak qoplangan, gullari pushti rangda, gul to‘plami savatcha ko‘rinishda iyul-avgust oylarida gullab urug‘laydi. Poyasi va barglari ho‘l holda iste’mol qilinsa, achchiq ta’m beradi. Qurigandan keyin tarkibidagi alkaloid parchalanib ketadi. Yangi o‘zlashtirilgan va lalmi maydonlarda uchraydi. Kakra sho‘rga va qurg‘oqchilikka chidamli karantin o‘simlik hisoblanadi, ildizi gorizontal holatda rivojlanib, chuqur joylashadi. Agar uy hayvonlariga beriladigan yemga 5% kakra urug‘i aralashgan bo‘lsa, bunday yem zaharli hisoblanadi. Kakra cho‘l, adir, tog‘ poyaslarida, sug‘oriladigan va lalmi ekinlar orasida o‘suvchi xavfli begona o‘t hisoblanadi. O‘zbekistonning deyarli barcha tumanlarida keng tarqalgan. Kakra begona o‘tlar orasida yo‘qotish qiyin bo‘lgan ktegoriyadagi o‘simlikdir. Adir poyasidagi lalmi ekinlar maydonlarini ayrim hollarda butunlay kakra bosib ketishi mumkin. Bu holda g‘alla ekinlarini o‘rib- 53 yig‘ib olish nihoyatda og‘irlashadi va kombaynlarning ishchi organlarini juda tez ishdan chiqaradi. Kakraning ildiz tuzilishi uning haydov va ishlov berishiga o‘ta chidamliligini ta’minlaydi. Ildizi 5-6 metr chuqurlikkacha ketadi va bir necha o‘nlab kvadrat metr yerni butunlayicha bachki hosil qiluvchi gorizontal ildizlaridan hosil bo‘lgan yer usti poyalari qoplab oladi. Yerni ishlashning oddiy usullari (20- 25 sm) bilan kakraga qarshi kurash olib borish juda qiyin, chunki har bir kesilgan ildizdan 3-4 ta yangi qo‘shimcha yer usti poyalari o‘sib chiqaveradi. Kakraning bargi, poyasi, urug‘i achchiq ta’mli, tarkibida 4 % ga qadar glyukoalkaloidlar bor. Kakraning zaharliligi haqida juda ko‘p fikrlar mavjud. Ammo uning qishloq xo‘jalik hayvonlari uchun zaharlilik darajasi u qadar katta emas. Begona o‘tlarning ko‘payishi va tarqalishi - Begona o‘tlar har xil yo‘l bilan ko‘payadi. Masalan, g‘umay, qo‘ypechak, oqsho‘ra, yovvoyi gultojixo‘roz, shamak kabilarning urug‘i suv orqali, qamish, ilono‘t, oqbosh va boshqalarning urug‘i shamol yordamida tarqaladi, chunki ularning urug‘ida turli xil moslamalar bo‘ladi. Shuvoq, qo‘ytikan, sho‘ra kabi begona o‘tlar o‘sish davrining oxirida, kuzda dumaloq shar shakliga kiradi. Natijada ular shamolda keng dalalar bo‘ylab osongina dumalab, yo‘l - yo‘lakay urug‘ini to‘kib boradi. qo‘ytikan, g‘o‘zatikan yopishuvchi, ilashuvchi moslamalar bo‘lib, hayvonlarning juniga, odamlarning kiyimiga va boshqa narsalarga ilashib, yopishib, qora va qizil ituzumlar yumshoq etli bo‘lganligi uchun qushlar yordamida tarqaladi. Begona o‘tlarning biologik xususiyatlarini, ko‘payishi va tarqalishini har taraflama o‘rganish ularga qarshi kurash usullarini ishlab chiqishga va qo‘llaniladigan tadbirlar samaradorligini oshirishga imkon beradi. Begona o‘tlar urug‘idan tashqari vegetativ organlaridan ham ko‘plab avlod beradi. O‘rta Osiyo sharoitida issiqlikning yuqori va namlikning yetarli bo‘lishi, tuproq omillarining ko‘payishi, o‘suv davrining uzunligi begona o‘tlarning o‘sib rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. O‘zbekistonda 72 oilaga mansub bo‘lgan 841 begona o‘t turi uchraydi. Shundan 519 turi bir yillik, 322 turi ko‘p yillik begona o‘tlardir. Ko‘p sonli begona o‘tlarga qarshi samarali kurash olib borish 54 uchun ular biologik guruhlarga yoki klasslarga ajratib o‘rganiladi. Ishlab chiqarish sharoitida esa ularning muhim biologik xususiyatlari, ya’ni oziqlanishi, yashash davri va ko‘payish usuliga ko‘ra tasnifi mavjud. 3.2. Begona o‘tlardan zaharlanish alomatlari Zaharli o‘tlarning urug‘laridan quyidagi hollarda zaharlanish mumkin. 1. Zaharli o‘tlarning urug‘i aralashgan donning uni ovqatga ishlatilganda. 2. Dalani zaharli o‘tlardan tozalamay turib, donli ekinlar kombayn bilan o‘rilganda yanchilgan o‘tlarning shirasi donga yopishadi. Bunday donning uni odamlarning zaharlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. 3. Donni yanchish, tozalash va un qilish vaqtida zaharli o‘tlarning barglari va urug‘lari changi o‘pkaga kirganda. 4. Uy hayvonlariga zaharli o‘tlarning urug‘i, bargi, poyalari bo‘lgan yoki zaharli changi yoxud shirasi yuqqan don chiqitlari, silos va pichan berilganda. O‘tlardan zahar aralashgan ovqatni uzoq vaqt iste’mol qilish natijasida zaharlanish odatda asta-sekin avj oladi. Kampirchopon, ko‘kmaraz va eshakmiyaning zaharli moddalari non yopish va ovqat pishirishda ham o‘z kuchini saqlaydi. Zaharlanish belgilari ichki organizmda kasallik o‘zgarishlari paydo bo‘lgachgina ko‘rinadi. Kampirchopondan zaharlanganda toksik gepatoensefalit avj oladi. Kampirchopon va ko‘kmarazning zaharli moddalari odam va hayvonlari organizmiga har xil ta’sir etadi. Ular qustiradi, ich ketkazadi, qon bosimini pasaytiradi, juda bo‘shashtiradi, bosh aylantirib, noxush qiladi.Bundan tashqari kampirchopondan zaharlanganda falaj bo‘ladi, oyoqlarning tomiri tortishadi, bosh qimirlaydi, orqaga siltanadi va ko‘zlar qimirlaydi. Ko‘kmarazdan zaharlanganda jigar sezilarli darajada zararlanadi va qorinda suv yig‘iladi (sariq suv paydo bo‘ladi); eshakmiyadan zaharlanganda, odatda, bosh og‘riydi, kishi o‘zini mastga o‘xshash sezadi, ba’zan tomirlar tortishadi. 55 Qashqadaryo viloyati g‘allazorlarida bir va ko‘p yillik begona o‘tlarga qarshi qo‘llaniladigan gerbisidlar ro‘yxati (2010 y) T/r Preparat, ishlab chiqaruvchi firma, mamlakat, qayta ro‘yxatga olish sanasi Ta’sir etuvchi modda Sarf meyori, ga/kg yoki ga/l Preparatdan foydalaniladi- gan ekin turi Qaysi zararkunanda- larga qarshi ishlatiladi Ishlatish mud-dati, usuli va tavsiya etilgan cheklovlar Hosilni yig‘- ishga qancha qolganda ish- lov tugalla- nadi, kun Bir mаv- sumdа ko‘pi bilаn nechа mаrtа ish- lаtilаdi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. BАNVEL 24% s.e. “Elektrokimyozаvod” YOАJ-QK, O‘zbekston 2010 y.31.12. Dikаmbа 0,7-1,0 Bug‘doy, jаvdаr, аrpа, suli Bir yillik ikki pаllаli o‘tlаr Ekinlаrning tuplаsh dаvridа purkаlаdi - 1 2. BIOZIN 360+22,2 g/l s.e. “Ekokimyo-bioservis” MCHJ, O‘zbekiston 2011y.31.12. Dikаmbа + xlorsulfuron 0,14-0,2 Bug‘doy Bir yillik vа ko‘p yillik ikki pаllаli o‘tlаr Bug‘doyning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 3. BIOSTАR 75% s.e.g. “Ekokimyobio-servis” MCHJ, O‘zbekiston 2011y.31.12. DАLSTАR 75% o.q.sus. “аlston Аssoshieyted SА” Pаnаmа, 2001y.31.12. EKSTRIM 75% o.k.sus. “Tаgros Kemikаls Indiya Limited”Hindiston, 2001 y.31.12 Tribenuron-metil 1gektаrigа 10,0-20,0 g Kuzgi bug‘doy Bir yillik ikki pаllаli o‘tlаr Bug‘doyning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 4. DАLZАK 7,5% s.m.e. “Dаlston Аssoshieyeted SА” Pа-nаmа, 2011y.31.12. LАSTАK 7,5% s.m.e. YOАJ “Аvgust” firmаsi, Rossiya, 2001 y.31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn- tidod 0,6-0,8 Kuzgi bug‘doy Bir yillik boshoqli begonа o‘tlаr Bug‘doyning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 5. PUMА SUPER 7,5% s.m.e. “Bаyer Krop Sаyens” Germаniya 2011 y. 31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn- tidod 0,8-1,2 Bаhorgi bug‘doy Bir yillik boshoqli begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 6. GRАNSTАR PLYUS 75% s.e.g. “Dyupon” АQSH 2011y.31.12 Tribenuron metil+Tifen sulfuronmetil 1 gektаri- gа 20,0- 30,0 Kuzgi bug‘doy Bir yillik ikki pаllаli begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 7. DEMIT 500 g/l s.e.g. YOАJ “Аvgust” firmаsi Rossiya 2010y. 31.12. Metsulfuron metil 45 g/l+ Dikаmbа 455g/l 0,08-0,1 Kuzgi bug‘doy Bir yillik vа ko‘p yillik ikki pаllаli begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 8. OVSYUGEN EKSTRА 140+35 g/l em.k. “Shelkovа Аgroxim” YOАJ 2011 y. 31.12. Fenoksа pro-p- etil+аntidot 0,3-0,4 Kuzgi bug‘doy Bir yillik boshoqli begonа o‘tlаr Bug‘doy tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 9. PIK 75% s.e.g. “Singentа” Shveysаriya 2010y.31.12. Prosul-furon 15-20g Kuzgi bug‘doy Bir yillik vа ko‘p yillik ikki pаllаli begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 10. TROPIK8% em.k. “Singentа” Shveysаriya 2010y.31.12. Klondinfop pro- pаrgil+Klokvintoset Meksil 0,3 Kuzgi bug‘doy Bir yillik bosh- oqli begonа o‘t-lаr Bug‘doy tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 56 3.3. Zаhаrli begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаsh usullаri. Uzoq tаbiiy tаnlаnish аsosidа bа’zi begonа o‘tlаr fаqаt muаyyan ekinlаr orаsidаginа o‘sishgа shunchаlik moslаshgаnki, ulаrning аlohidа holdа uchrаtish qiyin. Bundаy begonа o‘tlаr moslаshgаn yoki ixtisosolаshgаn begonа o‘tlаr deyilаdi. Mаsаlаn, yaltirbosh fаqаt kuzgi jаvdаrdа, bedа orаsidа, bedа zаrpechаgi, qorаmiq vа yovvoyi nаshа bаhorgi bug‘doy orаsidа, kurmаk sholipoyadа o‘sishgа moslаshgаn. Ulаr shu ekinlаrning hаmrohi, ya’ni yo‘ldoshi hisoblаnаdi. Аyrim begonа o‘tlаr ko‘pchilik ekinlаr orаsidа o‘sаdigаn bo‘lsа, o‘shа o‘simlikning yashаsh shаroitigа moslаshаdi vа uning xususiyatlаrini o‘zidа mujаssаmlаshtirаdi. Begonа o‘tlаr mаdаniy o‘simliklаrning oziq elementlаrigа, nаmligigа vа yorug‘ligigа sherik bo‘lib uning hosilini kаmаytirаdi, hosili sifаtini pаsаytirаdi, tаnnаrxini esа oshirаdi.Mа’lumotlаrgа qаrаgаndа, hаr yili begonа o‘tlаr dunyo bo‘yichа dehqonchilikkа tаxminаn 20,4 mlrd. dollаrlik zаrаr yetkаzmoqdа yoki hosilning 14,5 %i boy berilishigа sаbаbchi bo‘lmoqdа. Respublikаmizdа begonа o‘tlаr tufаyli pаxtа hosilining 15-20 %i, sаbzаvot vа boshqа turdаgi ekin hosilining 10-20 %i nobud bo‘lаdi. Аyrim hollаrdа pаxtа yetishtirish jаrаyonidаgi yalpi xаrаjаtning 2-5 %i, mаkkаjo‘xorichilikdа esа 2-8 %i o‘simliklаr orаsidаgi begonа o‘tlаrni qo‘l bilаn yo‘qotishgа sаrflаnаdi. Begonа o‘tlаr ekinlаrning o‘sishi, rivojlаnishigа sаlbiy tа’sir etibginа qolmаy, bаlki hosilni yig‘ib-terib olishdа hаm qiyinchilik tug‘dirаdi. Pаxtа terish vаqtidа gultojixo‘roz, olаbo‘tа, ituzum, ko‘ypechаk pаxtа tolаsining sifаtigа sаlbiy tа’sir etib, ish unumini pаsаytirаdi. Аjriq, qo‘ytikаn vа boshqаlаr esа to‘kilgаn pаxtаlаrni podborshiklаrdа terishni qiyinlаshtirаdi. Ildizpoyali ko‘p yillik begonа o‘tlаr, аyniqsа, g‘umаy, аjriq, qаmish kаbilаr ekin qаtor orаlаrini ishlаshni qiyinlаshtirаdi.Nаtijаdа qo‘shimchа mehnаt vа mаblаg‘ sаrflаshgа, ya’ni yerlаrni chizellаsh, mаxsus qurollаr bilаn tаroqlаsh, kultivаsiyalаsh, chuqur shudgorlаsh, urug‘likni tozаlаsh kаbi tаdbirlаrni аmаlgа oshirishgа zаrurаt tug‘ilаdi. Ertа bаhordа hаli dаlаlаr ekinlаr bilаn qoplаnmаgаn dаvrdа hаr xil kаsаllik, zаrаrkunаndа vа hаshаrotlаr ko‘pаyib, tаrqаlishigа begonа o‘tlаr imkon yarаtаdi. 57 Mаsаlаn, o‘rgimchаkkаnа, qo‘ypechаk, bo‘ztikаn vа yantoqdа yashаydi, shirа, ko‘k qurt tunlаmi, kаrаdrinа esа bo‘ztikаn, olаbo‘tа, qo‘ypechаkdа hаyot kechirаdi, uzuntumshuq qo‘ng‘iz oqsho‘rа, lаttаtikаndа ko‘p bo‘lаdi, g‘аllа ekinlаrining zаng vа boshqа kаsаlliklаri bug‘doyiqdа, kаrаm zаrаkunаndаlаri esа qurtenа, yovvoyi turp kаbilаrdа yashаb, ko‘pаyadi vа keyinchаlik ekinlаrgа o‘tаdi. Аyrim begonа o‘t urug‘i vа orgаnlаridа zаhаrli moddаlаr bo‘lib, odаm vа hаyvonlаr uchun zаrаrli hisoblаnаdi. Begonа o‘t vа uning urug‘i аrаlаshgаn don xirmoni, pаxtа g‘аrаmi tez qizib, xomаshyo sifаti buzilаdi. Begonа o‘tlаrning muhim biologik xususiyatlаridаn biri ulаrning nihoyatdа serurug‘ligidаdir. Ulаrning urug‘i judа mаydа bo‘lib, bir mаvsumdа judа ko‘p miqdordа urug‘ hosil qilаdi. Mаsаlаn, bir tup qo‘ypechаk 1000tа, g‘umаy-4000, semiz o‘t-50000, tuzum-45000, olаbutа-150000, tuyaqorin- 200000, yovvoyi gultojixo‘roz-500000, gulyavnik-750000 tаdаn ortiq urug‘ hosil qilаdi. Bu ko‘rsаtkich bir tup bug‘doydа 150-200 tа, аrpаdа -200-300tа, mаkkаjo‘xoridа-500-700tа, bedаdа 40-50 mingtа, g‘o‘zаdа esа 350-450 tаni tаshkil etаdi. Begonа o‘tlаrning urug‘i unuvchаnlik qobiliyatini uzoq vаqtgаchа sаqlаydi. Tаjribа mа’lumotlаrigа qаrаgаndа, semizo‘t urug‘i 40 yil, tugmаchаgul urug‘i 57 yil, xorxorniki 77 yildаn keyin hаm unuvchаnlik qobiliyatini 6-18,2% sаqlаgаn. Begonа o‘tlаr urug‘i noqulаy tаbiiy shаroitgа, ya’ni sovuq vа issiqqа hаm chidаmli. Mаsаlаn, itqo‘noq urug‘i 29 0 S li sovuq suvdа, yantoqniki 85-95 0 Sli issiq suvdа ivitilgаndа hаm unuvchаnligini sаqlаgаn. Аyrim begonа o‘tlаrdа аmorf, ya’ni yetilgаnlik dаrаjаsi hаr xil bo‘lgаn urug‘ shаkllаnаdi. Mаsаlаn, bir tup olаbo‘tа bir mаvsumdа hаr xil muddаtdа unib chiqishi mumkin bo‘lgаn urug‘ hosil qilаdi. Begonа o‘tlаrning аyrim turlаri geterokаrpiya - hаr xil kаttа -kichiklikdаgi urug‘lаr hosil qilаdi vа bu muаyyan turning keng tаrqаlishidа kаttа аhаmiyatgа egа. Bundаy xususiyatlаr birortа hаm mаdаniy o‘simlik urug‘idа nаmoyon bo‘lmаgаn. Begonа o‘tlаr urug‘i аsosаn hаydаlmа qаtlаmdа ko‘p, pаstki qаtlаmlаrdа esа kаmroq uchrаydi. Begonа o‘tlаr mаdаniy ekinlаrning ozig‘igа 58 sherik bo‘libginа qolmаy, bаlki o‘suv dаvridа ulаrning ildizi zаhаrli tа’sir etuvchi moddаlаr аjrаtib chiqаrаdi.Bu moddаlаr mаdаniy o‘simliklаrning o‘sishi vа rivojlаnishigа sаlbiy tа’sir etаdi. Begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаsh sаmаrаdorligigа erishish uchun ulаr tаrqаlishining oldini olish tаdbirlаrini аgrotexnik vа boshqа tаdbirlаr bilаn uzviy bog‘liq holdа olib borish zаrur. Begonа o‘tlаrni yo‘qotishdа birortа tаdbir аgrotexnik tаdbirning o‘rnini bosolmаydi. Chunonchi, аgrotexnik tаdbir begonа o‘tlаr urug‘lаrining unuvchаnlik qobiliyatini yo‘qotishdа, ildiz vа ildizpoyalаrni esа ko‘kаrib chiqish xususiyatidаn mаhrum etishdа eng tаsirchаn chorа hisoblаnаdi. Mа’lumki, аgrotexnik tаdbirlаr o‘tkаzish muddаti vа mаqsаdigа ko‘rа yerni ekishdаn oldin ishlаsh, ekilgаndаn keyin o‘simlik qаtor orаlаrigа ishlov berish vа kuzgi shudgorlаsh tаdbirlаrigа bo‘linаdi. Ekin ekishdаn oldin yer qаnchаlik sifаtli ishlаnsа, o‘simliklаrning o‘suv dаvridа begonа o‘tlаrni yo‘qotish uchun shunchа kаm mehnаt vа mаblаg‘ sаrflаnаdi. Begonа o‘tlаr bilаn ifloslаngаnroq yerlаrni ulаrdаn tozаlаsh uchun ishchi orgаnlаrini mukаmmаl, yoppаsigа ishlаydigаn kultivаtordаn foydаlаnish yaxshi nаtijа berаdi. Begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаshgа ekin ekishdаn oldin kirishgаn mа’qul. Chunki bu dаvrdа u yoki bu tаdbirni bemаlol, sifаtli o‘tkаzish mumkin. Ekin ekishdаn oldin ko‘p yillik ildizpoyali begonа o‘tlаr o‘sgаn yerlаrdа diskаli boronаlаrni ishlаtmаslik kerаk. Аks holdа ulаr ildizpoyalаrni mаydаlаb, begonа o‘tlаrning ko‘pаyishigа sаbаbchi bo‘lаdi. Diskаli boronаlаr sozlаnishigа qаrаb, bir yillik begonа o‘tlаrni yo‘qotishdа yaxshi nаtijа berаdi. qаtor orаlаridаgi begonа o‘tlаr kultivаsiya bilаn, o‘simlik yonidаgi begonа o‘tlаr esа o‘toq yoki chopiq qilish bilаn yo‘qotilаdi. Ko‘p yillik begonа o‘tlаrni hаr gаlgi sug‘orishdаn keyin yer yumshoqligidа ildizi bilаn sug‘urib olish zаrur. Begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаshning mаxsus chorаlаrigа biologik, olovli, mulchаlаsh vа boshqа usullаr misol bo‘lа olаdi. Kаmpirchopon, ko‘kmаrаz vа eshаkmiyagа qаrshi kurаshish uchun lаlmikor dehqonchilik mаdаniyatini keskin tаrаqqiy ettirish kerаk. Hаr bir viloyatdа 59 shudgor – chopiq qilinаdigаn ekinlаr vа o‘t dаlаlаri (o‘tlаrdаn muttаsil mo‘l hosil olinаdigаn yerlаrdа) аlmаshlаb ekishni аmаlgа oshirish, lаlmi donli ekinlаrni ekish meyorini 15-20 % oshirib ekishyo‘llаri bilаn yo‘q qilish kerаk. Ildiz bаchkilаydigаn o‘tlаrgа vа kаmpirchopongа qаrshi kurаshish uchun quyidаgi sxemаdа ishlаngаn quruq shudgor usulini qo‘llаsh kerаk. Hosil o‘rib olingаch ikki yarusli plug bilаn 10-12 sm chuqurlikdа yumshаtilаdi. Kuzdа vа ko‘klаmdа o‘tlаr o‘sib chiqqаndа, to‘pbаrg hosil bo‘lgunchа shudgor 8-12 sm chuqurlikdа bir nechа mаrtа yumshаtilаdi. Iyuldа shudgor 30 sm chuqurlikdа hаydаlаdi, lekin boronаlаnmаydi, o‘tlаrning o‘sib chiqishigа qаrаb shudgor ikki yarusli plug bilаn 10-12 sm chuqurlikdа ikkinchi mаrchа hаydаlаdi. Shu usuldа ishlаngаn shudgorlаrgа ertа muddаtlаrdа fаqаt bаhorgi bug‘doy ekish kerаk. Аlmаshlаb ekishdа dаlаlаrgа urug‘ini olish yoki silos uchun mаxsаr vа kungаboqаr ekish kerаk. Bu dаlаlаr o‘suv dаvridа bir nechа mаrtа kultivаsiya qilinаdi. Аlmаshlаb ekishdа chopiq qilinаdigаn ekin kuzgi ekindаn oldin vа bаhorgi ekindаn keyin ekilishi kerаk. Kunjut vа poliz ekinlаrini zаhаrli o‘tlаr, аyniqsа, ko‘p yillik zаhаrli o‘tlаr bo‘lmаgаn yerlаrgа ekish zаrur. G‘аllа dumаloq vа uzunchoq teshikli g‘аlvir komplekti bo‘lgаn VIM, OS-1 vа OS-3 rusumli mаshinаlаrdа yaxshi tozаlаnаdi. Lekin bundаn oldin g‘аllаni seyalkаli “Triumf” rusumli sаrаlаgichdаn o‘tkаzish shаrt. Kаmpirchoponning butun urug‘i g‘аlvirning 5 mm lik dumаloq ko‘zlаridаn o‘tmаydi. Tegishli kаttаlikdаgi g‘аlvirni o‘rnаtib, donni kаmpirchoponning yormа urug‘lаridаn hаm tozаlаsh kerаk. Ko‘kmаrаzning urug‘i tаriqdаn mаydаroq bo‘lаdi. Bu urug‘ dаstlаb 2 vа 1,5 mm. li dumoloq ko‘zli g‘аlvirdаn o‘tkаzib аjrаtilаdi. Tаriqni tozаlаsh uchun VIM mаshinаgа shundаy g‘аlvir vа triyerlаrni hаm o‘rnаtish kerаk. Tаriqni tegirmondа ishlаtаdigаn sepаrаtordа ko‘kmаrаz urug‘idаn butunlаy tozаlаsh mumkin. Kuzgi shudgorni sifаtli o‘tkаzish - nаtijаsidа begonа o‘tlаrning vegetаtiv mаssаsi vа urug‘lаri tuproqning chuqur qаtlаmlаrigа tushib ketаdi. Bundа plugning chimqirqаrlаrini 6-8 sm, аsosiy pluglаrni esа 30-35 sm chuqurlikdа yumshаtilаdigаn qilib o‘rnаtib, yerni sifаtli shudgorlаsh lozim. 60 Yerni vаqti-vаqti bilаn qorа yoki tozа shudgor qilib vа unib chiqqаn begonа o‘tlаrni peshmа-pesh yo‘qotib turish mаqsаdidа hаr xil chuqurlikdа kultivаsiya o‘tkаzib turish, qishdа yaxob berish orqаli muzlаtib, begonа o‘t urug‘lаrini nobud qilishgа erishish, ulаrning poyalаrini terib yoqib yuborish lozim. Bohordа kechki ekinlаrni bir nechа mаrtа kultivаsiya qilib, unib chiqqаn begonа o‘tlаrni nobud qilish, sug‘orаyotgаndа kаttа o‘qаriqqа kelаyotgаn suvni mаydа to‘r orqаli o‘tkаzish, chunki ko‘p urug‘lаr suv bilаn oqib kelаdi. Solinаdigаn go‘ng vа boshqа orgаnik o‘g‘itlаrni 2-3 yil chiritib dаlаgа solish lozim. Biologik kurаsh usuli. Begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаshdа biologik tаdbirlаrdаn аlmаshlаb ekish, ekish usuli, muddаti, meyori, mаdаniy o‘simliklаrning tez vа yaxshi o‘sishi аmаliy аhаmiyatgа egа. Begonа o‘tlаrgа qаrshi (mаdаniy ekinlаrgа zаrаrsiz bo‘lgаn) hаr xil mikroorgаnizmlаr vа zаrаrkunаndа hаshаrotlаrdаn hаm foydаlаnish mumkin. Olovli kurаsh usulini. bedаpoyalаrdаgi zаrpechаk mаnbаlаrigа, dаlа chetlаridаgi, yo‘l yoqаlаridаgi, аriq bo‘ylаridаgi, lotok yonlаridаgi begonа o‘tlаrgа qаrshi ulаrning o‘suv dаvrining oxiridа – urug‘lаri pishgаndа qo‘llаsh yaxshi nаtijа berаdi. Chunki, bu vаqtdа begonа o‘t urug‘lаri hаm kuydirib yuborilаdi. Mulchаlаsh usuli. Bundа begonа o‘t urug‘lаrining unib chiqishigа, ungаnlаrining esа o‘sishigа yo‘l qo‘ymаslik vа boshqа mаqsаdlаr uchun yer mulchаlаnаdi. Mulchа tuproqning issiqlik tаrtibigа ijobiy tа’sir etib, begonа o‘tlаrning unib chiqishini esа umumаn bаrtаrаf etаdi, pаxtа vа boshqа ekinlаrning hosilini keskin oshirаdi. Kimyoviy kurаsh chorаlаri. Hozirgi vаqtdа qishloq xo‘jаligidа begonа o‘tlаrgа qаrshi kimyoviy moddаlаr – gerbisidlаr keng qo‘llаnilmoqdа. Gerbisidlаr kimyoviy tаrkibigа ko‘rа, аnorgаnik vа orgаniklаrgа bo‘linаdi. Orgаnik gerbisidlаrning xili kun sаyin ko‘pаyib bormoqdа. Chunki ulаrning ko‘pchiligi ekologik tozа bo‘lib, issiq qonli orgаnizmlаrgа deyarli sаlbiy tа’sir etmаydi. Gerbisidlаr ekinlаrgа vа begonа o‘tlаrgа tа’sir etish xususiyatigа ko‘rа tаnlаb vа yoppаsigа tа’sir etuvchilаrgа bo‘linаdi. Gerbisidlаrning begonа o‘tlаrgа tа’sir 61 dаrаjаsi qo‘lаnаdigаn meyorini to‘g‘ri belgilаshgа bog‘liq. Chunonchi, gerbisid muаyyan meyordаn kаm qo‘llаnilsа, begonа o‘tlаr to‘liq zаrаrlаnmаydi, ortiqchа qo‘llаnilsа mаdаniy o‘simliklаrgа sаlbiy tа’sir etаdi. Ko‘pchilik gerbisidlаr ob- hаvo hаrorаti 18-24 ° S аtrofidа bo‘lgаn shаroitdа begonа o‘tlаrgа sаmаrаli tа’sir etаdi, 25-30 ° S dа tа’siri kаmаyadi, 8-10 ° Sdа esа umumаn tа’sir etmаydi. Bitiruv mаlаkаviy ishini bаjаrish jаrаyonidа olingаn ilmiy mа’lumotlаrimiz shuni ko‘rsаtdiki, g‘аllа dаlаlаridа tаrqаlgаn ildiz poyali vа ildiz bаchkili zаhаrli begonа o‘tlаrgа qаrshi ishlаtilgаn gerbisidlаrning Gerbisid qo‘llаnilgаn dаlаlаr begonа o‘tlаrdаn tozа bo‘lib, g‘o‘zаning yaxshi o‘sishi, rivojlаnishi vа yuqori hosil to‘plаshi uchun qulаy imkoniyat yarаtаdi. 3.4.TАDQIQOT NАTIJАLАRI 3.4.1. ILDIZ POYALАRNING MАSSАSINI АNIQLАSH. Buning uchun biz silendr ichidаgi tuproq nаmunаlаrini V.G.Sаvvinov elаgidаn foydаlаngаn holdа 10,7,5,3,2,1 mm li ildiz poyalаrni аjrаtib olib, ulаrni аlohidа – аlohidа mаssаsini аniqlаymiz. So‘ngrа nаmunаni soya joydа 15-20 kun quritib, uni quruq mаssаsini ulchаymiz. Ishgа kirishishdаn oldin аvvаlo biz metаl silendrni hаjmini аniqlаdik. Bizgа mа’lumki silendrning hаjmi аsosining yuzi bilаn bаlаndligining ko‘pаytmаsigа teng. V ∙ h Bu yerdа: V- silendrning hаjmi; o‘zgаrmаs son 3,14 gа teng; rаdus; h – silendrning bаlаndligi . Biz tаnlаgаn silendrni diаmetri 8 sm, bаlаndligi 10 sm bo‘lib, uning hаjmini quyidаgichа hisoblаdik. 3,14 ∙ 16 ∙ 10 502 yoki V sm 3 62 Аgаr biz begonа o‘t bilаn ifloslаngаn tuproqqа silendrni qoqsаk silendr ichigа tuproq nаmunаsi bilаn birgаlikdа mа’lum miqdordа begonа o‘t qoldiqlаri hаm bo‘lаdi. Yuqoridа qаyd etilgаnidek аgаr ildiz qoldiqlаri tuproqdаn аjrаtilib, аlohidа tortilsа gektаr birligidа ulаrning umumiy mаssаsi 0-10, 10-20, 20-30 sm li qаtlаmlаr bo‘yichа umumiy miqdorini hisoblаsh imkoniyatigа egа bo‘lаmiz. Biz olgаn umumiy nаtijаlаr ... jаdvаldа keltirilgаn. Biz tаdqiqot o‘tkаzgаn och tusli bo‘z tuproqning shudgordаn keyingi zichligi 1,15 gr sm 3 bo‘lib, 0-10 sm li qаtlаmdа jаmi qаnchа tuproq vа qаnchа ildiz poya miqdorini аniqlаsh imkoniyatigа egа bo‘lаmiz. Buning uchun quyidаgi formulаdаn foydаlаnаmiz. 1m 2 = h ∙ P ∙ S bo‘lsа bu yerdа h – qаtlаm qаlinligi; R – qаtlаmning zichligi; S – yuzа. Mаsаlаn bizning misolimizdа h = 10 sm, R = 1,15 sm, S = 10   000 sm 2 bo‘lgаndа 1 m 2 = 10 ∙ 1,15 ∙ 10   000 = 115 kg tuproq vа ildiz poya qoldig‘i bor ekаn. Bir gektаr yer uchun hisoblаgаndа esа bu rаqаmni yanа 10   000 m 2 gа ko‘pаytirаmiz 115 ∙ 10   000 = 1250 tonnа. Demаk 1 gа yergа 1250 t. Tuproq vа o‘simlik qoldig‘i bor ekаn. Endi biz o‘z tаjribаlаrimiz mа’lumotlаrigа tаyangаn holdа tuproqdаgi ildiz poyalаr miqdorini qаtlаmlаr bo‘yichа hisoblаb topаmiz: Tаdqiqotlаrimiz shuni ko‘rsаtdiki, silindr ichidаgi tuproqning mаssаsi 625 gr bo‘lib, silindrning hаjmi 500 sm 3 gа bo‘lgаndа 1,25 gr sm 3 chiqаdi. Bu bizning tuproqlаrimizni g‘аllа o‘rim- yig‘imidаn, shudgordаn oldingi o‘rtаchа zichlik ko‘rsаtkichi hisoblаnаdi. Silindr ichidаgi tuproqdаn аjrаtib olingаn ildiz qoldiqlаrining yig‘indisi аniqlаndi vа gektаr birligidа tuproqning hаydov (0-40 sm) qаtlаmidаgi umumiy mаssаsi hisoblаb chiqildi.. Bu mа’lumotlаr bo‘yichа g‘аllа poyadа gektаr birligidа hаr bir zаhаrli begonа o‘tning hаydov qаtlаmidаgi ildiz miqdori ya’ni pаykаlning аyrim olingаn zаhаrli begonа o‘t bilаn ifloslаnish dаrаjаsi vа ehtimolini аniqlаsh imkoniyatini berаdi. Bundаy аniqlаsh usuligа N.А.Kаchinskiyning monolit usuli deb аtаlаdi. 63 Аgаr metаll silindrning bаlаndligi -h 10smni tаshkil etsа hаydov qаtlаmi (0-30 sm) uchun kаmidа hаr bir nаmunа uchun 30 mаrtа silindr qoqishgа to‘g‘ri kelаdi. Ko‘p yillik zаhаrli begonа o‘tlаrgа qаrshi qo‘llаnilgаn gerbisidlаrning sаmаrаdorligini o‘rgаnish mаqsаdidа o‘tkаzilgаn tаdqiqot nаtijаlаri 3.4.3.1 jаdvаldа ko‘rsаtilgаn. 3.4.2. Kаsbi tumаnidаgi g‘аllа pаykаllаridа tаrqаlgаn zаhаrli begonа o‘tlаrning qiyosiy tаvsifnomаsi. Tаdqiqot o‘tkаzilgаn xo‘jаlikning g‘аllаchilik bilаn shug‘ullаnаdigаn tuproq –iqlim shаroiti o‘zigа xos xususiyatlаrgа egа bo‘lib, o‘rtаchа yillik yog‘in miqdori 150-200mm ni tаshkil etgаn holdа tuproqlаri аsosаn tipik vа bа’zаn och tusli bo‘z yerlаrgа mаnsubdir. Аsosiy ekin bo‘lgаn bug‘doy, аrpа kаbi o‘simliklаr yig‘ib terib olingаch bu yerlаr аsosаn qorа shudgor holidа sаqlаnаdi. Begonа o‘t urug‘lаrining bir qismi ekin hosili bilаn dаlаdаn chiqib ketsа, uning аsosiy qismi mаdаniy o‘simlik urug‘idаn oldin pishib yetilgаnligi tufаyli tuproqqа to‘kilаdi. Odаtdа hosil yig‘ib olingаch shudgorlаshgаchа bo‘lgаn dаvr qisqа bo‘lgаnligi hаmdа tuproqqа tаbiiy nаm yetishmаsligi tufаyli yovvoyi o‘t urug‘lаrining unib chiqishi uchun qulаy shаroit bo‘lmаydi. Ulаrning bа’zilаri kuzgi, аyrimlаri qishlovchi vа аyrimlаri esа ertа bаhorgi o‘simliklаrdir. Shuning uchun ulаrning turli rivojlаnish fаzаlаrini o‘tаshi uchun turli dаrаjаdаgi foydаli hаrorаtlаr yig‘indisi zаrur bo‘lаdi. 3.4.3. Gerbisid sepish muddаtlаri Gerbisidlаr bаhordа sepilgаndа ulаr dаlаlаr chizellаnib, boronаlаnib, begonа o‘t ildiz poyalаri tаroqlаnib tаshlаngаn yerlаrgа sepilаdi. Shuning uchn hаm ulаrning gektаr birligidаgi normаsi 1,5-2 bаrobаr kаmаytirilаdi. Gerbisidlаr bаhordа sepilgаndа аsosiy ekin ekilishigа kаmidа 1-1,5 oy qolgаndа sepish lozim, qаysiki gerbisidning toksikаntlik (zаhаrlilik) kuchi kаmаyib аsosiy ekin urug‘i unib chiqishigа sаlbiy tа’sir etmаsin. Biz o‘tkаzgаn tаdqiqot nаtijаlаri shuni ko‘rsаtdiki, аgаr begonа o‘t ildiz poyalаri mexаnizmlаr yordаmidа yaxshilаb tаroqlаb tаshlаnsа yirik ildiz poyalаr 64 deyarli qolmаydi, 3-5 sm li ildiz poyalаrni esа gerbisid 90-95 foizgаchа yo‘q qilаdi. 3.4.3.1-jadvaj Kuzgi bug‘doy pаykаllаrigа ishlаtilаdigаn gerbisidlаr sepish usuli, meyori vа muddаti Gerbisidning nomi Zаhаrli begonа o‘t Sepish muddаti Sepish meyori, kg/gа Xizаlofop-etil, Glifosаt G‘umаy Kuzdа 15 kg Bаhordа 5 kg Xizаlofop- etil,Glifosаt Kаmpirchopon Kuzdа 5 kg Bаhordа 2 kg Glifosаt Ko‘kmаrаz Kuzdа 20 kg Bаhordа 10 kg 3.4.4. Fenologik kuzаtish nаtijаlаri. Kuzdа sepilgаn gerbisidlаrning tа’sir qilish dаrаjаsini o‘rgаnish mаqsаdidа ildiz poyalаrdаn nаmunаlаr olib, ulаrni hаyotchаnligi kuzаtildi. Buning uchun ildiz poyaning rаngi, qаttiqligi, elаstiklik dаrаjаsi tekshirib ko‘rildi. Kuzаtishlаr shuni ko‘rsаtdiki, gerbisid tа’siridа ildiz poya to‘qimаlаri yemirilishi nаtijаsidа аvvаl u och qo‘ng‘ir, keyinchаlik to‘q qo‘ng‘ir rаnggа kirib oxiri qorа tusgа egа bo‘lgаn holdа hаlok bo‘lаdi. Och qo‘ng‘ir, to‘q qo‘ng‘ir rаngdаgi ildiz poyalаr аnchа elаstik bo‘lib, o‘z kuchini sаqlаb turgаn holdа bo‘lsаdа, lekin mexаnik tа’sirlаrgа аnchа chidаmsiz bo‘lib tezdа sinib ketаdi. Lekin bu to‘qimаlаr biologik hаlok bo‘lgаn hisoblаnаdi vа qаytib unib chiqmаydi. Аgаr ildiz poyalаr uzunligi 20-25 sm dаn kаttа bo‘lsа, gerbisidlаrni tа’sir qilish kuchi kаmаyadi vа ildiz poya o‘rtаsidа tirik to‘qimаlаr sаqlаnib qolаdi. (аjriq, g‘o‘mаy, qаmish ildiz poyalаrining rаsmi ko‘rsаtilаdi). 65 Silindrdаn olingаn ildiz poya nаmunаlаri yig‘ilib ulаrning umumiy mаssаsi аniqlаnib, shundаn tirik qolgаn ildiz poyalаr miqdori аjrаtib tаshlаnаdi hаmdа gerbisidni tа’sir qilish sаmаrаdorligi hisoblаnаdi. 3.4.4.1 – rasm fenologik kuzatuv 66 67 Ko‘p yillikzаhаrli begonа o‘tlаrning ildiz bаchki qismini tuproq qаtlаmlаri bo‘ylаb tаrqаlishi 500 sm 3 dа g. Z а h а r l i b ye g o n а o‘ t m а s s а s i Qаtlаm, sm Kаmpirchаpon mingdevonа kаkrа K u z d а 0-10 18,7 27,3 11,8 10-20 34,4 21,7 14,4 20-30 26,6 10,3 23,5 0-30 26,5 19,8 16,5 Jаdvаl mа’lumotlаridаn ko‘rinib turibdiki kаpirchаponning ildiz poyasini аsosiy mаssаsi tuproqning 0-10sm (27g) vа 10-20 sm (21 g) li qаtlаmdа joylаshаdi , mingdevonа o‘simligidа esа ildiz poyaning аsosiy mаssаsi 10-20 sm (34 g), 20-30 sm (26 g) ekаnligi аniqlаndi. kаkrа o‘simligining ildiz mаssаsini аsosiy qismi 20-30 sm vа undаn hаm chuqurroq qаtlаmlаrdа joylаshishi ko‘rinib turibdi. Bu ko‘rsаtkichlаr bo‘yichа bаhordа o‘tkаzgаn tаdqiqotlаrimizdа hаm o‘z isbotini topgаnligi jаdvаl mа’lumotlаridаn yaqqol ko‘rinib turibdi. Gerbisidlаrning zаhаrli begonа o‘tlаrni yo‘qotish sаmаrаdorligi z а h а r l i b ye g o n а o‘ t l а r s o n i, ( 1 m 2 dаgi donа ) Tаkrorlаsh Kаmpirchаpon Mingdevonа Kаkrа Gerbisid sepishdаn oldin, 4- mаrt Gerbisid sepgаndаn so‘ng, 15- mаrt Gerbisid sepishdаn oldin, 4- mаrt Gerbisid sepgаndаn so‘ng, 15- mаrt Gerbisid sepishdаn oldin, 4- mаrt Gerbisid sepgаndаn so‘ng, 15- mаrt 1 0,3 0,1 0,1 0,04 1,7 0,2 2 0,7 0,4 0,15 0,03 2,2 0,5 3 0,1 0,03 0,08 0,01 1,5 0,3 o‘rtаchа 0,36 0,17 0,11 0,03 1,8 0,3 Jаdvаl mа’lumotlаrigа qаrаgаndа qo‘llаnilgаn gerbisidlаrning sаmаrаdorligi gerbisidlаrni qo‘llаsh muddаti vа normаsigа bevositа bog‘liqdir. Gerbisidlаr begonа o‘tlаrning ildizi tаroqlаnmаsdаn (boronаlаr yordаmidа terib olmаsdаn) shudgordаn so‘ng berilgаndа tuproqning 0-10 sm li qаtlаmidа kаmpirchаpon ildiz bаchkisi 3 tа, mingdevonаniki 4 tа, kаkrаniki 2 tа bo‘lgаn 68 holdа 20 sm li qаtlаmdа kаmpirchаpon 7 tа, mingdevonа 3 tа, kаkrа 3 tа ni 30 sm li qаtlаmdа kаmpirchаpon5 tа, mingdevonа1 tа, kаkrа 5 tа ni tаshkil etdi. Bundаn shundаy xulosаgа kelish mumkinki kаmpirchаpon ildiz bаchkilаri tuproqning bаrchа qаtlаmlаrini egаllаgаn holdа mingdevonаniki 10-20 sm li qаtlаmlаrdа ko‘p tаrqаlishi, kаkrаning ildiz bаchkisi esа аsosаn hаydov qаtlаm ostidа ekаnligini guvohi bo‘lаmiz. Аgаr begonа o‘tlаrgа qаrshi gerbisidlаr bаhordа begonа o‘tlаrning аsosiy qismi tuproqdаn tаroqlаb tаshlаnib, sepilsа ulаrning sаmаrаdorligini oshishi аniqlаndi. Demаk, gerbisidlаrning tа’sir qilish qobiliyati tuproqning ustki qаtlаmlаridа yuqori bo‘lib, chuqur qаtlаmlаridа bu tа’sir biroz susаyadi. XULOSАLАR 1. Begonа o‘tlаr mаdаniy o‘simliklаrning oziq elementlаrigа, nаmligigа sherik bo‘lib uning hosilini kаmаytirаdi, sifаtini pаsаytirаdi. 2. Zаhаrli begonа o‘tlаr аlohidа ekologik guruh sifаtidа mаdаniy o‘simliklаr orаsidа o‘sib, ulаrning umumiy hosildorligigа sаlbiy tа’sir etish bilаn birgаlikdа 69 hosilning sifаtigа, qishloq – xo‘jаlik hаyvonlаrining mаhsuloti sifаtigа tа’sir etishi, ulаrning zаhаrlаnishigа sаbаb bo‘lаdi. 3. Zаhаrli begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаshning аgrotexnik, biologik hаmdа kimyoviy usullаri mаvjud bo‘lib, аyniqsа ko‘p yillik zаhаrli begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаshdа ulаrni tаbаqаlаshgаn holdа o‘tkаzish tаlаb etilаdi. 4. Hozirgi kundа dehqonchilikdа ko‘p yillik zаhаrli begonа o‘tlаrgа qаrshi kurаshdа gerbisidlаridаn kuzdа vа ertа bаhordа dаlаni ifloslаnish dаrаjаsigа ko‘rа qo‘llаsh kаttа аmаliy hаmdа iqtisodiy foydа berishi аniqlаndi. 5. Xulosа sifаtidа yanа shuni аytish mumkinki, ilmiy аsosdа tаvsiya qilingаn hаr xil umumbiologik, аgrotexnik vа kimyoviy kurаsh chorаlаrini oqilonа vа yuqori sаmаrа bilаn qo‘llаsh g‘аllаzorlаrdаgi o‘suv dаvridа zаhаrli begonа o‘tlаrdаn butunlаy ozod holdа sаqlаshgа imkon yarаtаdi. АMАLIY TАVSIYALАR 1. Viloyatimiz shu jumlаdаn Kаsbi tumаni shаroitidа g‘аllа vа boshqа ekinlаr orаsidа bа’zаn uchrаydigаn zаhаrli begonа o‘tlаrning аksаriy qismi ko‘p yillik ildiz bаchkili, ildizpoyali o‘simliklаr bo‘lib, kuchli yashovchаnlikkа egа bo‘lgаnligi tufаyli ulаrni yo‘qotish ishlаrini аnchа murаkkаblаshtirаdi. 70 2. Аsosiy ekin hosili yig‘ib olingаch chuqur shudgor qilish bilаn birgаlikdа tuproqqа tushgаn zаhаrli begonа o‘t urug‘lаrini unib chiqishini tezlаshtirish mаqsаdidа pаykаlgа suv berish muhim аgrotexnik tаdbir hisoblаnаdi. 3. Urug‘likni tozаlаsh ishlаrini tаbаqаlаshgаn elаklаr yordаmidа o‘tkаzish muhim oldini olish chorаlаridаn biri hisoblаnаdi. FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO‘YXАTI. 1. Kаrimov I.А. O‘zbekiston buyuk kelаjаk sаri. Toshent.: O‘zbekiston. 1998. 508-520 b. 71 2. O‘zbekiston Respublikаsidа аtrof tаbiiy muhit muhofаzаsi vа tаbiiy resurslаrdаn foydаlаnishning holаti to‘g‘risidа Milliy mа’ruzа Toshkent, 2006. 15- 79 b. 3. WWW.QISHLOQHAYOTI.UZ/INDEX.PHP?OPTION...ID... 4. Аliyev B.G. Pаxtа dаlаlаridаgi begonа o‘tlаr T. Mehnаt-1969 33-75 b 5. Yunusov S.Y. Zаhаrli o‘tlаr tаrkibidаgi аlkolloidlаr T. “FАN” T. 1983 22-36 b. 6. Korotkovа YE.YE. Zаhаrli o‘tlаrning dorivorlik xususiyatlаri. T. “FАN” 1995 12-27 b. 7. Odilov T.O. Kаmpirchopon qimmаtli аlkoloid o‘simlik T. “Mehnаt” 1977 15-27 b. 8. Turdiyevа N., q.x.f.n. Kuzgi bug‘doyzorlаrdаgi bir yillik begonа o‘tlаrgа qаrshi Biostаr gerbisidini qo‘llаsh. O‘zbekiston qishloq xo‘jаligi jurnаli № 10 son 2011y. 29 bet. 9. Sulаymonov E. Zаhаrli o‘simliklаrning foydаsi vа zаrаri “FАN” nаshriyoti toshkent-1973 y.5-6b. 10. V.P.Kondrаtyuk Tuproqni аsosiy ishlаshning begonа o‘tlаrgа tа’siri Zemledeliye № 10. 1974 18-20 b. 11. 01.11.2011 13:26 Fermerlаr uchun tаvsiyalаr - Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi www.agro.uz/uzb/fermerlar_uchun_tavsiyalar/ Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi www.agro.uz/uzb 12. Bаhromov B., XаsаnovаF., JumаboyevlаrningZ. Begonа o‘tlаrning o‘sib rivojlаnishidа tаshqi omillаrning tа’siri. Toshkent dаvlаt аgror universiteti xаbаrnomаsi № 3 son 2003 y. 27 b. 13. T.S.Zokirov T.S.. Zemledeliye Moskvа Iz-vo. “Kolos”1977 g. s. 92-116. 14. Zokirov T.S. O‘zbekistonning kаrаntin begonа o‘tlаri T. Mehnаt 197814-26 b. 15. University of Hawaii at Hilo – Agroecology and Environmental Qulaity Program www.uhh.hawaii.edu 16. To‘rаxodjаyev T.I. qishloq xo‘jаligidа ishlаb chiqаrish texnologiyasi. 72 T.2003 33-36 b. 17. ft.uz/cgi-bin/main.cgi?lan=u&raz=14&id=977 18. Lozovatskaya N.A. Bir yillik begonа o‘tlаrgа qаrshi kimyoviy kurаsh. O‘zPITI ilmiy to‘plаmi Toshkent 1968 91-95 b. 19. Lozovаtskаya N.А. G‘аllа pаykаllаridаgi zаhаrli begonа o‘tlаr O‘zbekiston qishloq xo‘jаligi jurnаli № 7 1981 20. To‘rаxodjаyev T.I. qishloq xo‘jаligidа ishlаb chiqаrish texnologiyasi. O‘quv ko‘llаnmа. T.2004. 24-27 b. 21. Sikov V. B., MаtyuxаL.А., ShevchenkoM.B. Yadovitiye rаsteniya “Kolos” M. 1990 g. s. 44-68 22. WWW.QISHLOQHAYOTI.UZ/INDEX.PHP?OPTION...ID... 23. SHаrаfuddinov N.,Chulliyev А. Gerbisidlаrning begonа o‘tlаrgа tа’-siri. O‘zbekiston qishloq xo‘jаligi jurnаli 7-son 2011-yil 21b. 24. ft.uz/cgi-bin/main.cgi?lan=u&raz=14&id 25. Yunusov S.Y. O‘zbekistonning zаhаrli begonа o‘tlаri T. “Mehnаt”-1997 13- 18 b. 26. Korotkovа YE.YE. Zаhаrli o‘tlаrning dorivorlik xususiyatlаri. T. “FАN” 1995 12-27 b. 27. Nikolаyev V.S. «Osnovа texnol.selxoz proizvodstvа zemledeliye i rаsteniyevodstvа» M.: Bo‘linа, 2001 28. Sodiqov O.S. O‘zbekistonning dorivor o‘simliklаri T. Mehnаt 1979 7-32 b. 29. Odilov T.O. Qir vа аdirlаrdаgi zаhаrli o‘simliklаr T. “Mehnаt” 1977 10-21 b. 30. Sohаbiddinov S.S. Quruq lаndshаftlаrning dorivor o‘simliklаri. T. “FАN” 1968 14-31 b. 31.Glаzirin G.YE., CHаnishevа S.G., Chub V.YE. Krаtkiy ocherk klimаtа Uzbekistаnа. Tаshkent, 1999. 7-16 b. 32. Аbrаyevа G.S., Jonqobilov I.X. Rаstitelnost Kаshkаdаrinskoy oblаsti./V sb. “Geogrаfiya Kаshkаdаrinskoy oblаsti”. Kаrshi. 1994.s. 64-68. 33. Baxodirov M, Rasulov A –Tuproqshunoslik “o`qituvchi” T.1975.258-269 b. 73 34. Tursunov L., Bobonorov R. “Qasgqadaryo havzasi hududi tuproqlari” Toshkent “Turon-Iqbol” 2008-yil,112-130.b. . . 74

O'xshashlar

Paxtachilikda shira tripsiga qarshi kurash choralarini о‘rganish
Sabzavotlarga beriladigan mineral о‘g‘itlar samaradorligini о‘rganish
Ғузор тумани мисолида Шўртан газ корхонасининг чиқиндиларини тупроқ микроорганизмларига
Sho’r yuvishning g`o`za hosildorligiga ta`sirini o`rganish
Buxoro qorako‘lchiligi tarixi va bugungi kundagi rivoji