Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi Delphinium semebarbatum o‘simligining kimyoviy tarkibini o‘rganish - Kimyo - Diplom ishlar

Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi Delphinium semebarbatum o‘simligining kimyoviy tarkibini o‘rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

483 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi Delphinium semebarbatum o‘simligining kimyoviy tarkibini o‘rganish

Mundarija KIRISH ……………………………………….....................……………… . …. 3 I.BOB. ADABIYOTLAR SHARXI …………………………………… … … 7 1.1. Delphinium semebarbatum o‘simligini o‘rganish usullari…………..…..7 1. 2. O‘simliklardan alkaloidlar ajratib olish usuli ............. ..................... .. .....12 1.3. Erkin asos holatda alkaloidlarni ekstraksiya qilish … ………… ......... .....13 1.4. Ekstraksion summa tarkibidan alkaloidlar summasini kislota - asosli ajratish usuli.................. .................................................................... .............. 14 1.5. Diterpen alkaloid tutuvchi o‘simliklarni kimyoviy tarkibini o‘rganish...15 1.6. Alkaloidlarning strukturasini o‘rganishning umumiy metodlari…….....23 II-bob . TAJRIBA QISM ........................................................................ ......30 2.1. Xromatografiya....................................................................................... .....30 2.2. Delkolin alkaloidining ajratib olish jarayoni……………… ....................32 2 .3. 16-demetoksilikoktonin alkaloidniy ajratib olish jarayoni ......................34 2 .4. l,7,8 – triatsetat-16-demetoksilikoktonin molekulasini sintezlash va ajratib olish ......................................................................................................35 2 . 5 . 7 , 8 diatsetatdelkolin molekulasini sintezlash va ajratib olish………….36 III-bob. OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN MUHOKAMASI ...........................................................................................37 3.1. Qashqadaryo viloyatidan terilgan Delphinium sem i barbatum o‘simligi alkaloidlari………………………………………………………………. ....37 3.2. Delphinium sem i barbatum o‘simliginnng barg va poyalaridagi alkaloidlarini o‘rganish… .... ………………………………………… .........38 3 . 3. Delphinium sem i barbatum o‘simligini gullash va oxirgi vegetatsiya davridagi alkaloidlarni ajratib olish…………………………… .................39 3 .4. Yangi alkaloidlarning tuzilishini o‘rganish…………………….. ..........41 XULOSALAR ................................................................................ ........45 ADABIYOTLAR .......................................................................... .........46 2

Kirish Mamlakatimizda 1997 yil 23 avgustda qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da zamon talablariga, bozor iktisodiyoti extiyojlariga, ta’lim sohasidagi xalqaro meyorlar va andozalar talablariga javob bera oladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasi qо‘yilgan. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov о‘zining “ Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” nomli asarida, "Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoxlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bо‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq", deb ta’kidlaydi[1]. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning "Jahon moliyaviy iktisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari" asarida, inqirozga qarshi choralardan biri - bu" korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologii qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish", deb ta’kidlanadi. Yangi, raqobatbardosh texnologiyalarni qо‘llash masalasi bevosita fan va ta’lim-tarbiya soxasiga ham tegishlidir[2]. Asrimiz kishisi ko‘pincha kundalik tashvishlari, insonning aql chegarasini qiynaydigan jumboqlar ustida bosh qotirar ekan, har kuni duch keladigan va shohidi bo‘ladigan narsa hodisalarga befarq bo‘lib kelmoqda. Agar biz tevarak atrofimizga ozgina diqqat e’tibor bilan boqsak, bizni qo‘rshab olgan har bir narsada ming bir xislat va uning yaratilishida ming bir xosiyat ko‘ramiz. Tabiiy birikmalar kimyosi organik kimyoni ajralmas qismi bo‘lib, o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlardan olingan birikmalarni tuzilishi, xossalari, kimyoviy sintezi, organizmlarda hosil bo‘lish yo‘llari, fiziologik faolligi hamda faollikni tuzilishga bog‘liqligi shart — sharoitlarini o‘rganadi. Tirik tabiat obyektlarini molekulyar darajada o‘rganish nafaqat hayotiy 3

jarayonlarni sodir bo‘lishini tushunishda, balki ularni inson tomonidan kundalik ehtiyojidan foydalanish imkoniyatlarini ochib beradi. O‘simliklar insoy hayoti va faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar. Inson tomonidan o‘rganiladigan va foydalanadigan tabiiy birikmalarning asosiy manbai bo‘lib o‘simliklar hisoblanadi. O‘simliklar tarkibidagi fiziologik faol birikmalarni tuzilishi va xususiyatlariga ko‘ra bir necha sinfga bo‘lib o‘rganiladi. Fiziologik faol birikmalar orasida alkaloiddar muhim o‘rin tutadilar. Alkaloidlarning o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanliklari ularni tuzilishidagi turli — tumanlilik va yuqori fiziologik faolligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bitiruv malakaviy ish mavzuning dolzarbligi. R anuncula s eae oilasiga kiruvchi o‘simliklarni kimyoviy tadqiq etish XX - asrning 60 -yillarida boshlangan. Shu vaqt mobaynida bu oilaning Markaziy Osiyoda keng tarqalgan uch turi Delphinium barbatum Bge , Delphinium longipedunculatum L , Delphinium semibarbatum Bie o‘rganib kelinmoqda. Bu o‘simliklardan 40 dan ziyod turli alkaloidlar ajratib olingan va ularning kimyoviy, farmakologik xossalari chuqur tadqiq etilgan. Bu o‘simliklardan ajratib olingan delsemin keng ta’sir doirali fiziologik faol asos bo‘lib, spazmolitik, ko‘rarega o‘xshash, aritmiyaga qarshi, qon qo‘yuqlashuviga qarshi, tinchlantiruvchi, shamollashga qarshi, delkarolin, delkozin, delsolin esa gipotenziv xossalarni namoyon qiladilar. D el semin tibbiy — biologik tekshirishlar uchun bioreaktiv sifatida «Latoksan» firmasi katalogiga kiritilgandir. Bu o‘simliklar orasida birinchi bo‘lib o‘rganilgan Delphinium semebarbatum alohida ahamiyatga egadir. Bu o‘simlikning asosiy alkaloidi bo‘lmish delsemin o‘zining ajoyib va betakror tuzilishi bilan mutaxassislarni e’tiborini jalb qilib kelmoqda. Shu bilan bir qatorda o‘simlik O‘zbekiston xududida keng tarqalgandir. Deyarli 40 yildan beri olib borilayotgan izlanishlar natijasida O‘zbekistonlik olimlar Delphinium semebarbatum 4

alkaloidlarini kimyosini o‘rganish bo‘yicha yetakchi mavqega ega bo‘ldilar. So‘nggi yillarda xorijlik olimlar ham Delphinium alkaloidlarini o‘rganish uchun ma’lum bir qiziqish uyg‘otmoqdalar. Delphinium biternatum Huth. dan antranoillikoktonin, 14-benzoilbrounin, 14-benzo-iddelkozin, 14- degidrobrouniin, 14-degidrodelkozin, Delphinium confusumdan 14- а tsetil - brounin, 14- atsetilviressenin, 14-atsetilkarakolin, 14-atsetilnudikaulin, viressenin, nevadenzin alkaloidini ajratib olinganligi , diterpenoid halqasi tutgan alkaloidlarini biogenezi va farmakologiyasiga oid ishlar buning yorqin dalilidir. Bu esa uz navbatida O‘zbekistonda olib borilayotgan izlanishlarni davom ettirish ma’suliyatini yuklaydi. Bitiruv malakaviy ish mavzuning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi Delphinium semebarbatum o‘simligi tarkibidan alkaloidlarni ajratib olish, yangi alkaloidlarni tuzilishini tasdiqlash va ma’lumlarini qiyoslab, o‘xshashligini aniqlash hamda biogenezi va biologik faolligini o‘rganish dan iboratdir . Bitiruv malakaviy ish mavzuning yangiliklari. Bitiruv malakaviy ishinig amaliy ahamiyatini va alkaloidlar kimyosiga ko‘pgina yangiliklarini qo‘yida keltirilgan ilmiy izlanish natijalari asosida chiqarilgan xulosalar asosida aniqlash mumkin: Delphinium semebarbatum o‘simligini kimyoviy tarkibini o‘rganish natijasida 2 ta alkaloid ajratildi; Delphinium semebarbatumdan ajratilgan alkaloidlarning 2 - tasining tuzilishi fizik — kimyoviy tavsiflar va bevosita kimyoviy o‘tish asosida yangi ekanligi aniqlandi; Delphinium semebarbatum o‘simligidan 2 ta alkaloid birinchi marotaba ajratib olindi; yangi ajratib olingan delkolin va 16 - demetoksilikoktonin alkaloidlarni kimyoviy o‘zgarishlar asosida tuzilishi tasdiqlandi . 5

Bitiruv malakaviy ish mavzuning ahamiyati. Farmakologik tadqiqotlar natijasida delkolin va 16 - demetoksilikoktonin og‘rik qoldiruvchi (analgetik) xususiyatlariga egadirlar. Bitiruv malakaviy ishning hajmi va tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish an’anaga ko‘ra kirish, ilmiy adabiyotlar tahlili (1—bob), tajribaviy qismi ( 2 — bob), olingan natijalarning umumlashtirilgan muhokamasi ( 3 —bob), xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ish ko‘lyozmasi 48 bet kompyuter yozuvida bayon etilgan bo‘lib, 4 ta jadvalni o‘z ichiga oladi. Foydalanilgan adabiyotlar ruyxatida 2 5 ta adabiyot keltirilgan. 6

I-bob . ADABIYOTLAR SHARXI 1.1. Delphinium semebarbatumni o‘rganilishiga oid adabiy ma’lumotlar O‘simliklardan ajratib olingan alkaloidlar tarkibidagi azot elementini saqlagani uchun zaharliligi boshqa sinf organik birikmalariga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi. Alkaloidlar hamma o‘simliklarda uchramasdan, ko‘pincha zaharli o‘simliklar tarkibida ko‘p miqdorda uchraydi. Alkaloidlarni O‘rta Osiyoda birinchi bo‘lib, akademik Yunusov S.Y. tomonidan 1948 yildan boshlab o‘rganila boshlangan. O‘rta Osiyoda birinchi bo‘lib, Delphinium oilasiga kiruvchi zaharli o‘simliklarni o‘rganila boshlangan. Hozirgacha 1096 dan ortiq alkaloidlarning turlari o‘rganilib chiqilgandan so‘ng shunday xulosaga kelindiki, asosan o‘simliklarning barg va gul qismida, ildizlarida alkaloidlarning miqdori ko‘pligi aniqlandi. Tana qismida alkaloidlarning kamligi aniqlandi. Masalan: Delphinium biternatum Huth Tyanshan tog‘ tizmalarida uchraydigan o‘simlikning gullash davridagi yer ustki qismining alkaloidlari miqdori 1,3% ni va tomiri tarkibidagi alkaloidlarning miqdori 0,62 % ni tashkil qiladi [2]. Hozirgacha Delphinium oilasiga kiruvchi Delphinium longipidinkulatum, Delphinium biternatum Huth, Delphinium confusum, Delphinium corumbosum Regel, Delphinium dictoraca rpum D.C, Delphinium elatum L, Delphinium elisabethasi, Delphinium flexuosum Bief, Delphinium freynii С, Delphinium iliese Huth, Delphinium oreophilum, Delphinium orientate J Gay, Delphinium punidum, Delphinium pyramidatum Alf, Delphinium zotundifallium A, Delphinium semibarbatum Bicnert, Delphinium Sp, Delphim alpinum L . o‘simliklarning turi aniqlangan bo‘lib, ularning alkaloidlari o‘rganilmoqda [3] . 7

Shulardan O‘rta Osiyoda tarqalgan Delphinium oilasiga kiruvchi Delphinium biternatum Huth, Delphinium bruinianum Royle, Delphinium cheilanthum Fisch, Delphinium longipedenculatum Regel schmalh, Delphinium oreophifum Huth, Delphinium dicty carpum D.C, Delphinium elatum L, Delphinium iliens, Delphinium rotundifolium Afan, Delphinium iliest, Delphinium semibarbatum Bienex Boiss o‘simliklar turlari o‘sadi [4] . Delphinium oilasiga kiruvchi shu o‘simliklarda Qashqadaryo florasida o‘sadigan quyidagi turlari mavjud: Delphinium longipidinkulatum, Delphinium biternatum Huth, Delphinium brunonianum Royle, Delphinium confusum M. Pop, Delphinium oreophifum Huth, Delphinium poltoratzkii Rupz, Delphinium rotundifolium Afan, Delphinium semibarbatum, Bien ex Boiss, Delphinium turkestanicum Huth, Delphinium barbatum Bge [5]. Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan Delphinium oilasiga mansub bo‘lgan o‘simliklarning florasini o‘rganish maqsadida ilmiy ish olib borildi. Delphinium barbatum L - Bir yillik o‘t. Buyi 30-100 sm, poyasi sershox tukli. Barglari ko‘p marta uchga bo‘lingan. Gullari tukli binafsha, qizg‘ish yoki oqish. May- oktabr oylarida gullab urug‘laydi. Xushmanzara gul sifatida ekiladi. Nektarchilar va staminodiylar chang hosil qilish qobiliyatini yo‘qotgan, shakli uzgargan qora-qo‘ng‘ir, ko‘k gulqurg‘on bargidan keskin ajralib turadi. Bargi qalin tuklar bilan qoplangan [ 6 ]. Delphinium barbatum Rgl EL Schmalh - Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 35- 70 sm. Poyasi sershox yuqori qismi tuksiz. Barg plastinkasi yumaloq buyraksimon, panjasimon 5 bulakli. Guli ko‘k. Gulqurg‘on barglarining uzunligi 9-11 mm, eni 5- 9 mm. May - iyun oylarida gullab, iyun- iyulda urug‘laydi. Tog‘ etaklari, chag‘ir toshli yonbag‘ir toshli yerlarda o‘sadi [7]. 8

Delphinium longipedunculatum L - Ayaks isfaragi. Bir yillik o‘t. Buyi 30-100 sm, poyasi sershox tukli. Barglari ko‘p marta uchga bo‘lingan. Gullari tukli binafsha, qizg‘ish yoki oqish. May- oktabr oylarida gullab urug‘laydi. Xushmanzara gul sifatida ekiladi. Nektarchilar va staminodiylar chang hosil qilish qobiliyatini yo‘qotgan, shakli uzgargan qora-qo‘ng‘ir, ko‘k gulqurg‘on bargidan keskin ajralib turadi. Bargi qalin tuklar bilan qoplangan [7]. Delphinium oreophillum Huth - Tog‘ isfaragi. Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 30- 60 sm, poyasining yuqori qismi qalin tukli. Ildiz oldi barglari uzun bandli. Barg plastinkasi dumaloq yoki bo‘yraksimon dumaloq. Gullari ko‘k qalin tukli. Gulqurg‘on barglarining uzunligi 12 -17 mm, eni 6-9 mm. Iyun - avgust oylarida gullab, iyul-sentabrda urug‘laydi. Tog‘ zonasidagi gil tuproqli, chag‘ir toshli va qoya toshli yonbag‘irlarda o‘sadi- Nektarchilar va staminodiylar ko‘k ranglari bilan bir xilda rangli. Barglari tuksiz [8]. Delphinium longipedunculatum Rgl EL Schmalh - Uzungulband isfaragi. Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 35- 70 sm. Poyasi sershox yuqori qismi tuksiz. Barg plastinkasi yumaloq buyraksimon, panjasimon 5 bulakli. Guli ko‘k. Gulqurg‘on barglarining uzunligi 9-11 mm, eni 5- 9 mm. May - iyun oylarida gullab, iyun- iyulda urug‘laydi. Tog‘ etaklari, chag‘ir toshli yonbag‘ir toshli yerlarda o‘sadi [9]. Delphinium semibarbatum Bie .- soqolli isfaragi. Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 30- 85 sm. Poyasi sershox. Barglari 2- 3 karra kesilgan. Guli sariq. May-iyun oylarida urug‘laydi.Tog‘ etaklari, chag‘ir toshli yonbag‘irlarda o‘sadi. [10]. O‘rta Osiyoda uchraydigan Delphinium oilasiga kiruvchi 10 xil o‘simliklarning turli organlaridagi alkaloidlarning miqdori 1-jadvalda ko‘rsatilgan . Delphinium yer kurrasida keng tarqalgan o‘simliklar turkumidan biridir . 9

Delphinium o‘simliklari dastlab Ranunculus R., oilasiga kiritilgan edi, lekin keyinchalik Delphinium o‘simliklari chuqo‘r tekshirilib, alohida oilaga ajratildi. Hozirgi vaqtda Delphinium o‘simliklari Ranunculaseae ya’ni ayiqtovondosh lar oilasiga kiradi . Buni filogenetik tekshirishlar ham tasdiqlaydi . Delphinium semebarbatumo‘simligi Delphinium turkumiga kirib, Ukrainani Krim (Malorechenskoye, Sudak, Feodosiya); Rossiya Federatsiyasini Kuyi —Volga, G‘arbiy Sibir (Janubiy va Yuqori Tobola va Irtish); Kavkaz va Markaziy Osiyoni barcha qismida uchraydi. Delphinium semebarbatumodatda soqolli isfarak yoki ayiqtovon deb nomlanadi . Delphinium semibarbatum - soqolli isfaragi. Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 30- 85 sm. Poyasi sershox. Barglari 2- 3 karra kesilgan. Guli sariq. May-iyun oylarida urug‘laydi.Tog‘ etaklari, chag‘ir toshli yonbag‘irlarda o‘sadi. Delphinium semebarbatumni bargida 10% gacha organik moddalar bo‘ladi. Alkaloidlarni umumiy miqdori bargida —2.26%; poyasida 0.39%; ildizida 0.08% gacha bo‘ladi. Fosfolipidlar urug‘ida 0.7%, fitin esa 1.3% bo‘ladi. Qo‘ruq mevalarida organik kislotalar 11.16%, shu jumladan askorbin kislotasi 0.3% ni tashkil etadi. Delphinium semebarbatumdan olingan alkaloidlar yig‘indisini o‘rganish shuni kursatdiki, ularni miqdori sifat tekshirishlariga qaraganda farq qiladi. Bunga ko‘ra o‘simlikni yer usti qismida 0.015 — 6%; poyasi, bargi va urug‘ida tegishli ravishda 0.108; 0.16; 0.65; 0.073% alkaloidlar bo‘ladi [ 11 ]. Delphinium oilasiga kiruvchi shu o‘simliklarda Qashqadaryo florasida o‘sadigan quyidagi turlari mavjud: Delphinium longipidinkulatum, Delphinium biternatum Huth, Delphinium brunonianum Royle, Delphinium confusum M. Pop, Delphinium oreophifum Huth, Delphinium poltoratzkii Rupz, Delphinium rotundifolium Afan, Delphinium sem i barbatum, Delphinium turkestanicum Huth, Delphinium barbatum 10

Bge . Delphinium o‘simliklari tarkibidagi alkaloiddarni ajratib olish, ularni tuzilishini va farmakologiyasini o‘rganish fanga Delphinium alkaloiddarining kimyosi degan tarifni olib kirdi [ 10 ]. Delphinium semebarbatumdan ajratib olingan alkaloidlarni asosan quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi. Tarkibida 2 —azaspiro [5.5] — undekan yadrosini tutuvchi alkaloidlar spiropiperidin alkaloidlar guruhini tashkil etadi. Bu guruhga nitramin, nitraramin, nitraroksin alkaloidlari kiradi. Tarkibida indol yadrosini tutuvchi alkaloidlarga nitrarin, izonitrarin, nitramidin, shoberidin, izoshoberidin, nitrarain, digidronitrarain, O — atsetilnitrarain, tetrametilentetragidro — (3 — karbolin, nazlinin, serotonin va triptaminlar kiradi. Uchinchi guruhga diterpenoid tuzilishga ega alkaloidlar hisoblanadi. Bularga quyidagi alkaloidlar kiradi: antranoillikoktonin, 14- benzoilbrounin, 14-benzoiddelkozin, 14-degidrobrouniin, 14- degidrodelkozin, Delphinium confusumdan 14- а tsetil - brounin, 14- atsetilviressenin, 14-atsetilkarakolin, 14-atsetilnudikaulin, viressenin, nevadenzin alkaloidini ajratib olinganligi , diterpenoidlar kiradi. Yuqorida ta’kidlangan alkaloidlarni o‘simlikdan ajratib olinishi bilan bir qatorda ularni kimyoviy sinteziga oid bir qator ilmiy izlanishlar ham olib borilmokda. Asosan (±) - delkozin, delsolin alkaloidlarining sintezi amalga oshirilgan[11]. Delphinium semebarbatum alkaloiddarini biologik faolligi va farmakologiyasiga to‘xtalsak, uning turlicha ekstraktlari serotoninsimon aktivlikni va silliq mushak tomir sistemasini relaksatsiyasini vujudga keltiradi. Alkaloidlar yig‘indisi gipotenziv, spazmolitik va sedativ ta’sirga ega bo‘lib, nitramin va shoberin gipotenziv ta’sirga egadirlar. Delkozin 11

gipotenziv, spazmolitik hamda aritmiyaga qarshi aktivlikka ega . Shu o‘rinda nazlinin va tetragidro – r- karbolin hosilalarini biologik faolligiga oid ishlarni ham ta’kidlab o‘tish mumkin . Shu bilan bir qatorda xorijlik olimlar tomonidan Delphiniumni boshqa turlarini o‘rganilish natijalarini ta’kidlab o‘tish joizdir. Bular sarasiga Delphinium ditiocarpum dan delektin, delektinin, delporfin, demetileneldelidin, ditikzin, diktiokarpin va izoboddin ajratib olinishi , sintezi va biologik faolligiga oid ishlarni; Delphinium corymbosum dan flavanol glikozid izxramnetin va uni hosilalarini ajratib olinishini [11] keltirish mumkin. 1.2. O‘simliklardan alkaloidlar ajratib olish usuli O‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar xususiyatiga kura 2-xil usulda ajratib olinadi. Agar alkaloidlarning uchuvchanlik xususiyatlari yuqori bulsa, u holda ularni suv bug‘i yordamida haydab ajratib olinadi. O‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar tarkibida azot saqlashi bilan boshqa o‘simliklarda uchraydigan moddalardan farq qiladi. O‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar ko‘pincha tuz holida uchraydi. Shu sababli ularni ekstraksiya qilishdan oldin maydalangan o‘simlikni 5 % li NH3 (ammiak) eritmasi bilan bo‘ktiriladi. Bo‘ktirish vaqtida ammiak o‘simlik klitkalarini ochish bilan bir vaqtda alkaloidlarni asos holatga o‘tkazadi. Asos holatga utgan alkaloidlar ularning tuziga qaraganda organik erituvchilarga erishi ortadi. Shu sababli o‘simliklardan alkaloidlarni ajratib olish metodi ikki guruhga ajratiladi. Tuz holatda ekstraksiya qilish va erkin asos holatda ekstraksiya qilishdan iboratdir. Birinchi holatda. Ekstraksiya jarayonida ishlatiladigan erituvchilarga oz mikdorda qo‘yidagi kislotalar (sirka kislota, vodorod xlorid, vino kislota, limon kislota) qo‘shiladi. O‘simliklar maydalanib, konussimon apparatlarga, ya’ni perkolyatorlarga solinadi. Maydalangan o‘simliklar ustidan organik 12

erituvchilar quyiladi. Jarayon bir necha soat davom etgandan so‘ng, perkolyatorning pastki qismidagi kran orqali organik erituvchilar maydalangan o‘simlikdan ajratib olinadi. Bu jarayon bir necha marta takrorlanib, toki alkaloidlarning miqdori qolmaguncha davom ettiriladi. Alkaloidlarning miqdori qolmaganligini KVK (kremniy volfram kislotasi) yordamida aniqlab boriladi. Ajratib olingan ekstraktni, tarkibidan haydash yordamida organik erituvchilar uchirib yuborilib, ekstraksion summa ajratiladi. Ekstraksiya jarayoni erituvchi tanlash maqsadida ajratilib olingan alkaloidlarning tuzilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Qutbliligi yuqori bo‘lgan alkaloidlar mavjud bo‘lgan o‘simliklarga ekstraksiya vaqtida qutbli erituvchilar tavsiya etiladi. Alkaloidlar tuz holda suv va spirtda yaxshi eriydi. Efir va uglevodlarda erimaydi. Shu sababli tuz holatda olingan alkaloidlar ko‘pincha suvda va spirtda ekstraksiya qilinadi. Bu ajratib olish usulining kamchiliklari suvda va spirtda ko‘pgina o‘simlik tarkibida uchragan boshqa organik moddalar ham yaxshi erib chiqadi. Bu esa alkaloidlarni toza holatda olishga qiyinchilik tug‘diradi. Suv bilan ekstraksiya qilinganda suvni ekstraksion summadan ajratib olish qiyinchiligi vujudga keladi. Bunga sabab, ayrim alkaloidlar va boshka organik moddalar suvning qaynash temperaturasida bir-biri bilan ta’sirlashishi natijasida tuzilishi o‘zgarib ketadi. Shu sababli alkaloidlarni ajratib olishning erkin asos holida olish tavsiya etiladi[12]. 1.3. Erkin asos holatda alkaloidlarni ekstraksiya qilish Maydalangan o‘simliklar tarkibidan alkaloidlarni asos holatda ajratib olish uchun, uni 5% li ammiak, soda, NaOH eritmalari bilan buktiriladi. Bu vaqtda alkaloidlar tuz holatdan asos holatga o‘tadi. Natijada alkaloidlarning erituvchilarda erish xususiyati ham ortadi. Erituvchi sifatida faqat suv va spirt olmasdan, oson eriydigan organik erituvchilardan ham foydalanish imkoniyatini tug‘diradi. Bunday organik erituvchi sifatida benzol, dixloretan, 13

efir, xloroform, to‘rt xlorli uglerod, petroleyn efiri va kerosindan foydalanish mumkin. O‘simlik tarkibidagi alkaloidlarning aktivligiga qarab ishqorlar ishlatiladi. Ishqorlarning ichida eng ko‘p ishlatiladigani 5% li NH3 eritmasidir. Bu usulning oldingi ekstraksiya usulidan afzalligi shundaki, organik erituvchilar past temperaturada haydalganligi uchun, alkaloidlarning tuzilishi o‘zgarmaydi. Ekstraksion summaning tarkibidagi organik moddalar ichidan alkaloidlar ajratib olishning kislota-asos usuli eng qulay usul hisoblanadi [13]. 1.4. Ekstraksion summa tarkibidan alkaloidlar summasini kislota - asosli ajratish usuli Ekstraksion summani turli erituvchilarda eritib quyilgandan sung qaysi erituvchida yaxshi erisa, kolbada butunlay erib kettuncha erituvchi solinib, oz-ozdan qizdirib eritiladi. Eritib olingan organik erituvchini ajratkich voronkaga solinadi va ustiga 1-5%li H 2 S0 4 (sulfat kislota) eritmasidan oz- ozdan quyilib, lakmus qog‘ozi yordamida tekshirilib, muhit kislotali bo‘lguncha quyiladi. Sungra ajratgich voronka chayqatiladi va 2 xil qavat hosil qilguncha tindirgichga qo‘yiladi. Bu jarayonda alkaloidlar organik qavatdan tuz hosil qilishi natijasida suvli qavatga o‘tadi. Organik erituvchini suvli qavatdan ajratib olinib, suvli qavat toza organik erituvchilar bilan yuviladi. Suvli qavat to‘liq ortiqcha organik moddalardan tozalanadi. So‘ngra suvli qavat ustiga NH 3 eritmasi solinib ishqoriy holatga keltiriladi. Uning ustiga toza organik erituvchi qo‘yiladi. Ishqoriy eritmani organik erituvchilarga olish jarayoni oxiriga borguncha davom ettiriladi. Ishqoriy eritmada alkaloidlarning mikdori qolmaganini KVK (kremniy volfram kislota) yordamida tekshirib boriladi. Organik erituvchilarni haydab, alkaloidlar summasi ajratib olinadi va ularni identifikatsiyalanadi [ 1 4]. 14

1.5. Diterpen alkaloidlari tutuvchi o‘simliklarni kimyoviy tarkibini o‘rganish Diterpenoid alkaloidlar tutuvchi O‘rta Osiyo o‘simliklaridan jami 46 tur o‘rganilgan va 158 ta diterpenoid alkaloidlar sinfiga mansub moddalar ajratib olingan va bulardan bir nechtasi izoxinolinlar sinfiga mansubdir. 90 ta yangi diterpenoid alkaloidlarining tuzilishi tasdiqlangan. Yangi alkaloidlar ikki guruh, va oltita ma’lum tur (tip) ga ta’luqlidir. Ular orasida yangi geterotsiklik skilet saqlaydiganlari ham bor. Ular kimyoviy nuqtai nazardan ancha qiziq bo‘lib, kimyoviy xossasi va biogenez uchun ahamiyatlidir. Quyidagi struktura tuzilishga qarab guruhlangan yangi alkaloidlar keltirilgan. Jadval-1 № O‘rganilgan tur Ajratilgan alkaloidlar Adabiyot 1 2 3 4 1 . Delphinium biternatum Huth. Antranoillikoktonin, 14-benzoilbrounin, 14- benzoiddelkozin, 14-degidrobrouniin,14- degidrodelkozin, delbin, delbiterin, delkozin, delsolin, delfatin 3, 9 2 . Delphinium confusum 14-Atsetilbrouniin, 14- atsetilviressenin, 14-atsetilkarakolin, 14-atsetilnudikaulin, 18-dezoksilikoktonin, delkozin, delsolin, izoboddin, izotalatizidin, kondelfin. 9 3. Delphinium corymbosum Atsetonid diktizina, brouniin, degidro- antranoillikoktonin, dezoksiantranoillikokto-nin, likakonitin, demetilendelfelen, antranoillikoktonin, delfatin, delfelin, korumdefin. 3,9 , 23 4 . Delphinium ditiocarpum Atsetonid degidrodiktizina, atsetoniddiktizina, 14-atsetildellektin, M- atsetildelektin, delektin, delektinin, delporfin, demetileneldelidin. 3, 23 15

5 . Delphinium elatum 14-Dezatsetilnudikaulin, delektinin, nudikaulin 2 5 6 . Delphinium elisabetae . Antranoillikoktonin, tonin, metillikakonitin, karakolin. 3, 23 7 . Delphinium iliense . Brouniin, 6-degidrodelkorin, antranoillikok- tonin, delkoridin, diktiokarpinin, ilidin, likoktonin, eldelin. 2 8 . Delphinium oreophilum 14-Atsetilbrouniin, metillikakonitin . 9 9 . Delphinium rotundifolium Brouniin, delsemin, metillikakonitin . 3 10 . Delphinium barbatum Delsemin, likoktonin, metillikakonitin . 3 11 . Delphinium spesiosum Antranoillikoknin, gigaktonin, likoktonin, metillikakonitin. 9 12 . Delphinium tamarae. Antranoillikoktonin, likoktonin, magnoflorin, metillikakonitin, norzongoramin. 23 13 . Delphinium ternatum Glautsin, 6-degidroeldelidin, delterin, diktiokarpin, terdelin. 9 ALKALOIDLARNING TUZILISHI : А ) Likoktonin tipidagi alkaloidlarN R 1 R 2 R 3 R 4 R 5 R 6 R 9 R8 R 7 R 1 0 1. Montikolin ( R 1 = R 5 = R 6 = O H , R 2 + R 3 = - 0 - , R 8 = R 10 = OCH 3 ). 16

2. Umbrozin (R 1 = R 5 = R 6 = O H , R 4 = СН 2 - ОСН 3 , R 8 = R 10 = OCH 3 ). 3. Demetildelfelin (R 1 =R 8 =R 10 =OCH 3 , R 3 = CH 3 , R 4 = OH, R 5 =R 6 = ОН) . 4.Delektinin (R 1 =OCH 3 , R=-CH 2 OH, R 4 =OCH 3 , R 5 =R 6 =R 8 =R 10 =OH) . 5.Demetileneldelidin (R 1 =R 8 =R 10 =OCH 3 ,R=CH 3 R 5 =R 6 =R 1= OH) . 6.14-Degidrodelkozin (R 1 =R 5 =R 6 =OH, R 3 =CH 2 –OCH 3 , R 4 =OCH 3 , R 8 =R 9 =O, R 10 =OCH 3 ). 7.Diktiokarpinin (R 1 =R 10 =OCH 3 , R 3 =CH 3 , R 4 =OH, R 5 =R 6 =-O-CH 2 O- R 7 =R 8 =OCH 3 ). 8.Turkozin ( R 1 = R 5 = R 6 = R 7 = R 8 = ОН, R 3 =СН 2 -OСН 3 , R 4 =OCH 3 , R 10 = ОСН 3 ). 9. 14- Atsetilbrounin (R 1 =R 4 =R 10 =OCH 3 , R 3 = СН 2 -OСН 3 , R 5 =R 6 = ОН, R 7 = OAc). 1 0. Ilidin ( R 1 =R 10 =OCH 3 , R 3 =CH 2 –OCH 3 ). B ) Lappakonin tipidagi alkaloidlar NO C H 3 O C H 3 O H O O C H 3 11. Lappakonidin ( R 1 = R 3 = R 4 = R 5 = OH, R 7 =R 9 = OCH 3 ) . 12. 8-Atsetilekssel’zin ( R 1 = R 5 = OH , R 2 +R 3 = -О-, R 4 = OAc, R 7 = R 9 =OCH 3 ) . 13. Sepakonitin ( R 1 =R 7 = R 9 = OCH 3 , R 3 = ОСОС 6 Н 4 (О ~ NH 2 ), R 4 =R 5 =R 6 = OH) . 14. Лаппаконитин (R 1 = R 7 =R 9 = OCH 3 , R 3 = OCOC 6 H 4 , R 4 = R 5 = OH ) . 15. w -Atsetilsepakonitin (R 1 = R 7 =R 9 = OCH 3 , R 3 = OCOC 6 H 4 , R 4 = R 5 = R 6 = 17

OH ) . 16. Leykonin (R 1 = R 7 =R 9 = OCH 3 , R 3 = OCOC 6 H 4 , R 4 = R 5 = OH ) . G) Pergidrofenantren tipidagi alkaloidlar 17. 11-Degidrokobuzin ( R 3 =O ,R 6 = ОН) N R 8R 6R ! R 2 R 4R 5 R 7 R 9 R 3 1 8. Orgetin ( R 3 = ОН , R 6 = R 8 = ОН ). 1 9. Talatizin (R 3 =R 6 =R 7 = ОН ). 2 0. Koridin (R 2 = ОСОСН 2 СН 3 , R 3 = R 4 =R 5 =OH). 2 1. N -Okis 2-izobutiril-13-atsetil-14-gidroksigetizina (R 2 = OCOCH (CH 3 ) 2 , R 3 =a-OH, R 4 = OAc, R 5 = ОН) 22. Tadjakonin (R, = OAc, R 2 = O B z , R 3 = a - OA C , R A = ОН) 2 3. ZerakoninN CH2 N CH3 CH3 24 . N -Okiszerakonin 18

NR 1 R 7 R 6 C H 3 R 3 R 5R 4R 2 25. Norzongoramin (R 1 = R 6 = -О-, R 2 =O, R 3 = ОН, R 4 +R 5 = СН 2 ). 26. Norlikoktonin ( R l = R 3 = ОН, R 2 = 0, R 4 + R 5 = CH 2 ). 27. Zongoramin (R 1 = R 6 = -О-, R 2 = O, R 3 = ОН, R 4 +R 5 = CH 2 , R 7 = CH 2 CH 3 ) 28. N -Okis likoktonina ( N -0,R 1 = R 3 = ОН, R 2 = O, R 4 +R 5 = CH 2 , R 1 = CH 2 CH 3 ). 29. N - Okis napellina ( N-O,R ] =R 3 = ОН, R 2 =A-ОН, R 4 +R 5 = CH 2 , R 7 = CH 2 CH 3 ). 30. 12-Epinapellin ( R 1 =R 3 =OH, R 2 =OH, R 4 +R 5 = CH 2 , R 7 = CH 2 CH 3 ) 31. Digidrolikoktonin ( R 1 = R 3 = OH, R 2 = = O, R 4 = СН 3 , R 7 = CH 2 CH 3 ) 32. 15-Atsetilzongoramin ( R 3 + R 6 = -0-, R 2 = O, R 3 = OA C , R 4 +R 5 = CH 2 , R 7 = CH 2 CH 3 ) . 33. 12- Atsetilnapellin (R 1 = R 3 = ОН, R 2 =A-OA C , R 4 +R 5 = = СН 2 , R 7 = СН 2 СН 3 ) 34. N -Okis 12-atsetilnapellina ( N -O,R 1 = R 3 = ОН, R 2 =A- OA C , R 4 + R 5 = CH 2 , R = СН 2 СН 3 ) . 3 5. Diktizin (R 1 = R 2 =R 3 = ОН ). N C H 3 R 1R 3R 2 C H 3 19

36. Atsetonid diktizina (R 1 =ОН, R 2 + R 3 = - O - С (СН 3 ) 2 - О-). 37. Atsetonid degidrodiktizina (R 1 = О , R 2 + R 3 =-0-C (CH 3 ) 2 -0-). 3 8. Talasamin ( R 1 =R 2 =H ). 3 9. Talasimin (R 1 = Ac, R 2 = Н ). 4 0. Talasimidin (R 1 = H, R 2 = Ас ). 4 1. Korifin 4 2. Korifidin NC O C H 3 C H 2 N C H 3O H O Akonitin turdagi yangi alkaloidlar orasida quyidagilar o‘ziga xosdir: aktalin [21] likoktoin skeleti birinchi alkaloiddir, u 20 ta uglerod atomi saqlaydi va oxirida С- 14 da metilen guruhini tutub turadi; akonisin [2 5 ] С- 4 da o‘rinbosar saqlaydi; altokonitin [2] gidroksil guruhga ega С-2 da va A xalqada to‘rtta o‘rinbosar saqlaydi. Akonifin [ 2 5] birinchi alkaloid sifatida e’tiborga loyiq, u eng ko‘p kislorodli o‘rinbosar saqlaydi, Karakolin [15] esa С- 4 da metil guruhi saqlaydi, digidromonitikolin [ 2 2] esa 3, 4 bu tur alkaloidning epoksi funksiyasi sifatida, karakanin [ 2 3] esa α -karbinol aminli efirini ichki guruhlanishi sifatida. Likoktonin tur alkaloidlar qatorida 1-dezoksi delsolin [ 2 5] С-1 da o‘rinbosar tutmasligi bilan korumdefin va delektinin esa С-16 da gidroksil guruhini saklash bilan farq qiladi. Lippakonin turi alkaloidlaridan eng qiziqarlisi: eksselzin 3, 4 -epoksi 20

funksiyali birinchi diterpin alkaloid, lippakonitin esa С-4 da murakkab efir guruhi saqlovchi alkaloid, ikirin [22] 9, 14 -metilen dioksi guruh va С - 14 da β yo‘nalgan o‘rinbosar saqlovchi alkaloiddir. Yangi gidrofenontren yadroga asoslangan alkaloidlar ikkinchi guruhni tashkil etadi. Yangi napellin tur alkaloidlar shu bilan qiziqarliki, bu yerda topilgan С-12 atsetoksil guruhi asoslar (12 - atsetil napellin [ 25 ] hamda С-16 da xos bo‘lgan oxirgi metilen guruhi (digidrolikoktonin) o‘rnida metil guruhini bo‘lishi bilan asoslanadi. Diktizin qiziqarli va xos bo‘lmagan 16, 17 -diol sistema va dekudativ turiga kiruvchi alkoloiddir. Gentizin tur alkaloidlarni o‘rganib chiqib, ulardan gidroksilli a- karbonolaminli ajratib olish (talatizin [20] orgetin, propion kislota bilan eterifikatsiya qilib olingan alkaloid akoridin [12] hamda zorokonin diterpen va fenilamin qismlardan tashkil topgan moddalarni ajratib olish. Yangi geteroksiklik skeletli alkaloidlarga qo‘yidagilar kiradi: korifin [23] C-19-N- qo‘shma bog‘ga ega va getizin alkaloidlardan C-6-N bog‘ning bo‘lmasligi bilan korifin [13] - qo‘shmcha С -20- С -14 bog‘ (ko‘prik) ga ega antizin skelet va С -17 da geksagidro - N - metilin dol -6 fragmenti saqlash, korifidin [14] - esa korifinni sekoalkaloidi sifatida ishlatilishi mumkin. Atsillash reaksiyalarda likoktonin alkaloidlarining holati o‘rganilgan [25] tarkibida С -1 va С -14 da gidroksil guruh tutuvchi karakolinni atsillashda reagent hujumi birinchi navbatda birinchi holatga ta’sir etadi, chunki С -14 da ekranlash tekisligida dis- aksial o‘rinbosarga С -8 va С -16 ta’sir etadi. Atsillash tezligi ta’sir etadigan bu farqdan esa murakkab efir guruhini tanlab ta’sir ettirishda foydalanish mumkin. Alkaloidlarning summasini bir-biridan ajratish uchun bir necha usullardan foydalanish mumkin. 21

а ) Asos holdagi alkaloidlarni qaynash temperaturalariga qarab ajratish. Alkaloidlar aralashmasi ayrim holatlarda qaynash temperaturasi juda katta farq qilganligi uchun ularni bir-biridan haydash yo‘li bilan ajratiladi. Masalan: konein va kongidrin. Conium maculatum L o‘simligida uchraydigan alkaloidlarni haydash yo‘li bilan ajratiladi. Konein alkaloidlarining qaynash temperaturasi 166-167° С , kongidrinning qaynash temperaturasi 225-226° С bo‘lganligi uchun haydab fraksiyalanadi. Bu usul alkaloidlarni ajratishda doim ham ishlatilavermaydi. b) Asos holdagi alkaloidlarni eruvchanligiga qarab ajratish usuli. Alkaloidlar summasini tarkibidan erituvchilarning qutbliligiga qarab, turli xil alkaloidlarning erishiga qarab ajratiladi. Masalan: qutbliligi yuqori bo‘lgan alkaloidlar suvda, spirtda, xloroformda yaxshi eriganligi uchun ular yordamida ajratiladi. Qutbliligi past bulgan alkaloidlarni benzol, geksan, petroleyn efirida ajratiladi. v) Asos holdagi alkaloidlarning adsorbentlarga turlicha adsorbsiyalanishiga qarab ustunli xromatografiya usuli yordamida ajratiladi . Ustunli xromatografiya usulida asosan adsorbent sifatida А1 2 0 3 , silikageldan foydalaniladi. Asoslarning turlicha adsorbsiyalanishiga qarab adsorbent tanlanadi. Qutbliligi yuqori bulgan alkaloidlarni ajratishda silikageldan foydalaniladi. Alkaloidlar summasi adsorbentga adsorbsiyalanadi va ularni қutbliligi past bo‘lgan erituvchilardan boshlab, qutbliligi yuqori bulgan erituvchilarga qadar yuviladi. Alkaloidlar summasini ajratib olishning bu usuli eng qulay va keng ishlatilgan usul hisoblanadi. d) Har- xil hosilalar olish orqali ajratish. Alkaloidlar summasini bu usulda ajratishda ularning kimyoviy xossalarini turlicha ekanligidan foydalaniladi. Bundan tashqari 22

alkaloidlarning hosilalari asosga qaraganda kristall holatda bo‘lishi ham asos qilib olingan. Ayrim alkaloidlar bir-biridan fenolning gidroksil gruppasi bulganligi, natriy gidroksid eritmasi bilan fenolyatlarni hosil qiladi va fenolyatlarning suvda erish xususiyatiga karab alkaloidlar summasidan aljratib olinadi. Bundan tashkari alkaloid tarkibidagi azotning ikkilamchi, uchlamchi asos hosil qilishiga qarab ham ajratib olinadi [15]. 1.6. Alkaloidlarning strukturasini o‘rganishning umumiy metodlari Alkaloidlarning strukturasini aniqlash eng qiyin usullaridan biri hisoblanadi. Bu usul muammoni yechish uchun analitik va sintetik organik kimyo metodlaridan foydalaniladi. Organik kimyo yordamida geterotsiklik halqalarni uzish orqali va ularga xos reaksiyalar orqali qanday sinf alkaloidlariga mansub ekanligi aniqlanadi. Moddani strukturasini aniqlash uchun har bir funksional guruhga xos bo‘lgan aniqlash usullaridan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda fan - texnikaning rivojlanishi natijasida fizik - tadqiqot usullari moddalarni strukturasini keng miqyosda o‘rganishga asos bo‘ladi. Bulardan UB, YAMR, IQ, PMR, YAMR -С 13 va mass-spektrlaridan foydalaniladi [16]. Delphinium oilasiga kiruvchi o‘simliklar va ularning tarkibidagi alkaloidlar fizik-tadqiqot usullari yordamida o‘rganilgan va ularning fizik-kimyoviy kattaliklari bilan birgalikda jadvalarda bayon etilgan. Halqalarni reaksiyalar orqali o‘rganish . Bunday reaksiyalardan asosiylari Gofman va Emde parchalanish usullari hisoblanadi. Gofman usulida turtlamchi asoslarni qaytarib uchlamchi aminlar, suv va to‘yinmagan uglevodorodlar hosil qilish orqali olib boriladi.Bu metod yordamida siklik asos piperidinni ikkilamchi asos tutgan yoki CH 3 J (metil yodid) yordamida azot hisobiga HJ (vodorod yodid) tuzi hosil qilgan metilpiperidinning halqasini aniqlash mumkin. Bu tuzlar NaOH, Ba(OH) 2 ishqorlar bilan ta’sirlashib uchlamchi asos metilpiperidinga aylanadi va HJ ni 23

ajratadi. Hosil bo‘lgan uchlamchi asosga CH 3 J ta’sir ettirilsa, to‘rtlamchi ammoniyli tuz yod metilpiperidin hosil bo‘ldi. Bu reaksiyani davom ettirib, natriy gidroksid ta’sir etgirilsa, hech qanday uzgarish sodir bo‘lmadi. Lekin kumush oksidining suvdagi eritmasi ta’sir etgirilsa, yod gidroksil guruhiga almashib, to‘rtlamchi ammoniyli asos hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan ammoniyli asosni qaynatib, Gofman parchalanish reaksiyasi sodir bo‘ladi. Bu reaksiyada azot-uglerod bog‘ uzilib, bir vaqtning o‘zida suv ajralib chiqadi. Hosil bo‘lgan birikmada azot V valentlikdan IV valentlikka o‘tadi va ikkita qushbog‘ hosil qiladi. Hosil bo‘lgan des - N - dimetilpiperidin uchlamchi asos molekulasiga CH 3 J ta’sir ettirilib, turtlamchi azot asosining tuzi hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan azot asosining tuziga Ag 2 0 ning suvdagi eritmasi ta’sir ettirilsa, turtlamchi ammoniy asos hosil bo‘ladi. Ammoniyli asos parchalanib suv, trimetilamin va tuyinmagan uglerod hosil bo‘ladi. Gofman parchalanish reaksiyasi yordamida halqadan С 5 Н 11 N uglevodorod hosil bo‘lishi beshinchi uglerod atomi borligidan va geterotsiklik halqa piperidin halqasi ekanligidan dalolat beradi. Agar azot saqlovchi halqa ikkita halqadan iborat bo‘lsa, masalan, qo‘yidagi tuzilishdagi moddalarda Gofman parchalanish reaksiyasi qo‘llanilsa, qo‘yidagi parchalanish ketadi. Bu jarayonda reaksiyaning boshlang‘ich bosqichida bitsikl uzilib, monotsikl hosil bo‘ladi. Bu jarayonni davom ettirib ikkinchi bosqichda qo‘yidagi reaksiya boradi. Bu jarayonda monotsikl ochilib, ochiq zanjir hosil qiladi va uchinchi bosqichda to‘yinmagan uglevodorod hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan uglevodorodning soniga qarab uglerodni ikki xalqadan iborat ekanligini bilishimiz mumkin. Getroxenon va izoxenon halqasi tutuvchi alkaloidlarni Gofman parchalanish reaksiyasiga uchrashtirsak birinchi bosqichda sikl ochiladi. holatda joylashgan uglerod atomidan vodorod bilan azot o‘rtasida o‘zaro ta’sirlashish natijasida suv hosil bo‘ladi. 24

СНз Ikkinchi bosqichdagi xolatda vodorod hisobiga to‘iinmagan qo‘shbog‘ hosil bo‘ladi va aromatik uglevodorod ajralib chiqadi. Agar izoxelonen molekulasiga Gofman parchalanish reaksiyasi olib borilsa, jarayon qo‘yidagi sxema bo‘yicha ketadi. Ko‘pgina hollarda Gofman parchalanish reaksiyasining maqsadi halqani aniqlashdan iborat bo‘ladi. Gofman parchalanish reaksiyalarining kamchiligi shundan iboratki, hosil bo‘lgan uglevodorodlar har-xil modifikatsiyalarga uchraydi. Shu sababli Emde parchalanish reaksiyasi asosida halqalarni aniqlash qulaylikka ega. Bu jarayonning ikki xil idiyasi mavjud . Agar reaksiya ikkinchi sxema bo‘yicha boradigan bo‘lsa, Gofman parchalanish reaksiyasini qo‘llash shart bo‘lmaydi, Masalan: tetrogidroxeza A moddasi 2 - bosqichda ketmasa, u xolda Gofman reaksiya buyicha boradi. Aniqlashning yana bir usuli Broun parchalanish usulidir. Bu usudda to‘rtlamchi halqa tutgan amin va sianbrom bilan ta’sirlashib, halqani ochilishiga sabab bo‘ladi. 25

Hosil bo‘lgan bromsianamid tezda brom va vodorod bilan birikib (qaytarish yo‘li bilan) sianamidga aylanadi. Hosil bulgan sianamidni kislotali muhit yordamida qizdirilganda inkarboksil amin moddasiga aylanadi va qizish natijasida S02 (karbonat angidrid) uchib ketib, ikkilamchi amin hosil bo‘ladi. Bu tajribalardan shuni xulosa qilish mumkinki, Gofman parchalanish usuli yordamida uchlamchi aminlar hosil bo‘lishi va reaksiyalarni davom ettirish mumkin bo‘lmasligi Broun usulining Gofman usulidan afzalligi shundaki, halqa butunlay uzilmasdan ikkilamchi amin hisobida hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan ikkilamchi aminlar yordamida ularni tuzilishini yanada muhimroq o‘rganish uchun quyidagi reaksiyalar qilish kerak bo‘ladi. Brounning ikkilamchi metodida esa azot butunlay halqadan uzilib chiqadi. Bu usulda azot saqlovchi geterotsikl halqada РС1 5 (fosfor (V)-xlorid) yoki РВг 5 (fosfor (V) - bromid) benzol hosilalari tutgan ikkilamchi aminlarni hosil qiladi. Hosil bo‘lgan bromli hosilani haydab olinib uglevodorod siklidini aniqlash mumkin bo‘ladi [ 17 ]. Dimetillash metodlari . Alkaloidlarni tuzilishini o‘rganish maqsadida uchlamchi azot tutgan asoslarining azot atomiga bog‘langan metil guruhini uzish orqali uchlamchi azot asosga aylanadi. Bu reaksiyalar bir necha yo‘l bilan amalga oshiriladi: 1. Bromsian ta’sirida turtlamchi aminli asosni ikkilamchi asosga aylanishi. 2.Xlor va yod gidratlarini quruq haydash orqali СН 3 С1 yoki СН 3 I larni ajratish orqali. 3. Asosga gipoxlorid tuzlari ta’sir ettirib, ikkilamchi amin olish (Vilintetti usuli). 4. Nitrit kislota yordamida yuqori temperaturada uchlamchi asosga ta’sir ettirib olinadi. 5. Asosni КМn0 4 yordamida oksidlab N - karbon kislota hosil qilinadi va С О 2 uchirilib ikkilamchi amin hosil qilinadi. Diterpenoid alkaloidlarini fizik-kimyoviy tadqiqot usullari yordamida tuzilishini aniqlash . Diterpenoidli alkaloidlar asosan 26

Delphinium longipedunculatum ya’ni ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi o‘simliklar tarkibida uchraydi. Shu sababli ajratib olingan alkaloiddarni tuzilishini o‘rganish maqsadida fizik-tadqiqot usullaridan foydalaniladi. IQ spektri yordamida diterpenoidli alkaloidlarga xos bulgan signallarning qo‘yidagi sohalarida namoyon bo‘lishi adabiyotlarda ko‘rsatilgan [ 18 ]. IQ spektrida 3100-3580 sm -1 sohalarigacha aktiv vodorod mavjud bo‘lgan signallarning mavjud bo‘lishidir [ 19 ]. -ОСН 3 guruhiga xos bo‘lgan 1100-1320 sm -1 sohasida signallar bo‘ladi. PMR (Proton Magnit Rezonans) spektrida diterpenoidli alkaloidlarga xos signallar 0,86-1,02 mln. hissalarda uchta protonga xos triplet, intensivligi J = 7 ga teng bo‘lgan, >N-CH 2 -CH 3 guruhga xos signalning namoyon bo‘lishi, 3,20; 3,29; 3,37 mln. hissalarda uchta - ОСН 3 guruhga bo‘lgan singlet signallarning bo‘lishi va 3,59; 4,1; mln. hissalarda bitta protonga xos dublet signalining intensivligi J = 4,5 da namoyon bo‘lishi diterpenoidli halqaga xos strukturaga ega ekanligidan dalolat beradi. Imidazol va benzimidazol N-oksidlarining amaliyotda qo‘llanilishi. Imidazol va benzimidazol N-oksidlarining amaliyotda ishlatilishi, ularning ahamiyati yuqori bo‘lgani bilan ma’lum darajada chegaralangan va ular to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosan patentlarda bayon etilgan. Adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar asosan veterinariya va tibbiyotda preparat va ularni sintezlash uchun yarimmadsulot vazifasini utovchi birikmalardir. 2-(tiazol-4-il)-5.6-dialmashgan benzimidazol N-oksidlari gijjaga qarshi preparatlar sifatida, 2 dolatda aromatik va geterotsiklik o‘rinbosarlari bo‘lgan benzimidazol -N-oksidlarining satori esa, veterinariya nematotsidlari sifatida qo‘llaniladi . 1-(dialkilaminoetoksi)-2-fenilbenzimidazol va uning 3-oksidlari, 27

shuningdek, benzimidazol halqasining 4 va 6 holatlarida o‘rinbosarlar saqlagan boshqa shunga o‘xshash hosilalari markaziy nerv sistemasini depressivli ta’sirga va muskulni relaksant qilish xususiyatiga ega [20]. 1-Gidroksibenzimidazol-Z-oksid qatorlari mikrobga qarshi preparatlar sifatida tavsiya etilgan. Tabiiy mavjud moddalarning ayrimlari imidazol xosilalaridan iborat bo‘lib, u turli tabiiy va sintetik moddalar tuzilishining asosini tashkil etadi. Imidazol alkaloidlariga bo‘lgan qiziqish, uning tuzilishining o‘ziga xosligi va tibbiyotda amaliy ahamiyati yuqori darajada ekanligi aniqlangandan so‘nggina orta boshladi. Bu qiziqish nafaqat yuksak o‘simliklardan, balki mikroorganizmlardan ham yangi imidazol qatori alkaloidlarning kashf etilishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari tabiiy olingan imidazol alkaloidlarini sintez qilish yordamida ularning xossalari mukammal o‘rganilgan. Quyidagi ilmiy adabiyotlarda: imidazol qatori birikmalarning tadqiqoti, 2-almashingan benzimidazolning kimyosi, 2,3-digidroimidazo [1,2-a] piridinning xossalari, imidazo-1,2,4-azinlarning kondensirlanishi bular haqida to‘laroq bayon etilgan. 1 -Metil benzimidazol-3-oksidning benzonitril bilan o‘zaro ta’siridan siklobirikmalar bilan birga dimer ko‘rinishidagi mahsulotlar ham N- oksiddagi kislorod atomini saqlagan holida hosil bo‘ladi [ 21 ]. 1-Benzil-4,5-dimetilimidazol-3-oksidning fenilizotsianat bilan reaksiyasi 2-anilinohosilalari holida hosil bo‘ladi, uning ikkinchi molekula fenilizotsianat bilan ta’siridan M-(1-benzil-4,5-dimetilimidazol-2-il)- difenilmochevina hosil bo‘ladi . 28

1-Benzil-4-metil-va 4,5-dimetilimidazol-3-oksid atsetilendikarbon kislota dimetil efiri bilan birga oxirgi qayta guruxlanish natijasida siklobirikma mahsuloti hosil bo‘ladi [18]. 1-Metilbenzimidazol-Z-oksidni 130°Сda qizdirish orqali 2-xolat bo‘yicha dimerizatsiyaga olib kelinadi va 2,2 1 -bisbenzimidazol-3-oksidi va 2,2'- bisbenzimidazol hosil qilinadi [ 22 ]: 29

II. TAJRIBAVIY QISM Birikmalarning UB — spektrlari UV/Vis Spectrometr Lambda 16 ( Perkin — Elmer) spektrometrida olingan. Erituvchi sifatida spirtdan foydalanilgan. IK - spektrlar UR-20 (Zeiss Jena ) va FT-IR Model-2000 (Perkin — Elmer) spektrofotometrlarida birikmalarni kaliy bromid bilan presslab hosil qilingan plastinkalarda olindi. Mass — spektrlar MS —25 RF —Kratos xromato — mass— spektrometri hamda spektri olinishi kerak bo‘lgan birikmani tutridan — tutri ion manbaiga kirituvchi sistemaga ega (ionlovchi kuchlanish 60/70 .temperatura 100— 170°С ) MX—1310 spektro — metrida olingan. 1 Н YAMR va 13 С YAMR- spektrlar 100 МГц chastotaga ega Tesla BS — 267A kurilmasida olingan. 1 Н YAMR uchun ichki etalon sifatida ГМДС, 13 С YAMR da esa TMS olindi. N — metilnitrarin va N — allilizonitrarin uchun erituvchi sifatida deyteroxloroform va deyterometanol aralashmasi, komavin va atsetilkomavin uchun deyteroxloroformdan foydalanildi. Kimyoviy siljish qiymatlari 8 —shkalasida keltirilgan. Birikmalar suyuqlanish temperaturasi BOETIUS kurilmasida aniqlangan. Birikmalar element tarkibi mass — spektrometrik usulda aniqlangan. 2 . 1 . Xromatografiya Birikmalarni individual holatda ajratib olishda kolonkali xromatografiya usulidZn foydalanildi. Adsorbent sifatida L 100/400 mmk (Chexiya) turdagi silikagel ishlatildi. Birikmalarni tozaligi va identifikatsiyasi yup^a katlamli xromatografiya usuli (YUuX) bilan aniqlandi. YUKrS silikagel — gips (9:1) yopishtirilgan katlamli va Silufol UV —254 plastinkalarida amalga oshirildi. Bunda KSK (40 — 90) va L 5/40 mkm (Chexiya) silikagel turlaridan foydalanildi. Ochgich sifatida Dragendorf reaktivi, yod buBlari ishlatildi. Erituvchilar xaydab tozalab olindi. Xromatografiyani amalga oshirishda quyidagi erituvchilar sistemalari 30

kullandi: 1) xloroform — etanol (20:1); 2) xloroform — metanol (4:1); 3) xloroform — etanol (15:1); 4) xloroform — etanol (10:1); 5) xloroform — metanol —ammiak (4:1:0.1); 6) xloroform — etanol (5:1); 7) xloroform — etanol (4:1); 8) xloroform — metanol (10:1); 9) xloroform — etanol (6:1). Bitiruv malakaviy ishda ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi Delphinium semibarbatum o‘simligi o‘rganildi. O‘simlikdan kerakli moddalarni ajratib olish uchun uning poyasi, gullari, barglari va ildizi diametri -3mm o‘lchamda qaychi bilan maydalandi. Har-xil erituvchilar bilan 577 gr dan 5 kg gacha maydalangan o‘simlik ekstraksiya qilindi. Moddalarni qaysi sinfga tegishli ekanligini bilish va tozalash uchun ustunli va yupqa qavatli xromatografiya usullaridan foydalanildi. Yupqa qavatli xromatografiyada silifol plastinkalari ishlatildi. Ustunli xromatografiyada moddalarni ajratish uchun uni silikagel bilan to‘ldirildi. Plastinkalarda temir (III) xlorid, sulfat kislota, yod bug‘lari, ammiak bug‘laridan foydalanildi. PMR spektrlari «varaian» firmasining XL-100 nusxasi spektrometrlarida olindi. Erituvchi sifatida СС 1 4 , (CD 3 ) 2 CO, D 2 0 va boshqa erituvchilardan foydalanildi. Mass-spektri MX-1321 asbobida olindi. 577 гр maydalangan o‘simlik 80% li etil spirti bilan ekstraksiya kilindi. Spirtli ekstraktdagi moddalar summasining miqdori 2,7 gr ni tashkil qilindi. Ekstraktlar yashil rangda bo‘ladi. Bunga sabab o‘simlikni bo‘yab turuvchi pigmentlari ekstraksiya vaqtida aralashib chikdi. Bu pigment xromatografiya vaqtida moddalarni ranglariga halaqit beradi. Shuning uchun kislota va asosli qayta ishlash natijasida tarkibida azot saqlovchi alkaloiddar boshqa organik moddalardan ajratib olinadi. Ajratib olingan toza moddani alkaloiddar summasi deyiladi. Alkaloidlar summasi ustunli xromatografiya usuli yordamida bir-biridan ajratish ishlari olib borildi. Buning uchun balandligi h=l,5 metr, diametri d = 4cm bo‘lgan kalonka olindi va 750 gr A1 2 0 3 bilan 31

to‘ldirildi. Xloroformda ajratib olingan alkaloiddar summasini toza А 1 2 0 3 bilan ajratilib, kalonkaga solindi va uning ustiga 60 gr toza А 1 2 О э solindi. Yuqorida ko‘rsatilgan sistemalar bilan alkaloiddarni ajratib olish kislota – asosli usul asosida amalga oshirildi. Bir xil fraksiyalar yupqa qatlamli xromatografiyadan so‘ng bir-biriga quyildi va qayta kristallash usuli bilan tozalandi. Kalonkadan ajratib olingan ayrim firaksiyalarda qo‘shimcha suksinimid moddasi borligi aniqlandi. Ustunli xromatografiya yordamida petroleyn efir-xloroform (9:1) nisbatdagi erituvchilar aralashmasi bilan yuvilganda yangi tuzilishga ega bo‘lgan Delkolin moddasi aralashmadan ajratib olindi. Yuvish jarayoni davom ettirilib, petroleyn efir- xloroform (9:5) nisbatdagi erituvchilar bilan yuvilganda yangi tuzilishga ega bo‘lgan 16-Demetoksidelavain alkaloidi ajratib olindi. Sistemani xloroform- metanol (9:1) erituvchilar aralashmasi bilan yuvilganda Asos-A va xloroform-metanol (1:1) aralashmasi bilan yuvilganda esa Asos-V moddalari ajratib olindi. Ajratib olingan moddalarning suyuqlanish temperaturasi, sindirish ko‘rsatgichi va tuzilishi fizik-tadqiqot usullari yordamida o‘rganildi. 2.2. Delkolin alkaloidining ajratib olish jarayoni Delphinium semibarbatum o‘simligining 777 gr bargi, guli va poyasini quruq maydalangan holatlarda xloroformli ekstraksiya qilinganda 2,7 gr alkaloidlar summasi ajratib olindi. Ajratib olingan summani ustunli xromatografiya usulida alyuminiy oksid va adsorbent yordamida petroleyn efir- xloroform (9:1) nisbatdagi erituvchi bilan yuvilganda individual holatdagi Delkolin alkaloidi olindi. Ajratib olingan delkolin moddasining brutto formulasi С 26 Н 43 N0 7 bo‘lib, suyuqlanish temperaturasi 101-106 °Sga ega bo‘lgan oq kristall moddaligi aniqlandi. Ustunli xromatografiya yordamida ajratib olingan toza delkolin moddasining mikdori 40 mg ni tashkil qiladi. Ajratib olingan 40 mg 32

modda asosida fizik-tadqiqot usullari olib borildi va uning tuzilishi aniqlandi. IQ (infraqizil) spektri: 3830-3475 sm- 1 da aktivlangan protonga xos, 1120 sm- 1 sohasida -0-СН 3 guruhga xos valent tebranishlar namoyon bo‘ladi. Mass-spektri fragment ionlari m/z 481 (М + ), 466; 464; 463; 450 (100) sohalarda cho‘qqilar hosil qiladi. Moddalarning PMR spektri CDOCl 3 - deyteriyxloroformga eritib olingan, bo‘lib, 0,96 million hissada 3 ta protonga xos triplet signalining intensivligi J = 7 da namoyon bo‘lishi >N-CH 2 -CH 3 guruhi borligidan dalolat beradi. 3,26; 3,29; 3,33; 3,37 million hissalarda (ЗН, ЗН, ЗН, 6Н, С, 5 ОСН 3 ) singlet signallarning namoyon bo‘lishi molekulada beshta -ОСН 3 guruhi borligidan dalolat beradi. 3,37 million hissalarda (1Н, J = 5, Н-14 (3) 1ta protonga xos triplet signalining J = 5 intensivlikda namoyon bo‘lishi 14-S da joylashgan Н ya’ni ekvatorial protonning signali borligi diterpenoid alkaloid halqasini borligidan dalolat beradi. Delkolin (I) alkaloidining YA M R С 13 spektri С-1. 83,9 С-10. 38,1 С-19. 52,8 2. 26,2 11. 48,9 > N-CH 2 51,1 3. 32,4 12. 28,7 СН 3 14,2 4. 38,1 13. 46,1 С-1 55,7 5. 43,3 14. 84,3 6- 57,8 6. 90,6 15. 33,5 14- 57,3 7. 88,4 16. 82,6 16" 56^ 8. 77,5 17. 64,8 18" 59,0 9. 49,8 18. 78,1 N O H O C H 3 O H 33

2 . 3. 16-Demetoksilikoktonin alkaloidi ni ajratib olish jarayoni Delphinium sem i barbatum o‘simligining 577 gr bargi, guli va poyasi quruq maydalangan holatda 80% li etil spirti bilan ekstraksiya qilindi va kislota-asosli qayta ishlash orqali ekstraktni xloroform bilan ekstraksiya qilinganda 54 gr alkaloidlar summasi ajratib olindi. Ajratib olingan summani ustunli xromatografiya usulida alyuminiy oksid adsorbenti asosida benzol- efir (85:5) nisbatdagi erituvchi bilan yuvilganda individual holatdagi 16- demetoksilikoktonin (III) alkaloidi ajratib olindi. Ajratib olingan 16- demetoksilikoktonin (III) moddasini brutto formulasi C 25 H 41 N0 7 bo‘lib, suyuqlanish temperaturasi 215-218 °S bo‘lgan oq kristall moddaligi aniqlandi. Ustunli xromatografiya yordamida ajratib olingan toza 16- demetoksilikoktonin moddasining mikdori 20mg ni tashkil etadi. Ajratib olingan 20 mg asosida fizik-tadqiqot usullari olib borildi va tuzilishini aniqlandi. IQ spektri: 3460; 3410; 3260 sm - 1 da aktivlangan pro tonga xos 1455; 1408; 1390; 1338; 1300 sm- 1 da СН - СН 2 - СН 3 - ОН guruhlariga xos bo‘lgan deformatsion tebranishlar: 1175; 1108; 1040; 990 sm - 1 da turtta - ОСН 3 guruhiga xos valent tebranishlar, 860; 810; 795; 760; 745; 714 см - 1 da hosil bo‘lgan deformatsion tebranishlarni ko‘rsatdi. Mass-spektri fragment ionlari 457 ( М + 22); 452 (100); 450 (44); 449 (5); 436 (81); 434 (53); 424 (13); 427 (15); 406 (10); 396 (5); 380 (5). PMR spektri: 1,13 mln. hissada uchta protonga xos triplet signalining intensivligi J = 7 da hosil bo‘lishi >N-CH 2 -CH 3 guruhining mavjudligini ko‘rsatdi. 3,27; 3,29; 3,35 mln. hissalarda singlet signallarning bo‘lishi har birida uchta protonga xos - ОСН 3 guruhlardagi protonlarga xosligini ko‘rsatdi. YAMR С 13 spektri 34

С-1 26,6 9 44,9 С-17. 66,0 2 27,2 10 37,7 18 77,3 3 29,3 11 49,3 19 57,3 4 37,4 12 30,5 N-CH 2 50,3 5 43,9 13 43,3 СН 3 13,5 6 90,4 14 84,5 С-6 57,2 7 87,8 15 33,5 14 1 57,9 8 78,5 16 82,9 16 1 56,3 18 1 59,1 Quyidagi fizik-tadqiqot usullari asosida 16-demetoksilikoktonin moddasining struktura formulasini quyidagicha ekanligi aniqlandi. 16-Demetoksilikoktonin alkaloidining tuzilish formulasi: N C H 2 O R2 O R 1 2 . 4 . l,7,8 – triatsetat-16-demetoksilikoktonin molekulasini sintezlash va ajratib olish. Delphinium sem i barbatum o‘simligidan ajratib olingan 16- demetoksilikoktonin alkaloididan 5 mg olib, 50 ml li tagi yumaloq kolbaga solindi va ustiga 3ml benzol solib eritildi. Eritmaga 2 ml sirka angidridi solinib, 3 soat davomida qaytarma sovutgichda, suv hammomida 70-100 °S atrofida qizdirildi. Sungra moddani erituvchisi uchguncha vakuum surg‘ich yordamida erituvchisi va ortiqcha sirka kislota angidridi uchib ketguncha quritildi. Ustunli xromatografiya yordamida hosil bo‘lgan modda tozalanib olindi va miqdoriy analiz qilinganda 3,75 mg ekanligi aniqlandi. Olingan oq kristalning suyuqlanish temperaturasi 178- 179 °S ekan ligi aniqlandi. Moddaning PMR spektrida 3 ta - СН 3 guruhga xos singlet signallarini 0,6- 35

0,95 m.h. larda namoyon qilishi aniqlandi. Mass-spektridagi molekulyar ioni m/z 641 (M + ) ekanligi aniqlandi. 2. 5. 7,8 -diatsetatdelkolin molekulasini sintezlash va ajratib olish Delphinium sem i barbatum o‘simligidan ajratib olingan delkolin alkaloididan 5 mg olib, 50 ml li tagi yumaloq kolbaga solindi va ustiga 4 ml benzol solib eritildi. Eritmaga 2 ml sirka angidridi solinib, 3 soat davomida qaytarma sovutgichda, suv hammomida 70-100 °S atrofida qizdirildi. Sungra moddani erituvchisi uchguncha, vakuum so‘rg‘ich yordamida erituvchisi va ortiqcha sirka kislota angidridi uchib ketguncha quritildi. Ustunli xromatografiya yordamida hosil bo‘lgan modda tozalanib olindi va mikdoriy analiz qilinganda 3,5 mg ekanligi aniqlandi. Olingan oq kristalning suyuqlanish temperaturasi 107-108 °S ekanligi aniqlandi. Moddaning PMR spektrida 2 ta -СН 3 guruhga xos singlet signallarini 0,8-0,97 m.x. larda namoyon qilishi aniqlandi. Mass-spektridagi esa m/z 583 (M + )molekulyar ionga xosligi aniqlandi. I II -bob . OLINGAN NATIJDLAR MUXOKAMASI 36

3.1. Qashqadaryo viloyatidan terilgan Delphinium semibarbatum o‘simligi alkaloidlari Hozirgi vaqtda Delphinium o‘simligi bilan O‘zbekiston Respublikasi akademiyasi koshidagi O‘simlik Moddalari Kimyosi institutining «Alkaloidlar» laboratoriyasi bilan «Kimyo» kafedrasi birgalikda olib borilgan ishlarning natijasi bayon etilmokda. Bu bitiruv malakaviy ishini alkaloidlar laboratoriyasi bilan birgalikda ish olib borilib, bir necha moddalar ajratib olishga va ularning tuzilishini, tozaligini va tarkibini o‘rganishga muvaffaq bo‘ldik. Delphinium sem i barbatum - ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi o‘simliklar O‘rta Osiyoda, Zakavkaziyada, Peruda keng tarqalgan . O‘zbekistonda asosan Buxoroda, Qashqadaryoda, Farg‘onada, Surxondaryoda, Toshkent viloyatlarida ko‘p uchraydi. Dunyo bo‘yicha Delphinium oilasiga kiruvchi o‘simliklarning 20 ta turi mavjud bo‘lib, shulardan O‘rta Osiyoda 14 ta turi, shulardan 9 ta turi O‘zbekistonning Qashqadaryo viloyatida uchraydi. Delphinium semibarbatum o‘simligi xalq xo‘jaligi, meditsinada qon bosimini tushiruvchi, siydik haydovchi, yurak faoliyatini yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. O‘zbekistonda birinchi bo‘lib, Sobir Yunusov Delphinium semibarbatum o‘simligini Toshkent viloyatidan terib kelib, tarkibini o‘rgangan. O‘rganish jarayoni va o‘simlikni ko‘p massada yig‘ish qiyin bo‘lganligi uchun uni madaniylashtirib, o‘rganishga harakat qilgan va yetarlicha moddalarni ajratib olmagan. Biz Delphinium sem i barbatum o‘simligini tabiiy sharoitda o‘sgan holatida Qashqadaryo viloyati Yakkabog‘ tumanidan yig‘ib kelib, QDU «Kimyo» kafedrasida ish olib bordik. Biz bu o‘simlikning har-xil organlarini individual holatda (bargini, ildizini, gulini, poyasini) tekshirdik. Delphinium semibarbatum o‘simligi maydalanib, uni 80% li etil spirti bilan ekstraksiya 37

qilindi. Delphinium sem i barbatum o‘simligidan ajratib olingan 80% li spirtli ekstratini kislota-asosli qayta ishlab, asos emulsiyasidan xloroform yordamida alkaloiddar summasi ajratib olinadi. Alkaloidlarning miqdoriy analizlari 3-jadvalda bayon etilgan. 3- jadval № O‘sim- likning organi Vegeta- siya davri Terib olingan vaqti O‘simlik og‘irligi (kg) Ajratib olingan summasi (%) Ajratib olingan summasi (%) 1. Poyasi va bargi Maysa holati Mart 0, 655 1,54 0,2 3 2. Ildizi 0,05 0,06 0,12 3. Poyasi va bargi o‘t- poya aprel 5 13,5 0,27 4. Ildizi va ildiz tukcha-lari Oxirgi davr May 0,09 0,74 0,82 5. Ildizi 0,200 0,26 0,13 6. Guli Gullash davri May 0,5 5 0 0,3 6 0, 1 6 3 .2. Delphinium semibarbatum o‘simliginnng barg va poyalaridagi alkaloidlarini o‘rganish. O‘simlikning barg va poyalarini ekstraksiya jarayoni chizmada ko‘rsatilgan. Maysa davridagi Delphinium semibarbatum o‘simligini maydalanib, uni o‘rganish maqsadida 577gr maydalangan o‘simlikni o‘t- poya davrida, 5 kg maydalangan o‘simlikni 80% li etil spirti yordamida ekstraksiya qilindi. Idishga 655 gr maydalangan o‘simlik solinib, uning ustiga 3 litr 80% li etil spirti solindi va og‘zi berkitib qo‘yildi. Bir sutka o‘tgandan so‘ng o‘simlikning ekstrakti summasi ajratib olindi. 38

Ekstraksiyaning asosiy summasini tarkibida delkolin moddasi borligi aniqlandi. Ajratib olingan summa ustunli xromatografiya usuli yordamida А1 2 0 3 bilan turli xil erituvchilar yordamida (geksan, geksan-efir, benzol- xloroform, xloroform-metanol) toza moddalar ajratib olindi. Xromatografik usulda 22 ta alkaloid borligi aniqlandi. Shulardan 18 tasini tuzilishi oldin aniqlangan moddalar ekanligi suyuqlanish temperaturalarini va yupka qatlamli xromatografiyada R f (refraksiya) larini solishtirish orqali aniqlandi. Ajratib olingan alkaloiddarning ikkitasini tuzilishini o‘rganish davom etmoqda va ikkita alkaloidni tuzilishini o‘rganilib, bu o‘simlikdan birinchi marotaba ajratib olinganligini aniqlandi. Ajratib olingan bu yangi moddalarning tuzilishini zamonaviy fizik-tadqiqot usullari yordamida va kimyoviy usullar yordamida aniqlandi. Ajratib olingan moddalar jadvalda ko‘rsatilgan. 3 . 3. Delphinium sem i barbatum o‘simligini gullash va oxirgi vegetatsiya davridagi alkaloidlarni ajratib olish Delphinium sem i barbatum o‘simligining gullash va oxirgi vegetatsiya davrlarida alkaloiddarini o‘rganish maqsadida 5 kg gullash davri, 800 gr oxirgi vegetatsiya davrlaridagi o‘simlikni maydalab, ekstraksiya qilindi. Maydalangan o‘simlik 80%li etil spirti va xloroform bilan ekstraksiya qilingandan so‘ng ekstraksion summa ajratib olindi. Ekstraksion summani kislota-asosli qayta ishlash usuli yordamida xloroform erituvchi bilan alkaloiddar summasi ajratib olindi. Ekstraksion summadan xromatografiya metodi yordamida toza alkaloiddar ajratildi. Ajratib olingan alkaloiddarni yupqa qatlamli xromatografiya qilindi va o‘t-poya davrida ajratib olingan alkaloidlarga solishtirib, R f larni yaqinlari bir-biriga qo‘shildi va alkaloidlar summasini miqdori ko‘paytirildi. Bu vegetatsiya davrida ham 8 ta alkaloid ajratib olindi va ularning tuzilishini yuqoridagi vegetatsiya davridagi 39

o‘xshashligi aniqlandi. Delphinium sem i barbatum o‘simligining 4 xil vegetatsiya davridagi alkaloiddari 4-jadvalda bayon etilgan. Delphinium sem i barbatum o‘simligining vegetatsiya davridagi alkaloiddarini o‘rganish shuni kursatadiki, asosiy alkaloidlar delkolin va 16- demetoksidelavainlar o‘simlikda vegetatsiya davrining ortishi va uning o‘sishi bilan alkaloiddar summasining 38% gacha miqdoriy kamayishiga olib keladi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, Delphinium sem i barbatum o‘simligi tarkibidan ajratib olingan 22 ta moddaning 18 tasi oldindan tuzilishi adabiyotlarda ma’lum bo‘lgan, 2 tasi yangi modda va 2 tasi hali tuzilishi urganilmagan A-asos va V-asos moddalar ajratib olindi. Bularning fizik- kimyoviy konstantalari 5-jadvalda ko‘rsatilgan. 4- jadvalda Delphinium sem i barbatum o‘simligining 3 xil davrdagi alkaloidlari bayon etilgan. Bu o‘simlikning vegetatsiya davridagi o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, asosiy alkaloid delkolin o‘simlikdagi vegetatsiya davrida ortishi bilan alkaloidlar summasining 40% gacha mikdoriy kamayishiga olib keladi. O‘simlik tomiri tarkibidagi alkaloid digidroayakonin vegetatsiya davrining o‘tishi bilan uning miqdorini ortishi ko‘rildi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, Delphinium sem i barbatum o‘simligi tarkibidagi moddaning 18 tasining tuzilishi avval adabiyotlarda ma’lum, 4 tasi yangi alkaloid ekanligi aniqlandi. 4-jadval 40

Delphinium semibarbatum o‘simligidagi alkaloidlar. № O‘simlik organlari Vegetatsiya davri Ajratilgan alkaloidlar 1. Poyasi va bargi Maysa holati Suksinimid,16-demetoksilikoktonin*, deltalin, delkolin*, atsetilsuksin-imid, antronoil-likoktonin, delsemin, likoktonin, delfilin, Asos A, Asos V, metillikoktonin 2. Ildizi Maysa holatidagi ildiz qismi 16-demetoksilikoktonin*, delsemin, digidroayakonin, likoktonin 3. Poyasi va bargi o‘t-poya davri Metillikokonitin, ayadelfin, ayadelfinin, gigaktonin, brouniin, delsemin 4. Ildizi o‘t-poya davri Ambikvin, antronoillikoktonin, metoksigadezin, delfizin, ayadin, ayakuzin 5. Ildizi va tukchalari Oxirgi davr 1,4-atsetilsuksinimid, ayatsin, ayakonin, deltalin, delkolin*, 1,4 atsetilbrouniin 6. Guli Guli Antranoillikoktonin, brouniin, delkolin*, delfizin. *- yangi alkaloidlar. 3 .4.Yangi alkaloidlarning tuzilishini o‘rganish. 3 . 4. 1. Delkolin alkaloidining tuzilishini o‘rganish Delkolin alkaloidining tarkibi C 22 H 33 N0 3 brutto formulasiga ega bo‘lgan, suyuqlanish temperaturasi 192-195 °S dagi oq kristall modda bo‘lib, xloroform, benzol va atsetonda yaxshi eriydi. Delphinium semibarbatum o‘simligining summasini ustunli xromatografiya usulida ajratish natijasida petroleyn efir-xloroform (9:1) nisbatdagi aralashma orqali yuvib, ajratib olindi. Ajratib olingan delkolin alkaloidi qayta kristallash orqali tozalandi .Toza holdagi alkaloidning tuzilishini o‘rganish maqsadida fizik-tadqiqot usullaridan foydalanildi. Alkaloidning IQ (infraqizil) spektriga xos signallari 41

3580-3475 sm -1 sohalarida aktivlangan vodorodga xos signallar sifatida namoyon bo‘ladi. 1120 sm- 1 sohasida -0-СН 3 guruhga xos bo‘lgan valent tebranishlar namoyon bo‘ladi. Ajratib olingan yangi alkaloidning mass- spektrida qo‘yidagicha fragment ionlar va m/z 359 (М + ), 344(100), 339, (14), 278(8), 244(5), 216(6), 190(3), 188(10), 146(7), 122(9),88(7) sohalarida cho‘qqilar hosil qiladi. Bu esa quydagi 3-chizmada delkolinning mass-spektri rasmida ko‘rsatilgan. Moddaning PMR spektri CDOCL3 - deyteriyxloroformda eritib olingan bo‘lib, 0,96 m.h. larda 3 Н ga xos triplet signalining intensivligi J = 7 da namoyon bo‘lishi >N-CH 2 -CH 3 guruhi borligidan dalolat beradi. 3,26; 3,2 3,33; 3,37 m.h.larda ( ЗН, ЗН, ЗН, 6Н, С-5. 0СН 3 ) singlet signallarning namoyon bo‘lishi molekulada 5 ta -О-СН guruhi borligidan dalolat beradi 3,37 million hissalarda (1Н = 5, Н-14В) 1 ta protonga xos triplet signalinish J = 5 intensivlikda namoyon bo‘lishi 14-С da joylashgan ya’ni ekvatorial protonning signali borligi diterpenoid alkaloid halqasining borligidan dalolat beradi. Delphinium sem i barbatum o‘simligi tarkibidagi delkolin alkaloidining YAMR С 13 spektr ma’lumotlari: С-1 72 С-10 40 С-19 60,2 2 29 11 49 >N-CH 2 48,9 3 31 12 28,8 -СН 3 13,1 4 33 13 4 4,4 16-ОСН 3 56.4 5 47 14 75,9 14-ОСН 3 57.3 6 25 15 41,8 7 45 16 82, 2 8 74.6 17 6 1,5 9 4 7 18 26,6 3 .4 .3 16-Demetoksilikoktonin alkaloidining tuzilishini o‘rganish 16-demetoksilikoktonin C 25 H 4 1 N0 7 tarkibli, suyuqlanish temperaturasi 215-218 °S bulgan oq kristall modda bo‘lib, etil spirtda va metil spirtda 42

yaxshi eriydi. Delphinium sem i barbatum o‘simligini ekstraksion summasini ustunli xromatografiya usuli yordamida moddasi ajratib olindi. 16-demetoksilikoktoninning IQ spektriga xos signallar 3460; 3410; 3260 sm- 1 da aktivlangan protonga xos, 1455; 1408; 1390; 1338; 1360 sm _1 да -СН-СН 2 -СН 3 -ОН guruhlariga xos bulgan deformatsion tebranishlar, 1175; 1105; 1040; 990 см- 1 da turtta -ОСН 3 guruhiga xos valent tebranishlar, 860; 810; 795; 760; 745; 741 sm _1 da hosil bo‘lgan deformatsion tebranishlarni ko‘rsatadi. Olingan yangi modda ya’ni 16-demetoksilikoktonin alkaloidining PMR spektri deyteriyxloroformda eritib olingan bo‘lib, uchta protonga xos triplet signalining intensivligi J = 7 da hosil bo‘lishi >N-CH 2 -CH 3 guruhining mavjudligini ko‘rsatadi. 3,27; 3,29; 3,35 mln hissalarda singlet signallarning bo‘lishi har birida uchta protonga xos -ОСН 3 guruhlar borligidan dalolat beradi. YA M R С 13 spektri С-1 72,6 С-9 44,9 С-17 66,0 2 27,2 10 37,7 57,1 73,3 3 29,3 11 49,3 18 57,3 4 37,4 12 30,5 19 50,3 5 43,9 13 43,3 N-CH 2 13,5 6 90,4 14 84,5 СН 3 57,2 7 87,8 15 33,5 С-6 57,9 8 78,5 16 82,9 14 1 56,3 16 1 59,1 18 1 Biz diterpenoidli alkaloidlar bo‘lgan suksinimid va 16- demetoksilikoktonin yangi tuzilishga ega bo‘lgan alkaloidlarning YAMR С 13 spektrida 57,9 mln.hissalarda С-14 uglerodga xos bo‘lgan qo‘shimcha signalning namoyon bo‘lishi suksinimid molekulasiga qaraganda bitta uglerod atomining ko‘pligi uning - ОСН 3 efiri ekanligidan dalolat beradi. 3 .4.5. 7,8 - diatsetatdelkolin molekulasining 43

tuzilishini o‘rganish Delkolin diatsetat, delkolin alkaloidining atsetat hosilasi bo‘lib, tarkibi C 29 H 45 NO 4 brutto formulasiga ega bo‘ladi. Uning suyuqlanish temperaturasi 107-108°Sga ega bo‘lib, oq kristall moddadir. Delkolin xloroform, benzol, atsetonda yaxshi eriydi. Delphinium sem i barbatum o‘simligidan ajratib olingan delkolin alkaloidining diatsetatini ustunli xromatografiya usulidan foydalanib, xloroform-benzol (1:1) nisbatdagi aralashma yordamida tozalandi. Toza holdagi alkaloidning diatsetatini fizik-tadqiqot usullari yordamida tuzilishi o‘rganildi. Moddaning PMR spektri delkolin alkaloidining PMR spektridan farqli o‘laroq, 2ta -СН 3 guruhiga xos singlet signallarini 0,8-0,97 m.x.larda namoyon bo‘lishi delkolinning diatsetati hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Mass-spektrida m/z 583 (М + ) molekulyar ion hosil bo‘lganligi haqiqatdan ham delk olin alkaloidining diatsetati ekanligini ko‘rsatadi. 3 .4.8. 1,7,8 - triatsetat - 16-demetoksilikoktonin molekulasining tuzilishini o‘rganish 1,7,8 - triatsetat-16-demetoksilikoktonin, 16-demetoksilikoktonin alkaloidining atsetat hosilasi bo‘lib, tarkibi C 31 H 47 N0 13 brutto formulasiga ega bo‘lgan, suyuqlanish temperaturasi 178-179 °S dagi oq kristall modda bo‘lib, xloroform, benzol, atsetonda yaxshi eriydi. Delphinium sem i barbatum o‘simligidan ajratib olingan 16- demetoks ilikoktonin alkaloidining triatsetatini ustunli xromotografiya usulidan foydalanib, xloroform geksan (9:1) nisbatidagi aralashmalar yordamida tozalandi. Toza holdagi alkaloidning triatsetatini fizik-tadqiqot usullari yordamida tuzilishi urganildi. Moddaning PMR spektri 16- demetoksilikoktonin alkaloidining PMR spektridan farqli o‘laroq 3 ta -SN3 guruhiga xos singlet signallarini 0,6-0,95 m.x.larda namoyon qiladi. Bu эса moddaning 16-demetoksilikoktonin triatsetati hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Mass-spektrida m/z 641 (M + ) 44

molekulyar ioni bo‘lganligi haqiqatdan ham 16-demetoksilikoktonin alkaloidining triatsetati ekanligini ko‘rsatadi. XULOSA 45

1. Qashqadaryo viloyati Yakkabog tuman Xisor tog‘ tizmalarida o‘sadigan Delphinium semibarbatum o‘simligidan 1 2 ta alkaloid ajratib olindi va shundan 2 tasi yangi alkaloidlar ekanligi aniqlandi. 2. Ajratib olingan yangi alkaloidlar 16-demetoksilikoktonin va delkolinlarning tuzilishi fizik-tadqiqot usullari IQ, PMR, YAMR C 13 va mass-spektrlari orqali aniqlandi. 3. Olingan alkaloidlarning suvda erish va ta’sir etish faoliyatini oshirish maqsadida atsetatli hosilalar olindi va tuzilishi aniqlandi. 4 . Farmakologik tekshirishlar natijasida 16-demetoksilikoktonin va delkolinlarning og‘riq qoldiruvchi (analgetik) xususiyatga ega ekanligi aniqlandi. FOYDANALINGAN ADABIYOTLAR 46

1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: Ўзбекистан, 1998 й, 280б. 2. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Т.: Ўзбекистон, 2009 й, 56 б 3. Салимов Б.Т., Юнусов М.С, Юнусов СЮ. ХПС. 106. (1978). 4. Робинович М.С, Канавалова РА. ЖОХ. 12, 329. (1992). 5. Нарзуллаев АС, Юнусов М.С, Юнусов С.Ю.ХПС 4. 97. (19 9 3). 6. Нарзуллае вАС, ЮнусовМ.С, ЮнусовСЮ. ХПС. 4.12.(1994). 7. Брутко М„ Массагетов ПС, Раст. рее. С 243. (2010). 8. Салимов Б.Т., Юнусов М.С, Юнусов СЮ. ХПС. 498. (1992). 9. Салимов Б.Т., Юнусов М.С, Юнусов СЮ. ХПС. 128. (1997). . 10. Салимов Б.Т., Юнусов М.С, ЮнусовСЮ., Нарзуллаев АС ХПС. 665. (1995). 11. Нарзуллаев АС, Юнусов М.С.Юнусов С.Ю., ХПС. 498. (1992). 12. Салимов Б.Т., Юнусов М.С, Юнусов СЮ. ХПС. 716. (1997). 13. Салимов Б.Т., Абдуллаев Н.Д., Юнусов М.С, Юнусов СЮ. ХПС. 235. (1998). 15. Manske R.H., Shin K.H.. CanJ. Chem. 43, 2180. (2011).33. 16. Визнер К . г Кузовков АД , Платонова Т . Ф . ЖОХ . 34. 1666. (1994). 17. Кузовков АД., Платонова Т.Ф. ЖОХ. 29, 2782. (1999). 18. Брутко Л.И., Массагетов П.С. ХПС. 21. (2012). 19. Жамиярашвили М.Г., Тельнов В.А, Юнусов М.С., Юнусов СЮ. ХПС. 836. (1997). 20.Миронов В.А, Янковский С.А. «Спектроскопия в органической химии» Москва. « Химия ». 19 9 8 . 21. www.extech.ru.s e/min s/niokr95/metal/met. 22. www.tstu.ru /win/obrazov/publ/1997/wl 6/htm. 47

23. www.irimex.ru/energo.htm . 24. www.vniigaz com/russian/articles/filat t.htm 25. www. http//org.ru .adrem.us/dokument/. Doc 48

O'xshashlar

Lagoxilin va ularning hosilalari sintezi

Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy meditsinada ishlatiladigan dorivor turlar tahlili

Qamashi tumani tog‘ va tog‘ oldi o‘simliklar qoplamida tarqalgan chandir lipskiya (lipskya insignis (koso-pol.) nevski) senopopulyatsiyalari

Sangzor daryosi havzasi dorivor o`simliklari

Neft asosida olinadigan smolalardan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish