Polimеrlarda dеstruksiya va uning ahamiyati - Kimyo - Diplom ishlar

Polimеrlarda dеstruksiya va uning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

817.5 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Polimеrlarda dеstruksiya va uning ahamiyati RЕJA: KIRISH 3 I-BOB. DESTRUKSIYAJARAYONLARI 6 1.1. Kimyoviydestruksiya 9 1.1.1. Gidroliz 9 1.1.2. Atsidoliz 14 1.1.3. Alkogoliz 16 1.1.4. Aminoliz 18 1.1.5. Oksidlanish destruksiyasi 19 1.1.5.1. Oksidlanish destruksiyasining mexanizmi 19 1.1.5.2. Ozonoliz 27 II-BOB. FIZIKAVIY DESTRUKSIYA 29 2.1. Termikdestruksiya 29 2.2. Fotodestruksiya 39 2.3. Radiatsion destruksiya 43 2.4. Mexanik destruksiya 45 III-BOB. BIOLOGIK DЕSTRUKSIYA 49 3.1. Biodestruksiyalanuvchipoliefirlarningxossalari 51 3.2. Mikromitsetzamburug`larita`siridagibiologikdestruksiya 51 XULOSALAR 60 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 61 1

KIRISH Hozirgi kunda ishlab chiqarish va sanoat bilan bir qatorda kundalik turmush tarzimizni ham polimеr matеriallar ishlatilmagan asbob uskunalarsiz tasavvur qilish juda qiyin. Polimеr matеriallarining tеxnika va turmushda kеng qo`llanilishi ushbu matеriallarning u yoki bu tasirlarga chidamliligigi oshirish bilan chambarchas bog`liq. Mavzuningdolzarbligivamuammoningo`rganilganlikdarajasi: Polimеrlar kimyosidagi eng asosiy muammolardan biri bu matеriallarning tashqi tasirlarga, asosan, issiqlikga chidamligidir. Polimеr matеriallarning u yoki bu tasirlarga chidamliligigi oshirish bilan bir qatorda ushbu polimеrlarni qayta ishlashda kеlib chiquvchi muammolar o`rganish ham juda katta ahamiyatga ega. Ko`p xollarda polimеrdan yasalgan uskunalar issiqlik, yorug`lik mеxanik va kislorod tasirida xizmat qilish muddati ancha qisqaradi. Polimеrlarni issiqlik, kislorod, suv, mеxanik va boshqa tasirlar bilan bog`lik kimyoviy modifikasiyalash bilan bog`liq muammolar nafaqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ham ega. Ushbu jarayonlarni o`rganish orqali polimеrlar strukturasi haqida qimmatli xulosalar chiqarish mumkin. Shuning uchun, polimеrlarning dеstruk s iya jarayonini o`rganish eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Polimеrlarning dеstruksiya jarayonini chuqur sistеmalashtirib nazariy o`rganish - nafaqat nazariy savollar bilan shug`ullanuvchi tadqiqotchilarga, balki ushbu polimеr mahsulotlarini ishlatishda, qayta ishlashi bilan shug`ullanuvchi muxandislar va ilmiy ishchilarga ham juda foydali. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Polimеrlarda dеstruksiya jarayoni va uning ahamiyatini, polimеr matеriallarning chidamligiga tasir qiluvchi omillarni nazariy o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: Quyilgan maqsadga quyidagi vazifalarni yеchish orqali erishildi:  Kimyoviy destruksiya jarayonini o`rganish;  Fizikaviy destruksiya jarayonini o`rganish; 2

 Biologik destruksiya jarayonini o`rganish; Tadqiqot obеktlari: sintetik va tabiiy polimerlar. Tadqiqot usublari: kislorod, kislotalar, spirt, issiqlik, radiastiya, havo, mexanik va zamburug`lar tasirida polimerlarning parchalanishini nazariy o`rganish. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar:  Polimerlarda kimyoviy destruksiya jarayoni;  Polimerlarda fizikaviy destruksiya jarayoni;  Polimerlarda biologik destruksiya jarayoni; Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Mazkur bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonida polimеrlarda dеstruksiya jarayoni va uning ahamiyatini, polimеr matеriallarning chidamligiga tasir qiluvchi omillarni nazariy o`rganilgan. Polimеr matеriallarining tеxnika va turmushda kеng qo`llanilishi ushbu matеriallarning u yoki bu tasirlarga chidamliligigi oshirish bilan chambarchas bog`liq. Polimеrlarni issiqlik, kislorod, suv, mеxanik va boshqa tasirlar bilan bog`lik kimyoviy modifikatsiyalash bilan bog`liq muammolar nafaqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ham ega. Ushbu jarayonlarni o`rganish orqali polimеrlar strukturasi haqida qimmatli xulosalar chiqarish mumkin. Shuning uchun, polimеrlarning dеstruksiya jarayonini o`rganish eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Polimеrlarning dеstruksiya jarayonini chuqur sistеmalashtirib nazariy o`rganish - nafaqat nazariy savollar bilan shug`ullanuvchi tadqiqotchilarga, balki ushbu polimеr mahsulotlarini ishlatishda, qayta ishlashi bilan shug`ullanuvchi muxandislar va ilmiy ishchilarga ham juda foydali. Polimеrlarda dеstruksiya jarayoni nazariy o`rganish oldindan bеlgilangan xossalarga ega bo`lgan mahsulotlar olish va ularni qayta ishlashda muxim ahamiyatga ega, bu talabga javob bеrmagan mahsulotlarni xossalarini yaxshilash va valyuta mablag`larini tеjab qolish imkoniyatini bеradi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta qism, xulosalar va foydalangan adabiyotlardan iborat. 3

Ishning dolzarbligi, asosiy vazifalari, amaliy ahamiyati kirish qismida aks ettirilgan. Birinchi qismda k imyoviy destruksiyaga doir: gidroliz, a tsidoliz, a lkogoliz, a minoliz, oksidlanish destruksiyalari bеrilgan. Ikkinchi qism o`z ichiga fizikaviydestruksiya haqida: t ermik destruksiya, f otodestruksiya, radiatsion destruksiya va m exanik destruksiyalar haqidagi nazariy ma`lumotlarni o`z ichiga oladi. Uchinchi qismda biologik dеstruksiya haqida ma`lumotlar bеrilgan. Bunda biodestruksiyalanuvchi poliefirlarning xossalari va mikromitset zamburug`lari ta`siridagi biologik destruksiyaga e`tabor berildi. Xulosalar qismida olingan ma`lumotlarning qisqacha sharhi va xulosalar kеltirilgan. Bitiruv malakaviy ishi 62 matn bеtida bayon qilingan, 4 ta jadval, 9 ta rasm va 24 ta foydalangan adabiyotni o`z ichiga oladi. 4

I-BOB. DESTRUKSIYAJARAYONLARI Polimer makromolekulalarida polimerlanish darajasining kamayishi bilan boradigan reaksiyalarni destruksiya reaksiyalari deyiladi. Polimerlardan foydalanish, ularni saqlash va qayta ishlashda, shuningdek kimyoviy o’zgarish larga uchratish vaqtida destruktiv jarayonlari sodirbo’ladi. Destruksiya bu kimyo fanidagi yuqori malekulyar birikmalar kimyosida muxm ahamyatga ega. Bu yuqori malekulyar birikmalar tuzilishini aniqlash uchun ishlatibgina qolmay tabiy polimerlardan qimmatbaxo quyimalekulyar moddalar olishda foydalaniladi. Masalan; Glyukozalarni selyuloza va kraxmaldan , oqsillarni aminokislatolardan olinishini bunga misol qilib keltrish munkin. Ba`zida polimerlarning molekulyar massasini qisman pasaytrish uchun destruksiyadan foydalaniladi, buning sababi qayta ishlashni yengillashtrishga asoslangan. Masalan, sellyuloza efirlari asosida laklarni, va boshqa moddlarni erishi juda quyuq eritmalarni xosil qiladi, boshlang’ich selyulozadan destruksiyaga tortiladi. Tabiiy kauchuklarning qisman destruksiyasida (plastiklash) vaqtida qayta ishlab rizinaga aylantirishi ham munkin. Destruksiyani makromolekulalarning yorilib erkin kata radikallarning xosil bo’lishi va boshqa ko’rinshdagi polimerlar sintezi uchun qo’llaniladi. Kimyoviy o’zgarishlarda, qayta ishlash va polimerlar ishlatilishida polimer destruksiyasida nojo’ya reaksiyalar ham bo’lishi munkin. Polimerlar destruksiyasi reaksiyani nazorat qilish uchun mexanizmlar hamda destruksiya jarayonida muxim ahamiyat kasb etadi. Nimagaki texnologiyada foydalanganda, polimerlrni ekspluatatsya qilsh va qayta ishlashda reksiya jarayonidagi xatoliklarni minimumga tushirish bo’ladi. Destruksiya natijasida polimerlarning ko’pgina fizik-kimyoviy va mexanikaviy xossalari o’zgaradi (ya’ni yomonlashadi). Bunga asosiy sabab destruksiya vaqtida polimer makromolekulasida boradigan parchalanish reaksiyalaridir. Demak destruktiv jarayonlar ko’p hollarda maqsadga muvofiq, kelmaydigan zararli 5

oqibatlarga olib keladi. Bundan destruksiya jarayonlarining hammasi zararli deb xulosa chiqarish xato bo’lar edi. Ko’p hol larda tabiiy va sintetik polimerlardan destruksiya yordamida qimmatbaho past molekulyar moddalar hosil qilish mumkin. Masalan, kraxmal va sellyulozani gidrolizlab glyukoza olinadi yoki tabiiy oqsil kollagenin gidrolizlanganda medisinada va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan har xil aminokislotalarning aralashmalarini hosil qilishi mumkin. Yoki biror bir poli - merning strukturasini o’r ganish uchun ko’p hollarda uni destruksiyaga uchratish va tahlil qilish foydadan holi emas. Sintetik poli mer polimetilmetakrilat destruksiyaga uchratilganda monomer metilmetakrilat olinadi. Demak destruksiya jarayonlari sharoitga qarab foydali yoki zararli bo’lishi mumkin. Destruksiya jarayonlari ikki qonuniyatga: tasodifiy yoki depolimerlanish qonuniyatlariga bo’ysungan holda boradi. Depolimer lanish—polimerlanishning teskari jarayoni bo’lib, makromolekula tarkibidan monomer molekulasini ketma-ket ajralib chiqishi bilan boradigan reaksiyalardir. [1-3]. Bu ikkinchi holatda polimerning molekulyar massasi tasodifiy qonuniyatga bo’ysunuvchi holatdagiga nisbatan sekin o’zgaradi (1,2-rasmlar). М 1 2 Vaqt, so at 1-rasm. Polimer molekulyar massasini pasayish kinetikasi. 1- destruksiya tasadifiy qonuniyat bo’yicha borganda 2- depolimerlanish jarayonida 6

2-rasm. Depolimerlanishda polimer molekulyar og`irliginig kamayishi. Polimerlarning destruksiya jarayonida qavat qalinligining monomerlarning hosil bo`lish tezligiga bogliqligi o`rganilgan (3-rasm). 3-rasm. Polimerlarning destruksiya jarayonida qavat qalinligining monomerlarning hosil bo`lish tezligiga bogliqligi. 7

Rasmdan ko`rinib turibdiki, qavat qalinligi oshgan sayin monomerlarning hosil bo`lish tezligi ham oshadi. Polimerlarning destruksiya jarayoni tasodi fiy qonuniyat bo’yicha o’zgarsa, τ vaqt oraligida hosil bo’layotgan makromolekulaning o’rtacha statistik uzunligi shu makromoleku laning o’rtacha polimerlanish darajasi   P va shu polimerning dastlabki polimerlanish darajasi P 0 hamda bog’’larning o’rtacha soni  S bilan quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: )1 /(0     S P P Bu holda destruksiya reaksiyasining tezligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:   k P P V                1 1 ln 1 1 ln 0 (1) Bu erda: k — parchalanish tezligi konstantasi. τ — parchalanish vaqti. Destruksiya jarayonlari qanday tashqi ta’sir ostida borishligiga qarab bir nechta turga ajratiladi. Destruksiya mexanik kuchlar ta’sirida borsa, bunga mexano-destruksiya; nur ta’sirida — fotodestruksiya; issiqluk ta’si rida — termodestruksiya; radiasiya ta’sirida — radiasion destruksiya; oksidlovchilar ishtirokida borsa — oksidlanish destruksiyasi; bakteriya va zamburug’lar ta’sirida borsa — biologik destruksiya deyiladi. Geterozanjirli polimerlarning kimyoviy destruksiyasi yaxshi o’rganilgan. Bunday polimerlarning kimyoviy destruksiyasi zanjirdagi uglerod-geteroatom orasidagi bog’dan boshlanadi. Agar destruksiya to’liq borsa, dastlabki monomer ham hosil bo’lishi mumkin. Bunday reaksiyalar, xuddi organik kimyodagidek gidro - liz, alkogoliz, asidoliz, ammonoliz deb ataladi. 8

1.1. Kimyoviy destruksiya Polimerlarning kimyoviy destruksiyasi, amalda katalizatorlar ishtirokida olib boriladi. Bunda muhit sifatida suv ishlatilsa, gidrolitik destruksiya yoki gidroliz deb ataladi. Gidroliz jarayonida uglerod-geteroatom bog’ining o’zil-gan joyiga suv molekulasi birikib oladi [4-6]. Agar destruksiya reaksiyalari spirt ishtirokida borsa, jarayon alkogoliz, muhit sifatida kislota ishlatnlsa asido liz deb ataladi. Bu jarayonlar ichida katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgani gidroliz reaksiyasidir. 1.1.1.Gidroliz Ko’p tarqalgan kimyoviy destruksiya reaksiyalari bo’lib, jarayon vodorod yoki gidroksil ionlari ishtirokida tezlashadi. SHuning uchun ham gidroliz reaksiyalarida katalizator sifatida ko’pincha kislota va ishqorlar ishlatiladi. Gidrolitik jarayon polimerdagi yon guruhlar, shuningdek asosiy zanjirdagi bog’lar hisobiga ketishi mumkin. Masalan, polivinilasetat va asetilsellyulozaning gidrolizida reaksiyafaqat yon guruhlar hisobiga ketadi. Geterozanjirli polimer asosiy zanjirining gidrolitik destruksiyasida hosil bo’ladigan funksional guruhlar polimerdagi dastlabki funksional guruhlardan farq qilmaydi. Makromolekulalar elementar bo’g’inlari orasidagi bog’larning uzilishi natijasida hosil bo’lgan zanjir oxiridagi guruhlar sonini kimyoviy usul bilan aniq topish mumkin. Karboksil guruhlarning ko’payib borishiga qa rab poliamidlarning destruklanish darajasini, aldegid guruhlarning ortib borishga qarab polisaxaridlarning gidrolizlanish darajasini hisoblash qiyin emas. Poliamid va poliefirlarning gidrolizi ko’p hollarda nazariy ahamiyatga ega, polisaxaridlar gidrolizi esa sanoat miqyosida ahamiyatga ega bo’lganligi uchun uning ustida mukammalroq to’xtalib o’tamiz. 9

O’simlik moddalarida sellyuloza bilan bir qatorda katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan boshqa polisaxaridlar: pentozanlar (silan va arabanlar) uchraydi. Sellyuloza to’la gidrolizlanganda — faqat glyukoza, silan gidrolizidan esa — siloza, besh atomli spirtlar, furfurol va boshqalar; araban to’la gidrolizlanganda arabinoza hosil bo’ladi. Polisaxariddagi yarim asetal, ya’ni glyukozid bog’’larning gid rolitik uzilishi natijasida birinchi uglerod atomida aldegid (yarim asetal ь — sikl shaklida) va to’rtinchi uglerod atomida esa gidroksil guruh hosil bo’ladi: Bunda vodorod ionlari katalizator vazifasini bajaradi. Gidroksil ionlari bilan reaksiyani tezlashtrmaydi chunki polisaxaridlar ishqoriy muxitda mustaxkam kislotali muxitda esa beqaror bo’ladi. Polisaxaridlar gidrolizida fermentlar Katalizator vazifasini bajaradi ; kraxmal uchun a-glyukozada va qog’ozlar uchun r-glyukozidaza kraxmalning kislotoli gidrolizi sanoatda gyukoza olish uchun qo’llaniladi. Keyinchalik kraxmalli bijg’itsh yoli bilan etanal, kraxmal , maltoza olinadi. (C 6 H 10 O 5 ) n →n/2 С 12 Н 22 О 11 →n С 6 Н 12 О 6 → 2nC 2 H 5 OH+ 2n СО 2 Oxirgi vaqtlarda spirt olish uchun tarkibida selyuloza selyuloza bo’lgan o’simlik materiallarni chiqindilari ishlailadi (yog’och apilkasi, pata va kungaboar po’stlog’i) . Shu materiallar gidrolizi paytida selyuloza parchalanibgina qolmay boshqa shunga o’xshash polisaxaridlar ham parchalanadi. 10

Bu bilan birga bijg’imaydigan geksozalar (glukoza, manzara, gallaktoza) bijg’imaydiganlaran esa (ksiloza ,arabinoza) lardan ozuqa achitqilari tayyorlanadi. Turli tuman polisaxaridlar xar xil tezlikda gidrolizlanadi . shulardan eng qiyin gidrolizlanadigani selyuloza , Kraxmal va pentozanlar esa birmuncha yengil gidrolizlanadi. Bu polisaxaridlarning fizikaviy stukturasining xar xilligi bilan, tushuntiriladi. Polisaxaridlar gidrolizida konsentrlangan mineral kislo talar ishlatilsa, reaksiya tezlashadi. Bunda kislota faqatgina katalizator bo’lib qolmay, balki oligosaxaridlar uchun yaxshigina erituvchi bo’lib ham xizmat qiladi. Sanoatda ko’pincha 80—100% vodorod ftorid, konsentrlangan vodorod xlorid, 60—80% sulfat kislota va konsentrlangan fosfat kislotalar, katalizator sifatida qo’llaniladi. Molekulasida amid bog’lari bo’lgan polimerlar ham kislota va ishqlorlar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Bunda gidroliz mahsulotlari strukturasida karboksil va amin guruhlar hosil bo’ladi Ma’lumki, oqsil moddalarining tarkibida mid (peptid) guruhlari mavjud bo’lib, bu guruhlar kislota, ishqor va fermentlar ta’sirida gidrolizlanadi. Buning natijasida 22 xil α -aminokislota, jelatina va shunga o’xshash moddalar hosil bo’ladi. H + , OH - ~R – NH – CO-R’ -------  ~R-NH 2 -OH + HOCHR~ Polimer gidrolizlarining katalizzatorlari, amid bog’lardan va kisloto va asoslardan iborat. Gidroliz paytida amidli bog’lamalarda aminogruppa va karboksil gruppalar xosil bo’ladi . 11

Polikaprolaktamni ishqoriy muhitda qizdirib gidrolizga uchratganda 75- 85% miqdorda kaprolaktam olinadi: NaOH ~NH(CH 2 ) 5 -CO ------  NH(CH 2 ) 5 -CO~------  H-OH Naylon gidrolizlanishi natijasida ikki dastlabki monomer geksametilendiamin va adipin kislota hosil bo’ladi. ~ NH(CH 2 ) 6 — NHCO- (CH 2 ) 4 - CO- -> HN 2 — (CH 2 ) 6 — CH 2 + geksametilendiamin + HOOC — (CH 2 ) 4 COOH adipin kislota Gidroliz va aminokislota tarkibidagi keyingi tadqiqotlar -aminokislota maxsulotlari paydo bo’lishi oqsil moddalarni tuzilishini o’rganishda asosiy usullardan biri bo`lib xizmat qiladi.Sintetik polimerlarni gidroliz qilishdachiqindilardan foydalaniladi: bu chiqindilar monomergacha gidrolizlanadi yoki past molekulali polimerlar va yana poliamidlarning sintezi uchun qo’llanildi. Kislota va ishqorlar ishtirokida murakkab poliefirlar gidrolizida - ishqorlar aktiv katalizatorlar vazfasini ham bajaradi. Efir bog’lamalarning gidrolitik parchalanishida spirtli va kislotali keyingi gruppalar hosil bo’ladi: Glikalli poliefirlar va alifatik dikarbonkislotolar yengil gidrolizlanadi. Odatda, murakkab efirlar gidrolizga uchratilganda karbon kislota va spirtlar hosil bo’ladi. Poliefirlar gidrolizidan ham shunday birikmalar hosil bo’ladi: O O 12

II IIH + OH - ~ — O —(CH 2 ) n — O — C— ( CH 2 ) n —C~ ————> ———>O (CH 2 )n OH + HOOC (CH 2 )n — CO~ Poliefirlar gidrolizlanishida kislota va ishqorlar kata lizator sifatida ishlatilishi mumkin. Poliefirlar aromatik kislotolardan tashkil topgan bo’lib, gidrolizga turg’un bo’ladi. Polietilentereftalatning gidrolizida quyidagicha, selyulozalar gidrolizi singari, polimerlarning fizik strukturasi katta rol o’ynaydi. Polietilentereftalat gidrolizi faqat ustki qismda sodr bo’ladi ; uning tezligi past bo’lib, polimer kislota va ishqorlar tasiriga chidamli. Polietilentereftalat eritmada oson gidrolizlanadi, huddi tereftal kislatoning quyi molekulyar efirlariga o’hshab poliefirlar gidrolizi ishlab chiqarish chiqindilar qayta ishlanganda birlamchi komponentlarni regeneratsiya qilishda qo’llaniladi. Polietilentereftalatni sulfat kislota ishtirokida gidrolizlash mumkin va olingan past molekulyar polimer yoki monomerlar aralashmasini poliefirlar sintezi uchun qayta ishlash munkin . Kimyoviy destruksiya suvsiz kislota va ularning angidridlariishtirokida borsa – atsidoliz, aminlarishtirokida borsa —aminoliz, fenollar ishtirokida borsa - fenoliz deyiladi. 1.1.2. Atsidoliz Atsidolizjarayonlari suvsiz kislotalar ishtirokida boradi. Murakkab poliefirlar karbon kislotalar ta’sirida parchalanganda asosan quyidagicha reaksiya boradi. ~O-(CH 2 ) n →O-OC-R'–CO~→HO-(CH 2 ) n -OCOR+HOOC-R’-CO~ RCOOH 13

Hosil bo’lgan aminogo’ruhning miqdiriga yoki eritma qovushqoqligining o’zgarishiga qarab, asediliz reaksiyasini to’liq borgan yoki bormaganligini aniqlash mumkin. Asediliz reaksiyasining tezligi kislotaning tabiatiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, poliakrilatlar adipin kislotaning ta’sirida izoftal kislotaga qaraganda bir necha marta tez destruksiyaga uchraydi. Agar polimerning molekulyar massasi juda yuqori bo’lsa, uning molekulyar massasi asidoliz jarayonida nisbattan kichik molekulyar massaga ega bo’lgan analogiga qaraganda tez pasayadi. Ko’pincha, asidoliz yaxshi borishi uchun suvsiz sirka kislota va kislotali katalizatorlar ishlatiladi. Polisaxaridlarni asidolizga uchratish yo’li bilan tetramer, trimer, dimer va monomerlarni kristall holda ajratib olish mumkin. Agar sellyuloza yuhori haroratda mo’l sulfat kis lota ishtirokida sirka angidrid bilan ishlansa, asetillash reaksiyasi bilan bir qatorda makromolekula elementar bo’g’in l a r i orasidagi glyukozid bog’lar uzilib asidoliz jarayoni ham sodir bo’ladi. Reaksiya nihoyasida esa asosan dimer — oktaasetat sellobioza va pentaasetat glyukoza hosil bo’ladi. O HHH H HC H 2 O H O HO HHH C H 2 O HO H O HH H H OO O O OH HH O H O H C H 2 O HC H 3 C O O O C C H 3 ( C H 3 C O ) 2 O H 2 S O 4 H H H OO OH H HH HC H 2 O A s O A s O A sA sO O A s O A s O A s C H 2 O A sCH 3 CO OOCCH 3 CH 2 OAs OAs OAs OAs AsO OAs OAs CH2 OAs H H H H H O O O H H H H H H O OAs OAs OAs CH 2 OAs AsO H H2 14

Sellyulozaningto’laasidolizjarayonidan, asosan, oktaase tatsellyuloza, so’ngraesaunigidrolizqilibsellobiozaoli nadi. 1.1.3. Alkogoliz Alkogoliz — bu polimerlarning spirtlar ta’sirida parchalanish reaksiyasi hisoblanadi.[7-11]. Ko’pgina polisaxaridlar, murakkab poliefirlar va poliamidlar spirtlar ta’sirida parchalanadi. Alkogoliz jarayonlarida ham gidroliz reaksiyalariga o’xshash kis lota va ishqorlar katalizator sifatida ishlatilishi mumkin Polikarbonatlar alkogoliz reaksiyalariga tez uchraydi. Odatda alifatik poliefirlarning alkogoliz reaksiyasi tezligi aromatik poliefirlariikiga qaraganda yuqoriroq bo’ladi Polietilentereftalatni qaynoq etilenglikol ta’sirida qizdirsak tereftal kislotaning diglikol efiri yoki oligomer ko’rinishida poliefir hosil bo’lib, uning oxirgi bo’g’inida glikol molekulasi o’tirgan bo’ladi: H + ,OH - ~O-(CH 2 )n – O – OC – C 6 H 4 – CO~---  ~O-(CH 2 )n - OH + HOCH 2 CH 2 -OCO-C 6 H 4 - CO~ Poliamidlar alkogoliz reaksiyasiga uchraganda quyidagicha reaksiya boradi: H ---- OR ~NH-(CH 2 ) n –O-NH – C – (CH 2 ) m – CO~ -  ║ O ~NH-(CH 2 ) n –NH 2 R +ROOC – (CH 2 ) m – CO~ Bu reaksiya natijasida makromolekulaning uchlarida hosil bo’lgan murakkab efir va amin guruhlari qaytadan bir-birlari bilan ta’sirlashib amid bog’ini hosil bo’lishi mumkin. Alkogoliz reaksiyasida gidrolizreaksiyalaridagi kabikatalizatorlar qo`llaniladi: 15

Kislota ishtirokida polisaxaridlarni alkogolizlashda pereatsetil bo’limlarga bo’linishi bilan sodir bo’ladi, keyin glikozid va gidroksil guruxlar zanjir oxirida paydo bo’ladi . Yuqori konsentratsiyali HCl kislota yordamida sellulozaning parchalanishi quyidagicha boradi: Sellulozani oxirigacha gidrolizlab,glukoza olsa bo’ladi. Bunda selluloza tez destruksiyalanadi va gaz xolatdagi HCl ning ta`siri ostidabo’ladi. Sellulozani sirka angidiridi ishtirokida qayta ishlaganda katta miqdordagi xlorid kislota ishtiroki sababli yuqori temperatura ostida selluloza atsedolizi jarayoni bo’ladi. Asosiy maxsulot sifatida oktoatsetatsellulozabioza hosil bo’ladi: 16

Bu sharoitda atsedolizning oxirgi maxsuloti pentoatsetat glyukoza hosil bo’ladi: Sanoat sharoitida sellulozaning qisman atsedolizi olinadi. Poliefirlarda kislota ta`sirida qayta etirifikatsiyalashda, poliamidlar ta`sirida o’tsa qayta amidlash bo’ladi. Ikki xil vaziyatda ham jarayonning o’tishi makromolekulalarning destruktsiyasiga asoslangan. Kimyoviy destruksiya bir qancha qaytarilish jarayonlarini eslatadi: gohida oraliqda erkin radikallar paydo bo’lishi kuzatiadi; gohida gidrolitik reaksiyalarkuzatiadi, bular biologic faktorlar(tabiy fermentativ sistemalar, mikroorganizmlar ta`sirida) bo’ladi.Bunda shu jumlaga kiradigan polimer materiallar va fizik kimyoviy stukturalar muxim ahamiyatga ega. Yuqori molekulyar birikmalardan tabiiylari biologic korroziyaga moil bo’ladi; polietilen, polistirol, teflon va boshqa bir qator sintetik polimerlar korroziyaga nisbatan chidamli bo’ladi. 17

1.1.4. Aminoliz Aminoliz va ammonoliz reaksiyalarida poliamidlar, anilin-formaldegid va karbomid formaldegid smolalari, shuningdek poliamidlar uchraydi. Bu reaksiyalar sistemada polimerlarning hosil bo’lishi jarayonida bevosita ishtirok etayotgan monomerlar diaminlar, aminokislotalar va anilin ishtirokida borishi mum kin: H 2N ----H ~NH-(CH 2 ) n –C – NH – (CH 2 ) n – CO~ -  ║ O ~NH-(CH 2 ) n –CONH 2 +H 2 N – (CH 2 ) m – CO~ Odatda ammonoliz reaksiyalari poliamidlarni hosil qilish jarayonida ammiak ajralib chiqishi bilan boradi. 1.1.5. Oksidlanish destruksiyasi 1.1.5.1. Oksidlanish destruksiyasining mexanizmi Barcha korbozanjirli va geterozanjirli polimerlar oksidlanish destruksiyasiga uchraydi. Oksidlanish destruksiyasining mexanizmi kimyoviy destruksiya mexanizmidan tubdan farq qilib, zanjir reaksiyalar qonuniyatiga bo’ysunadi. Oksidlanish destruksiyasida polimer asosiy zanjirining uzilishi va oksidlanishi bilan bir qatorda undagi funksional guruhlar ham oksidlanadi. Oksidlovchilar sifatida kislorod, ozon va shunga o’xshash boshqa oksidlovchi moddalar ishtirok etadi. Kislorodli polimerning o’ksidlanish paytida valent bog’lar bor, makromalekulyar zanjirlarda oksidlanish sal cho’ziladi va yana funksianalli gruppalar c-H bog’lar bo’lganligi uchun ham . goxida struktura o’zgarshli sodr bo’lib zanjirning 18

to’qilishida tarmoqlansh kuzatiladi. Polivinil spirtni nitrate kisloto bilan qayta ishlayotganda cooH gruppagacha o’ksidlanadi. Tanlanshning yoqilg’i sababli termooksidlansh destruksiyasida quyidagicha tushuntriladi: Polimerlarda oksidlanish reaksiyasini boshqarish juda qiyin, chunki bunday reak siyalar erkin radikalli zanjirsimon mexanizm bo’yicha boradi. Polimerlarning oksidlanish jarayoni quyidagi elementar bosqichlarni o’z ichiga oladi: 1) Erkin makroradikallarning hosil bo’lishi, initsrlash. M asalan: RH+O=O ->R*+*OOH RH+O 2 → R · +HOO · (1) 2RH+O 2 →2R'+H 2 0 2 (2) 2) Zanjirning uzatilishi, peroksid radikallarning va gidroperoksidlarning hosil bo’lishi: R'*+2 O →R'OO* R · +O 2 →ROO' (3) ROO'+RH→ROOH+R' (4) 3) Gidroperoksidlarning parchalanishi, zanjirning tarmoqlanishi: ROOH→RO'+OH' (5) ROOH →RH→ RO' +R' +H 2 O (6) 2ROOH → ROO' +RO'+H 2 0 (7) 4) zanjirning uzilishi. 2R '→ R—R (8) ROO* + *OOR→ROOR + O 2 2ROO' → R—O—O—R+O 2 (9) R'+ROO' → ROOR (10) 19

bu yerda R polimerning makromolekulasi. Karbozanjirli polimerlarda oksidlanish reaksiyasi α - metilen guruhidagi bo’sh C—H bog’lar hisobiga boradi. Polimer molekulalarining oksidlanish reaksiyalarini tezlatish uchun erkin radikallarni hosil qilish oson bo’lgan modda lar — inisiatorlar va o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lgan metallar: temir, mis, marganes, nikel birikmasi qo’shiladi. Bu metall kationlari oksidlanish-qaytarilnsh reaksiyalarida ishtirok etib, erkin radikallar hosil bo’lishini tezlashtiradi. Gidroperiksning bo’linishi vodorodni makromolekuladan ajratadigan darajada aktiv radikallarning paydo bo’lishiga olib keladi. Reaksiyali zanjirning tarmoqlanishi sodir bo’ladi, u o’ksidlanshning tezligiga olib keladi R— О — ОН → RO· + ·OH +· ОН +RO· R· + HOH ← RH → ROH + R· Bunday tezlanshda oddiy initsiatrlarning zanjrli polimerlanishi (erkin radikallar, bo’linishida paydo bo’ladigan ) qayta kuzatiadi. Keyin o’zgaruvchan valentli metallar aralashmasi Fe, Cu Mn, Ni bo’lgan paytda o’ksidlansh-qaytarilsh polimerlanishi ko’rinishida bo`ladi. Kauchukning oksidlanish destruksiyasi tezligiga benzoil pe roksid va temir stearatning ta’sirtni 2 va 3-rasmlardan ko’rish mumkin. 4-rasmda keltirilgan egri chiziqlardan ko’rinadiki, peroksid miqdorining ortishi bilan kauchuk destruksiyasining tezligi ortib boradi. Temir stearat miqdorining ortib borishi bilan ham oksidlanish destruksiyasining tezligi ortib boradi (4-rasm). 20

1 2 3 4 Р о2 1 2 3 4 4 3 2 1 V aqt, so at mmol4-rasm.100 0 S da kauchukning oksidlanish destruksiyasiga inisiatorning ta’siri.1.Inisiatorsiz destruksiyalanish; 2.0,44% ; 3. 0,55% ; 4. 1,0% benzoil peroksid ishtirokida destruksiyalanish 12 3 4 В а кт , со а т0 1 2 2 4 3 6 4 8Р о 2 м м ол ь 5-rasm. 130 0 S da kauchukning oksidlanish tezligiga temir stearat miqdorining tasiri: 1.Temir stearatsiz oksidlanish; 2.0,5%; 3.1.0% va 1,15% temir stearat ishtirokida oksidlanish 21

Agar destruksiyaga uchratilayotgan polimer namunasiga ingibitorlar qo’shilsa, uning parchalanish tezligi kamayadi. Ammo ingibitorlar polimer parchalanishidan hosil bo’layotgan erkin radikalar bilan birikib tamom bo’lsa, dest - ruksiya jarayoni yana tezlashadi va o’zining dastlabki tezligiga ega bo’lib oladi.6- rasmda 120° da kauchuk ning oksidlanish tezligiga ingibitor ta’siri ko’rsatilgan.1 2 3 4 0 12 24 Ро2 4 16 20 100 200 300 8 Vaqt, so at mmol 6-rasm. 120 0 S dakauchukning oksidlansh tezligiga ingibitor miqdorini ta’siri. Oksidlanish destruksiya sining tezligi polimer tezligi tuzilishiga bog’liq bo’ladi.Odatda to’yingan polimerlar to’yinmagan bog’ga ega bo’lgan polimerlarga qaraganda oksidlanish destruksiyasiga ancha chidamli bo’ladi. To’yinmagan polimerlardagi qo’shbog’ yoki uchbog’ kislorod va ozonni juda oson biriktirib, peroksid va ozonidlarni hosil qiladi. Peroksidlar esa parchalanib, oksidlanish destruksiyasi uchun inisiator bo’ladi. Bu jarayonni quyidagicha sxema bo’yicha ifodalash mumkin: 22

Ingibitrlar zanjirining uzulishini chaqiruvchi o’ksidlanishni tormuzlaydi, keyin kinetic egriksidlansh zanjirli reaksiyalarning S-obzorli qiyofasida nomoyon bo’ladi. Bunda ko’rinib turibdiki kislorodning yutilishi ingibitrning oxirigacha ishlatilganidan keyin boshlanadi. To’yinmagan polimerlarning o’ksidlanish tezligi to’g’ridan to’g’ri perekslarning konsentratsiga bog’liq. Ikki tomonlama bog’lash xisobiga paydo bo’layotgan kislarodning qo’shilsh xisobiga yoki a-vodorod reaksiyasi natijasida zanjrlarning parchalaishi bo’yicha yoki o’ksidlanmagan makromolekulalar bilan stabillashganda- Perekslar parchalanishi erkin radikallarni beradi.Ingibitor, kislorodlarning to’yinmagan makromolekulalarning birikishiga qarshilik ko’rsatmaydigan, perekisli radikallarni mustahkam bog’laydi. oksidlachi va ingibitor orasidagi vaqt bog`liqligi chiziqli namoyon bo’lishi munkin, yani ingibitorning konsentratsyasi 1 % dan kichik bolganda ham buni isbotlash munkin. Agar kislorodning konsentratsiyasi barcha qalinlikdagi kauchok namunasida ma`lum vaqtda initsirlanish tezligi - ingibitor oksidlanishining tezligiga proprsianaldir. Shuningdek kislorod qo’shbog’ga nisbatan α -holatda joylashgan metilen guruhga ham oson birikishi mumkin. Bunda ham gidro-peroksid guruh hosil bo’ladi: 23

O2 ~CH 2— CH=CH — CH 2 ~ -------  ~CH 2— CH=CH — CH ~ | O O H Strukturasida uchlamchi uglerod atomi bo’lgan polipropilenni oksidlanishida ham dastlabki mahsulot sifatida gidroperoksidlar hosil bo’ladi. Oksidlanish destruksiyasi vaqtida makroradikallarning rekombinasiyalanishi tufayli zanjir o’zilishi mumkin.Bu holatda makromolekulalararo choklanish bo’lib, to’rsimon tuzilishdagi erimaydigan polimerlar hosil bo’ladi. Toyingan polimerlarni oksidlanish destruksiyasi toyinmaganga nisbatan sekin o`tadi va perekislarning paydo bo’lsh jarayoni birga sodir bo’ladi. 24

Bunda olinadigan makroradikallar polimerli perekislarni zanjirning bo’linishi bilan bir vaqtda hosil qilishi mumkin .Rekombinatsiya yoki disproporsiyalansh quyidagicha bo’ladi. Ingibitrlar, to`yinmagan polimerlarda ham namoyon bo’ladi, erkin radikallarning tasiri xisobiga o’ksidlanishning zanjirli reaksiyasini uzadi. Agar makromolekulalarda harakatchan vodorod atomi bo’lsa perekislarning paydo bolishiga olib keladi: Oksidlanish destruksiyasi geterozanjirli polimerlarning misolida o’rganilgan. Polimerlanish darajasi 100-200 ga yetganidan keyin jarayonning sekinlashuvi quyidagicha tushuntiriladi: Aldegid gruppalarining sekinlashtiruvchi tasiri, zanjirli glyukozid bog’lamalari uzulishida paydo bo’ladigan va birinchi navbatda kislorod bilan tasirlanishi kuzatuladi. Radikal zanjirli xarakterga ega ya’ni moddani tezlatsh tasiri bilan olib boriladigan, erkin radikallarga oson tarqaladigan quyidagi oksidlanish destruksiyasining mexanizimi taklif etilgan: Shuni qayd qilib o’tish kerakki, oksidlanish destruksiyasi vaq tida polimerning tarkibi o’zgarib boradi. Chunki, oksidlanish jarayonida polimer strukturasida karbonil, karboksil va gidroksil guruhlar hosill bo’ladi. Tabiiy polimerlardan 25

sellyulozaning oksidlanishi juda murakkab jarayon bo’lib, oxirigacha to’liq; o’rganilgan emas.Lekin shunga qaramasdan sellyulozada oksidlanishning ko’pgina bosqichlari turli oksidlovchi reagentlar ta’sirida to’la o’rganilgan.Sellyulozani qayta ishlab oddii efirlar olish jarayoni uning oksidlanish destruksiyasiga asos-langandir. Turli oksidlovchilarning ta’sir etishi natijasida sellyulozadan hosil bo’lgan mahsulot oksisellyuloza deb ataladi.Bunda sellyulozaning oksidlanish jarayoni juda murakkab bo’lib, bir necha bosqichda boradi. Birinchi bosqichda sellyulozadagi spirt guruhining ma’lum bir qismi oksidlanadi, so’ngra makromolekulaning asosiy zanjirida oksidlanish boradi. Oksidlovchilar bilan yana ta’sirlashuvi natijasida quyi molekulyar mono va dikarbon kislotalar hosil bo’ladi. Sellyulozaning to’la oksidlanishidan karbonat angidrid (SO 2 ) va suv (H 2 O) hosil bo’ladi. 1.1.5.2. Ozonoliz Ozonlash va ozonolizreaksiyalari ham oksidlanish destruksiyalari jumlasiga kiradi. Ozonlash reaksiyasida ozon moleku lasi to’yinmagan birikmalar bilan ta’sirlashadi. Ozonoliz reaksiyasida esa ozonlanish jarayonida hosil bo’lgan mahsulotlar parchalanib, past molekulali spirtlar, kislotalar va karbonil guruhi bo’lgan boshqa moddalarni hosil qiladi. Ozon ta’siridagi destruksiya tasodifii qonuniyatga bo’ysunadi. Bunda ozon molekulasi biror bir qo’shbog’ga birikadi va o’z navbatida hosil bo’lgan ozonidlar parchalanadi: O-O-O | | ~CH 2 -CH=CH-CH 2 ~→~CH 2 - C --- CH - CH 2 ~→~CH 2 -CO +HOOC- CH 2 ~ | | CH 3 CH 3 26

Ozonidlarning parchalanishidan hosil bo’lgan moddalar nima ekanligi ma’lum bo’lganidan keyin shu to’yinmagan polimerning strukturasini o’rganishimiz mumkin. Bundan tashsari poliolefinlarni ozonlash reaksiyalari yordamida chekka halqasida kislorod funksional guruhlar bo’lgan oligomerlar sintez qilish mumkin.3 V aqt, so at mmol 2 1 P o3 7- rasm. Ozonni sintetik kauchuklarga yutilish kinetikasi Polimerlardan hosil qilingan yupqa pardalarga ozonning yutilish kinetikasidagidek S-simon ko’rinishida bo’ladi (7-rasm). Polimer tarkibidagi to’yinmagan bog’larning ozonlanishi nihoyasiga etgandan so’ng ozon bilan funksional guruhlar va oksidlanishdan hosil bo’lgan mahsulotlar reaksiyaga kirishadi. Qattiq yoki suyuq holdagi polimerlarda ozonlash reaksiyalarini doimiyliklari bir-biridan deyarli farq qilmaydi.Lekin shishalanish haroratida polimerlarning ozon bilan reaksiyaga kirish xususiyati o’zgaradi. 27

II-BOB. FIZIKAVIY DESTRUKSIYA Polimerlar faqat oksidlovchilar, kislotalar, ishqorlar ta’sirida emas, balki turli fizikaviy omillar ta’sirida ham parchalanish i mumkin. Asosan yorug’lik radiasiya, mexanik issiqllik va ultratovush kabi fizikaviy omillar polimerlarni par chalanishiga sabab bo’ladi. Ko’p hollarda polimerlarning oli nishi, qayta ishlanishi va ulardan foydalanish jarayonlarida destruksiya boradi. Umuman aytganda fizikaviy destruksiya — ko’ngilsiz hodisa, chunki buning oqibatida polimerlarning dastlabki fizika-mexanikaviy xossalari yomonlashib, polimer buyumlarning tezda ishdan chiqishi va eskirishiga olib keladi. Fizikaviy destruksiya mexanizmini har tomonlama mukammal o’rganish destruktiv jarayonlarning oldini olish, sintez sharoitlarini to’g’ri tanlash, polimerlarni qayta ishlash jarayonini ilmiy asosda tashqil etish va ulardan to’g’ri foydalanish yo’llarini topishga imkon yaratadi. Polimerlarda boradigan fizikaviy destruksiya jarayonini uch bosqichda boruvchi zanjirli jarayon deb qarash mumkin. Birinchi bosqichda faol markazlar hosil bo’ladi, ikkinchi bosqichda zanjir o’sadi va uchinchi bosqichda uziladi. Natijada destruksiyalanuvchi polimerlarda molekulyar mas sa kamayibgina qolmay, balki yangi bog’lar va yangi funksional guruhlar hosil bo’ladi. Bu esa polimer moddasining rangini o’zgarishiga ham olib keladi [12-14] 2.1. Termik destruksiya Polimerlardagi parchalanish reaksiyalari faqat issiqlik ta’sirida borsa, u hodisani termik destruksiya deyiladi Polimerlardagi termik destruksiya juda keng tarqalgan hodisa bo’lib, zanjirli mexanizmga muvofiql sodir bo’ladi.Destruksiya natijasida polimerlarning molekulyar massasi kamayadi. Termodestruksiya bilan bir vaqtda degidratasiya, sikllanish va shunga o’xshash jarayonlarning sodir bo’lishi polimer 28

tarkibida ya’ni funksional guruhlar paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Barcha zanjirli reaksiyalar kabi termik destruksiya jarayoni oson radikal hosil qiluvchi moddalar ishtirokida tezlashadi.Erkin radikal akseptorlari ishtirokida esa sekinlashadi. Peroksid, o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lgan metall ionlari, azo va diazobirikmalar destruksiya jarayonini tezlashtiradi. Masalan, kauchukning suyuk eritmasi inisiator ishtirokida 100° gacha qizdirilsa uning molekulyar massasi juda tez pasayadi. Konsentrlangan eritmalarda esa destruktiv jarayonlar bilan bir qatorda choklanish ham kuzatiladi. Ba’zan termik destruksiya jarayoni monomer molekulalari hosil bo’lishi bilan borishi mumkin. Bunda ajralib chiqayotgan monomerning miqdori polimer tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Destruksiya jarayoni monomer hosil bo’lishi bilan borsa bunga depolimerlanish deyiladi. Depolimerlanish natijasida toza mono mer hosil bo’lsa, bu polimer chiqindilaridan monomerlar olish imkonini beradi. Kauchuk sellyuloza, polistirol va boshqa poli merlarning tuzilishini tekshirishda termodestruktiv jarayonlardan keng foydalanilgan. Demak polimerlarning termik destruksiyasini o’rganish ularning tuzilishini bilishga imkon yaratadi. . Masalan, metilmetakrilatni blokli polimerini penzoilperoksid yordamiga zanjirning uzulishi bilan disproporsiyalanish bo’ladi, buning natijasida 50 % makromolekulalar ikkilamchi bog’lanish bo’lishi kerak; bunday makromolekulalarning bo’lishi aktivlanish energiyasini kam sarf etalishiga olib keladi (ikkinchi reaksiya). Bu xol molekulaning toyinishiga nisbatan bo’ladi: turg’un allil radikallar paydo bo’lishi munkin (juftlashmagan π elektronlarning bog’lanishi): 29

Reaksiya zanjirlarining keyingi o’sishi quyidagicha sodir bo`ladi: ikki xil tip radikallar uchun bir xil tezlikda va molekulalarning ajralishi bilan kuzatiladi 1- jadvalda ba’zi polimerlarning termik destruksiyasidan olingan natijalar keltirilgan. Jadvaldan ko’rinadiki, polimerning hosil bo’lish issiqligi kam bo’lsa, u oson depolimerlanib, asosan, monomer hosil qiladi. Bunday holni tarkibida to’rtlamchi uglerod atomi bo’lgan polimerlarda ko’p uchratish mumkin. 30

1-jadval Termik destruksiyalanishida monomer hosil bo’lish miqdorini polimerlarning tuzilishi va polimerlanish issiqligiga bog’liqligi Polimer Formulasi Polimerlani sh issiqligi (KD) j/mol hisobida Mono merlarning hosil bo’lish % miqdori 1 2 3 4 Polimetilmeta krilat CH 3 ~CH 2 —C~ COOC H 3 41.8 – 54.3 90 – 100 Polimetilakril at ~CH 2 —CH~ COCH 3 83.6 1 Poli-ά- metilstirol CH 3 ~CH 2 —C~ C 6 H 5 39.7 90 Polistirol ~CH 2 —CH~ C 6 H 5 71.1 40 Poliizopren ~CH 2 —CH=C—CH 2 ~ CH 3 65.9 20 – 50 Polivinil xlorid ~CH 2 —CH~ Cl 70 – 80 — Polietilen ~CH 2 —CH 2 ~ 92 – 104 ® Poliakrilonitri l ~CH 2 —CH~ ׀ CN 74.3 ® Polimetakrilo nitril ~CH 2 —C(CH 3 )~ ׀ CN 70 85 Poliizobutilen ~CH 2 —C(CH 3 ) 2 ~ 42 50 Termik depolimerlanish vaqtida makromolekulaning dastlabki ikki qismga parchalanishi va uning natijasida erkin radikallarning hosil bo’lishi nisbatan sekin boradi. 31

R R R R R R | | | | | | ~CH 2 -C-CH 2 -C-CH 2 -C~ → ~CH 2 -C* + *CH 2 – C - CH 2 - C~ | | | | | R R R R R R Agar makromolekula tarkibida α -holatda harakatchan vodorod atomlari bo’lmasa, hosil bo’lgan makroradikal oson depolimerlanadi va bunda monomer molekulasi ketma-ket ajralib chiqa boshlaydi: R R R R | | | | ~CH 2 -C-CH 2 -C* → ~CH 2 -C* + *CH 2 = C va hokazo | | | | R R R R Polimer tarkibida harakatchan vodorod atomi bo’lsa ,makro radikalvodorodni tortib oladi. Natijada polimer makromolekulasiorqali zanjir uziladi. ~CH-CH 2 + ~CH 2 -CH-CH 2 -CH~→ ~CH-CH+~CH-C-CH-CH~→ | | | | | | R R R R R R ~CH 2 -CH*+CH 2 =C~ | R Polivinilxlorid strukturasida termik destrusiya natijasida qo’shbog’ hosil bo’ladi Qancha ko’p miqdor vodorod ajralib chiqsa, shuncha ko’p miqdor to’yinmagan bog’lar paydo bo’ladi: ~CH 2 -CH - CH 2 -CH-CH 2 -CH~→ ~CH=CH –CH 2 -CH-CH=CH~ +2HCl | | | | Cl Cl Cl Cl 32

Agar xlor atomlari to’liq alralib chiqsa, barqaror polien makmolekulasi hosil bo’ladi: ~CH 2 -CH - CH 2 -CH-CH 2 -CH~→ ~CH=CH –CH=CH-CH=CH~ +2HCl | | | Cl Cl Cl Polivinilasetat va polivinil spirtlarida ham termik destruk siya shunga o’xshash holda boradi. Polivinil asetatning termik destruksiyasi natijasida dastlab sirka kislota ajralib chiqadi va bunda zanjirda qo’shbog’ hosil bo’ladi. Bular o’z navbatida qo’shni halqalardan sirka kislota ajralishini tezlashtiradi. Termik destruksiya natijasida ba’zi polimerlar o’z monomerigacha depolimerlanmay, balki miqdoran boshqa monomer hosil qulishi mumkin. Masalan, potsh-uchlamchi butilmetak|rilat termik destruksiyada quyidagi sxema bo’yicha izobutilen hosil qiladi: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | ~CH 2 - C - CH 2 - C~ ~CH 2 -C-CH 2 -C~ | | | | C=O C=O C=O C=O + H 3 C-C=CH 2 | | | | | O O HO O CH 3 | | | izobutilen CH 3 -C-CH 3 CH 3 -C-CH 3 CH 3 -C-CH 3 Poliakrilonitrilning termik destruksiyalanishidan hech qanday monomer ajralib chiqmaydi. Qo’shni nitril guruhlarning o’zaro ta’siri tufayli quyidagi siklik tuzilishga ega bo’lgan rangli mahsulotlar hosil bo’ladi. ~CH 2 - CH - CH 2 - CH~ ~CH 2 -CH-CH 2 -CH~ | | | | C≡N C≡N ~C=N---C~ 33

Geterozanjirli polimerlarning termik destruksiyasi ham murakkab mexanizmga ega. Bunda molekula massasining kamayishi bilan bir qatorda turli maxhsulotlar ham hosil bo’ladi. Masa lan, poligeksametilendiaminadipinatning molekulyar massasi 100° dan yuqori haroratda keskin pasayadi va metan, etan, propan, butan, etilen, butilen, siklopentanon va shunga o’xshash birikmalar hosil qiladi. Destruksiya quyidagi sxema bo’yicha boradi~NH — (CH 2)8 — NH - CO — (CH 2)4 — CO - NH — (CH 2)6 — NH~——> -> ~ NH-(CH 2)e — NH + CO — (CH 2)4 — CO - NH - (CH 2)S — NH~ Hosil bo’lgan erkin radikallar uglevodorodlarga aylanadi yoki sikllanadi: C O C H 2 C H 2 C O C H 2 C H 2 C H 2 C H 2 C H 2 C H 2 O + C =O Polimerlarni qayta ishlash va ulardan foydalanish jarayonlarida ko’pincha termik destruksiya kislorod atmosferasida boradi. Bir vaqtda ham issiqlik ham kislorod ta’sirida boradigan destruksiyani termooksidlanish destruksiya deyiladi.Termooksidlanish destruksiyalarining tezligi termik destruksiyadan ancha yuqori bo’ladi.Masalan, polipropilen kislorodsiz joyda qizdirilganda parchalanishi 550—570°K da boshlansa, kislorod ishtirokida esa 390—400°K da 30 minut davomida ishlatishga yaroqsiz bo’lib qoladi.Termooksidlanish destruksiyasida ham kislorodni birikishi zanjirli mexanizm bo’yicha boradi.Haroratning ko’tarilishi parchalanish jarayonini tezlashtiradi. Polimer materiallarining termooksidlanish va termik destruksiyaga barqarorligini o’rganish ularni standart sharoitda qizdirganda og’irligini yo’qotilishini o’rganishga asoslangan (termogravimetrik tahlil— TGA). Misol tarisasida 8-rasmda polistirolning azot va havo kislorodi atmosferasidagi termogravimet rik egri chizig’iko’rsatilgan. 34

3 2 1 8 4 12 0 Vaqt, se k M 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 48-rasm. Polistirolning azot va havo atmosferasida qizdirilganda tezligiga haroratning ta’siri (A-parchalanmagan massa miqdori): 1- 470 K; 2- 520 K; 3- 570 K; 4-azot atmosferasida 570 K da parchalanish chizig’i 8-rasmdan ko’ramizki, kislo rod destruksiya jarayonini tezlashtiradya.Polistirolni azot atmosferasidagi harorat ta’siriga barqarorligi kis lorod atmosferasidagidan an cha yusoridir.Kislorod poliamidlarning termik destruksiyasini ham tezlashtiradi. Poliamidlarda azotga nisbatan α- holatda metilen guruhining vodorodi ajra-lishi bilan termooksidlanish destruksiya boshlanadi: O-O | O 2 ~R-CH 2-NH-CO-R’~→~R-CH-NH-CO-R’~→~R-CH-NH-CO-R’~ → O-O OOH O* | | | ~R-CH-NH-CO-R’~→~R-CH-NH-CO-R’~→~R-CH-NH-CO-R’~→ O ║ ~R-C-H + NH 2-CO-R’~→ Poliefirlarda ham termooksidlanish destruksiyasi yukrridagiga o’xshash mexanizm bilan boradi. Kislorod ishtirokida polivinilxloridning degidroxlorlanish 35

reaksiyasining tezligi ortadi. Bun da termooksidlanish destruksiyasi quyidagi sxema bo’yicha borishi mumkin: O 2 R* + ~ CH 2 – CH – CH 2 – CH~ →RH + CH 2 – C* - CH 2 – CH ~ → | | | | Cl Cl Cl Cl O – O* OOH | | →~ CH 2 – C – CH 2 – CH ~ ~ CH 2 – C – CH 2 – CH ~→ | | | | Cl Cl Cl Cl Cl | →~ CH 2 – C – CH 2 – CH ~ + *OH → ~ CH 2 – C =O + *CH 2 – CH ~→ | | | | Cl Cl Cl Cl → CH 2 = CH ~ + Cl* Termooksidlanish destruksiyasi radikalli mexanizm bo’yicha borganligi uchun uni ingibitorlar yoki stabilizatorlar ishtiro kida sekinlatish yoki butunlay to’xtatish mumkin. Stabilizatorlar destruksiya jarayonini tezligini sekinlashtiruvchi moddalardir. Polimerlarga ingibitorlar qo’shilganda termooksidlanish jarayonida kinetik zanjirning o’sishi yoki tarmoqlanishi to’xtatiladi. Oksidlanish destruksiyasini pasaytiruvchi stabilizatorlar antioksidantlar deb ataladi. Antioksidantlar sifatida fenollar, aromatik aminlar, sulfidlar va merkaptanlar ishlatilishi mumkin. Ular ikki xil ko’rinishda termooksidlanish destruksiyasining oldini oladi. Birinchidan, oksidlangan zanjirni o’zishi mumkin yoki boshqacha aytganda erkin radikallar bilan o’zaro ta’sirlashib ularni hosil bo’lish bosqichida yo’qotadi (bular jumlasiga amin va fenol tipidagi antioksidantlar kiradi). Ikkinchidan, sistemada hosil bo’lgan peroksid va gidroperoksid guruhlarining radikalli mexanizm bo’yicha parchalanishining oldini oladi (bularga sulfidlar, tiofosfatlar kiradi). Birinchi guruh antioksidantlarida bo’sh bog’langan harakatchan vodorod atomlari bo’ladi. SHuning uchun gidroperoksid radikallari polimerlarga qaraganda ular bilan 36

oson reaksiyaga kirishadi. Ingibitor ish tirokida oksidlanish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin: ROO + JnH -> ROOH + Jn R - + JnH → RH + Jn (Bu erda Jn — ingibitor). Ingibitordan hosil bo’lgan passiv radikallar o’z navbatida sistemadagi boshqla radikallar bilan rekombinasiyalanishi va buning natijasida inert mahsulot hosil bo’ladi va zanjir o’smasdan uzilishi mumkin: ROO´ + JnH´→ ROOJn R' + Jn´→R —Jn Jn´ + Jn´ Jn — Jn ikkinchi guruh antioksidantlari peroksid va gidroperoksid guruhlarini parchalab barqaror molekulalarni hosil qiladi: OO || ROOH + R' — S — R" → R – OH + R' — S — R" O O | | ROOH + R' — S — R" → R — OH + R' — S—R" Agar har ikki xil tipdagi antioksidantlar aralashmasi bir vaqtda polimerlarga qo’shilsa, stabillash effekti juda yuqori bo’ladi. Bunday aralashmaga sinergik aralashma deyiladi. Har qanday antioksidantlarda ma’lum konsentrasiyagacha barqarorlashtirish effekti mavjud bo’ladi. Undan yuqori konsentrasiyada effekt kamayib, termooksidlanish tezlashishi mumkin. Antioksidantlarning buiday miqdoriga uning kritik konsentrasiyasi deyiladi. Keyingi yillarda yuqori molekulyar antioksidantlarga qiziqish kuchaymoqda. Bunday antioksidantlar polimerlarga qayta ishlash jarayonida qo’shiladi. Ular polimer tarkibidan yuvilib, migrasiyalanib chiqmasligi hamda atrof-muhitni iflos qilmasligi bilan past molekulyar antioksidantlardan afzal turadi. SHuningdek 37

monomer ko’rinishidagi antioksidantlar bevosita asosiy monomer bilan qo’shma polimerlanib, makromolekulani tarkibida antioksidant fragmenti bo’lgan polimerlar sintez qilinmoqda. Bu polimerlardan foydalanish jarayonida ular o’zini-o’zi stabillaydi, sanoatda bunday polimerlarga stabilizatorlarni qo’shishbosqichi bo’lmasligi bilan energiya xom ashyo va ishchi kuchini tejash mumkin bo’ladi. 2.2. Fotodestruksiya Polimer materiallaridan xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida foydalanish jarayonida ularga doimo har xil to’lqin uzunligidagi nurlar ta’sir ettiriladi. Nurning to’lqin uzunligi qancha kichik bo’lsa, polimer materiallariga yorug’lik kvant-larini yutilishi shuncha ko’p bo’ladi, bu esa o’z navbatida makromolekuladagi kimyoviy bog’larning uzilishi va erkin radikallarning hosil bo’lishigai olib keladi. Ta’sir etuvchi nurlarning to’lqin uzunligi 400 im dan kichik bo’lsa, polimerlarda fotodest - ruksiya tezlashadi. Makromolekulalarda qisqa to’qinli nurni yo’tadigan guruhlar mavjud bo’lsa, ularda fotodestruksiya sodir bo’ladi. Fotodestruksiya zanjirli jarayon bo’lib radikalli me xanizm bo’yicha boradi. Nisbatan past haroratda ham bu jarayon nurni to’lqin uzunligiga va intensivligiga qarab tez yoki sekin borishi mumkin. Polimerlar eritmalariga ultrabinafsha nurlar ta’sir ettirganda 2 xil holat kuzatiladi. Birinchidan, fotodestruksiya natijasida eritmaning qovushqoqligikamaysa, ikkinchidan, hosil bo’lgan makroradikallar orasida choklanish ro’y berib, eritma- gelsimon ko’rinishga o’tishi mumkin. Demak polimerlar nur ta’sir etganda faqat destruksiya reaksiyasi bormasdan strukturalanish (makromolekulalararo reaksiyalar) borishi ham mumkin. Yuqori haroratda polimerlarga ultrabinafsha nur ta’sir etsa, dest ruksiya tezligi keskin ortadi, bu hodisa fotoliz deb ataladi. Poliizoprenga ultrabinafsha nur ta’sir etsa, vodorod ajralishi bilan erkin radikal hosil bo’ladi: 38

CH 3 CH 3 | h ν | ~CH 2 - C = CH- C Н 2 ~ → ~CH 2 -C = CH – C*H~ + H* CH 3 CH 3 | | ~CH 2 - C = CH- C Н 2 ~ + H*→ ~CH 2 -C = CH – C*H~ + H 2 Vodorodning ajralishi CH 2 – metilen guruhi hisobiga sodir bo’ladi (chunki bu holatdagi –C-H bog’’ining energiyasi yon uglerod atomida qoshbog’ borligi sababli kamaygan bo’ladi) Hosil bo’lgan erkin radikal allil tipida bo’lib, izomerlanishi mumkin. Bunda poliizopren makromolekulasi destruksiyaga uchraydi: CH 3 CH 3 | | ~CH 2 - C = CH- C* Н - CH 2 -C = CH – C*H~ → CH 2 CH 3 ║ | ~CH 2 - C - CH= C Н 2 + C*H 2 -C = CH – CH 2 ~ Hosil bo’lgan yangi radikal o’z navbatida boshqa makroradikal bilan ta’sirlashib, choklanishi mumkin: CH 3 CH 3 | | ~CH 2 - C = CH- C* Н ~ ~CH 2 -C = CH – CH~ → CH 3 CH 3 | | | ~CH 2 - C - CH– C* Н ~ ~ CH 2 -C = CH – CH~ Bir vaqtni o’zida destruksiya va choklanish reaksiyalarining bopishi tufayli faqatgina o’rtacha molekulyar massa o’zgarmasdan, molekulyar massaning taksimlanish chegarasi ham kengayadi. 39

Polimerlar fotodestruksiyasining mexanizmi, shu polimeri yonida joylashgan nurni yutuvchi xromofor guruhlarni tuzilishiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, polimetilmetakrilatning fotodestruksiyasi quyidagi sxema bo’yicha boradi: polimetilmetakrilatning fotodestruksiyasi quyidagi sxema bo’yicha boradi: CH 3 CH 3 CH 3 | | hν | R-CH 2 - C - CH 2 - C – R→ R-CH 2 -C* - CH 2 – C-R’ + CO+*OCH 3 | | | CO CO CO | | | OCH 3 OCH 3 OCH 3 CH 3 CH 3 | | R-CH 2 - C = CH 2 + *C – R’ | CO | OCH 3 Polimerlar strukturasidagi xromofor guruhlarni ozgina o’zgarishi ham fotodestruksiya mexanizmini o’zgarishiga olib keladi. Masalan, tuzilishi jihatidan polimetilakrilatga yaqin bo’lgan polimetilvinilketonda destruksiya faqat radikalli me - xanizm bo’yicha bormasdan, ichki izomerlanish tufayli vodorod atomini uzatilishi ham kuzatiladi: Polimerlar strukturasidagi xromofor guruhlarni ozgina o’zgarishi ham fotodestruksiya mexanizmini o’zgarishiga olib keladi. Masalan, tuzilishi jihatidan polimetilakrilatga yaqin bo’lgan polimetilvinilketonda destruksiya faqat radikalli me xanizm bo’yicha bormasdan, ichki izomerlanish tufayli vodorod atomini uzatilishi ham kuzatiladi: 40

hν R-CH 2 - CH - CH 2 - CH – R’ ------  R-CH 2 -CH - CH 2 – CH-R → | | | | CO CO CO CO | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 →R-CH 2 - CH + CH 2 = C – R’ ------  R-CH 2 -CH = C – OH → ║ | | C -OH CO CH 3 | | CH 3 CH 3 R-CH 2 -CH = C – CH 3 | OH Agar xromofor guruhlar bir-biriga yaqin joylashgan bo’lsa, polimer kam miqdorda nurni yo’tadi, ular orasidagi masofa uzoq bo’lsa, polimerga ko’proq nur yutiladi. Ko’p hollarda fotokimyoviy destruksiya gidrolizlanish, oksidlanish, ozonlanishi va shun- ga o’xshash qator omillar bilan birgalikda sodir bo’ladi. Nati-jada fotodestruksiya jarayoni tezlashadi. Fotooksidlanish destruksiyasida peroksid makroradikallari hosil bo’ladi. Parchalanishi quyidagicha boradi: O – O* O | ║ R – CH - CH 2 - R’ R – CH + *O – CH 2 – R’ O – O* O | ║ ~ CH 2 -C-CH 2 ~ ~ CH 2 – C – CH 2 ~ + R*O* | R Fotooksidlanish destruksiyasidagi bunday reaksiyalar natijasida spirtlar, aldegid va ketonlar, shuningdek peroksid birikmalar hosil bo’ladi. Fotooksidlanish 41

destruksiyasining mexanizmi poliolefinlarda to’liq o’rganilgan. Masalan, polipropilenning destruksiyasi gidroperoksid guruhlarining hosil bo’lishi bilan boshlanadi. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | O 2 | | | ~CH 2 - CH - CH 2 - CH - CH 2 -CH~ --  ~CH 2 - CH - CH 2 - C - CH 2 -CH~ | OOH Hosil bo’lgan gidroperoksid guruh tezda parchalanib keton guruhini hosil qiladi: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | | | ~CH 2 -CH - CH 2 - C - CH 2 -C~ --  ~CH 2 - CH - CH 2 - C - CH 2 -CH~ +CH 3 * +OH* | ║ OOH O Geterozanjirli polimerlar sellyuloza, poliefirlar, poliamidlar yorug’lik nuri ta’sirida karbozanjirli polimerlarga nisbatan tez destruksiyaga uchraydi. CHunki bunday polimerlarda xromofor guruhlar asosiy zanjirda joylashgan bo’lib, destruk - siya bevosita o’sha joydan boshlanadi. 2.3. Radiatsion destruksiya Polimerlarda rentgen va γ -nurlar, neytronlar, protonlar, tezlashtirilgan elektronlar va α -zarrachalar ishtirokida radiasion destruksiya (radioliz) boradi. Ma’lumki, bunday nurla-nishlarning energiyasi 9—10 eV; polimerlarda esa kimyoviy 42

bog’larning energiyasi 2,5—4 eV ga tengdir. SHuning uchun bunday nurlanishlar kimyoviy bog’ni o’zilishiga olib keladi. Yuqori energiyali nurlanish polimerlarni hamma vaqt ham radiolizga uchratavermaydi, chunki bunday nurlanish jarayonida energiyaning ma’lum miqdori issiqlik ko’rinishida sistemadan tashqi muhitga tarqaladi. Aynihsa, polimer tarkibida aromatik guruhlarning mavjud bo’lishligi, ularning radioliz jarayoniga barqarorligini oshiradi. Radiofaol nurlar ta’sirida polimerlar xossalarini istagancha o’zgartirish mumkin. Nurning intensivligini boshqargan holda polimerlarga suyuqlanmasligi erituvchilarda erimasligi shuningdek issiqlik va kimyoviy ta’sirlarga barqarorlik darajasini oshirish mumkin. Masalan, polietilenga qisman nur ta’sir ettirilsa, uning eruvchanligi yo’qoladi, issiq lik va kimyoviy reagentlarga chidamliligi ortadi. Ionlangan nurlar ta’sirida boruvchi jarayonlarning xarakteri polimerlarning turiga bog’liq bo’ladi. Radiofaol nur ta’sirida polimerdagi bog’lar uzilishi ham mumkin. Bunda xarakterli makroradikallar va harakatchan me til-, etil- va shunga o’xshash radikallar hosil bo’ladi. Quyi radi kallar makromolekula bilan to’qnashib undan vodorod atomini tortib oladi va reaksiya sferasidan uchuvchan moddalar sifatida chisib ketadi. Polietilenning radiasion destruksiyasi sxemasini ko’rib chiqaylik. Nur ta’sirida makroradikallar quyidagi sxema bo’yicha hosil bo’ladi:CH2 CH2 CH2 CH2 ~ ~ ~ ~ CH2 CH2 CH2 CH + H ~ ~ CH2 CH2 CH2 CH2 + nur nur Hosil bo’lgan harakatchan radikallar polietilen bilan reaksiyaga kirishadi: ~CH 2 –CH 2 -CH 2 -CH 2 ~ + H* → ~CH 2 –CH 2 -CH 2 -CH*~ + H 2 yoki ~CH 2 –CH 2 -CH 2 -CH*~ + H* → ~CH 2 –CH 2 -CH=CH~ + H 2 43

Makroradikal o’z navbatida qo’shbog’li makromalekula hosil qilib, metilen bo’g’iniga faol markazni uzib yuborishi mumkin: ~CH 2 –CH 2 -*CH-CH 2 ~ → ~CH 2 –CH = CH 2 + *CH 2 ~ Ikki makroradikal rekombinasiyasi natijasida to’rlangan polimer hosil bo’lishi mumkin. ~CH 2 –CH 2 -*CH-CH 2 ~ ~CH 2 –CH-CH 2 ~ → | ~CH 2 –CH 2 -*CH-CH 2 ~ ~CH 2 –CH 2 -CH-CH 2 ~ Shuni qayd qilish kerakki, radifaol nurlar ta’sirida turli polimerlar turlicha o’zgarishga uchraydi. Ularning ba’zilari to’la destruksiyalanadi, ba’zilari esa o’zaro bog’lanadi- choklanadi. Yuqori haroratda yoki havo kislorodi ishtirokida radiasion destruksiya juda tez boradi. Bunday sharoitda polimerlarning radiolizm oksidlanish reaksiyalari bilan birgalikda sodir bo’ladi: γ-nur +O 2 ~R – CH 2 -R’ -----  ~R -*CH-R ~ + H* -----  ~ CH - R’~ | OO* OOH O-O* | | ~R – CH 2 -R’ + ~R –CH 2 -R’ ~  ~ R - CH - R’~ + ~ R – *CH – R’ ~ OOH O* | | ~R – CH - R’~  ~ R - CH - R’~ + *OH ~R – CH - R’~ + H*  ~ R - CH - R’~ | | O* OH Radiasion oksidlanish destruksiyasining intensivligi polimer materialiga kislorod molekulasining diffuziyalanish tezligiga hamda sistemadagi radioliz mahsulotlarining tabiatiga bog’liq bo’ladi. Radiasion destruksiya nurlantirish to’xtatilgandan so’ng ham davom etishi mumkin. 44

2.4. Mexanik destruksiya Mexanik kuchlar ta’sirida sodir bo’ladigan kimyoviy jarayonlar mexanik- kimyoviyjarayonlar deyiladi, bunday jarayonlar polimerlarni qayta ishlashda va ularni ekspluatasiya qilishda ko’p sodir bo’ladi. Polimerlar qayta ishlanish jarayonida maydalanadi , yoyiladi, elaklanadi. Ulardan buyumlar tayyorlashda esa sharoitga qarab, polimer presslanadi, cho’ziladi, buklanadi va hokazo. Polimer materialini qayta ishlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar polimerlarning tuzilishi va xossalarining o’zgarishiga olib keladi. Bunday jarayonlar polimerlarni “qaritadi”. Mexanik ta’sir ostidagi polimerda ichki kuchlar bir tekis taqsimlanmaydi, ular polimer zanjirining ayrim joylarida to’planib, kimyoviy bog’’larni uzadi. Kimyoviy bog’larni uzilishi natijasida makroradikallar hosli bo’ladi: ~CH 2 –CH= C - CH 2 - CH 2 –CH = C - CH 2 ~ → | | CH 3 CH 3 ~CH 2 –CH= CH - CH 2 - *CH 2 + CH 2 = C - CH 2 ~ | | CH 3 CH 3 Bu makroradikallar barqaror bo’lgan radikallarni hosil qilib izomerlanishi mumkin. ~CH 2 –CH= C - CH 2 + CH 2 –CH = C - CH 2 | | CH 3 CH 3 ~CH 2 –C= CH - *CH 2 ~CH 2 - *CH - C = CH 2 | | 45

CH 3 CH 3 Demak, polimerlarning mexanik-kimyoviy destruksiyada ham erkin radikal hosil bo’ladi. Bu jarayon ham zanjirli jarayon bo’lib, ma’lum uch bosqichdan iborat. Mexanik ta’sir natijasida polimerlarning o’rtacha polimerlanish darajasi kamayadi, molekulalararo bog’larning ba’zilari uzilganligi uchun polimerlarning eruvchanligi ortadi, elastomerlarning plastikligi kichrayadi, maktomolekulaning konformasiyasi o’zgaradi, chidamliligi kamayadi, yangi funksional go’ruhlar hosil bo’ladi. Har qanday polimerlar mexanik destruksiyaning ma’lum chegarasi mavjud. Bu chegarada polimerlarning molekulyar massasi Mga teng bo’lsa polimer yana mexanik destruksiyaga uchratilganidan keyin uning molekulyar massasi M dan kichik bo’lmaydi. Destruksiya jarayonida ma’lum vaqtdan so’ng polimerlarning molekulyar massasini quyidagi formuladan topish mumkin:        M e M M M kt t ) ( 0 (2) bu yerda M 0 -polimerning dastlabki molekulyar massasi; k-mexanikaviy destruksiyaning tezlik doimiysi bo’lib polimerning kimyoviy tabiatiga bog’liq. Quyida2 -jadvalda ba’zi polimerlar uchun M va K ning qiymatlari keltirilgan: 2-jadval P olimerlar uchun M va K ning qiymatlari Polimer M, molekulyar massa K(c -1 ) Polivinilasetat 11000 0,0468 Polimetilmetakrilat 9000 0,1200 Polistirol 7000 0,0945 Polivinil spirt 4000 0,0237 Polimerning dastlabki molekulyar massasi qanchalik katta bo’lmasin mexanik destruksiya jarayonida uning molekulyar massasi shuncha pasayadi. Lekin shunday bo’lsa ham, M ning qiymati polimer namunasining dastlabvki polimerlanish darajasiga bog’liq bo’lmaydi. 46

Polimerning mexanik destruksiyasi havo ishtirokida borsa, bunda oksidlanish destruksiyasi ham sodir bo’ldi. Polimer yana chuqu o’zgarishga uchraydi. Mexanikaviy krekingda hosil bo’ladigan makroradikallar dan turli monomerlarning polimerlanishida inisiator sifatida foydalanish mumkin. Polimerlar biror boshqa monomer ishtirokida maydalansa, asosan blok sopolimerlar hosil bo’ladi. Agar ikki polimer aralashmasi maydalansa, hosil bo’lgan turli makroradikallarning rakombinasiyasi natijasida blok sopolimerlar kelib chiqadi, Masalan tabiiy va sintetik kauchuk bilan fenolformaldegid smolasi polisterol bilan kraxmal aralashmalaridan blok sopolimerlar olingan. Tekshirishlar mexanik-kimyoviy usullar yordamida har xil birikmalar olish mumkinligini ko’rsatadi. 47

III-BOB. BIOLOGIK DЕSTRUKSIYA Dеstruksiyaning bu xili o`simlik va hayvonlar xayotida juda muxim rol o`ynaydi. Malumki, tirik organizimda turli polimеrlarning to`xtovsiz biosintеz prosеssi boradi va shu bilan bir vaqtda shu polimerlar organizimdagi turli enеrgеtik prosеsslar ta`sirida dеstruksiyaga uchraydi. Organizimdagi biologik dеstruksiya maxsus biokatolizotorlar, yani fеrmеntlar tasirida boradi . Organizim biologik dеstruksiyasiz kraxmal, oqsillar va shu kabi polimеrlarni o`zlashtira olmaydi [15]. Masalan kraxmal amilaza fеrmеnti tasiridagina butunlay glyukozaga aylanadi. Sanoatda spirt, piva, kvas va hakozalarni olishdagi bijg`itish prosеssi biologik dеstruksiyaga asoslangan. Pеpsin fеrmеnti oqsillarni aminokislotalargacha parchalaydi, sungra bu aminokislotalarni organizim o`zlashtirib oladi. Shuni qayd qilish kеrakki, tabiiy polimеrlar, tirik organizimda faqat bir xil bog`larning uzilishi bilan biologik dеstruksiyaga uchrab, doyimo bir xil tarkibli mahsulotlar hosil qiladi. Bu – organizimning hayot kеchirishi uchun muhim, shart. Ko`pchilik polimеrlar zamburug`, baktеriya va mikroblar tasirida maqsadga nomuvofiq dеstruksiyaga uchrab chiriydi. Polimеrlarning biologik parchalanishi namlik va issiklik tasirida tеzlashadi. Mikroorganizimlarning turi ko`p bo`lganligi sababli polimеrlarga ularning tasir etishi ham turlichadir.Biologik dеstruksiya natijasida makromolеkulalarning polimеrlanish darajasigina kamayib qolmay, balki ularning funksional gruppalar tarkibi ham o`zgaradi. Polimеr moddalar qaysi sohada ishlatilishiga qarab, mikrob, zamburug`lar va hakozolar tasiriga chidamli qilinadi. Polimerlarning biologik yemirilishiga chidamliligini aniqlovchi asosiy faktorlardan biri-polimer molekula kattaligidir.Monomer va oligomerlar mikroorganizmlar ta`sirida zararlanishi va ularga uglerod manbai bo’lib xizmat qilishi munkin. Yuqori molekulyar massali birikmalar esa mikroorganizmlar ta`siriga chidamlidir. Ko’pgina texnik biopolimerlar biodestruksiyasi biologik xarakterga ega bo’lgan jarayonlar (termik, fotooksidlanish,termoliz vahakoza) initsirlab berishadi. 48

Sintetik polimerlarning nadmolikulyar strukturasi ham biodegradatsiyaga ta`sirqliuvchi faktorlardan biridir.Yarim va kristal polimerlar –strukturalarning zich joylashishi ularning suvda bo’kishini chegaralaydi va polimer matritsyasiga fermentlarning kirib borishiga tosqinlik qiladi. Bu esa o’z-o’zidan zanjirning bioparchalanishini qiyinlashtradi. Polimerlarning amorf qismi ularning kristall qismiga nisbatan biodestruksiyaga chidamli. Biodestruksiyalanuvchi polimerlar olinish mahsulotiga qarab quyidagicha sniflanadi: a) Xayvonlardan olinuvchi qayta tiklanuvchi  Kollagen  Elastic  Mum  alifatik poliefirlar  keratin  fibroin  emulsiya b) O’simliklardan olinuvchi qayta tiklanuvchi  kraxmal  selyuloza  agar-agar  pektin v) neft-kimyoviy moddalardan olinuvchi qayta tiklanmaydigan  poliuretanlar  poliamidlar  poliamidefirlari  aromatik poliefirlar  alifatik-aromatik sopoliefir 49

g) aralash maxsulotlar  Poliefirlar 3.1. Biodestruksiyalanuvchi poliefirlarning xossalari Biodestruksialanuvchi polimerlarga misol qilib; kraxmal, selyuloza, polisutkislotasi va polikaprolaktan va boshqa polimerlarni olish mumkin [16]. Kraxmal tarkibiga gidroksil gurux tutishi evasiga o’ziga suvni tortib oladi.Bu esa polimerni parchalanish tezligini oshiradi. Agar ushbu gidroksil guruxlarni boshqa guruxlar bilan almashtirilsa, suvning polimer makromolekulasi ichkarisiga kirishi qiyinlashadi va uning biodestruksiyasi sekinlashadi . Keyingi vaqtlarda dunyoda poliefirlar asosida yangi polimerlar olish ishlari keskin o`sib borilmoqda.Mikroorganizmlar ta`sirida biodestruksiyalanuvchi polimerlar yaratish va ularni o’rganish ishlari intensiv o`sib bormoqda.Bir martalik qadoqlash idishlari biodestruksiyalanuvchi polimerlardan tayorlanmoqda. Masalan, poligidroksibutirat va poligidroksivaleriat; gidroksikarbon kislota va uning laktidi; poliamid va sintetik, bioparchalanuvchi oligamerlar bilan olingan sopolimerlariga katta e`tibor berilmoqda. 3.2.Mikromitset zamburug`lari ta`siridagi biologik destruksiya Mikroskopikzamburug’lar Turlicha kimyoviy tabi’atli materiallarga adaptatsiya qilsh xususiyatiga ega.Ular avvalam bor, yaxshi rivojlanuvchi kuchli mobil ferment kompleksi mavjud. Shuning uchun ular mikromitsetlar yordamida murakkab substraktlarning turlicha kimyoviy o’zgarishlariga sabab bo`ladi. Kopchilik zamburug’lar taksikologik zararli maxsuotlar hosil qilsh xususiyatiga ega.Bu esa maxsulotlarning raqobatbardoshlik xususiyatiga ta`sir qiladi [17].Zamburug’larni materiallarning yemirilishiga olib keluvchi asosiy xususiyatlardan biri bu [18] qattiq quruq substraktlarga atmosfera namligi evasiga rivojlanish xususiyatidir. Tabiatda 50

mikroskopik zamburug’lar juda keng tarqalgan. Zamburug’lar uchun xo’rak vazifasini tabiiy va sun`iy maxsulotlar (substraklar) bajaradilar. Tuproq mikromitsetlari tuproqdagi o’simlik va xayvonlar qoldiqlarini parchalab, tuproq xosil bo’lishiga aktiv qatnashadilar. Zamburug’lar tabiiy polimer substraktlarini masalan; kraxmal , selyuloza, pectin, lignin va hakozolarni parchalaydi. [19]. Mikroskopik zamburug`lar, shuningdek ishlab chiqarish va qurilsh maxsulotlarida ham, masalan: plastmassa beton, rezina, yoqilg’i va hakozalarda uchraydi. Ushbu zamburug’lar substrat material yuzasida rivojlanishadi. Agresiv metobolitlar: fermentlar va kislotalar ajratib chiqarib, ichkariga kirishadi. Mikroorganizmlar orasida mikromitsetlar bioyemirilsh bo’yicha dominant xolatni egallaydi [20] Fan texnika progressining zamonaviy o’sishiga sintetik polimerlar insonning barcha ishlab chiqarish soxalarida asosiy o’rinni egallaydi. Sovuq va issiq suv taminlash sistemalarida, isitsh sistemalarida, kanalizatsya sistemalariga polimer materiallridan yasalgan trubalar qo’llaniladi. Polimer trubalari arzon, yangi va elektrokimyoviy korroziyaga uchramasligi bo’yicha metaldan yasalgan trubalardan ustun turadi. Ularning bir kamchiligi mikroorganizmar tasirida biokorroziyaga uchrashidir. Bu biokorroziyani mikroskopik zamburug’lar keltrib chiqaradi . Polimer maxsulotlarining mikroskopik zanburg’lar tasiriga chidamliligini tekshirsh xozirda ГОСТ reglamentlari asosida olib borilmoqda. [16] ish mualliflari tomonidan sintetik polimerlarga mikroskopik zamburug’larning tasiri o’rganilgan. Tadqiqot ob`yekti qilib mikroskopik zamburug’larning 8 ta kolleksiya va 16 ta aborigen shtammmlari olingan. Bu shtammlar yer, texnik suv, izolyatsiyalangan materiallardan ajratib olinadi. Ushbu shtammmlar suv taminlash sistemalari va kanalizatsiyalarda qo’llanuvchi polietilen va polipropilen trubalarda sinaldi. Polietilenning yuqori zichlikdagi HDPE va PE-X markasi, polipropilenning –PP, PP-RC va PP- RCT markalari olindi. Polimer 51

materiallarining zamburug’ga chidamliligini baxolash –GOCT 9.048-89 [21] bo’yicha olib boriladi. Tadqiqot quyidagicha olib borildi. Iflosliklardan tozalangan sterillangan namunalar zamburug’lar suspenziyasining oziq-ovqatli muxitiga botiriladi. Shunday qilib, №1 va №2 namunalarga mikromitsetlar qoplanadi, bu uglerod ushlovchi sintetik materiallarni yagona uglerod manbai ekanligini aniqlash imkonini beradi; №;3 namunada esa uglerod manbai sifatida polimer materialdan tashqari oziq-ovqat tarkibidagi saxaroza ham bor. Ushbu namunalar mikromitset zamburug’lari uchun optimal sharoitga 28 kun ushlandi. Keyin ushbu namunalarni zamburug’ga chidamliligi 6-balli shkala bo’yicha aniqlanadi. Buning uchun mikromitsetlarning bioo`sish maydon yuzasining o’sish darajasi xisobiga olindi. Olingan natijalar 3-jadvalda keltrilgan. 3-jadval Sintetik polimer materiallarning kolleksionli va aborigenli mikromitset shtammlariga nisbatan zamburug’ga chidamliligini aniqlash Zamburug’ turi Polimer materiali HDPE PE-XC/AL/ PE-XC PP PP-RC PP- RCT METODLAR №1/2/3 №1/2/3 №1/2/3 №1/2/3 №1/2/3 Kolleksion shtammlar 1 Aspergillus niger 0 0 0 0.1.0 0.0.0 0.0.0 1.1.1 2 Aspergellus terreus 0 0 0 0.1.0 0.0.0 0.0.0 1.1.1 3 Aureobasidium pullulans Var. pullulans 0 0 0 1.1.1 0.0.0 0.0.0 1.1.1 4 Paecilomyces varioti 0 0 0 0.1.0 0.0.0 0.0.0 1.1.1 5 Penikillum funikulosum 0 0 0 1.1.1 0.0.0 0.0.0 1.1.0 6 Penicillium ochrochloron 0.0.0 1.1.o 0.0.0 0.0.0 1.1.1 7 Scopulariopsis brevicaulis 0.0.0 1..1.1 0.0.0 0.0.0 1.1.1 8 0.0.0 0.0.0 01.0 0.0.0 0.0.0 1.1.0 52

O’rtcha bllar 0.0.0 0.0.0 0.0.0 0.0.0 0.0.0 Umumiy ortacha bal 0.0.0 0.0.0 0.0.0 0.0.0 0.0.0 Zamburug’- biodesruktorlarningfoiz nisbati 0.0.0 0.0.0 0.0.0 0.0.0 0.0.0 Aborigen shtammlar 1 Aspergellius flavus1 0.0.0 0.1.0 0.0.0 1.0.1 2.1.2 2 Aspergellius flavus2 0.0.0 1.0.1 0.1.0 1.1.1 1.1.1 3 Aureobasidium pullulans Var. pullulans 0.0.0 1.1.1 0.0.0 0.0.0 1.1.1 4 Paecilomyces varioti 0.0.0 0.1.0 0.0.0 0.0.0 1.1.1 5 Penikillum ochrochloron 0.0.0 1.1.0 0.0.0 0.0.0 1.1.1 6 Cladosporium linikola 0.03 2.1.2 0.0.3 1.13 2.0.3 7 Cladosporium transchelli 0.0.3 2.1.2 0.1.1 1.1.1 2.1.2 8 Penicillium citrinum1 0.0.0 1.1.1 0.1.0 0.0.0 1.1.1 9 Pnicillium citrinum 2 0.0.0 0.0.1 0.0.0 0.0.0 1.1.1 1o Penikillum funiculosum 0.0.0 0.0.0 0.0.1 0.0.1 0.1.1 11 Penicillium fuskum 0.0.0 1.1.1 0.0.0 0.1.1 1.1.1 12 Penicillium nigricans 0.0.0 0.1.0 0.0.0 0.0.0 1.1.0 13 Penicillium notatum 0.0.0 1.1.0 0.1.0 0.1.1 1.1.2 14 Penicillium raciborckii 0.0.0 1.1.0 1.1.0 1.0.1 1.1.1 15 Penicillium rugulosum 0.0.0 0.1.0 0.0.0 0.0.1 1.1.2 16 Scopulariopsis sp. 0.0.0 1.0.1 1.0.1 0.0.0 1.1.1 Ortacha ballar 0/0/0.5 0,6/0,7 /0,7 0,2/0,4/0,4 0,4/0,4/0,4 1,1/0,9/1,3 53

Tajriba natijalari asosida polimer materiallarining ikkitasi PE-XC-tikilgan polietilen PP-RCT –polipropilen-rangda issiqlikka chidamli sopolimeri kolleksion shtammlar tasirida yemirilgani, qolgan namunalar esa kolleksion shtammlar tasirida biokorroziyali aktivlikka ega ekanligi aniqlandi. Aborigen shtammlari esa kolleksion shtammlariga nisbatan ancha aktiv ekanlar ; ular barcha polimer namunalarini juda yuqori balga yemiriladi . Ushbu tajribalarda kolleksion va aborigen shtammlariga nisbatan PP-RTcT- polipropilenni eng chidamsiz ekanligi ko`rsatiladi . Zamburug’ga chidamlilik tajribalari natijasida juda ham qiziq xususiyat etiborga olindi ; HDPE- yuqori zichlikli polietilen 24 ta olingan shtammlardan faqat 3 tasigina tasir qilishi aniqlandi, bular; Cladosporium linicola, Cladosporium tramsgeli va Aspergillus Fumigatus . Ushbu aborigen mikromitsetlar polimer materialini №3 metod bo’yicha, ya’ni qo’shimcha oziq-ovqat mahsuloti qo’shilgandagina biodestruksiya qilish xusussiyatiga ega bo’ladi. Tajribalar natijasi asosida umumiy tendensiya aniqlanadi: kolleksion mikromitset shtammmlari №1 va №2 usuli bo’yicha polimer namunalariga aktiv biologik parchalanish namoyon qilishdi, ya’ni kolleksion mikromitset shtammmli mikroorganik zambrug’lari sintetik polimerlarni yagona uglerod manbai sifatida qo’llash mumkin, ya’ni ular polimerlarni biodestruksiyaga uchratadi. Oborigen shtammmlar esa faqat №3 usul orqali polimerlarni biodestruksiyaga uchratadi, ya’ni polimerlarni biodestruksiyasi faqat qo’shimcha oziq moddalar qo’shilganda sodir bo’ladi. Mikromitsetlar ta’sirida bioparchalanishida muhitga agretsiv metobolitlarning ajralishi katta ahamiyatga egadir. Muhitga kislota ajratib, mikromitsetlar o’zlariga raqobatlardan neytral va ishqoriy muhitlarda yashovchi bakteriyalardan xolos bo’lishadi. Bundan tashqari kislotolar tekshirilayotgan namunalarni yemirib, tarkibga zamburug’ mitselyasini kirib kelishiga sharoit yaratadi. Ish davomida zamburug’larning kislota va ishqor hosil qilish xususiyatlari ham o’rganiladi. Mikromitsetlar pH=6.27 bo’lgan suyuq muhitga brom timol ko’k indikatori qo’shilib o’rganiladi [22]. pH muhitning qiymati va rang o’zgarishi bo’yicha o’rganilgan mikromitsetlar guruhlarga ajratiladi (4- jadval). 54

4- jadval Kislota va ishqor hosil qilish bo’yicha mikromitsetlarni guruhlarga bo’linishi pH qiymati guruh Kolleksion stammlar Mmahalliy izolyasiya stamlari 2-3 Kuchli kislotali Aspergillus niger Penicillium citrinum 1, Penicillium citrinum 2, Penicillium nigricans, Penicillium funiculosum, Penicillium notatum, Penicillium raciborskii, Penicillium rugulosum 3-4 kislotali Aspergillus versicolor 2, Penicillium fuscum 4-5 Aureobasidium pullulans var. pullulans, Penicillium funiculosum, Penicillium ochrochloron Cladosporium linicola, Scopulariopsis sp. 5-6 Paecilomyces variotii Cladosporium linicola, Scopulariopsis sp. 6-7 Kuchsiz kislotali- neytral Aspergillus terreus, Scopulariopsis brevicaulis, Trichoderma virens Aspergillus flavus 1, Aspergillus fumigatus, Aspergillus versicolor 1 7-8 Neytral- Kuchsiz ishqoriy Aspergillus flavus 2 8-9 ishqoriy Cladosporium transchelii Ushbu jadvaldan ko`rinib turibdiki, ushbu biodestruksiyalovchi zamburug’lar ichida xech biri dominantlik qilmagan, pH muxit o’zgarishiga stammlar ta`siri quyidagicha: 55

Kladosporium linikola –pH 6.275 dan pH 6.00 ga, cladosporium transcheli – pH 6,27 dan pH 8,35 ga; Aspergilus fumigatus esa pH muhitni o’zgartirmaydi. Kislotani aktiv hosil qiluvchi – Aspergilus niger shtammli pH muhitini 6,27 dan 3,00 ga o’zgartirdi, polimerlarni kuchsiz biodestruktori ekanligi aniqlandi. Olingan natijalar analizi asosida quyidagi xulosaga kelish mumkin: mikromitsetlar ta’sirida polimerlar biodestruksiyasi zamburug’larning muhitiga kislota ajratishi bilan bog’liq emas, balki agressiv fermentlarning ajralib chiqishiga bog’liq. Ishning keyingi bosqichida – mikromitset – biodestruktorlarining tabiiy polimerlarga ta’siri o’rganildi. Buning uchun 30 g og’irlikdagi kraxmal va sellyuloza substraktlari olinadi. Ushbu substraktlar diametri 90 mmli Petri chashkachalariga ekildi. 25  C temperaturada 14 kun davomida har ikki kundan o’sish tezligi o’lchanib borildi. Zamburug’larning o’sish tezligi quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi. [23]. K r = (r-r o )/(t-t o ) Bu yerda: K r – o’sishning radial tezligi; R o – boshlangich paytdagi (t o ) substrakt radiusi: r – t paytdagi substrakt radiusi. Olingan natijalar asosida o’sishning radial tezligini vaqtga bog’liqlik grafigi chiziladi( 9-rasm). 56

9 – rasm. Tabiiy polimerlarda o’sishning radial tezligining vaqtga bog’liqligi. 57

Ushbu grafikda kuchli va kuchsiz mikromitset biodestruktorlarining ta’siri ko’rsatilgan. Kuchli mikromitsetlardan. Cladosporium trnschelii, Aspergillus versicolor 2 va Penicillium raciborskii shtammlari ; kuchsizlardan ; Aspergillus niger va Trichoderma virens kolleksion shtammlari qo’llanildi. O’sishning radial tezligi umumiy qonuniyatlarga bo’ysunadi. Birinchidan, kolleksion shtammlar uchun keskin o’sish va pasayishi xarakterli. Aborigen shtammlari esa hech qanday tebranishsiz o’sadi. Ikkinchidan, mahalliy shtammlar o’sishining radial tezligi kolleksion shtammlari – o’sishining radial tezligiga nisbatan kam. Masalan : eng kuchli mikromitset – biodestruktori Cladosporium transcheliiga eng kichik o’sish tezligi ega : eng kuchli biodestruktor Aspergillus versicolor 2 esa umuman amilolitik aktivlikka ega emas. Uchinchidan, barcha kolleksion shtammlarda hajmiy mitsellalar yaxshi rivojlanadi. Shunday qilib [24], olib borilgan izlanishlar natijasida quyidagi xulosalarni qilish mumkin : sintetik polimerlarni biologik destruksiyaga uchratilganda mikrokopik zamburug’larning aborigen shtammlari kolleksion shtammlarga nisbatan aktiv ta’sir qiladi, Cladasperium mikromitseti zamburug’ ichida eng aktivi hisoblanadi. Zamburug’larning biodestruksiyasi aktivligi zamburug’larning kislota hosil qilishi bilan emas, balki muhitga agressiv fermentlarning ajralishi bilan baholanadi. Aborigenlar shtammi tabiiy polimerlarda sekinroq o’sadi, lekin substrat mitseliyasi o’sishi evaziga muhit ichkarisiga ,, kirish’’ xususiyatiga ega. Kolleksion shtammlar esa hajmiy mitseliy evaziga ichkariga harakat qila olmaydi. Ushbu fiziologik xossalari bilan aborigen shtammlarining yuqori bistruktiv xossalari tushuntiriladi. 58

XULOSALAR 1. Polimerlarning destruksiya jarayoni nazariy o`rganildi. Destruksiya jarayoni natijasida polimerlarda molekulyar massasining pasayishi kuzatildi; 2. Destruksiya jarayonlari ikki qonuniyatga: tasodifiy va depolimerlanish qonuniyatlariga bo’ysun ishi o`rganildi; 3. Destruksiya jarayonlari qanday tashqi ta’sir ostida borishligiga qarab bir nechta turga: kimyoviy destruksiya, mexano-destruksiya, termodestruksiya, radiasion destruksiya, biologik destruksiyalarga ajratilishi o`rganildi; 4. Tabiiy p olimerlar bilan bir qatorda sun`iy va sintenik p olimerlarga biologik destruksiyaning ta`siri va ahamiyati o`rganildi. 59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Аскаров М.А., Ёриев М., Ёдгоров Н. Полимерлар физикаси ва химияси. Тошкент : Ўқитувчи, 1993. 350 б. 2. Шур А . М . В ыс окомолеку л ярн о е соединения. Учебник, М.: В ы сшая школа. 1981. С. 656. 3. Тагер А.А. Физико-х и мия полимеро в . Учебное пособие. М.: Химия, 1978. С. 536. 4. Стрепихеев А.А. Деревицкая В.А . Основ ы химии в ы соко м олекулярн ы х соединений. Учебное пособие, М.: 1976. С. 366. 5. Грасси Н. Химия процессов деструкции полимеров. М.: Иностранная литература. 1959, С. 252. 6. Нарисова И. Прочность полимерных материалов. М.: Химия, 1987. 440с. 7. Грасси Н., Скотт Дж. Деструкция и стабилизация полимеров. М.: Мир, 1988. 446 с. 8. Мусаев У.Н., Бобоев Т.М., Хакимжонов Б.Ш., Мухамедиев М.Г. Полимерларнинг физик кимёси. Тошкент. ТошДУ. 1994. 9. Курбонов Ш.А., Мусаев У.Н., Киличев С. Полимерларнинг кимёвий хоссалари ва деструкцияси. ТошДУ.1998 . 10. Оудиан Дж. Основ ы химии полимеров. М.: Химия, 1978. 11. Говарикер В.Р., Висванатхан Н.В., Шридхар Дж. Полимеры. М.: Наука, 1990, 396 с. 12. Гросберг А.Ю., Хохлов А.Р. Физика в мире полимеров. М.: Наука., 1989. 208 с. 13. Гросберг А.Ю., Хохлов А.Р. Статистическая физика макромолекул. М.: Наука, 1983. 344 с. 14. Кулезнев В. Н. , Шерш не в В.Л . Химия и физика полимеров, М.: Химия, 1978. 364 с. 15. http://www.allbest.ru/ 60

16. Горбань М.В., Ямпольская Т.Д. Физиологические аспекты деструкции синтетических и природных полимеров коллекционными и аборигенными штаммами микромицетов. //Известия Самарского научного центра Российской академии наук, том 14, №1(9), 2012. C .2206-2210. 17. Каневская И.Г.Биологическое повреждение промышленных материалов / И.Г. Каневская . – Л.: Наука, 1984. 232 с. 18. Ильичев В.Д. Защита от биоповреждений – стратегия, подходы и принципы / В.Д. Ильичев// Актуальные проблемы биологических повреждений и защиты материалов, изделий и сооружений: сб. ст./ под ред. Р.И. Фёдоровой и др.. – М.: Наука, 1989. С. 3-19. 19. Мирчинк Т.Г.Почвенная микология: учебник / Т.Г. Мирчинк. – М.: Изд- во МГУ, 1988. 220 с. 20. Рубцова Ю.П.Участие микроскопических грибов в биоповреждении древесностружечных плит: авто- реф. дис. ... канд. биол. наук / Ю.П. Рубцова . – Н.Новгород, 2005. 23 с. 21. ГОСТ 9.048-89. Изделия технические. Методы лабо- раторных испытаний на стойкость к воздействию плесневых грибов: государственный стандарт СССР // Государственный комитет СССР по стандартам. – М., 1989. 34 с. 22. Туркова З.А . Роль физиологических критериев в идентификации микромицетов-биоразрушителей // Методы выделения и идентификации почвенных микромицетов-биодеструкторов: Сб. ст. – Вильнюс, 1982. С. 117- 121. 23. ДудкаИ.А . и дрМетоды экспериментальной микологии: справочник / под ред. В.И. Билай . – Киев: Наукова думка, 1982. 550 с. 24. Горбань М.В. Сравнительная биоповреждающая активность микромицетов – деструкторов полимерных материалов / М.В. Горбань, Т.Д. Ямпольская // Современные проблемы биологических исследова ний в Западной Сибири и на сопредельных терри- ториях: сб. мат-лов всерос. науч. конф. – Сургут, 2011. С. 246-248. 61

O'xshashlar

Elektr yurituvchi kuch va uning ahamiyati

Polimerlarning xalq xo’jaligidagi ahamiyati

Xinazolon-4 va uning koordinasion birikmalari

Vodorod atomi va uning spektridagi qonuniyatlarni o‘rganish

Yuqori tozalikdagi karboksimetilselluloza va uning oziq-ovqat mahsulotlarida qo`llanilishi