3 – 4 - sinf o’qish kitobidagi she’riy asarlarning mavzuiy va ifodaviy tasviri - Pedagogika - Diplom ishlar

3 – 4 - sinf o’qish kitobidagi she’riy asarlarning mavzuiy va ifodaviy tasviri

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

251 KB

Ko'chirib olish

13 – 4 - sinf o’qish kitobidagi she’riy asarlarning mavzuiy va ifodaviy tasviri mаvzusidа bakalavr darajasini olish uchun yozgan BITIRUV MАLАKАVIY ISHI 6. Jўrаеvа Аzizа ОPB bўlimidаn: Аhmеdоvа Mоhigul Bоbоnаzаrоvа Nаfisа Nаbiеvа Hаnifа Sаydullаеvа Zulfiya Dаmаеvа Gulnоzа Pirnаzаrоvа Mаhkаm II. Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: Jўrаеvа Shоhistа Rаhmаtоvа Xurshidа Sоhibоvа Dilаfruz Xаlilоvа Zulаyhо Оstоnоvа Shаkаr I. Аkushеrlik bўlimidаn: Bоzоrоvа Gulnоrа Qurbоnоvа Bibisоrа Pirnаzаrоvа Lаylо Chоriеvа Shоhistа Tўlаеvа Dilsоrа I . Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: 1. Ernаzаrоvа Gulsаnаm 2. Ernаzаrоvа Muhаbbаt Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

MUNDARIJA Kirish I BOB. Badiiy asarni ifodali o‘qish va uning nazariy asoslari 1-fasl. Ifodali o‘qishda she’riy o‘lchovlarning o‘rni va ohangdorlikni oshiruvchi vositalar 2-fasl. 3- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning mavzu ko‘lami va mazmundorligi II BOB. 3- va 4- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning badiiy tasviriy ifodaviyligi va leksik-semantik tahlili 1-fasl. 3- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar lar da qo’llanilgan badiiy tasviriy vositalar va poetik figuralar 2-fasl. 4-sinf “O‘qish kitobi” dagi she’riy matnlarning leksik-semantik tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 23 – 4 - sinf o’qish kitobidagi she’riy asarlarning mavzuiy va ifodaviy tasviri mаvzusidа bakalavr darajasini olish uchun yozgan BITIRUV MАLАKАVIY ISHI 6. Jўrаеvа Аzizа ОPB bўlimidаn: Аhmеdоvа Mоhigul Bоbоnаzаrоvа Nаfisа Nаbiеvа Hаnifа Sаydullаеvа Zulfiya Dаmаеvа Gulnоzа Pirnаzаrоvа Mаhkаm II. Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: Jўrаеvа Shоhistа Rаhmаtоvа Xurshidа Sоhibоvа Dilаfruz Xаlilоvа Zulаyhо Оstоnоvа Shаkаr I. Аkushеrlik bўlimidаn: Bоzоrоvа Gulnоrа Qurbоnоvа Bibisоrа Pirnаzаrоvа Lаylо Chоriеvа Shоhistа Tўlаеvа Dilsоrа I . Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: 1. Ernаzаrоvа Gulsаnаm 2. Ernаzаrоvа Muhаbbаt Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

Kirish Mavzuning dolzarbligi . Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, xususan, milliy istiqlol g’oyalarining hayotimizda toboro chuqur ildiz otib borishi ta’lim tizimidagi islohotlarning ham mazmunini boyitmoqda. Yoshlarning har tomonlama kamol topishi, o’qishga havas qo’yishi esa maktabga ilk bor qadam qo’yib o’zlashtiradigan bilimlari, ko’nikma va malakalari darajasiga borib taqaladi. Bolalar kelajagimiz poydevori. Shu boisdan ham Prezidentimiz I.A. Karimov “Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’- e’tibori, avvalombor, farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib, hayotga kirib borishiga bog’liqdir. Biz bunday o’tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak” 1 , deb ta’kidlagan edi. Shu bois, bolalarning puxta bilim olishlari, teran fikrlashlari uchun, eng avvalo, ta’lim beruvchining mahoratiga va bolalarning ta’lim olishiga jiddiy e’tibor qaratmog‘i lozim. Ta’lim-tarbiya tizimida uning har bir bo’g’ini muayyan maqsadga yo’naltirilgani kabi boshlang’ich ta’lim, xususan, o’qish darslarida o’quvchilarni erkin fikrlashga o’rgatishi va mustaqil mutolaaga rag’bat uyg’otishiga ko’ra alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar adabiyoti so’z san’ati va tarbiya vositasidir. Bolalar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos kitobxonlar qalbida o’y –fikrlar uyg’otadigan yorqin obrazlarga boy, yuksak g’oyalarga, ulkan va porloq ishlarga ilhomlantiradigan bo’lishi zarur. Eng muhimi mavzular tushunarli, soda va qiziqarli tilda ifodalanishi kerak. Bolalar adabiyoti yoshlarni imon-e’tiqodli kishilar sifatida va Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashda mustaqil mamlakatimizning qudratli qurolidir. Faqat qudratli chinakam badiiy asarlargina bolarga kuchli ta’sir ko’rsatib, ana shu yuksak talaablarga javob bera oladi. Shu sababli bunday kitoblar pedagogik 1 1 . Karimov I . A . Y uksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch . – T .: Ma ’ naviyat , 2008. 4 -bet. 33 – 4 - sinf o’qish kitobidagi she’riy asarlarning mavzuiy va ifodaviy tasviri mаvzusidа bakalavr darajasini olish uchun yozgan BITIRUV MАLАKАVIY ISHI 6. Jўrаеvа Аzizа ОPB bўlimidаn: Аhmеdоvа Mоhigul Bоbоnаzаrоvа Nаfisа Nаbiеvа Hаnifа Sаydullаеvа Zulfiya Dаmаеvа Gulnоzа Pirnаzаrоvа Mаhkаm II. Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: Jўrаеvа Shоhistа Rаhmаtоvа Xurshidа Sоhibоvа Dilаfruz Xаlilоvа Zulаyhо Оstоnоvа Shаkаr I. Аkushеrlik bўlimidаn: Bоzоrоvа Gulnоrа Qurbоnоvа Bibisоrа Pirnаzаrоvа Lаylо Chоriеvа Shоhistа Tўlаеvа Dilsоrа I . Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: 1. Ernаzаrоvа Gulsаnаm 2. Ernаzаrоvа Muhаbbаt Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

nuqtai nazardan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar adabiyoti bu vazifani bajarishda badiiy tilga suyanadi. Adabiy asarning tili uning g’oyaviy mazmunini aniq va ifodali ochib berish vositasidir. Yaxshi, aniq, obrazli, ravon, boy til bilan yozilgan asar yozuvchining maqsad va fikrlarini kitobxonlarga tez va oson yetkazadi. Bunday asarlar, ayniqsa, yosh kitobxonni mustaqil fikrlashga, asar g’oyasini to’g’ri anglashga yordam beradi. Boshlang’ich ta’limning “O‘qish kitobi”da berilgan she’riy va nasriy asarlarning poetik xususiyatlari, g’oya va shakl uyg’unligini dars jarayonida chuqur o’rgatib borish o‘quvchilarni badiiy asarning yaratilishi haqidagi tasavvurlarini oshirib, malakalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, 3-,4- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning g’oyaviy mazmuni va badiiy tasviriy ifodaviyligini tahlil va talqin qilish orqali o‘quvchilarning she’riy asarlarni yaratilishi xususida bilimlarini oshirish oqrali, ularni ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish, adabiyot orqali hayotni sevishni o’rgatish, mustaqil mushohada yuritishga undash mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi o’qish darslari orqali boshlang’ich sinf o’quvchilarini she’riy asarlarni ifodali o’qitilishi, tasviriy ifodalari, unda ilgari surilgan g’oya va mazmun uyg’unligini tahlil qilish, she’riy o’lchovlar tiziminio’rgatishdan iborat. Tadqiqotning vazifasi. Ushbu maqsadga erishish uchun tadqiqot oldiga qo’yidagi vazifalar qo’yiladi; - 3-,4-sinf “O‘qish kitobi”dagi bo’limlarda berilgan she’rlarning mavzu doirasini aniqlash; - 3-,4-sinf “O‘qish kitobi”dagi she’riy asarlarning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyatini oydinlashtirish; - 3-,4-sinf “O‘qish kitobi”dagi she’rlarning tizimliligi, turoqlanishini tahlil qilish; -3-,4-sinf “O‘qish kitobi”dagi she’rlarda qo’llanilgan tasviriy ifodaviy vositalarning, poetik figuralarni tahlili qilish. 4 Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

Mavzuning tadqiq darajasi. O’quvchilarni yuksak e’tiqodli, bilimdon kishilar qilib tarbiyalashda o’quv predmetlari bo’yicha o’tkaziladigan asosiy darslar bilan bir qatorda o’qish darslarining ham ahamiyati katta. Bu darslarning asosiy vazifasi o’quvchida badiiy kitoblarni o’qishga havas uyg’otish, o’qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o’rgatish, bolalar adabiyotning mashhur adiblari hayoti va ijodlari bilan elementar tarzda tanishtirish, she’riy asarlarni ifodali o’qish usullarini o’rgatishdan iborat. Mavzuning yangiligi . Yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashimizda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan bolalar adabiyotining ahamiyati ham kattadir. Bolalar adabiyoti o’z oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, imon-e’tiqodi butun, bilimi, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani qo’yganligi bilan ajralib turadi. Tadqiqotning ilmiy-metodik yangiligi boshlang’ich ta’lim tizimida o’quvchilarni she’riy asarlarni ifodali o’qish usullarini, qoidasini o’rgatish, kitobxonlik madaniyatini shakllantirish, mantiqiy tafakkur qobiliyatini rivojlantirishda 3- ,4- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning g’oyaviy mazmuni va badiiy tasviriy ifodaviyligini tahlil qilish orqali o‘quvchilarning she’riy asarlarning yaratilishi haqidagi bilim va ko’nikmasini shakllantirishdir. Tadqiqotning predmeti. Boshlang’ich ta’lim tizimida o’quvchilarni she’riy asarlarni ifodali o’qish va qo’llanilgan tasviriy ifoda vositalarni tahlil qilishga o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. 3-,4-sinf “O‘qish kitobi”dagi she’riy asarlar misolida. Tadqiqot ob’ekti sifatida 3-,4-sinf “O‘qish kitobi”dagi she’riy asarlarni o’rgatishda Qarshi shahridagi 19-maktabning 3-“B” va 4-“V” sinflarida olindi. Tadqiqot metodlari. Mavzuga oid adabiyotlarni o’rganishga asoslangan nazariy amaliy tahlillar, o’quv qo’llanmalari va dars ishlanmalarini yaratishda sinab ko’rish. Bitiruv ishimizni yozish davomida metodist olimlardan K.Qosimova, Q.Abdullayeva, R.Mavlonoova, T.G’afforova, X.G’ulomova va B.Ma’qulovalarning metodik qo’llanmalarini o’rganib chiqib, ishimiz jarayonida 5 Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

ulardan foydalandik. Shuningdek, Qarshi shahridagi 19- sonli maktabning ilg’or boshlang’ich sinf o’qituvchilarining ish tajribalaridan foydalandik. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishining natijalari hamda ilmiy xulosalari umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 3-,4- sinf Oqish darslarida she’riy asarlarni o’qitishda muhim nazariy-amaliy jihatdan uslubiy qo’llanma vazifasini o’taydi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Mazkur ishning ilmiy- nazariy xulosalari va materiallaridan umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida samarali foydalanish mumkin. Ishning joriylashuvi . Bitiruv malakaviy ish Adabiyotshunoslik metodikasi kafedrasi yig’ilishida ( 2018-yil -may, -bayonnoma) muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etildi. Tadqiqot tarkibi: Ish kirish, 2 bob, ichki fasllar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ish hajmi 50 sahifani tashkil etadi. 6 Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

I BOB. Badiiy asarni ifodali o‘qish va uning nazariy asoslari 1-fasl. Ifodali o‘qishda she’riy o‘lchovlarning o‘rni va ohangdorlikni oshiruvchi vositalar Boshlang’ich sinflarda o’qish pr е dm е tining vazifasi, birinchi navbatda, bolalarni t е z (m е 'yorida), to’gri, ongli va ifodali o’qish malakalari bilan qurollantirish hisoblanadi. O'qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini o'quvchilarning ko’rgan-k е chirganlari, taassurotlari bilan bog'lash lozim. Shunda o'quvchida o'qishga o'rganishga qiziqish ortadi. O’qish m е todikasi adabiyot nazariyasiga asoslanadi. Chunki o’quvchilar badiiy asarni amaliy tarzda taxdil qiladilar. Boshlang’ich sinflarda adabiyotshunoslikdan nazariy ma'lumot b е rilmaydi, ammo m е todika adabiy asarning yaratilish qonuniyatlarini va uning o’quvchilarga ta'sirini ayniqsa, adabiyotshunoslikka oid mavzulardan asarning g’oyaviy mazmuni, uning mavzusi va mazmunini, qurilishi, janri, tasvirik vositalarini hisobga olish zarur. Tinglovchiga asarning g’oyaviy mazmunini, muallifning hayot haqidagi fikr- mulohazalarini, qahramon ichki hissiyotlarini yetkazish ifodali o’qish oldiga qo’yiladigan asosiy vazifadir. Shu maqsadda har bir o’quvchi ifodali o’qishning o’ziga xoa xususiyatlarini mukammal o’rganishi kerak. Uni puxta o’zlashtirgan kishining nutqi ravon, shirali bo’lib, o’z fikrini tinglovchiga to’g’ri va izchil yetkaza oladi. 7 Asarni uning goyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’g’ri o’qish ifodali o’qish d е yiladi. Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir.

O’qituvchi ifodali o’qish orqali asar mazmunini va emotsionalligini o’quvchilarga ko’rgazmali ravishda y е tkazadi. Hozirgi davrda o’qituvchilar ixtiyorida ko’rgazmalilikning xilma-xil turlari,ya’ni badiiy-rasm va grafik materiallar, radioeshittirish va gramplastinka , tovush va boshqalar mavjud. Tovush ko’rgazmaliligi o’quvchilarning asarni, ayniqsa, poetik asarni chuqur idrok qilishlariga yordam beradi. Darsda o’qituvchi matnni o’zi o’qiganda, tabiiyki. Ifodali o’qish qoidalariga amal qiladi, ayrim misralar mazmunini tushuntiradi, ba’zi so’z va iboralarga izoh beradi, o’quvchidan so’raydi. Bu ishlarni uo’quvchilarni ifodali o’qishga o’rgatish va ularda ijrochilik qobiliyatini shakllantirish maqsadida amalga oshiradi. Bu ish, o’z navbatida o’qituvchidan ham tovush ko’rgazmaliligini puxta egallashni talab etadi. Bular ifodali nutqqa ham taalluqli. Ifodali o’qish shartlaridan yana biri ovozning bal and—pastligi, yoqimliligi, asar mazmuniga mos holda o`zgartira olishlik. Intonatsiya – urg’u, t е mp, ritm, to`xtam, ovozning baland-pastligining yig’indisi. Bular og’zaki nutq el е m е ntlaridir. Bu orqali asar qahramonlarining turli kayfiyatlari, ichki k е chinmalari ifoda etiladi. 8Ifodali o’qishni egallashning asosiy shartlari: Nafasni to’g’ri olish va to’g’ri sarflash Tovushlarni aniq talaffuz qilish, burro gapirish. Adabiy talaffuz normalarini egallash.

Diksiya ustida ishlash o`quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq, jarangdor bo`lishiga erishishdir. U so`z, ifodali o`qish, orfoepik va orfografik malakani, xushovozlik ko’nikmasini o`stirish uchun ham juda muhimdir. Yaxshi diksiya tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligiga bog’liq. Shuning uchun diksiyani o`stirish mashqlari tovush hosil qiluvchi apparatning elastikligini o`stirishga qaratiladi. Diksiya ustida ishlash mashqlariga misollar: 1.Baland talaffuzni mashq qilish: Masalan. Sara~shira~ sara-shira so’zlarini ovozni to qichqiriqqacha balandlata borib, so’ngra ovozni to shivirlashgacha paslatib talaffuz qilish. 2.Talaffuz t е mpini mashq qilish. Shu sira- shira so’zlarini s е kin talaffuz qilib, t е mpni asta t е zlashtira borish. 3. Ayrim undosh tovushlarni, ayniqsa, o’quvchilar nuqson bilan talaffuz qiladigan so’zlarni qayta talaffuz qilish mashqi. 4. Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mash’qk qilish. Buning uchun t е z aytishlardan foydalaniladi. Masalan, G’ani g’ildirakni g’izillatib g’ildiratdi. Bolalarni so’zlayotganda turii nafas olishga, tovushlarni turlicha talaffuz qilish va o’rgatish zarur. Ba'zi tortinchoq bolalar tovushni talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so’zni xor bilan talaffuz qildirish, xor bilan o`qiltish, t е z aytishlarni xor bilan ayttirish foydalidir. D е mak, o’qish o’qilganlarni o’zlashtirishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim. Shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan goya o’quvchilar tomonidan o’zlashtiriladi. So’ng so’z va matnlar yod olingan taqdirda ham o’quvchiniki bo’lib qoladi. O'qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini o'quvchilarning ko’rgan-k е chirganlarini, taassurotlari bilan bog'lash lozim. Shunda o'quvchida o'qishga, o'rganishga qiziqish ortadi. O’qish darslari shunday tashkil qilinishi k е rakki, asar mazmunini tahlil qilish yaxshi o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilsin. O’qish ko’nikmalarini takomillashtirish uchun asar ustida ishlashni o’qitish bilan birga amalga oshirish zarur. 9

Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo`linadi: Avvalo, o’qituvchi ifodali o’qish namunasini ko’rsatishi zarur. Ifodalilik ko’rgazmalilik d е makdir. Har qanday badiiy asar ifodali o’qish qoidalari asosida mutolaa qilinsa, uning mazmun-mohiyatini shuncha tez va oson anglash mumkin. Chunki ifodali o’qish insonni hayajonga soladi, estetik zavq bag’ishlaydi, falsafiy, ijtimoiy, psixologik fikr yuritishga, badiiy umumlashmalar asosida tahlil qilishga undaydi. Badiiy asar quyidagi muhim m е todik qoidalar asosida tahlil qilinadi: 10Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo`linadi: O’qishni mashq qilish. Qahramonlarning xatti- harakatini tahlil qilish, g’oyasini b е lgilash, badiiy vositalarning vazifasini tushunish. D е mak, asar tahlili ifodali o‘qishni ta'minlaydi. Pauzaning, urg’uning o’rnini, nutq t е mpini b е lgilab olish.

1. Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, t е z, ongli, ifodali o’qish malakasini shakllantirish bir jarayonda boradi. 2. Asarning g’oyaviy-t е matik asoslarini uning obrazlari, syuj е t chizig’i, qurilishi va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga, bog’lanishli nutqning o’sishini ta'minlaydi. 3. O’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o’qishga o’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va atrof muhxit haqidagi bilimlarni k е ngaytirish vositasi hisoblanadi. Badiiy asar ustida ishlash murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchi o’qish darslarining ta'lim-tarbiyaviy vazifalari, badiiy asariing o’ziga xos xususiyatlari va o’quvchilarning tayyorgarligini hisobga olishni taqozo qiladi. Badiiy asarda barcha kompon е ntlar o’zaro bog’langan bo’ladi. Asarda obrazlar rivojlanib boradi. Voqealar rivojlaiib borgan sari qahramonlarning yangi~yangi tomonlari ochila boradi. Bu xususiyatlari asar ustida ishlashda uni yaxlit o’qishni, idrok etishni, ya'ni sint е zni talab qiladi. Asar boshidan oxirigacha o’qilgandan so’ng analiz qilinadi, sung yana yukori sifatli sint е zga o’tiladi. Asarni o’qishga kirishishdan oldin o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga tayyorlash lozim bo’ladi. D е mak, tayyorgarlik davri — sint е z-analiz-sint е z jarayoni yuz b е radi. O’quvchilar asar mazmunini to’g’ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma'lum tasavvurga ega bo’lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o’tkaziladi. Tayyorgarlik ishlarining vazifalari: 1. O’quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta'sir etadigan yangi ma'lumotlar b е rish, badiiy asarda tasvirlangan faktlarni o’quvchilar o’z hayotida kuzatganlari bilan bog’lay olishlariga sharoit yaratish. 2. Yozuvchi va shoirning hayoti bilan tanishtirish, yozuvchi va shoirga, uning hayotiga ijodiga qiziqish uygotish. 3. O’quvchilarni asarni emotsional idrok etishga tayyorlash. 11

4. Asar mazmunini tushunishga halal b е radigan so’zlarning lug’aviy ma'nolarini tushuntirishdan iborat. O’qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O’qish orqali inson borliq, jamiyat haqida bilimga ega bo`ladi, o’qishni bilmagan odamning kuzi ojiz kishidan farqi yuk. Boshlang’ich sinfda o’qish faoliyati barcha pr е dm е t darslarida amalga oshiriladi. L е kin o’qishga o’rgatishning yo’l —yo’riqlarini o`qish m е todikasi ishlab chiqadi. O’qish m е todikasining kichik yoshdagi o’quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiyasi, xususiy m е todika soxasidagi yutuklar borlik fanlar yutugi asosida shakllanib boradi. Kichik yoshdagi o’quvchilarga sh е 'rni qanday yodlash k е rakligi o’rgatiladi. Buning uchun o`qituvchi o`quvchilar bilan sh е 'rni t е ng satrli bir n е cha kismga bo`ladi. O’quvchilarga :xar bir satr oxirida ritmik pauza qilish, buning uchun satr oxirida tinish b е lgi bo`lishi shart emasligi, ritmik pauzada ovozni nuktadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon b е rishi va bo`lingan kismlar navbati bilan yodlatiladi. Z. Diyorning «Bahor k е ldi» sh е 'rini ifodali o’qish darsining sx е masi quyidagicha bo`lishi mumkin: 1) sh е 'r mazmuning yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o`qilb b е rish (birinchi sint е z); 2) sh е 'rda tasvirlangan bahor b е lgilari haqida suhxbat (analiz); 3) sh е 'rni ifodali o`qishni mashq qilish (ikkinchi sint е z); 4) uyda sh е 'rni ifodali o`qish va yod aytib b е rishga tayyorlanish; 5) k е yingi darsda sh е 'rni ifodali o`qitish, ifodali yoddan ayttirish. Xulosa qilib aytganda, ifodali o’qish jarayonida asarni tahlil qilishda o’quvchining qabul qilish holatini ham hisobga olish zarur. O’quvchi matnni o’qibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan hayajonlansin. Matnni tahlil qilishda o’quvchilarda fikr uyg’onsin, ularda est е tik didni tarbiyalasin. Ana shunda o’quvchida ilk ijodkorlik qobiliyati uyg’ona boshlaydi. Kitob o’qishga layoqati oshadi. O’qish darslarining uchdan ikki qismi o’qishni mashq qlishga ajratilishi lozim. 12

D е mak, o’quvchilarni o’qishga o’rgatish, ularning o`qish sur'atini oshirish, ifodali va ongli o’qish el е m е ntlarini shakllantirish, tarbiyalash o’qish darslariniig muhim vazifalari hisoblanadi. Atoqli so’z ustasi A.Qahhor “Poeziya yuksak san’atdir” nomli maqolasida she’rga shundy ta’rif beradi: ”She’r- fikr ekstrakti bo’lishi jihatidan hikmat, ko’ngilga yo’l topishi, undan o’ziga hamjhang sado chiqarishi jihatidan musiqa. She’r –ko’ngilning oynasi, ko’ngilda nima bo’lsa, shuni aks etadi. She’r- mas’um go’dak, riyoni bilmaydi. Riyo bo’lgan yerda she’r yo’q. She’r – bir mo’jiza... Poeziya – yuksak san’at” 2 “Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati”da “Shе'r – ohang jihatidan ma'lum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi sifatida vujudga kеlgan hayajonli ritmik nutq. She’riy nutqni ohang jihatidan ma'lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo`laklarning izchil bir mе'yorda takrorlanib kеlishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh so’zlar) hisoblanadi 3 . Boshqacha qilib aytganda, she’r faqat his-tuyg’ular ifogasidan iborat emas, balki his-tuyg’ular qobig’iga o’ralgan poetik fikr ifodasi hamdir. Adabiyotning bosh mavzusi inson bo‘lgani uchun insoning xilma - xil holat, harakat, intilishlari badiiy asarning materiali bo‘ladi. Adabiyotning both maqsadi inson, so‘z san’atining asosiy mohiyati insonshunoslik ekan, badiiy asarda gavdalantirilgan voqea - hodisalar hayotda ro‘y bergan yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqealarning shunchaki bayoni emas, balki ularning muayyan nuqtai nazardan qayta ishlangan shaklidir. Har qanday badiiy asar shakl va mazmun, mavzu va g‘oya, sujet va kompozitsiya singari unsurlardan tarkib topgan bo‘ladi. Biroq har qanday badiiy asar mavjudligining bosh asosi uning tilidir. Til badiiy asarning joni, qoni, urib turgan yuragidir. Ana shu tayanch asos qanchalik baquvvat bo‘lsa, badiiy asar 2 Qahhor A. Asarlar (olti tomlik), 6-tom, -T.:. G’.G’ulom nomidagi AS nashriyoti, 1971,253-bet. 3 Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati. –T.: “O‘qituvchi”, 1970, 247-248-betlar. 13

shunchalik barkamol bo‘ladi. Badiiy asar shakl va mazmunidagi rasolik ham, o‘ndagi mavzu va g‘oyaning yorqinligi ham, sujet va kompozitsiyaning qiziqarli, o‘zaro muvofiqlik darajasi ham, avvalo, ijodkorning so‘z qo‘llash, o‘ni tanlash, ishlatish mahoratiga bog‘liq. Badiiy asar muvaffaqiyatining bu darajada tilga bog‘lab qo‘yilishining boisi uning so‘z san’ati ekanligidadir. Badiiy asar hayotning o‘ziga xos yaxlit, mustaqil bir parchasi sanaladi. Har bir yaxlit, mustaqil narsa - hodisa esa o‘z shakl va mazmuniga ega bo‘ladi. Sha kl va mazmun narsa - hodisa mavjudligining namoyon bo‘lish tarzidir. Ular bir-biri bilan mustahkam bog‘liqair. Shaklsiz mazmun va mazmunsiz shakl bo‘lmaydi. Shakl mazmunning o‘zini ko‘rsatishidir. Shuning uchun ularni bir - biridan ajratish, bir - biriga qarama - qarshi qo‘yish mumkin emas. Badiiy asarda ham shakl va mazmun munosabatiga shunday qarash lozim. V. Belinskiy aytadiki, «Mazmunni ifodalovchi shakl bir - biri bilan shunday bog‘liqki, shaklni mazmundan ajratish - mazmunni yo‘q qilishga, mazmunni shakldan ajratish - demak shaklni vayron qilishdir». Shuning uchun har qanday badiiy asarning shakl - ko‘rinishi, ifoda tarzi uning mazmun - mohiyatiga muvofiq bo‘ladi. Shoir so‘z vositasida voqelikning yorqin manzarasini yaratishga harakat qiladi. Kishilarni turli vaziyatlarda so‘zlatadi. Ularning holat, ko‘rinishlaridagi eng e’tiborli jihatlarini gavdalantiradi, ko’nglida kechayotgan o‘y, xayolidagi manzaralarni ma’lum qiladi. So‘z shoir, yozuvchining badiiylik yaratishdagi asosiy quroli sanaladi. Ana shu quroldan mohirlik bilan foydalangan ijodkorgina o’z muxlisini topadi. Biroq, kitobxon ham asarda tasvirlangan g’oya, fikr, mazmun uyg’unligini his eta olishi, hayajonga soladigan tarzda muallif maqsadini anglashi lozim. Buning uchun badiiy asarni ifodali o’qiy olishi darkor. Badiiy asarni o’qishda, eng avvalo, lirik va epik xususiyatiga e’tibor qaratish lozim. Nasriy asarlarni ifodali o’qish she’riy asarlarning ifodaviyligidan farq qilishini unutmaslik lozim. She’riy asarlarning o’qitilishi mavzu va mazmuniga ko’ra o’quvchining yosh xususiyati bilan xarakterlanadi. She’rni o’qiganda kichik yoshdagi o`quvchilar 14

tabiat va jamiyat voqea—hodisalarning poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda shе'r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya’ni she'riy asarlar va lirik shе'rlar o`qiltiladi. Shе’riy hikoyada syujеt, ya'ni voqealar sistеmasi va uning rivoji xaraktеrlidir. Lirik shе'r «biror hayotiy voqеa-hodisa ta'sirida insonda tug’ilgan ruhiy kеchinma, fikr va tuygular orqali turmushni aks ettiradi». Lirik shе'rning xususiyati «kishining his – tuyg’uga to’la hayajonli nutqini ta'sirliroq ifodalashda qo’l keladi». Shе’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o`qish hisoblanad i. O‘quvchi shе'rning asosiy mazmunini tushunsa gi na, u n i ifodal i u qiy oladi. Shuning uchun shе'rni tahlil qilish , uning m a zmu nini o’q uvchilarga tushuntirish lozim. Boshlanrich sinflarda ko’rgazmali ta'limning asosiy shakli lirik sh е 'rni ifodali o`qish hisoblanadi. Lirik sh е 'rni ham, sh е 'riy hikoyani ham o`quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish muhimdir. Shuning uchun sh е 'r birinchi marta o’qilganda, h е ch qanday tushuntirish b е rilmaydi. Sh е 'r o`quvchilarga qanday ta'sir qilganini hisobga olish, bilish zarur. O’qituvchi sh е 'rni shunday ifodali o`qishi k е rakki, bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so’z kuchlirok ta'sir etsin. O’qish oddiy bo`lishi k е rak. O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-gazab hissini qichqiriq ovoz bilan soxta ifodalashga yo’l qo’uymaslik zarur. Bolalar sh е 'rni o’qiganda, sh е 'riy satrga rioya qilishlari, sh е 'r ritmini buzmaslikka erishishlari lozim. She’rni o’qiyotganda ritmga e’ribor qaratish lozim. Ritm-yunoncha ohangdosh, vazndosh ma]nolarini anglatib, she’r misralaridagi bir-biriga teng nutq bo’laklarining bir tekisda izchil takrorlanib kelishidan paydo bo’ladigan ohangdoshlik,zarb. Bu ohangdoshlikni biz she’r o’qiyotgan paytdagina his qilamiz. Ana hisni o’quchilarga ham singdira olish o’qituvchining mahoratiga va bilimiga bog’liq. Lirik shе'rni o`qish darsida eng asosiy ish turi uni h is- h ayajon bilan ifodali o`qishdir. Shе'r ifodali o’ qilgach, undagi t ushuni shi qiyin bo’lgan zarur s o’ z va iboralar ikki-uch so`z bilan izohlanadi. 15

Ifodali o’qishda she’riy o’lchovlar muhim ahamiyatga ega. Bu o’lchovlar she’rning ritmini aniqlab, ohangdorlikni kuchaytirib, musiqiylikni ta’minlaydi. Ana shu ritmlarga amal qilib o’qilgan she’r g’oyasi yakdil bo’ladi. She’r ritmi quyidagi mezonlar bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Turli she’r tizimlarida she’r zarbining o’ziga xos jihatlari bo’ladi. Xususan, barmoq vazndagi she’rda zarb misradagi bo’g’inlarning miqdor jihatidan muayyan takroridan, turoqlarning miqdori va tartibidan, bandlarning bir xilda takrorlanishidan, qofiya radif, refren, naqarotlardan kelib chiqadi. Biz she’riy o’lchovlarning turoqlar miqdorini 3-sinf “O’qish kitobi” dagi “Ona bitta, Vatan yagona” bo’limining 8-sahifasida keltirilgan Orif To’xtashning “O’zbekiston” she’ri misolida tahlil qilishimiz mumkin. 16SHE’R SAN’AT- LARI POETIK FONETI- KA POETIK FIGURA- LAR INTONA- TSIYA QOFIYA BAND PAUZA TUR-KUMTUROQBO’G’IN VAZN SHE’R RITMI

2 2 1 2 O-zod/ Va-tan,/ hur/ Va-tan,/ = 7 3 1 1 2 Tup-ro-g’i/ zar,/ dur/ Va-tan./= 7 4 3 Ko’-zi-miz-ga/ to’-ti-yo/ =7 3 2 2 Ay-la-sak/ ar-zir/ Va-tan -/ =7 3 4 Ser-qu-yosh/ O’z-be-kis-ton/ =7 3 4 Be-qi-yos/ O’z-be-kis-ton/ =7 Yuqorida keltirilgan she’riy parchalar 7 bo’g’inli barmoq vaznida yozilgan, ammo turoqlanish tartibi har xil, ya’ni 2+2+1+2; 3+1+1+2; 4+3=7. Bu 7 turkumli sodda vaznda yaratilgan she’r. Bu she’r turoqlanish tartibidan qat’i nazar bir turkum doirasidan chetga chiqmagan. Muayyan bir turkumgagina asoslangan turoqlar tartibi sodda vazn deb yuritiladi. Ma’lumki, t uroq bo‘g‘inlar guruhidan tashkil topadi. Turoqlar guruhidan misralar vujudga keladi. Misralar ham xuddi bo‘g‘in, turoqlar singa ri uyushib, muayyan musiqiylik hosil qiladi. Misralarning bunday birikuvi bandlarni vujudga keltiradi. Band misradan ko‘ra kengroq, ko‘lamliroq fikrni anglatadi. Banddagi fikr muayyan tugallikka ega bo‘ladi. U yaxlit manzarani gavdalantiradi. Yoxud 3-sinf “O’qish kitobi” dagi “Kumush qish” bo’limida keltirilgan Safar Barnoyevning “Bosh kitob” she’ri (91-bet) misolida turoqlanish tartibini kuzatsak, o’zgacha turkum yuzaga kelganini guvohi bo’lamiz. 2 4 O-zod / er-kin-lik-ning/= 6 2 3 Ram-zi/ - bu ki-tob./ = 5 2 1 3 Un-da/ aks/ et-gan-dir/ = 6 1 4 Haq/ -hu-qu-qi-miz./ = 5 3 3 Yo’-li-miz/ yo-ri-tar/ = 6 3 2 Mi-so-li/ of-tob./ = 5 17

2 2 2 Qo’l-da/ ba-land/ tur-sa/ = 6 2 3 A-gar/ tu-g’i-miz./ =5 Ushbu she’r qo’shma barmoq vaznida yozilgan bo’lib, misralar miqdori 6, 5 turkumdan iborat. She’r ikki turkumda yozilgan bo’lib, uning bir misrasi 6, ikkinchi misrasi 5 turkumdan iborat, ular muayyan qonuniyat asosida butun she’r davomida takrorlanib turadi. She’r tuzilishining bu usuli qo’shma vaznni vujudga keltigan. Ko’rinadiki, she’rda bo’g’inlar turoqlarni, turoqlar turkumlarni, turkum vaznni, vazn ritmni,ritm musiqiylikni, musiqiylik poetik g’oyani vujudga keltirgan. Turoq bo‘g‘inlar guruhidan tashkil topadi. Turoqlar guruhidan misralar vujudga keladi. Misralar ham xuddi bo‘g‘in, turoqlar singa ri uyushib, muayyan musiqiylik hosil qiladi. Misralarning bunday birikuvi bandlarni vujudga keltiradi. Band misradan ko‘ra kengroq, ko‘lamliroq fikrni anglatadi. Banddagi fikr muayyan tugallikka ega bo‘ladi. U yaxlit manzarani gavdalantiradi. She’r misralaridagi bo’g’inlarni turoqlarga ajratishdan maqsad shuki, shu turoqlar qo’yilgan joyda pauza (to’xtam)lar bo’ladi. She’r o’qilayotgan paytda esa, albatta, pauzalarga amal qilinadi. She’rning o’qilishida turoqlarga e’tibor qilinsa, uning ohangi – ritmi paydo bo’ladi, musiqiylik yuzaga chiqadi. Masalan, 3-sinf “O’qish kitobi” dagi “Ona bitta, Vatan yagona” bo’limining 8-sahifasida keltirilgan Orif To’xtashning “O’zbekiston” she’rining o’qilishiga e’tibor qarataylik; Ozod / Vatan,/ hur/ Vatan,// =7 Tuprog’i / zar,/ dur/ Vatan.//=7 Ko’zimizga/ to’tiyo //=7 Aylasak arzir/ Vatan -//=7 Serquyosh / O’zbekiston//=7 Beqiyos/ O’zbekiston/=7 Misralardagi bo’g’inlarning turoqlanishi jarayonida oddiy turoq (kichik ritmik pauza)lardan farqli o’laroq, bosh turoq (katta ritmik pauza) ham bo’ladi. 18

Oddiy turoq bir chiziqcha bilan, bosh turoq ikki chiziqcha bilan belgilanadi. Yuqoridagi she’rning birinchi va ikkinchi misrasida 3 ta oddiy turoq, 1 ta bosh turoq, 3-, 4- misrasida 1 na oddiy turoq, 1 ta bosh turoq kelyapti. Ana shu turoqlarga rioya qilib o’qilsa she’r musiqiyligi ta’minlanishi, ohangdorligi jilolanishi, mazmundorligi oshishi tabiiy. 3-sinf “O’qish kitobi” dagi she’riy bandlar ham alohida tahlil talabdir. Chunki boshlang’ich sinf o‘quvchilari uchun yaratiladigan darsliklarda keltirilgan she’rlar bandiga e’tibor qaratilmaydi. Darslikda to’rt misradan iborat ikki, to’rt, besh, sakkiz bandlik, besh misradan idorat to’rt bandlik, olti misradan iborat to’rt, 6 bandlik she’rlar kiritilgan. Masalan, “O’qish kitobi”ning 206-sahifasida Obid Rasulning 5 misradan iborat 4 bandlik “Yoz” she’ri keltirilgan. She’r bandlarining joylashuvi o’zgacha. Bir qaraganda uchlik band singari bo’lib, keyingi ikki misrasi alohida refren shaklida alohida ajratib ko’rsatilgan. Biroq, bu ikki misra to’liq refren emas.Se’rning ajratib ko’rsatilgan har to’rtinchi misrasining birinchi turog’I anafora shaklida qo’llanilgan. 4- va 5- misralardagi anafora shunday boshlanadi: 1-band. O‘rgilay fasli yozim, Senga rubobim-sozim. 2-band: O’rgilay oltin fasl, Senga yot qing’ir, hazil. 3-band: O‘rgilay,-deb,- gulyuzdan, So’yar qovun-tarvuzdan. 4-band: O’rgilay,-deb bol yeysan, Ekkanga rahmat, deysan. Bu kabi she’riy bandlarning turoqlanishi hisobga olinsa o’qilish qoidasi murakkabroqdir. She’rning turoqlanishi ovoz tempiga mos tushishi lozim, aks holda intonatsiya yo’qolib, she’r mazmundorligi buziladi. O’qituvchi bu kabi 19

she’rlarni o’qishda ritm va turoqlarga jiddiy e’tibor berishi darkor. O‘quvchilar ovozini ritmga moslashi kerak. Masalan, “Yoz” she’ri turkumli bo’lib, o’qilishi quyidagicha: Yoz keldi-yu,/ yoz keldi,/ Ko’lga/ o’rdak,/ g’oz keldi,/ To’kinchilik/ soz keldi.// O‘rgilay/ fasli yozim,// Senga/ rubobim - sozim.// Ko’rinadiki, misralardagi kichik va katta ritmik pauza har xil joylashgan. Bu boshlang’ich sinf o’quvchilarini tez, ongli va ifodali o’qishida biroz qiyinchilik tug’diradi. Ushbu darslikning 54-55-betlaridagi Yo’ldosh Sulaymon qalamiga mansub “Kuz” she’ri o’ynoqiligi, so’zlarining ohangdorligi, qofiyasining musiqiyligi jihatidan bandlar bir-biri bilan uyg’unlashgan. 3 1 Mar-va-rid kuz/= 4 2 2 Qil-di / ko’z-ko’z/=4 4 3 Bi-so-ti-da / bo-ri-ni.//=7 2 2 Bog’-da hil-hil/ =4 2 2 Me-va / xil-xil/= 4 2 2 3 Sa-nab bo’l-mas/ ba-ri-ni.//=7 Olti banddan iborat she’r boshidan oxirigacha 4,4,7 turkumda tuzilgan. Band misralarining miqdori bir xil, qofiyalanish tartibi izchil. Bu o’lchov birliklar ifodali o’qishning samaradorligini oshiradi, mantiqiyligini ta’minlaydi, izchillikni belgilaydi. Demak, boshlang’ich sinf o’quvchilarini she’rni ifodali o’qishga o’rgatish uchun she’r o’lchovlarini tushunishlari, u orqali mavzu, g’oya, holatni anglashlari muhim ahamiyat kasb etadi. 20

2-fasl. 3- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning mavzu ko‘lami va mazmundorligi 3-sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning mavzu ko‘lami va mazmundorligi cerqirra bo’lib, har bir mavzu alohida bo’limlar tarkibida chuqur o’rganiladi va tahlil qilinadi. Mazkur darslikda 11 ta bo’lim bo’lib, turli 21

mavzulardan iborat 48 ta she’r jamlangan. Darslikning 1-bo’limi quyidagicha : O’zbek bolalar adabiyotida Vatan mavzusi bolalar adabiyotimizning ilk qadamlaridan boshlanadi. Shoirlarimiz dil tuyg’ularining eng baland pardalarini 22O‘qituvchi -ning o’gitlari A.Obidjon Toshken- tim-onam M.Shayx- zoda Obod mahalla bo’ylab K.Turdiyeva Vatan iftixori O.Suyundi- qova Ona tilim T.Adash- boyev Mustaqillik ahillikdan Po’lat Mo’min Vatan Miraziz A’zamO’zbekiston Orif To’xtashSalom, Maktab ! Shuhrat 1-BO’LIM ONA BITTA- VATAN YAGONA

doimo azizu-mikarram, ona-vatan vasfiga bag’ishlaydilar, uning go’zalliklarini to’lib-toshib madh etadilar. Zero, Vatan ona qadar muqaddas, ona qadar mukarram, ona qadar musaffodir. Vatanning noz-ne’matlari, boyliklari qanchalik qadrli, bog’u- bo’stonlari, gulzoru-chamanzorlari, qanchalik go’zal bo’lsa, tog’u toshlari, cho’lu biyobonlari ham shunchalik go’zal va qadrlidir. Binobarin, vatanparvar shoir Vatanning qahraton qishidan ham, gullarga burkangan bahoridan ham, jazirama yozidan ham, to’kin-sochin kuzidan ham go’zallik izlaydi va kashf qiladi. Masalan, M.A’zam qalamiga mansub “Vatan” she’ri yuqoridagi fikrlarimizning dalilidir. Vatan bizning uyimiz, Vatan bizning ko’chamiz. Soylarda sof suvimiz, Maza qilib uchamiz. Vatan bizning tog’imiz, Olma, anor bog’imiz. Bug’doy, arpa dalamiz, O’ynab mazza qilamiz. Vatanning kichik bir go’shasi hisoblangan mahallamiz, ko’chamizni muqaddasligi, uni tinchligi, obod va farovonligini saqlash har bir katta-yu kichikning burchi, vazifasi ekanligini jajji bolajonlarimiz ushbu bo’limda berilgan K.Turdiyevaning “Obod mahalla bo’ylab” she’rini o’qib, uning nechog’li yagonaligini anglaydilar. Bizning mahalla va ko’y, Har bir xonadon va uy. Mehrlarga to’ymoqda, Shundan obod bo’lmoqda. Unda har bekat, guzar, Insonlar bilan go’zal. Gullarga to’lgan rasta, 23

Tutar sizga guldasta. Mahallam ajib, ko’rkam, U ham bir kichik o’lkam. O’zbek bolalar adabiyotining asoschilaridabn biri, taniqli ma’rifatparvar Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarida “Vatanni suymak” deb nomlangan fasl bor. Unda muallif jumladan, shunday deydi: “Har bir kishining tug’ilib o’sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani deyilar. Har kim tug’ilgan, o’sgan yerini jonidan ortiq suyar. Hatto, bu Vatan his-tuyg’usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o’z vatanidan- uyuridan ayrilsa, o’z yeri kabi rohatda yashamas. Maishati tals bo’lib, har vaqt dilining bir go’shasida o’z vatanining muhabbati turar. Biz-turkistonliklar o’z vatanimini jonimizdan ortiq suyganimiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumlik, issiq cho’llarini: eskimo’lar shimol taraflarini, eng sovuq va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o’z vatanlarini tashlab, hijrat qilurlar edi. Bobolarimiz: “Kishi yurtida sulton bo’lguncha, o’z yurtingda cho’pon bo’l”, demishlar. Hammaga ma’lumkin,eng muqaddas diniy yerimiz O’lan Arabistonga bog’larini, hovlilarini sotub, diniy hijrat qilgan hojilarimizning aksari yana o’z vatanlariga qaytib keladilar. Buning sababi yana bularning tortib keturgan quvvat o’z vatanlarining mehru-muhabbatidur … . Vatan, Vatan deya jonim tanimdan o’lsa ravon Banga na g’am qolur, avlodima oyu vatanim, G’ubora do’nsa g’amim yo’q, vujudim zeri, ho vahi, Choraki, o’z o’z vatanim hokidur go’ri kafanim. Tug’ub, o’sun yerim ushbu vatan, vujudim pok, 24

O’lursa, aslina roje o’lurmi, man g’amnok?!” Darhaqiqat, Vatanni suyush har bir mavjudodning qonida bor. Vatan tuyg’usi inson tug’ilgan kunidan boshlanadi. Kindik qoni to’kilgan tuproqning har bir zarrasi ham bi rinson uchun aziz, mo’tabar. Shuning uchun ham tug’ilib o’sgan yer ona- Vatan deyiladi. Bu tuyg’u katta-yu kichikning yurak tubida joylashib turishi bolalarda qalbiga muhrlanadi. D arslikning 2-bo’limi Xalq og’zaki ijodi deb nomlanib, unda xalq qo’shiqlari, allalar, “Qaysar buzoqcha” masali o’rin olgan. Xаlq оg’zаki ijоdi xilmа-xil jаnrlаrdаn tаrkib tоpgаn bo’lib, ulаrdа xаlqning dunyoqаrаshi, bаdiiy zаvqi, ijоdiy qоbiliyati, оrzu vа intilishlаri аks etgаn. Ijodkor xalq badiiy so‘zning yosh avlod tarbiyasidagi kuchi va jozibasiga qadim zamonlardanoq ishongan. U o’zining eng noyob asarlarini so’z mo’jizasi bilan dunyoga keltirgan. Hali yozuv nimaligini bilmagan vaqtlarda ham odamlar o’yin-kulgini, rasm chizishni bilganlar. Xalqimiz orasidan buyuk iste‘dod sohiblari baxshilar, naqqoshlar, san’atkorlar va roviylar yetishib chiqqanlar.Ularning asarlarida ko’hna tarix izlari, xalq termalari, dostonlarida ona allalari va bola o’yinlarida saqlanib qolgan. Bola dunyoga kelgan kunidan boshlab yoqimli ona allasini eshitadi. Alla bola ongiga ona suti bilan kiradi. Bola ulg’ayib borgan sari, qo’shiqlar ohangi ham o’zgarib boradi. Dostonlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar bolalarning dunyo qarashini kengaytiradi, bolaning ma‘naviy dunyosini shakllantiradi. Bolalar o’z harakatlarida kattalarga taqlid qila boshlaydilar. Bolalarni yoshligidanoq foydali ishlarga o’rgatish mashg’ulotlar, qo’shiqlar, ertaklar orqali amalga oshiriladi. Bola allalagan ona o’ziga xos poeziya yaratadi. U beshik ustida bugun aytgan so’zlarini ertaga takrorlamaydi, nimadir qo’shib boyitibroq aytadi. Shu yusinda allalar, er t aklar, qo’shiqlar, termalar, topishmoqlar yig’ilib katta bir dengizni hosil qiladi. Bolalar folklori bola uchun ilk tarbiya darsligi, ma‘naviy boyliklarning bitmas - tuganmas xazinasidir. 25

Umuman olganda, o‘zbеk xаlq оg’zаki ijоdi bolalarning dastlabki odob-axloq, hayot haqidagi darsligi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. D arslikning 3 -bo’limi “Kuz manzarasi va mehnat” deb nomlanib, Yoldosh Sulaymonning “Kuz”, A.Obidjonning “So’nggi axborot” she’rlari o’rin olgan. Yoldosh Sulaymonning “Kuz” she’rida kuz faslining tarovati, oltin misol barglarning daraxt shoxlarida tovlanishi, turli xil mevalarning g’arq pishgani, bog’u rog’larda, dala-adirlarda ish qizg’in pallaga yetgani, dehqon mehnatini samarasidan zavqlanib yetishtirgan mahsulotlarini xalqqa ulashishi nihoyatda ta’sirchan tasvirlangan. Bu she’rni o’qigan har bir kichkintoy qalbida kuz fasli haqidagi tushunchalari kengayishi bilan birga mehnatga muhabbati ortadi. Marvarid kuz Qildi ko’z-ko’z Bisotida borini. Bog’da hil-hil Meva xil-xil Sanab bo’lmas barini. Istasangiz Saylab-saylab Husaynidan uzasiz. Nok, shaftoli, Anjir boli Xuddi qaymoqni deysiz. Shunday go’zal Shunday asal Ehson tutgan o’zi kim? Dehqon og’am, dehqon tog’am, O’sha dehqon amakim. (55-bet) 26

A.Obidjonning “So’nggi axborot” she’rida kuz faslida g’arq pishadigan bog va poliz mahsulotlarini yumoristik tarzda tasvirlab, o’quvchini yengil kulgiga undaydi. Shuningdek, kuz shamollari daraxt shoxidagi barcha mevalarni to’kilishini hosilni yig’ib-terib olinadigan davr ekanligiga ishora qiladi. She’rga diqqat qilsangiz, buning guvohi bo’lasiz. Bo’lib o’tdi qishloqqa Kecha zo’r shamol. Natijada ro’y berdi Anchayin kor-hol. Uzum boshi aylanib Bo’p qoldi kasal. Shoxdan yiqilib olma Yotibdi o’sal. Shamollatdi qornini Oshqovoq polvon Pachoq qildi burnini, Mulla baqlajon. Uyquchiroq bir tarvuz Yumala borib. Uyg’onibdi qovunning Boshini yorib. D arslikning 4 -bo’limi “Kumush qish” d eb nomlanib , bunda qish faslining o’ziga xos xususiyatlari Z.Diyorning “Birinchi qor”, O.Xolmirzayevning “Qish zavqi”, D.Komiljonovaning “Yangi yil archasida”, Q.Hikmatning “Ayamajiz” she’rlarida yorqin ifodalanfan. Shuningdek, qish faslida muhim sana hisoblangan Konstitutsiyamizga bag’ishlab S.Barnoyevning “Bosh kitob” she’ri diqqatga sazovordir. 27

Ozod erkinlikning Ramzi- bu kitob. Unda aks etgandir Haq-huquqimiz. Yo’limiz yoritar Misoli oftob. Nazarimda, xuddi ana shu betakror o’xshatishlari she’rga jon baxsh etadi, yosh kitobxon ko’z o’ngida Ona-tabiatning jonli, mukammal manzarasini yaratadi, tabiatning har bir sahifasi: jumladan dov-daraxt uyquga cho’mgan, hamma yoq oppoq qor bilan qoplangan, issiq uyda o’tirib o’qiyotgan kitobingdagi tasviriyoq etingni junjiktirib yuboradigan qahraton qish ham yosh kitobxon ko’z o’ngida o’zgacha qiyofada aks etadi, yashirin go’zalligini namoyon qiladi, G’afur G’ulom aytmoqchi: “biz uchun qadrdon qish”ga aylanadi. Zafar Diyorning “Birinchi qor”she’rida ana shu turfalik o’z aksini topgandek guyo: Oppoq tiniq Oppoq qor. O’ynab tushar osmondan. Qor qo’ynida o’ynoqlab Yurar yoshlar shod-xandon. D arslikning 5 -bo’limi “Vatan himoyachilari” d eb nomlanib , unda M.A’zamning “O’zbekiston posbonlari”, K.Turdiyevaning ‘Dunyoni saqlar bolalar”, H.Rahmatning “Botir askarcha”, A.Nosirovning “Istiqlolga sharaf-shon”, P.mo’minning “O’ktam avlod” she’rlari o’rin olgan. Bu she’rlarning g’oyaviy mazmuni va maqsadi bir mavzuga qaratilgan. Ya’ni, Vatanni tashqi g’ayritabiiy kuchlardan saqlash, doimo ogoh bo’lib yashash, askarlik burchi va askarlikka havasmand o’glonlar orzusi badiiy ifodalangan. Masalan, Miraziz A’zamning “O’zbekiston posbonlari” she’ri o’qigan bolani hayajonga soladi. Bir sinfdan uch bola Harbiylikka ahd qildik. Turli harbiy fanlarni 28

O’rganmoqqa shahd qildik. Yoki Habib Rahmatning “Botir askarcha” she’ri nihoyatda ta’sirli bo’lib, o’quvchi-yoshlar qalbida Vatanga sadoqatli bo’lish, xalqqa xizmat qilish tuyg’usi shakllanadi. -Dada, askar akam Qadam tashlar gurs,gurs,gurs, Vatanimga, xalqimga Sodiqman, deb bergan so’z. -Shundaymi? -Shunday! -Vatanimni, xalqimni Ko’z qoramdek saqlayman. Askar akamga o’xshab El ishonchin oqlayman. -Shundaymi? -Shunday! D arslikning 6 -bo’limi “Orzular qanotida” d eb nomlanib , Rauf Tolibning “Biz istiqlol farzandlarimiz, M.A’zamning “Kelajak bizniki”, M.Shayxzodaning “Jigarlarga tilaklarim, S.Barnoyevning “Minopra” she’rlari keltirilgan bo’lib, unda yosh bolajonlarning orzu-umidlari, istak-hohishlari, yaxshi o’qishlari, keljakda Vatanga munosib farzand bo’lib yetishishlari katta ishonch va g’urur bilan madh etilgan. Mustaqillik uchun ne-ne ajdodlarimizning qonlari to’kildi. Inchunun, mustaqil ona-Vatanimizning kelajagi bo’lmish farzandlarimiz ham bolalikdan o’zining shu aziz vatanning egalari, uning baxt-saodatini porloq kelajagini yaratuvchuilari ekanliklariga komil ishonch ruhida tarbiyalanmoqlari lozim. Zero, “Mustaqillik”, “Istiqlol” ya’ni bu so’zlarning tag zaminida nimalar yotibdi? Mustaqillik uchun ne-ne ajdodlarimizning qonlari to’kildi. Inchunun, mustaqil ona-vatanimizning kelajagi bo’lmish farzandlarimiz ham bolalikdan 29

o’zining shu aziz vatanning egalari, uning baxt-saodatini porloq kelajagini yaratuvchuilari ekanliklariga komil ishonch ruhida tarbiyalanmoqlari lozim. “O’qish kitobi”dagi o’zbek bolalar adabiyoti she’riyatning eng yaxshi namunalari hayotga endigina qadam qo’yib kelayotgan yosh avlodning pok qalbini go’zallik nuri bilan munavvar qiladi, bu beg’ubor qalblarga ezgulik urug’ini sochadi, ularni go’zal Ona-vatanimizning porloq kelajagini yaratuvchi tom ma’nodagi go’zal insonlar qilib tarbiyalashdek mas’uliyatli ishga o’zining holis hissasini qo’shadi. D arslikning 7 -bo’limi “Keldi bahor-gulbahor” d eb nomlanib , unda 8 ta she’r o’rin olgan bo’lib, barchasi bahorning kirib kelishi, Navro’zning nishonlanishi, boychechak va qaldirg’ochning bahor darakchisi ekanligi bolajonlarga she’riy shaklda yorqin ifodalangan. Bu bolalarning yil fasllarining xususiyatlari bilan tanishishda va qadimiy an’analarimizni anglab yetishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Osmon tiniq, ko’k shoxi Oq bulut kezar gohi, Gullarga ko’miladi, Qandak o’rikning shoxi. Bog’bon chiqar bog’iga, Cho’pon ketar tog’iga. Bolarilar g’uvillab Qo’nar gul yaprog’iga. Uyg’unning “Bahor” nomli bu she’rda tabiatning go’zal kelinchagi-bahor tom ma’noda jonlantiriladi, u qishning ayozida pishib-yetilib, yerga chechaklardan yashil gilam to’shab, sinchalakning shodon qo’shig’ida, boshiga gulchechaklardan chambar taqib, Ona yurtga ta’zim bajo aylab, tog’lardan sallona-sallona tushib keladi. Darhaqiqat, she’rni o’qigan kitobxon ko’z o’ngida Ona-Vatan go’zalligi, uning go’zal qizi-Bahorning betakror go’zalligiga hamroz tarzda bor ko’rki tarovati bilan, o’zini ko’z ko’z qiladi. 30

D arslikning 8 -bo’limi “Tabiatni seving va asrang” d eb nomlanib , Qambar Otaning “Ona tabiat”, H.G’ayratning “Bog’im” she’ri asosida yosh kitobxon ko’z o’ngida yosh kitobxon ko’z o’ngida tabiatning mo’jizakorligi, Ona- tabiatning jonli, mukammal manzarasini yaratadi, tabiatning har bir sahifasi betakror ekanligi ta’riflanadi. She’riyatning go’zalligi shundaki, shoir biz har kun ko’rib turgan, biz uchun odatdagi narsaga aylanib qolgan tabiat manzaralarini o’zgacha ko’z bilan ko’radi. Biz uchun shunchaki daraxt bo’lib ko’rinadigan eman bargining tovus guliday go’zal hashamdorligini kashf qiladi, kiyik yurgan so’qmoqlarning oppoq qorga burkanib yotgan qirlarida beqasamning yo’l-yo’l chiziqlariday tovlanishini idrok etadi; uning nazdida archa daraxtlari qulochini keng yoyib, bezatilgan, betizgin shamolning paxmoq sochlarini erinmasdan yashil tuproqlari bilan taratayotgan odamga aylanadi. Bo’lim yuzasidan quyidagicha dars tashkil etish mimkin. Mavzu : Qambar Otaning “Ona tabiat” she’ri Darsning maqsadi: she'r mazmuni bilan tanishtirish va tabiat haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, she'r o’qish sifatlarini takomiliashtirish., tabiatga mehrmuhabbat hissini kuchaytirish. Dars turi: yangi bilim beruvchi. Dars usuli: suhbat, tushuntirish. Dars jihozi: tabiat manzarasi tasvirlangan plakat, rasmlar, qushlarning rasmlari. Darsning borishi 1. Tashkiliy qism. o’quvchilarning uyda o’qib kelgan asarlari so’raladi. Olib kelgan kitoblari ko’rib chiqiladi. 2. Yangi mavzu: Qambar Otaning “Ona tabiat” she’ri haqida 1. Bir necha o’quvchiga ,, Ona tabiat " she'ri 4 qatordan yod ayttiriladi. Vatanimda to’rt fasl, Biri-biridan asl. 31

Qish qori qandga o’xshar, Muzi novvotga o’xshar. Bahoring ko’kati, Har bir mitti ko’chati. Tahga quvvat baxsh etar, Sog’lom qudrat naqsh etar. Quyoshda yashnab yozi, Qilar el-xalqni rozi. Kuzida quvnar tole, Olma,o’rik, shaftoli. Yuzlab turda asali, Bir-biridan mazali. Bunday yurtda mutassil, Yetilar dono nasl. Demak, Ona tabiat Bizni der har vaqt (162-bet) She'r yuzasidan suhbat uyushtiriladi: — She'r nima haqida ekan? — Tabiatning to’rt fasli o’ziga xos xususiyatga egaligini shoir tavsiflafan. — Tabiat ning bunday saxiyligi nima uchun ekan? — Tabiat va inson o’zaro bog’liq. Inson tabiat qo’ynida shod yashshi uchun uning ne’matlaridan bahraman bo’lishi lozim. — Tabiat o’z mo’jizasini bizning yurtimizga qanday in’om etar ekan? — Bizning o’lkamiz quyoshli bo’lgani uchun tabiat o’z mevalarini juda mazali, totli holatda insonlarga ulashadi. — Nima uchun biz tabiatni onaga qiyoslar ekanmiz? — Tabiat onamiz kabi g’amxo’r bo’lgani uchun biz uni Ona Tabiat deb ataymiz. She'rda shoir ,,dalalarni aylanaman, chigirtkalar qo’shig’ini eshitaman, bulbullarni shod qilsam, o’t bilan suhbatlashsam, mushukni sut bilan mehmon 32

qilsam, xayron bo’lmang. Ular mening do’stlarim. Ular bilan ko’nglim xush. Tabiat mening uyimdir", — deb aytyapti. (o'quvchining javobi) — ,,Mening tomirimga tutash o’t ildizi, tunlari oy va yulduzlari daftarimni yoritadi. Ona yer zaharlansa, ko’ksim og’riydi. Sen uni asra, mangu qolsin, o’lmasin", deyapti. (2-o'quvchining javobi) — Hurmatli, o’quvchilar! Demak, biz tanishgan she'rimizda tabiat kuylangan ekan. Tabiat bizning ikkinchi onamiz. Chunki biz onamiz va tabiat quchog’ida yashaymiz. Shuning uchun ham biz uni ,,Ona tabiat" deb ataymiz. Biz uning bag’ridagi o’simliklarni, qushlarni, hayvonlarni, dengizu ko’llarni va boshqa boyliklarni asrashimiz, e'zozlashimiz kerak. Tabiat insonga birgina toza suv, havo, oziqovqat, kiyimkechakkina emas, sog’lik, a'lo kayfiyat ham beradi. Bolalar tabiatimizni qushlarsiz tasawur qila olmaymiz. Ular tabiatning nodir va g’alati jonivorlaridan biridir. Qushlar zararkunanda hasharotlarni yeb, kishilarga foyda keltiradi va estetik zavq baxsh etadi. Siz ularning sayrashidan olamolam zavq olasiz. Masalan, bulbul, sa'va va boshq. (Shu o’rinda qushlarning rasmi ko’rsatiladi va ,,Bahor valsi" kuyi eshittiriladi). — Hasharotlardan kapalak va ninachilar tabiatimizning jonli bezagidir. Kapalaklar chiroyi bilan o’ziga maftun etadi. Gullar chamani uzra qanot qoqib, hayot qo’shig’ini kuylashadi. Lekin hozirgi kunda ularning turlari kamayib ketgan. Buni hamisha yodda tuting. Ularni asrang, ermakka kapalak tutmang. (Rasm ko’rsatiladi) Bizning hayotimizda o’simliklar ham katta o’rin tutadi. Ayniqsa, yalpiz, qoqio’t, otquloq kabi ko’katlarning inson salomatligini tiklashda o’rni kattadir. — Bolalar bizning hayotimizda yana bir muhim narsa obihayotdir. Biz suvsiz hayotimizni tasawur qila olmaymiz. Mana shu suv ham tabiat qo’ynidan inju bo’lib oqadi. Suvni ham asrashimiz kerak. Buning uchun daryolarni, ko’llarni, irmoqlarni saqlamog’imiz darkor. Turmushda, kundalik hayotimizda suvlarni tejab ishlating! Xulosa qilib aytganda, tabiatimizning bundan ham chiroyli, obod bo’lishi siz bilan bizning qo’limizda ekan. 33

O’quvchilarg a tabiat haqida yod olgan she'rlaridan, topishmoq va maqollardan ayttiriladi: Dengizu daryoda yashar, Asosan ko’klarda kezar. Zeriksa bormi, osmondan Zamin uzra qaytib tushar. (Suv) Ikki yaproq bir tanda, Kezar gulzor chamanda. (Kapalak) Shu o’rinda shoirlarning tabiat haqidagi har xil kitoblari ko’rgazmasini uyushtirish ham mumkin. Uyga vazifa qilib gullar haqida she'rlardan yod olib kelish beriladi. Keyingi darsda ,,Gullar aytishuvi" uyushtiriladi. Dars yakunlanadi. Yosh kitobxon ko’z o’ngida Ona-tabiatning jonli, mukammal manzarasi yaratiladi. D arslikning 9 -bo’limi “Go’zal fazilat-inson husni” d eb nomlanib , unda Safo Ochilning “Ota-ona duosi”, Shuhratning “ Qalamning o’kinchi”, E.Vohidovning “Kamtarlik haqida”, T.Yo’ldoshning “Hunarni sev” nomli 5 ta she’rlari jamlangan. Bolalar uchun yaratilgan she’riy asarlarda tabiat manzaralari, hayvonotu nabobat tasvirlaridan tashqari odob-axloqqa oid she’rlar ham keng o’rin egallaydi. Masalan. Tolib Yo’ldoshning “Salom” she’ri bolalarni odob-axloqqa undovchi asosiy vositalardan biri bo’lib, uning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. Salom bilan boshlanar, Bilsang odob va axloq. Salom bilan begona Bo’lar tezda do’s-inoq. Salom chiqqan og’izdan Chiqmas sira yomon so’z. 34

Salom-assalom mini-mini So’zlar ichra yagona. Salom har bir bolaning Odobidan nishona. Odob-axloqqa doir she’rlardan bolalar adabiyotida kengroq foydalaniladi. Bolalarga bag’ishlab bitilgan asarlar orasida tarbiyaviy ahamiyati yaqqol sezilib turadigan asarlarning ham o’ziga xos o’rni, vazifasi bor. Ins о nning go’z а lligi uning m а `n а viy о l а mid а , ya`ni ins о n xulqid а muj а ss а ml а ng а n о d о b v а h а yo va kamtarlikdadir. E.Vohidovning “Kamtarlik haqida”gi she’ri insonni buyuklikka yetaklovchi, el o’rtasida hurmat-izzatga sazovor bo’lishida muhim hisoblangan insonnig ziynati ekanligi yosh qalbga uqtiriladi: Garchi shuncha mag’rur tursa ham, Piyolaga egilar choynak. Shunday ekan mag’rurlik nechun, Kibr-u havo nimaga kerak? Kamtarin bo’l, hatto bir qadam O/tma g’uru ostonasidan. Piyolani inson shuning-chun O’par doim peshonasidan. Shoir she’r orqali choynak va piyolaning munosabatini insonlar o’rtasidagi munosabatga qiyoslab, xulosa chiqarishga undaydi. Mag’rur kishi ko’p pand yeyishi, yo’qotishlarga duchor bo’lishi mumkinligi ta’kidlanadi. Bolalar shoiri kichkintoylar hayot tarzini, ichki dunyosini, fe’l-atvorini, ruhiy kechinmalarini, fikrlash darajasi va ko’lamini, eng asosiysi, uning shirin chuchuk tilini yaxshi bilishi asosiy mezondir. Odob-axloqning sara sifatlaridan biri sabr-qanoatli bo’lish, nafsga erk bermaslik, ochko’lik illatidan yiroq bo’lish kabilar nisonning go’zal fazilatlaridan biri ekanligi shoirlarimiz she’rlarida tasviriy vositalar asosida badiiy ifodalangan. Anvar Obidjonning qalamiga mansub “Vatan” she’rida vayronada yashaydigan 35

boyqish ham xuddi bulbul kabi o’z hayotidan mamnun, vayronasi bilan shod. Negaki vayrona bo’lsa ham o’z uyi bor: -Senga bitta savol bor, Menga quloq sol, hoy, qush, Vayronada yashaysan, Noming esa naq Boyqush. Aytchi-nahot sen boysan? Asl boylik neligin Tushunmaysan, chamasi, Bu vayrona bo’lsa ham, O’zimniki, hammasi, Shuning uchun boyman. She’rda ikki ma’no falsafiy ifodalangan. Birinchisi, Vatan tushunchasini chuqur va mantiqan anglash bo’lsa, ikkinchisi ochko’lik, nafsga erk bermaslikdir. Yaxshi, koshonada yashashni istab, o’zgalar mulkiga ko’z olaytirmaslik, hasadgo’ylikdan yiroq bo’lish, boylik orttirish uchun turli yo’llarga kirib ketmaslik tushunchalari aks ettirilgan. Dunyoda eng yomon odat bu ochko’zlikdir. Nafsni tiyish. Ochko’z bo’lmaslik boylik hisoblanadi. Kimki nafsni tiyib, yon-atrofga quloq solib yashasa faqat yutadi, el-yurt o’rtasida obro’-e’tibori oshib boraveradi. Masalan, o’tmishda bir kampirning bir chiroyli tovug’I bor ekan. Bu tovuq har ikki kunda bir marta tuxum qo’yar ekan. Kampir ikki kunda bir marta tuxum olishga qanoat qilmabdi. Bir kuni u o’ziga o’zi: -Tovug’im o’lgurning ichi to’la tuxum, qornida tuxum xazinasi bo’lsa ham, ikki kunda bitta tuxum berib meni aldab yuribdi. Undan ko’ra qornidagi hamma tuxumini chiqarib ola qolay, deb o’ylabdi. Darhol tovuqni so’yibdi. Lekin, uning qornidan bir dona ham tuxum chiqmabdi, boz ustiga nodon kampir tovug’idan ham ayrilib qolibdi. … Mana sizga ochko’zlikning oqibati! Agar kampir sabr-sadoqatli bo’lganida, ochko’z bo’lmaganida, ertani o’ylab ish ko’rganida, o’z nasibasini o’zi qiymagan, 36

tovuqni o’ldirmagan bo’lar edi. Anvar Obidjon o’zining bir qator she’rlarida kampir kabi o’chko’z bo’lmaslikka chinakamiga da’vat qilganini ko’ramiz. Bolalar shoiri kichkintoylar hayot tarzini, ichki dunyosini, fe’l-atvorini, ruhiy kechinmalarini, fikrlash darajasi va ko’lamini, eng asosiysi, uning shirin chuchuk tilini yaxshi bilishi asosiy mezondir. Kishi yaxshi ins о n bo’lib y е ti sh ishi uchun yaxshil а r bil а n suhb а td о sh bo’lib, yaxshil а rni qidir а dig а n, ul а rg а erg а sh а dig а n bo’lishi l о zim. А g а r kishi yaxshil а r bil а n h а mfikr, h а mq а d а m bo’lm а s а , und а y о d а md а n yaxshilik kutib bo’lm а ydi. Kishi shirinso’z, mul о yim bo’lishi, а tr о fid а gi kishil а rni qo’p о l, q а ttiq so’z bil а n b е zdirm а sligi l о zim. Ins о nning go’z а lligi uning m а `n а viy о l а mid а , ya`ni ins о n xulqid а muj а ss а ml а ng а n о d о b v а h а yo d а dir: D arslikning 10 -bo’limi “9-may Xotira va qadrlash kuni” d eb nomlanib , unda M.Yusufning “Yurtim, ado bo’lmas armonlaring bor” she’ri o’rin olgan. Istiqlol davrida yurtimizda qanchalar yo’l-u ko’priklar solingani yanglig’, necha aziz-u avliyolarning yotar makonlari obod etilib, yana qanchalar muhtasham, muazzam binolar tiklangani, misol adabiyotimizda ham, she’riyatimizda ham bu yillar nurli izlar qoldirdi. M.Yusuf she’rlarida buyuklar, mutafakkirlar, vatan uchun jon bergan mard, jasur yigitlarning shonli yo’li yosh qalblarga ezgulik urug’ini sochadi, ularda faxr tuyg’usini o’stiradi: Yurtim, ado bo’lmas armonlaring bor, Toshlarni yig’latgan dostonlaring bor. O’tmishingni o’ylab og’ribdi jonim, Ko’ksing to’la shahid o’g’lonlaring bor. Yurtim, ko’nglingdek keng osmonlaring bor, Yulduzni yig’latgan dostonlaring bor. Osmonlaringdan ham diydoringga zor, Jayrondek termulgan Cho’lponlaring bor. Qo’ling qadog’iga bosay yuzimni, Onamsan-ku, og’ir olma so’zimni. Qayinbarglar yopib qaro ko’zini, 37

Olislarda qolgan Usmonlaring bor. Qurboning bo’layin, ey onajonim, Sening faryodlarin – mening fig’onim. O’tmishingni o’ylab, o’rtanar jonim, Aytsam ado bo’lmas armonlaring bor (202-bet). Ustozlar izidan ular bilan yonma-yon Muhammad Yusuf ham ta’bir joiz bo’lsa agar o’z she’rlari bilan nurli ko’priklar solib, yorug’ yo’llar ochdi. U o’z diyorini o’zgacha bir zavq-u shavq bilan kuyladi. D arslikning 11 -bo’limi “Yoz fasli – soz fasl” d eb nomlanib , unda O.Rasulning “Yoz”, H.Yoqubovning “Inson insonga o’rtoq”, I.Muslimning “Quvnoq o’tsin ta’tilimiz” she’rlari o’rin olgan. O.Rasulning “Yoz” she’rida yoz faslining darakchisi laylakning uchib kelishi, faslning o’zgacha tarovati rang- barang buyoqlarda tasvirlanadi. Yoz keldi-yu, yoz keldi, Ko’lga o’rdak, g’oz keldi, To’kinchilik soz keldi. Quyosh bobom-sahiy qo’l, Rang-bisoti juda mo’l, Ko’zlagani -to’g’ri yo’l. Shuningdek, bolalarning sevimli shoiri Ilyos Muslim maktabda tinim bilmay kecha-yu kunduz bilim egallashga harakat qilib a’lo va yaxshi baholarda o’qib, toliqqan bolajonlarimizning yozgi ta’tilno orziqib kutayotganliklarini, ta’tilda miriqib dam olishlarini badiiy umumlashmalarda yorqin ifodalaydi: Ko’m-ko’k baxmal tog’lardan oshib, O’quvchilar o’ynab kulingiz! O’lkamizda go’zal yoz chog’i, Sizni kutar lola-gulingiz. Bel baravar barra o’tlarni Kurt-kurt yeydi qo’y-qo’zichoqlar. -Biz ham shodmiz siz kabi,- deya, 38

Qirga kishnar toy-qulunchoqlar. Ta’tilga chiqqan bolajonlarimiz dam olish bilan birga uy yumushlariga ham qarashishlari lozimligi, qo’y-qo’zichoqlarni dala-qirda aylantirib shodon kunlarini o’tkazishlari tasvirlangan. Umuman olganda, 3- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar lar 11 bo’limda mavzuga mos holda tanlangan bo’lib, she’rlar boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatiga mos, sodda, ravon, badiiy pishiq, mazmun- mohiyati keng. Har bir bo’lim o’quvchilarning ta’lim-tarbiyasida katta ahamiyatga ega. O’zbek bolalar adabiyoti she’riyatining eng sara namunalari shu ma’noda yosh avlod qalbida istiqlol tuyg’ularining chechak ochishida, haqiqiy, tom ma’nodagi ona-Vatan-kindik qoni to’kilgan muqaddas zaminga mehr-muhabbat, ona-Zaminni, uning betakror tabiati-qir adirlarini, tog’u-o’rmonlarini, bog’- rog’larini, daryoyu ko’llarini avaylab asrashga, kun sayin ko’z o’ngimizda qurib, yo’qolib borayotgan yakkash, yagona dengizi-Orolni saqlab qolish uchun kurashish tuyg’ularini shakllantirishga, “O’zbekiston” deb atalmish ana shu muqaddas Vatanga, uning nomini olamga taratgan buyuk farzandlari-mutafakkir olimu shoirlari, Mustaqil O’zbekiston yagonaligi uchun kurashgan sohibqiron tojdorlari sha’niga munosib farzand bo’lish ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi Zero, she’riyat-Ona qadar beg’ubor go’zallik, Ona qadar mehribon va talabchan murabbiydir. Sevimli shoirimiz Abdulla Oripovning dil qa’ridan otilib chiqqan “Onajonim, she’riyat” degan nidosi shu bois ham she’riyatda oshno qalblarga go’zallikni his qiladi, go’zallikdan zavq oladi, bunday qalbning o’zi ham go’zal bo’ladi. Ana shu ma’noda “O’qish kitobi”dagi o’zbek bolalar adabiyoti she’riyatning eng yaxshi namunalari hayotga endigina qadam qo’yib kelayotgan yosh avlodning pok qalbini go’zallik nuri bilan munavvar qiladi, bu beg’ubor qalblarga ezgulik urug’ini sochadi, ularni go’zal Ona-vatanimizning porloq kelajagini yaratuvchi tom ma’nodagi go’zal insonlar qilib tarbiyalashdek mas’uliyatli ishga o’zining holis hissasini qo’shadi. 39

II BOB. 3- va 4- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar larning badiiy tasviriy ifodaviyligi va leksik-semantik tahlili 1-fasl. 3- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar lar da qo’llanilgan badiiy tasviriy vositalar va poetik figuralar San’at va adabiyotda obraz deyilganda inson nazarda tutilar ekan, demak u ijodkorning maqsad, muddaosini ifoda etuvchi kishi tasviri bo‘ladi. V. Belinskiy san’at va adabiyotda obraz deyilganda inson e’tiborga olinishini ta’kidlar ekan, «Tabiat san’atning timsolidir, lekin u ndagi eng oliy predmet esa albatta inson hisoblanmog‘i kerak», deydi. Chunki inson san’at va adabiyotning asosiy ta’sir vositasi ekanligi haqiqatdir. Jumladan, asosiy qahramonlari hayvonlar bo‘lgan masallarda ham odamlarning harakat - holatlari ramz (simiol)lantiriladi. Shuningdek, badiiy obraz deyilganda inson bilan birgalik d a ijodkor qo‘llagan ifodalar, ko‘chma ma’no beruvchi so‘z, iboralar ham tushuniladi. Badiiy obraz terminini asarda qo‘llangan badiiy vositalar (o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘a kabi)ga nisbatan ham ishlatish mumkin. Shuningdek, muayyan davrga xos manzaralarni qabariq, ta’sir chan holda gavdalantirishga nisbatan ham «bu asarda davrning o‘ziga xos obrazi gavdalantirilgan» deyish ham mumkin. Badiiy asarlarda antonim, sinonimlardan tashqari, ko‘chimlardan ham foydalaniladi. Ko‘chim so‘z yoki so‘z birikmasining o‘z ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llanishidir. Ko‘chim trop deb ham yuritiladi. Ko‘chimlar ham nutq ta’sirchanligini kuchaytirishga xizmat qiladi. Ko‘chimlar bir necha turlarga bo‘linadi: metafora (istiora), metoni miya, sinekdoxa, allegoriya (majoz) va boshqalar. 3- sinf “ O‘ qish kitobi”dagi she’riy asar lar da badiiy tasviriy vositalar va poetik figuralar qo’llanganki, har biri alohida tahlil talab etadi. Biz BMIda ba’zi she’riy asar lar da qo’llanilgan badiiy tasviriy vositalar va poetik figuralar tahliliga to’xtaldik. 40

Safo Ochil she’rlari ramziy ifodalar orqali o’zining falsafiy fikrlarini bolalar tilidan jonlantirishga harakat qiladi. Bu o’rinda “Kungaboqar” she’ri diqqatga loyiq. Kungaboqar muloyimdir Uyati bor. O’ziga xos, qiziq, ajib, Odati bor- Tunda yerga, kunduz esa Kunga boqar. Shu boisdan yeru-kunga Birday yoqar. Qorni to’ygach, “yig’ib olar” U esini Quyoshga ham ko’rsatadi Yelkasini … . Bu she’rda o’zbek xalq og’zaki ijodiga xos botiniy parallelism uslubi gavdalanadi. Kungaboqarning o’ziga xos xususiyatlari, o’sish, “yashash” tarsi yashirin tarzda insonga qiyoslanadi. Darhaqiqat, ayrim laganbardor odamlarning rahbaru-amaldorlarga yaltoqlanishi, ularning og’ziga qarab turishi va ularga egilib- bukilib turish manzaralari barchaga ma’lum. Qolaversa, hayotda ba’zi bir kishilar borki, ular ishi bitgach yaxshilikni tez unutadilar, ezgulik qilgan insonga hatto “yelkasini ko’rsatadi”lar. Parallelizm ikki yoki undan ortiq narsa-hodisani yonma-yon qo‘yish orqali mazmunni yorqinlashtirish uslubi sanaladi. Unda narsa-hodisalar bir-biri bilan muqoyasa qilinadi yoki zidlashtiriladi. Ushbu yo‘l bilan fikr aniqlashtiriladi, uning ta’sirchanligi kuchaytiriladi. Parallelizm yunoncha so‘z bo‘lib, «yonma - yon boruvchi» degan ma’noni bildiradi. Parallelizmlar mazmunan teng yoki bir-biriga yaqin hodisalarning qiyoslanishi, o‘xshatilishi, qarama - qarshi qo‘yilishi, talaffuzda bir xil ohangdorlikqa asoslangan bo‘lishi (intonatsion parallelizmlar) va boshqa ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Radiflar ham parallelizmning o‘ziga xos ko‘rinishi 41

sifatida namoyon bo‘lishi mumkin, Albatta, bunda misralarda fikr mazmuni o‘xshash yoki bir-biriga yaqin hodisalarni ifoda qilish lozim. A.Obidjonning “So’nggi axborot” she’rida kuz faslida g’arq pishadigan bog’ va poliz mahsulotlarini jonlantirib inson kabi harakatga keltiradi. Uzilgan uzumning tezda ezilib qolishi, daraxt shoxidan uzilib tushgan olma bir joyda turishi, oshqovoqning lo’ndaligi qorindor kishilarning ko’rinishiga o’xshashi kurashda lat yegan kishining holati baqlajon ko’rinishida tasvirlanishi jonlantirish va o’xshatish usulining mohirona qo’llanganligini guvohi bo’lamiz. Uzum boshi aylanib Bo’p qoldi kasal. Shoxdan yiqilib olma Yotibdi o’sal. Shamollatdi qornini Oshqovoq polvon Pachoq qildi burnini, Mulla baqlajon. Jonlantirish ham badiiy asarlarda keng qo‘llanadigan badiiy tasvir vositalari sirasiga kiradi. Jonlantirish kishilarga xos xususiyatlarni jonsiz va mavxum narsa - hodisalarga kuchirishdir. Masalan, xo‘mraygan bulutlar deyiladi. Bunda kishilarga xos xo‘mrayish jonsiz bulutga kuchirilgan bo‘ladi. Asarlarda tog‘-tosh, shamol, daraxt, mevalar xuddi odamlarga o‘xshatib gapirtiriladi. Poetik figuralarning kuchaytiruvchi tasvir usuli ahafora M.A’zamning “Vatan” she’rida tasvir ob’ektini ta’kidlab ko’rsatadi. Vatan bizning uyimiz, Vatan bizning ko’chamiz. Vatan bizning tog’imiz Olma, anor bog’imiz. Shoir “Vatan”, “bizning” so’zlari orqali kitobxonlar diqqatini qayta-qayta tortadi ( badiiy ta’kid sifatida) va har safar go’zal diyorimiz xislatlarinining u yoki 42

bu qirrasini badiiy kashf etadi, ohangning o’ta jo’shqinligiga erishadi. Shuningdek, she’rda sintaktik parallelizm ham o’rinli qo’llangan. Badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri uning o‘ziga xos qurilishidir. U oddiy so‘zlashuvdagi nutqdan gap tuzilishiga ko‘ra jiddiy farq qiladi. Badiiy asar tili ba’zi o‘rinlarda, hatto, grammatika qoidalariga ham mos kelmaydi. Ilmiy asarlar tilida esa grammatika qoidalariga to‘la rioy qilingan bo‘ladi. Badiiy asar tilida fikrning ta’sirchan bo‘lishi asosiy maqsad qilib qo‘yilsa, ilmiy asarlarda fikrning mantiqan ishonchli bo‘lishiga e’tibor qaratiladi. She’riy, nasriy asarlarda fikrning hissiy ta’sirchan bo‘lishiga erishish uchun gap qurilishining intonatsiya, parallelizm, takror, anafora, inversiya, antiteza, ritorik murojaat, ritorik so‘roq kabi ifoda usullari qo‘llaniladi. Badiiy asarlarda tasvir vositalari ayrim holda ham, bir nechasi birgalikda, o‘zaro botiq holda ham ishlatiladi. Masalan, ayrim she’rlarning bir bandida o‘xshatish ham, sifatlash ham, mubolag‘a, jonlantirish ham qo‘llangan bo‘ladi. Ular ta’sirchan obraz va manzara yaratish bilan birgalikda, ijodkorning voqelikka munosabatini ham bildirib turadi. Yil fasllari tasviriga bag’ishlangan she’rlaridagi o’ziga hos ohorli tashbehlar kitobxon ko’z o’ngida Ona tabiat tarovatini o’zgacha ranglarda namoyon qiladi. Shu nuqtai nazardan Zafar Diyorning “Birinchi qor” dagi rangin chizgilar qish faslining turfa holatlarini yaratishi bilan xarakterlidir. Oppoq tiniq Oppoq qor. O’ynab tushar osmondan. Qor qo’ynida o’ynoqlab Yurar yoshlar shod-xandon. Mohir qo’lli Tabiat O’z hunarin ko’rgazar… Marhabo – Deb bizlarga 43

Sepayotir zar va zar. Issiq-issiq Kiyinib Qor qo’ynida o’ynaymiz…(87-bet) Shoir yosh kitobxonga tabiatni mohir qo’lli hunarmandga o’xshatyapti. Hunarmand o’zining bejirim mahsulaotini xalqqa ulashgani kabi, mohir usta Tabiat ham oppoq zarrin qor parchalarini elga ulashyapti. Uning bag’ri kengligidan barcha shodon. Shoir she’rda badiiy tasvir vositalarini shunday o’rinli qo’llaganki, jonlantirish usuli orqali oppoq qor obrazini mohirona yaratgan. “Oppoq qor, O’ynab tushar osmondan”, “O’z hunarin ko’rgazar…”, “Sepayotir zar va zar”. Bunda qor raqqosa singari o’ynashi, hunarmand kabi o’zi yaratgan zarbop liboslarini yoshu keksaga ulashayarti. Jonlantirishning tashhis usuli orqali tabiat va qorni insoniylashtirayapti. She’rda poetik shakl jihatidan qati’ (ya’ni arabcha she’riy nutqni kecish usuli) usuli qo’llangan. Umuman olganda, darslikda keltirilgan she’rlarda badiiy tasvir vositalari va poetik figuralar juda o’rinli qollangan. 44

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-sessiyasida so‘zlagan nutqi. 1997, 29-avgust. 3. Umumiy o’rtа tа`limning dаvlаt tа`lim stаndаrti vа o’quv dаsturi. B о shl а ng’ich t а `lim. -T.: Sh а rq. 1999 . 4.G‘ulomov A. Ona tili o‘qitish prinsiplari va metodlari. –T.: O‘qituvchi, 1992. 5.Qosimova K., Matchonov S., G`ulomova X., Yo`ldosh е va Sh., Sariy е v Sh., Ona tili o`qitish m е todikasi, T., 2009. 6.Boshlang`ich sinflar O`qish kitobi, 2010 7.Boshlang`ich sinflar O`qish kitobiga yozilgan m е todik qo`llanmalar. 8. Umarova M.Hamroqulov H.Tojiboyeva R. Oqish kitobi. –T.: O’zbekiston, 2012. 9. Mirz ае v I. D а rs t а hlili. -T.: O’qituvchi, 1990. 10. Q о sim о v а K. B о shl а ng’ich sinfl а rd а о n а tili o’qitish m е t о dik а si. -T.: O’qituvchi,1985. 11. Yusup о v M. O’qish v а yozuv d а rsl а ri s а m а r а d о rligini о shirish. -T.: O’qituvchi. 1992 . 12. B о shl а ng’ich t а `lim d а sturi. -T.: Sh а rq, 1999. 13. Umir о v а M. 3-sinfd а o’qish d а rsl а ri. -T.: Ij о d dunyosi, 2004. 14. О chil о v M. О chil о v а N. O’qituvchi- q а lb m е `m о ri. -T.: O’qituvchi, 2003. 15.G’ а ff о r о v а T.v а b о shq а l а r. P е d а g о gik t ех n о l о giyal а r. Q а rshi. N а s а f, 2003. 16.M а qul о v а B. А d а shb ое v B. Kit о bim – о ft о bim. -T.: O’qituvchi, 1996. 17 Umarov H. Badiiy ijod asoslari. -T.: 2000. Elеktrоn tа’lim rеsurslаri 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz 5. tdpu-INTRANET. Ped 45

6. www. nu t q. intal. Uz 46

O'xshashlar

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

4-Sinfda geometriya elementlarini o’qitish usullari

Chet tilida sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o’tkazish metodikasi

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari

Boshlang'ich sinf o'quvchilarida aqliy tarbiyani shakllantirish yo'llari BMI