Inversionvoltamperometr metodi yordamida biologik ob’yektlaridan og`ir metall tuzlarini aniqlash - Kimyo - Diplom ishlar

Inversionvoltamperometr metodi yordamida biologik ob’yektlaridan og`ir metall tuzlarini aniqlash

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1452.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….…3 I.BOB. ADABIYOTLAR SHARXI……………………………………….…...7 1.1 Aniqlanayotgan ba`zi oqir metal tuzlariga umumiy xarakteristika 1.2 Elektrokimyoviy tekshirishnig ba`zi usullari polyarografiya metodi…………………………………………………………………………....11 1.3 Elektrokimyoviy inversionvolamperometr asoslari…………….….17 II.BOB. NATIJALAR TAHLILI……………………………………………....19 2.1 Inversionvoltampermetrning kompyuterli kompleksi 2.2 Inversionvoltampermetrda ishlatiladigan elektrodlar klassifikatsiyasi...20 2.3 Grafidli elektodlar 2.4 Kumir pastali elektrodlar 2.5 Voltamperogrammalar…………… ……. ………………….………..26 III.BOB. TAJRIBA QISMI 3.1.Kosmetik vositalar tarkibidan Cd Zn Pb tarkibini ajratib olish……………………………………………………………………………....39 3.2. Tish pastalari tark ibidan aniqlangan metal ionlari va ularning muhokamasi 3.3 Inversionvoltampermetr yordamida rux va nikel elementlarini lab bo`yoqi tarkibidan aniqlash. 3.6. Soch tarkibidagi aniqlangan ogir metall tuzlari natijalari va ularning muhokamaci…………………………………………………………..53 XULOSA…………………………………………………………………...…….55 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………..…………………57 2

KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir» mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investision muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank, moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohotlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo`naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo`ljallangan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamayishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalga oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O`zbekistonga iqtisodiyotning barqaror o`sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga mo`ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo`nalish-bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infrotuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlarining jamiyat va davlat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo`nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010 yilda o`z oldimizga quyayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og`ir bo`lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir [3]. 3

1 Mavzuning dolzarbligi Davriy sistemada ma`lum bo`lgan elementlarning 85tasi metall va 22tasi metallmas xisoblanadi. Atom massasi 50dan ortik bo`lgan elementlar yigindisining katta gruppasi asosan atrof muhitning zaxarlanishiga insonlar sogliliga salbiy ta`sir kursatishi ma`lum buldi.Bu gruppa metallariga simob, kobalt, qo`rg`oshin, kadmiy, mis, marganets, xrom, rux metallari kiradi bu metallar oz miqdorda bo`lsa xam organizmga kerak, organizmda konsentratsiyasining oshib ketishi zaxarlanishga olib keladi. Zaxarli metallar konsentratsiyasining qonda ortib ketishi birinchi navbatda asab sistemasi tizimi yurak jigar faoliyatini ishdan chiqaradi. Oq`ir metal mikroelementlar xisoblanadi. Og`ir metall tuzlari sanoatda ishlab chikarish korxonalari va zavodlardan chiqariladigan chiqindi maxsulotlar tarkibida bo`ladi.Bundan tashqari tish davolovchi muassasalarda tishga qo`yiladigan plomba materiali tarkibiga kiritiladi.Yirik sanoat shaxarlarida tutun, qurum, kul zarrachalari, chang, yonilg`i bug`i kabi aralashmalardan va avtomobillardan chiqadigan tutun gazlari tarkibida ko`proq miqdorda bo`ladi.Muddatidan o`tib ketgan uzoq vaqtgacha magazin peshtaxtalarida turib qolgan konserva maxsulotlari: baliq, go`sht, konditer maxsulotlarini xar xil metall kog`ozlarda upakovka kilingan maxsulotlarni iste`mol kilish xam zaxarlanishga olib keladi.Sababi metall tunuka kotishmalaridan yasalgan idishlarlar ichida saqlangan oziq ovqat maxsuloti birinchidan kislotali bijg`ish jarayonida tunuka idishlarni korroziyaga uchratadi, korroziyaga uchragan metall o`zidan ion chiqaradi, mana shu ogir metall ionlari zaxarlanishga sabab bo`ladi.Umuman og`ir metall tuzlarining organizmda yig`ilib qolishi juda ko`p salbiy kasalliklarni keltirib chiqaradi. Balki biz buni bilmasligimiz mumkindir, lekin organizmimizdagi ba`zi bir to`qimalar tarkibida zaxarli metall bo`lgan qurgoshin miqdori ushlanib turgani ma`lum bo`lgan.Qo`rgoshinning kattagina miqdori benzinda topilgani xam ma`lum, bu xam uz navbatida atmosferaning buzilishiga ta`sirini kursatmay qolmaydi.Organizmda qo`rgoshin miqdorining ko`payib ketishi ayniqsa maktab yoshidagi bolalarda asab sistemasining xaddan tashqari qo`zgaluvchan bo`lishiga olib boradi. Buqoq kasalligi bilan og`rigan 4

bolalarda esa organizmda kislorod almashinuvi buzilishi natijasida kislorod tanqisligi vujudga kelib bola bug`ila boshlaydi. Mavzuning maqsadi Keyingi yillarda butun dunyo axolisini simobdan zaxarlanish xavfi keskin oshib bormokda.Simobdan asosan zaxarlanish sabablari suvni ifloslantirish undan baliklar baliklar orkali inson va xayvon organizmi zaxarlana boradi.Simob bilan birga alyuminiy xam shunday ta`sir kursatadi.Bu metall asab sistemasini yaxshigina ishdan chikaradi va alsgeymer kasalligiga olib keladi(alsgeymer kasalligi xotiraning pasayib ketishi, fikrni oxirigacha bayon kila olmaslik keksalikka xos bulgan fazilatlar yoshlarda mujassamlashib koladi).Inson tanasi 70trillion tukimalardan tashkil topgan.Xar bir tukima tarkibida Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarning aksariyat kismi urin olgan.Agar biror tukima tarkibida biror mikroelement yetishmasa masalan yurak faoliyati uchun zarur bulgan magniy yoki rux organizmda kamayib kolsa uning urnini darxol antogonisti bulgan metall alyuminiy egallaydi. Organizmdagi muvozanatni saklab turish uchun esa bu mikroelementlardan kabul kilib turish kerak. Ozik ovkat maxsulotlari: gusht, yog, qaymoq, kefir, kolbasa, pishlok va dudlangan maxsulotlar tarkibidan, shu bilan birga un maxsulotlari makaron, xar xil kolipli nonlar,bulochka,konditer maxsulotlari shirinliklar tarkibidan ogir metall tuzlarini aniklab turish nazorat kilib boriladi. Viloyatlarning barchasida ozik ovkat maxsulotlarini tekshirish stansiyasi laboratoriyalari tashkil etilgan va xozirda bu laboratoriyalarda tekshiruv yaxshi yulga kuyilgan. Tekshirishning turli xil metodlari ishlab chikilgan. Xozirgi vaktda rak kasalligi xavfli kasalliklardan biri xisoblanadi.Xozirda butun dunyoda uning oldini olish va kasallikka chalingan bemorlarni davolash xalkaro mediklar, ximiklar, bioximiklar oldiga kuyilgan asosiy vazifa va muammolardan biridir.Xavfli usmalarni oldini olish va organizmda antioksidantlar mikdorini kupaytirish maksadida inson organizmidagi kunlik ratsionda 20mkg selen kerak bular ekan.Yer sharining ba`zi mamlakatlarida selen yotkiziklari bilan boy bulgan tuproklar mavjud.Buerlarning tuprogida ekilgan ekinlar va undan istemol qilinganda xech qanday zararli salbiy xolatlar 5

kuzatilmagan.Simob kadmiy va qurgoshin mikroelementlari yurak to`qimalarida cho`kma berib ularni jaroxatlaydi bunda antioksidant fermenti bo`lgan glutationperoksidaza ishini aktivlashtirish maqsadida selen preparati yordam beradi.Ba`zi bir organlarga zaxarli ta`sir ko`rsatuvchi dori preparati adriamitsinning xam zaxarsizlantirishga yordam beradi.Organizmda selen yurakda kislorod almashinuvini yaxshilaydi. Mavzuning ilmiyli Analitik kimyoda inversiyaga oid vol ь tampermetr usuli bilan metall ionlarini mikrokonsentrasiyalarini taxlil kilishda. Ishchi sirtining faolligi yukori,ishchi potensiallarining kulami keng,ishlash imkoniyati katta bulgan kumir pastali э lektrod yaratishdir. Э letrod organik moddani uzida boglovchi grafit kukunini va pastaga botirilgan tok uzatgichni uz ichiga olgan tuldiruvchi aralashma kurinishidagi pasta bilan tuldirilgan ichi bush poli э tilenli naychadan iborat. Tok uzatgich sifatida kumush uchli mis simidan foydalanilgan.Tuldiruvchi parafin va poli э tilendan boglovchi massa э sa mum va tritron N-100 sirt faol modda komponentlarini kuyidagi nisbatidan iborat, g: tuldiruvchi: grafit kukuni-0,5, parafin-0,1, poli э tilen-0,1 boglovchi massa:mum-0,25, SF Ь -0,05. Inversion volt а mperometr metodi а sos а n а n а litik kimyo,elektroximiya sox а l а rid а keng kull а nil а di.Bu metodd а ok а v а v а ichimlik suvl а ri,org а nik eritm а l а r,kotishm а l а r, а m а lg а m а l а r t а rkibid а gi b а rch а elementl а r; ul а r ogir met а ll v а b а `zi elementl а r bulishi mumkin.Shu bil а n birg а metodd а ozik ovk а t m а xsulotl а ri t а rkibid а gi, dorivor usimlikl а r turli xild а gi dori prep а r а tl а ri t а rkibid а n а ntioksid а ntl а r mikdorini jud а k а m mikdord а bulg а nd а x а m, mikrokonsentr а siyal а rd а x а m а nikl а shg а v а а jr а tib olishg а yord а m ber а di.Inversion volt а mperometrning а sosi polyarogr а mm а xisobl а nib otsillogr а fik polyarogr а fiya, impuls polyarogr а fiya v а boshk а polyarogr а fik Qurilm а l а r m а `lum. Bu ishda , shaxsiy kopmyuterga ulanish orqali, Gomel zavodida yaratilgan PU- polyarografning nisbatan oddiy modernizasiyalash imkoniyatlari ko`rsatilgan . Ushbu voltamperometrli kompleksning ustunligi bir zumdagi analitik signalning xarakteri va 6

kattaligining o`lchanish natijalari, ularni ma`lumotlar bazasini tashkil etish maqsadida xotiraga yozib olish, tezda qulay usulda MSOffice dasturiga uzatish orqali qog`ozga chiqarish imkoniyati mavjudligidir. Bu ishda, shaxsiy kopmyuterga ulanish orqali, Gomel zavodida yaratilgan PU- polyarografning nisbatan oddiy modernizasiyalash imkoniyatlari ko`rsatilgan. Ushbu voltamperometrli kompleksning ustunligi bir zumdagi analitik signalning xarakteri va kattaligining o`lchanish natijalari, ularni ma`lumotlar bazasini tashkil etish maqsadida xotiraga yozib olish, tezda qulay usulda MSOffice dasturiga uzatish orqali qog`ozga chiqarish imkoniyati mavjudligidir. Xozirgi kunda turli xil metodlar universal polyarograf, impuls polyarografiyasi, polyarografiya ossillograf va inversion polyarografiya, inversionvoltamperometriya metodlaridan foydalanib ogir metall tuzlarini turli biologik obyektlardan ajratib olish yaxshi natijalarni bermoqda. 7

I. ADABIYOTLAR SHARXI 1.1.Tekshirilayotgan ba`zi bir ogir metall tuzlariga umumiy xarakteristika. Ogir metall tuzlarining uziga xos xam salbiy xam ijobiy xislatlari mavjud.Organizmda ularning mikdori kamayib ketishi xam turli xildagi kasalliklarga sabab bulishi mumkin.Kupayishi xam xudi shunday salbiy xolatlarga olib keladi.Kuyida ba`zi bir metallarning umumiy xarakteri salbiy va ijobiy tomonlari bayon etilgan. Alyuminiy - ba`zi bir dezodorantlar tarkibiga kiradi.Alyuminiy kukunidan poroshoklar tayyorlanib,ular turli xil loklarga kushib trubalar kotyol kompressorlarini korroziyadan ximoyalash maksadida loklab kuyiladi.Kundalik turmushda ishlatiladigan ba`zi bir idishlar alyuminiydan yasalgan.Alyuminiy tirik organizmning muskul tukimalari xujayralariga teri orkali singib boradi va xujayralarning normal faoliyatini ishdan chikaradi.Alsgeymer kasalligiga chalingan bemorlarni bosh miyasi tekshirilib kurilganda bir talay ogir metall tuzlari bilan birga alyuminiy mikdori topilgan. Simob - Xar birimiz simobni «ulim metali » ekanini bilamiz,kadimda simobni tirik kumush deb ataganlar.Bu ogir metall deyarli barcha dengiz maxsulotlari daryo va kullarda yigilib boradi, kosmetika vositalari,zamburuglarga karshi kurashish preparatlari pestitsid,fungitsidlar tarkibida simobli tuzlar tarkibida buladi.Kayerda ogir sanoat rivojlangan ekan doimo atrof muxitning ifloslanishiga sabab bulaveradi.Sharkiy yevropadagi Elba daryosining eng ifloslangan daryolardan xisoblanadi.Sababi uning suvi xar doim Chexiya, Slovakiya, Germaniyadagi ishlab chikarish chikindilari bilan ifloslanib atrofni zaxarlab bormokda.Daryo suviga 112kg simob va 186kg qo`rgoshin chiqindilari shu 2 yil xisobidan tashlangani ma`lum bo`lgan. Simob organizmda xech qanday simptomsiz ta`sir ko`rsata boradiki bu eng xavfli jarayonlardan biri xisoblanadi. Organizmda qaytmas jarayonlar kecha boshlaydi.Simobdan zaxarlanishda vaqt o`tgan sari bosh ogrishi, bosh aylanishi,doimiy ravishda ko`ngil bexuzur bo`lib yurishi,tish etlarining kimirlab ogrishi, soch to`kilishi va eng asosiysi simob rak xujayralarining 8

rivojlanishiga metastaz berishiga olib keladi. Simob buglaridan nafas olganda bug nafas yullari orqali bronxlarga ,bronxlar orqali bronxiollalarga va ular orqali o`pka alveollalariga o`tirib qoladi. Alveollalarda cho`kib qolgan ogir metall bug`i o`pkada xar xil o`smalar paydo bo`lishiga olib keladi va bu o`pka rakining rivojlanishi, qon aylanish tizimining izdan chiqishiga olib keladi. Qon sistemasining izdan chiqishi,oq qon tanachalarining kamayib yemirilib borishi natijasida immunitet tanqisligi avj ola boradi va organizmda infeksion kasalliklarga chalinish o`limga olib boradi.Simobdan zaxarlanganda uni organizmdan chiqarib yuborish ancha keyin kechadi. Ayniqsa miya tuqimalarida qonda yigilgan simobni so`rilishiga yo`l qo`ymaslik kerak.Uning sal bo`lsa xam oldini olish maqsadida uning antogonist elementi bo`lgan selenni ishga solinadi. Selen - zaxarli metallar platina,qo`rgoshin,simobdan zaxarlanganda selenli birikmalar ularni neytrallaydi. Metallar bilan reaksiyaga kirishib ularni ximiyaviy inert va zararsiz xolga keltiradi. Ximiyaterapiyada ishlatiladigan tarkibida platina tutuvchi preparatlarni xam zaxarsizlantirish maqsadida selen preparatlari bilan birga qo`shib yuboriladi.Mediklar shuni tasdiklashadiki ko`pchilik skleroz kasalliklarining sababi organizmda ogir va zaxarli metall tuzlarining yigilib borishidir. Ba`zi regionlarda tuproq tarkibida selen mikdorining kamayib ketishi natijasida xam ushbu kasalliklar avj ola boradi.Organizmda selen kompleks vitaminlar bilan birgalikda va ayniqsa vitamin E bilan birga qo`shib beriladi. Bular kuchli antioksidantlar bo`lib, birortasining miqdori kamayib qolganda xam bir birining urnini bosa oladi.Xozirda selen preparatlari ishlab chiqilgan.Ularning turlari uncha ko`p bo`lmay,eng asosiylari natriy selenid va selenmiteonindir.Organizmda bu element mikdorining ko`payib ketishi xam bir muncha zararli salbiy xolatlarni keltirib chiqaradi, ayniqsa kandidoz kasalligiga moyil bo`lgan bemorlarga selen preparatlari berish mann etiladi. Meva va sabzavotlarni yetishtirishda selen umuman yordam bermaydi. Tarkibida kuchli oksillarga boy bulgan ozik ovkat maxsulotlarida xam unchalik uchramaydi.Selen fakat gusht,tuxum,bugdoy va maniy yormalari,marjumakda,yongokda bir oz mikdorda topilgan.Kuprok selen ximikatlarsiz rivojlantirilgan va ustirilgan 9

maxsulotlar tarkibida buladi.Braziliya yongoklari tarkibida juda kup mikdorda selen topilgan.Xozirgi vaktda rak kasalligi xavfli kasalliklardan biri xisoblanadi.Xozirda butun dunyoda uning oldini olish va kasallikka chalingan bemorlarni davolash xalkaro mediklar, ximiklar, bioximiklar oldiga kuyilgan asosiy vazifa va muammolardan biridir.Xavfli o`smalarni oldini olish va organizmda antioksidantlar miqdorini ko`paytirish maksadida inson organizmidagi kunlik ratsionda 20mkg selen kerak bo`lar ekan.Yer sharining ba`zi mamlakatlarida selen yotkiziklari bilan boy bulgan tuproklar mavjud.Buerlarning tuprogida ekilgan ekinlar va undan istemol kilinganda xech kanday zararli salbiy xolatlar kuzatilmagan.Simob kadmiy va kurgoshin mikroelementlari yurak tukimalarida chukma berib ularni jaroxatlaydi bunda antioksidant fermenti bulgan glutationperoksidaza ishini aktivlashtirish maksadida selen preparati yordam beradi.Ba`zi bir organlarga zaxarli ta`sir kursatuvchi dori preparati adriamitsinning xam zaxarsizlantirishga yordam beradi.Organizmda selen yurakda kislorod almashinuvini yaxshilaydi. Kadmiy - Cd zaxarli mikroelement asosan bu metalldan xam suv,xavo va tuproq orqali zaxarlanish mumkin.Bu metall organizmda nafas yullarida,buyrakda yigila boradi.Organlarda kanserogen ta`sirlashishi mumkin.Kadmiy suyuklantirilayotgan vaktda kadmiy buglari inson organizmida juda xavfli ta`sir kursatadi,metallar uzidan kura ularning buglari asosan kasalliklarga olib keladi.Organizmda yigilgan kadmiy juda sekinlik bilan chikib ketadi.Organda ushlanib kolgan kadmiyning teri va ajratish organlari orkali chikib ketishi urtacha sutkalik umumiy mikdori 0,01%.kadmiy organizmda 25-30 yoshgacha saklanib yurishi mumkin Birinchinavbatda bu metall uzgarmagan xolda buyrakka yigila boradi va u yerda metallotionin kompleksini uziga singdirib oladi.Keraksiz maxsulot organizmda yigila borib buyrakda nefropatiyani vujudga kelishiga sabab buladi.Miokard infarktning rivojlanishida kadmiyning roli borligi isbot kilingan.Kadmiy kurgoshin bilan birgalikda katta mikdorda yigilib jigar tukimalari, muskul tukimalarini zararlaydi, tomirlarda tromboz vujudga keladi va immunitet tizimini ishdan chikaradi.Kadmiy rux va 10

selenning spetsifik antimetaboliti xisoblanadi.Metall kuyish shaxtalarida ruda konlarida ishlaydigan kupgina ishchilar metall buglaridan aziyat chekib allergik, nafas kisish,yurak kisish kasalliklariga chalinganlar.Organizmda ulim xolatiga olib boradigan kadmiyning dozasi 150mk/kg.Kadmiyning yana bir yomon ta`siri fermentlar katori karboksil gruppa,amin gruppasi va asosan SH-gruppalaridagi oksil molekulalarini jabrlaydi va natijada jigarning oksil sintez kilish funksiyasi buziladi.Kadmiy organizmda asosan kalsiy fosfor almashinuvini ishdan chikaradi. Rux- bu metall xam boshka elementlar katori biomikroelement xisoblanadi.Organizmda kupayib ketishi xam zarardir.Kamayib kolishi xam organ va tukimalarda turli xil salbiy xislatlarning xosil bulishiga olib keladi.Bu mikroelement 60 xil turdagi fermentlar tarkibiga kiradi.Ovqat ratsionida kalsiyga boy maxsulotlar bilan oziklanish ruxning surilishiga salbiy ta`sir kursatadi.Ximiyaviy reaktivlardan zaxarlanganda,jismonan zurikish insonda kuchli emotsional xolatlar shu bilan birga zaxarli metall tuzlaridan zaxarlanish,pestitsid va fungidsidlardan zaxarlanish rux ionlarini organizmda surilishini 50%ga kamaytirib boradi.Inson organizmi keksaygani sari oshkozonda yetarli mikdorda minerallarni parchalanishiga yordam beradigan kislotalar kamayib boradi, shu sababli rux,selen,kalsiy tuzlari keksalarda kamrok suriladi va ular organizmi uchun bu tuzlar ogirlik kiladi.Shuning xam rux yetishmovchiligi bilan boglik bir kator kasalliklar kuprok keksalarda namoyon buladi.Ruxning organizmda kamayib ketishi bilan boglik bir kator kasalliklar mavjud: asosan nevrologik va psixonevrologik buzilishlarlar bilan boglik-epilepsiya, shizofreniya, skleroz, aklizaiflik, xantington kasalligi,dizleksiya, esarlik, ovkatdan umuman bosh tortish, dipressiya xolatlari kurinadi.Ba`zi bir xollarda ruxdan zaxarlanib xam kolish mumkin.Yomon sifatli usmalarda ajratib olingan usma tarkibida bir kator ogir metall chukmalari topilgan shu chukmalar tarkibida rxning konsentratsiya mikdori 1.5-3marta ortganligi aniklangan lekin nima uchun ortganligi xali ma`lum emas.Taxmin kilinishicha ruxning organizmda yigilib kolishi xam ba`zi bir rak xujayralarining metastaziga sabab buladi. 11

Vanadiy- bu element organizmda juda oz konsentratsiyada 0,000001% mikdorda topilgan.Kup vaktgacha bu elementning organizmga salbiy yoki ijobiy ta`sir kilishini bilishmagan.1974 yilga kelib shu narsa aniklandiki organizmdagi bir kancha moddalar almashinuvi reaksiyalarida vanadiy asosiy ishtirokchi xisoblanar ekan.Organizmda immun tizimini oshirish uchun ba`zi turdagi fagotsitoz jarayonida ishtirok etuvchi xujayralarni ishini yaxshilash uchun vanadiyning ishtiroki bor ekan.Vanadiy juda kam mikdorda tuprokda va suvda(ionlangan xolda) uchraydi.Tabiatda sof xolda uchramaydi desak xam buladi. Oltin- nodir metallar katoriga kiradi.Kadimda odamlar oltinni umr uzaytiruvchi va keksalikka karshi kurashuvchi element deb xisoblaganlar.Xakikatdan xam oltin ionlari oshkozon ichak sisemasi jigar ishini yaxshilovchi mikroelement xisoblanadi.Oltin tuzlari bilan tuberkulyoz,jigar sili ,talok silini kisman davolaganlar.Fransuz kiroli Lyudvig oltin ionlaridan tayyorlangan ichimlik bilan yurak xuruji va astmasini davolagan.Oltin ximyaviy va biologik jixatdan inert element bulsa xam organizm uchun xavsiz lekin oltinning kolloid preparatlari zaxarlidir.Yumaloklangan 1gramm oltindan yasalgan koptokcha 1 stakan suvga solib kuyilsa 0,0001gramm oltinning nanozarrachalarini ajratib turadi.Organizmda oltin ionlari mis ionlari bilan birgalikda ta`sir kursatadi. 1.2 Elektrokimyoviy inversionvolamperometr asoslari. Elektrokimyo-fizik kimyoning bir bulimii bulib, elektrolitlarda tokning utish jarayonlarini xarakatchan ionlarni tutuvchi kattik va suyuk jismlarning xajmiy xamda satx xossalarini urganadi. Elektr yurituvchi kuch (EYUK) kimyoviy tok manbalarida moddalarning uzaro kimyoviy reaksiyaga kirishishi tufayli paydo bo`ladi. Tokning birinchi kimyoviy manbalari-volt ustuni bir kator kimyoviy elementlar: ogir metallar Au,Ag, Hg, Zn, Cd va ishkoriy metallar K,Sa,Na va boshkalarni ochishda xamda ularni erkin xolda olishga yordam berdi.Elektrokimyoviy jarayonlar bir necha boskichdan iborat: diffuziya, elektr maydoni ta`sirida zaryadlangan zarrachalarning migratsiyasi(siljishi),modda zaryadi va massaning(ionlar xolida) kuchishi.Shuningdek gaz pufakchalari ajralib chikishi,erkin atomlar «begona» 12

krisstal panjaraga kirib kolishi,elektrod yuzasi vodorodga tuyinishi,elektrolitda boshlangich kristallanish nuktalari paydo bulishi mumkin.Elektrokimyo tufayli analitik kimyoda moddalarni tekshirishda keng kullaniladigan usullardan biri polyarografiya usulidir.Tekshirilayotgan moddaning sifat va mikdoriy tarkibini tokning simob tomchisi elektrodi potensialiga boglik xolda aniklanadi.Xozirgi takomillashtirilgan polyarografiyaning turli xil kurinishlari ma`lum bulib, bular inversionvoltamperometriya, voltamperometriya, ossillograf polyarografiya turlaridir.Bular moddaning 1ml eritmasidagi 10 -10gramm kushilmani aniklash imkoniyatini beradi. Kimyoviy tok manbai . Kimyoviy reagentlarning oksidlanish kaytarilish reaksiyalari energiyasi xisobiga elektr tokini xosil kiladigan kurilma ximiyaviy tok manbai deyiladi.Ma`lumki,metallarda elektr zaryadini tashuvchi erkin elektronlar mavjud.Elektrolitlar eritmasida bu vazifani ionlar bajaradi.Metall elektrodlarini elektrolitlarga tushirilganda ular urtasida elektrod potensiallari vujudga keladi.Xar bir metall uzining elektrod potensialiga ega.Metall bilan shu metall tuzi eritmasi orasida xosil buladigan potensiallar ayirmasi metallning elektrod potensiali deb ataladi va shu metallning elektronlar berish kobiliyatining yoki,boshkacha kilib aytganda eritmalardagi reaksiyalarda bu metall kimyoviy aktivligining ulchovi bula oladi.Shuning uchun,barcha metallarning aktivligini mikdor jixatidan xarakterlashimiz mumkin.Lekin bu mikdorlarni tugridan tugri ulchash nixoyatda kiyin bulib, anik natijalar bermaydi.Bu xol, masalan eritmaga metall utkazgich tushirmay turib,shu eritmaga voltmetr ulash mumkin emasligining uzidayok ravshan tushunilib turadi.Ammo eritmaga metall utkazgich tushirilganda potensiallar ayirmasi utkazgich bilan eritma orasida xosil buladi,bunda, voltmetr kursatadigan kuchlanish potensiallarning ikki xil ayirmasini: bizni kiziktirgan metall bilan shu metall tuzi eritmasi orasidagi potensiallar ayirmasini va metall utkazgich bilan xudi shu eritma orasidagi potensiallar ayirmasini kursatadi. 13

Uz tuzlari eritmalariga tushirilgan ikkita xar xil metall elektrod orasidagi potensiallar ayirmasini (elektronlar kuchlanishlari ayirmasini) ulchash,ya`ni bir metallning potensiali ikkinchi metallning potensialidan kancha ortik yoki kamligini bilish ancha oson.Agar barcha metallarning bir-biriga nisbatan potensiallari anna shu yul bilan ulchanib, bu potensiallar shu metallarning birortasini potensialiga solishtirib kurilsa,xosil kilingan sonlar metallar potensialining absalyut kiymatini kanchalik anik 15

xarakterlasa,metallarning aktivligini xam shunchalik anik xarakterlaydi.Potensialiga boshka metallarning potensiallari solishtirib kuriladigan standart elektrod sifatida normal vodorod elektrod kontrol kilib olinadi. Normal vodorod elektrod platina kavati bilan koplangan va sulfat kislotaning 2n eritmasiga tushirilgan platina plastinkasidan iborat buladi.Eritmadan 1atm bosim ostida toza vodorod okimi tuxtovsiz utkazib turiladi,bu vodorod okimi platina bilan tuknashib,platinaga juda ko`p miqdorda yutiladi.Vodorodga to`yingan platina plastinkasi xuddi vodoroddan qilingan elektroddek ta`sir qiladi.Bu plastinka sulfat kislota eritmasiga tekkanda ma`lum bir potensiallar ayirmasi(vodorod elektrod potensiali) xosil buladi. Bu potensiallar ayirmasi nisbiy potensiallarni o`lchashda, shartli ravishda nol deb qabul kilinadi.Tuzining 1litrida 1gr-ion metall ioni buladigan eritmasiga tushirilgan metall bilan normal elektrod orasidagi potensiallar ayirmasi metallning normal potensiali deb ataladi. Kuyidagi jadvalda metallarning elektrod potensiali keltirilgan: Стandart elektrod potensiali № Oksidlangan shakli Kaytarilgan shakli Reaksiya tenglamasi V 1. Li + Li Li + + 1ē↔Li - 3,05 2. K + K K + + 1ē↔K - 2,92 3. Ba 2+ Ba Ba 2+ + 2ē ↔Ba - 2,90 4. Ca 2+ Ca Ca 2+ + 2ē ↔Ca - 2,87 16

5. Na + Na Na + + 1ē↔Na - 2,71 6. Mg 2+ Mg Mg 2+ + 2ē↔Mg - 2,36 7. Al 3+ Al Al 3+ + 3ē↔Al - 1,66 8. Mn 2+ Mn Mn 2+ + 2ē↔Mn - 1,05 9. SO 3 2- S SO 3 2- + 4ē + 3H 2 O ↔ S + 6OH - - 0,90 10. SO 4 2- SO 3 2- SO 4 2- + 2ē + H 2 O ↔ SO 3 2- + 2OH - - 0,90 11. NO 3 - NO 2 NO 3 - + ē + H 2 O ↔ NO 2 + 2OH - - 0,85 12. H 2 O H 2 H 2 O + 2ē↔ H 2 + 2OH - - 0,83 13. Zn 2+ Zn Zn 2+ + 2ē ↔Zn - 0,76 14. Cr 3+ Cr Cr 3+ + 3ē↔Cr - 0,74 15. Fe 2+ Fe Fe 2+ + 2ē↔Fe - 0,44 16. Ni 2+ Ni Ni 2+ + 2ē↔Ni - 0,25 17

17. Sn 2+ Sn Sn 2+ + 2ē↔Sn - 0,14 18. Pb 2+ Pb Pb 2+ + 2ē↔Pb - 0,13 19. 2H + H 2 2H + + 2ē↔H 2 0,00 20. Cu 2+ Cu Cu 2+ + 2ē↔Cu 0,34 21. Ag + Ag Ag + + 1ē↔Ag 0,80 22. NO 3 - NO 2 NO 3 - + ē + 2H + ↔ NO 2 + H 2 O 0,81 23. Br 2 2Br - Br 2 + 2ē↔2Br - 1,07 24. O 2 H 2 O O 2 + 4ē + 4H + ↔2H 2 O 1,23 25. Cl 2 2Cl - Cl 2 + 2ē↔2Cl - 1,36 26. Au 3+ Au Au 3+ + 3ē↔Au 1,50 27. F 2 2F - F 2 + 2ē↔2F - 2,87 Jаdvаldа eng muxim metаllаrning normаl potensiаllаri k o `rsаtilgаn b o `lib, potensiаllаri vodorod elektrod potensiаlidаn pаst b o `lgаn metаllаrning potensiаllаri minus yu q ori b o `lgаnlаriniki esа plyus ishorаsi bilаn olingаn.Аgаr metаllаr, shu jumlаdаn,vodorod xаm,elektronlаri kuchlаnishining kаmаyib borish mikdori tаrtibidа,ya`ni mаnfiy normаl potensiаllаrining kаmаyib borish (musbаt potensiаlining ortib borishi) tаrtibidа joylаshtirilsа, kuyidаgi kuchlаnish kаtori xosil bulаdi: 18

K, Na, Ca, Mg, Al, Mn, Zn, Fe, Ni, Sn, Pb, H, Cu, Hg, Ag, Au Met а ll а rning norm а l potensi а li m а `lum buls а , uz tuzl а ri eritm а sig а tushirilg а n ikki xil met а lld а n ibor а t x а r k а nd а y g а lv а nik elementning eletr yurituvchi kuchini topish kiyin em а s.Buning uchun oling а n met а ll а rning norm а l potensi а ll а ri а yirm а sinigin а topish z а rur. Elektr yurituvchi kuchl а r musb а t kiym а tg а eg а bulishi uchun, x а m а v а kt k а tt а potensi а ld а n kichik potensi а l а yirib t а shl а n а di.M а s а l а n mis-rux elementining eletr yurituvchi kuchi kuyid а gich а bul а di: E.Y.K.=0,337-(-0,763)=1,100V M а s а l а n,rux tuzining 0,001 M eritm а sid а ruxning potensi а li -0,85v molyar eritm а fon xisobl а n а di. 19

II.NATIJALAR TAHLILI 2.1.Inversionvolt а mpermetrning kompyuterli kompleksi Inversion volt а mperometr metodi а sos а n а n а litik kimyo,elektroximiya sox а l а rid а keng qo`ll а nil а di.Bu metodd а oq а v а v а ichimlik suvl а ri,org а nik eritm а l а r,qotishm а l а r, а m а lg а m а l а r t а rkibid а gi b а rch а elementl а r; ul а r ogir met а ll v а b а `zi elementl а r bo`lishi mumkin.Shu bil а n birg а metodd а oziq ovq а t m а xsulotl а ri t а rkibid а gi, dorivor o`simlikl а r turli xild а gi dori prep а r а tl а ri t а rkibid а n а ntioksid а ntl а r mikdorini jud а k а m miqdord а bo`lg а nd а x а m, mikrokonsentr а siyal а rd а x а m а niql а shg а v а а jr а tib olishg а yord а m ber а di. Inversion vol`tamperometr usulining yana bir moxiyati shundaki, avvalo э ritmadagi aniklanadigan modda э lektrod sirtida tuplanadi, sungra э lektrodga boshka ishorali uzgarmas potensial beriladi, natijada э lektrodda tuplangan modda э riydi. Moddani tuplash uchun agar u musbat zaryadlangan bulsa katod jarayoni organik modda yoki anion bulsa anod jarayoni ishlatiladi.Aniklash uchun teskari jarayon kullaniladi. Inversionvol ь tamperometriyaning sezuvchanligi klassik polyarografiyadan kura 2-3 tartib yukori bulib 10 -7,10-9Mga teng. Э lektrodga tuplangan moddani э lektrolitik э ritish natijasida uziga xos vol ь amperometrik chizik xosil buladi.Vol ь amperogrammadagi utkir chukurchaning urni moddaning tabiatiga, uning chukurligi э sa konsentrasiyasiga tugri keladi.Bu metodda konsentrlovchi э lektrod sifatida kattik grafidli э lektrod ishlatiladi .Inversion volt а mperometrning а sosi polyarogr а fiya xisobl а nib otsillogr а fik polyarogr а fiya, impuls polyarogr а fiya v а boshq а polyarogr а fik qurilm а l а r m а `lum. Polyarogr а fiya so`zining m а `nosi shuki grekch а polos –qutb,gr а fo yoz а m а n deg а n m а `noni bildir а di. Elektroliz j а r а yonid а eritm а g а botirilg а n elektrodl а rd а n tok o`tishi n а tij а sid а eritm а d а gi ionl а r bir tomonl а m а x а r а k а t qil а boshl а ydi.Ya`ni k а todni biz m а nfiy qutb des а k u yerg а k а tionl а r oqimi kel а boshl а ydi. А nod es а musb а t qutb bo`lib ung а а nionl а r oqimi kel а boshl а ydi.Dem а k,k а todli v а а nodli inversionvolt а mperometriya v а k а todli inversion volt а mperometriya m а vjuddir.K а todd а k а tionl а r ya`ni а sos а n met а ll ionl а ri а niql а n а di.Bu ish А lisher N а voiy nomid а gi S а m а rq а nd D а vl а t universiteti 20

а n а litik kimyo k а fedr а sid а k.f.n dotsent Dimitriy M а rkiyelovich А r а nb а yev bil а n birg а likd а inversionvolt а mpermetr metodid а univers а l polyarogr а f PU-1 ust а novk а sid а а n а liz kilindi.Bund а а sos а n ogir met а ll tuzl а rini а jr а tib olish, simob gr а fid elektrodid а sezuvch а nligini urg а nish,ul а rni pikning polyariz а siyal а ng а n k а tod egri chizigid а xosil bo`lishi kuz а tildi. Analiz jarayonida operativ nazoratning imkoniyati mavjuligi; yacheykaning avtomatik tarzda yoqilishi va o`chirilishi; voltamperometrli katodli va anodli inversiya h olatlarida ishlash mumkinligi ; potensiallar razverstkasining kengaytirilgan tezliklar diapazoni, signalning ra q amli filtrasiyasi , natijasida q ator metallarni ani q lashning sezgirligi oshadi . Bu ishda , shaxsiy kopmyuterga ulanish orqali, Gomel zavodida yaratilgan PU- polyarografning nisbatan oddiy modernizasiyalash imkoniyatlari ko`rsatilgan . Ushbu voltamperometrli kompleksning ustunligi bir zumdagi analitik signalning xarakteri va kattaligining o`lchanish natijalari, ularni ma`lumotlar bazasini tashkil etish maqsadida xotiraga yozib olish, tezda qulay usulda MSOffice dasturiga uzatish orqali qog`ozga chiqarish imkoniyati mavjudligidir. Amaliy grafikli dasturlar kompleksining quyidagilarni ta`minlaydi:  Og`ir metallar piklarini aniqlash;  Voltamperli chiziqlarni qayta ishlash;  Analiz natijalarini rasmiylashtirish;  Jadvallar va grafikli usulda ma`lumotlar arxivini yaratish;  Pribor bilan ishlash imkoniyatlarini urganish yengilligi. 2.2 Inversionvoltampermetr metodida ishl а til а dig а n gr а fid а sosid а gi elektrodl а r. А n а litik kimyod а inversiyag а oid volt а mperommetriya usuli bil а n turli xil ionl а r а nionl а r v а k а tionl а r mikdorini mikrokonsentr а siyad а t а xlil kilish. 21

Ishchi sirtini f а olligi yuqori,ishchi potensi а ll а rining ko`l а mi keng,ishl а sh imkoniyati k а tt а bo`lg а n ko`mir p а st а li elektrod yar а tish. Elektrod org а nik boglovchi modd а li gr а fid kukunini, p а st а g а botirilg а n, p а st а g а botirilg а n tok uz а tgichni o`z ichig а olg а n, to`ldiruvchi а r а l а shm а ko`rinishid а gi p а st а bil а n to`ldirilg а n ichi bo`sh polietilenli n а ych а d а n ibor а t.Tok uz а tgich sif а tid а kumush uchli mis simid а n foyd а l а nilg а n.Tuldiruvchi p а r а fin v а polietilend а n,boglovchi m а ss а es а mum v а «Tritron N-100» sirt f а ol mod а (SFM) komponentl а rini kuyid а gi nisb а tid а n ibor а t, tuldiruvchi: gr а fit kukuni -0,5, p а r а fin -0,1, polietilen- 0,1, boglovchi m а ss а : mum- 0,25, sirt f а ol modd а – 0,05.Oddiy k а lomel elektrodning st а k а ng а botirilg а n xol а ti,shish а elektrod v а elektrod t а kkosl а gich: 22

1-ulchov pribori; 2-elektrod t а kkosl а gich 3-k а liy xlor eritm а sini solish uchun mulj а ll а ng а n teshikch а . 4-k а lomel,simob v а simob (2) xlor bil а n birg а k а liy xlorning tuyintirilg а n eritm а si. 5-k а liy xlorid tuzi krist а ll а ri. 6-gov а k membr а n а . 7-eritm а . 8-shish а ,vodorod ionini utk а zish uchun; 23

9-xlorid kislot а ning 0,1M eritm а si 10-kumush utk а zgich,kumush xlorid kopl а m а si bil а n; 11-shish а elektrod; IV-ning аsosiy muаmmolаridаn biri bu yangi tipdаgi elektrod mаteriаllаrini yarаtishdir.Elektrodlаr tipigа indikаtor elektrodlаr vа tаkkoslаsh elektrodlаri kirаdi.Аnаlitik ximiya аmаliyotidа yukori vа аnik metrologik ulchov nаtijаlаri imkoniyatlаrini аmаlgа oshirishni tа`minlаsh mаksаdidа bu elektrodlаrning turli xildаgi tiplаri ishlаb chikilаdi.Аnаlitik signаlgа jаvob berа olаdigаn uzigа xos xаrаktergа egа elektrodlаr аsosiy yunаlishlаri vа vаzifаsigа kаrаb,zаmonаviy IV-dа 2 xil elektrodlаrdаn foydаlаnishni uz ichigа olаdi.Birinchisi stаsionаr simob elektrodlаr bulаr xozirdа kup ishlаtilmаydi.ikkinchisi kаttik fаzаli elektrodlаr.Kuyidаgi jаdvаldа xozirgi kundа ishlаtilаdigаn elektrodlаrning xillаri kursаtilgаn : Simob elektrodli inversion voltаmperometriyadа Kаttik fаzа elektrodli inversionvoltаmperometriyadа Stаsionаr simob elektrodi (sse) А) kontаktdа-plаtinа,kumush,oltin; V) simob Metаll elektrodlаr: А) plаtinа; V) kumush; S) pl а tin а kotishm а l а r G) simob,kurgoshin,kumush Simob gr а fidli elektrod(sge) А ) diskli V) silindrik Kumir pаstаli elektrodlаr Kumir shishаli elektrodlаr Elektrodlаr -reаksiyalаrning tipigа kаrаb 2 gruppаgа аjrаtilаdi. 1chi tip elektrodlаrigа metаllplаstinkаsidаn tаshkil topgаn vа uzining tuzi eritmаsigа botirilgаn metаll elektrod .Metаll plаstinkаdа kаtionlаrni metаlldаn eritmаgа utishi yoki eritmаdаn elektroddа neytrаllаnishi (kаytаrilish) jаrаyoni borаdi.Element elektrod potensiаlini аniklаsh uchun g а lv а nik elementning elektr yurituvchi kuchini ulch а sh ker а k . 24

Elektroximiyaviy izlаnishlаrdа elektrodlаrdаn foydаlаnishdа,аmаliyotdа tomchi simobli elektrodlаrdаn foydаlаnish chegаrаlаndi.Sаbаbi simob inson uchun xаvfli vа zаxаrlidir.Kuyidаgi sxemаdа oldin ishlаtib kelingаn simob tomchi elektrodi kursаtilgаn 2-chi rаsmdа esа voltаmperogrаmmа egri chizigi tаsviri Berilgаn Plаtinа elektrod 25

3-rаsm-dа esа kаlomel elektrodi kursаtilgаn Kuyidаgi rаsmdа inversionvoltаmpermetr metodidаgi yanа bir yacheykа kursаtilgаn. Kаttа stаkаn idish ichigа fon elektroliti eritmаsi solingаn kvаrs stаkаnchа joylаshtirilgаn. Bu stаkаnchаdа ogzi olinаdigаn vа tuynukchаsi bor kopkokchаsi mаvjud. Tuynukchа orkаli kopkokchаdаn ikkitа elektrod kirgizilаdi: 1chisi indikаtor elektrodi 2 chisi tаkkoslаgich elektrodi. Elektrod tа qq oslаgich- elektrokimyoviy sistemа b o `lib elektrod potensiаlini o `lchаsh uchun muljаllаngаn. IV-dа ishlаshdа yacheykаdа elektrod tаnlаshdа аdаshmаslik kerаk.Bu ishdа eng q ulаy vа unchа q immаt b o `lmаgаn shаkli modifikаsiyalаngаn(uzgаrtirilgаn) kumir pаstаli elektroddir.Uning аsosidа selektivligi, yukori dаrаjаdа sezgirligi, аnаlizdа tezkorlik yotаdi.Bu elektrod yordаmidа Cd , Cu , Zn , Co vа Ni metаllаrini biologik obyektlаrdаn ya`ni soch,kon gigiyenik vositаlаr tish pаstаsi,lаb buyogi,xаr xil upаlаr vа tenlаr tаrkibidаn аjrаtib olishimiz mumkin. 26

Elektrod tа qq oslаgich sifаtidа 2-chi tip elektrodi AgCI elektrodidаn foydаlаnishimiz mumkin.Bu elektrod AgCI bilаn koplаngаn Ag metаll utkаzgich KCI ning tuyingаn eritmаsigа tushirilgаn.Ulchаsh potensiаli AgCI elektrodining CI ionlаrining аktivligigа bog`lik. Ionoselektiv elektrodlаr ustаnovkаsi: 1 – indikаtor elektrod 2 – kontrol eritmа solingаn termo yacheykа 3 - termostаt; 4-kumush xlorid eritmаsi solingаn etаlon elektrod tаkkoslаgich. 5 –elektrod tаkkoslаsh uchun idish; 6 – kаliy xloridning t o `yingаn eritmаsi solingаn idish; 7 – 27

elektrolitik kаlit; 8 - ionomer-millivoltmetr; 9 - termometr; 10 - kаlibrovkа; 11 – qo `shgich 1 – indik а tor elektrod; 2 – kontrol eritm а soling а n termoyacheyk а ; 3 - termost а t; 4 - termometr; 5 - rN-metr-millivoltmetr 2.4 Inversionvolt а mperometr elektrodyacheyk а sid а gi а n а litik sign а ll а r,volt а mperogr а mm а l а r А lyuminiy volt а mperogr а mm а sining а n а litik sign а li v а ung а fon elektroliti t а nl а sh . Gr а fid simobli elektrodd а kislot а li muxitd а t а rkibid а litiy v а b а riy ionl а ri bulg а n tuzl а r eritm а si soling а n fond а olib boril а di.Muxit RN-g а boglik bulg а n xold а urt а ch а 1,7V tok utk а z а miz.Ekr а nd а elektrod yacheyk а d а gi st а k а nch а g а а lyuminiyning st а nd а rt eritm а l а ri solib borilg а ni s а ri turli gr а fik t а sviri kurin а boshl а ydi.Gr а fikl а rni bir birig а solishtirib kontrol gr а fikk а k а r а b k а librovk а tuzib ol а miz а nikl а n а yotg а n biologik obyektd а n а lyuminiy mikdori shu k а librovk а g а k а r а b xisobl а b topil а di. Rux,mis,k а dmiy v а kurgoshin-elementl а ri volt а mperogr а mm а si.Bu elementl а r inversion volt а mperometr metodi yord а mid а ozik ovk а t m а xsulotl а ri un,gusht,yog,m а k а ron x а r xil ichimlikl а r sok, n а pitk а , xozird а ishl а b chik а ril а yotg а n turli kurinishd а gi kogoz idishl а rg а joyl а ng а n x а r xil r а ngli sokl а r 28

t а rkibid а n а sos а n shu elementl а r а niql а n а di.Elektrod sif а tid а kumir p а st а li elektrodd а n foyd а l а nil а di. А sosiy tok utk а zuvchi elektrolitl а ri а set а t buferli eritm а ,0.1M KCI eritm а si, 0,2M KCI 0,4M KCI+0,3NCI eritm а l а rini t а yyorl а sh ker а k bul а di. N а triyetilendi а min tetr аа set а t (EDT А )ni eritm а g а kushish yord а mid а kupgin а met а ll а rning а n а litik sign а ld а kurinishi (pik) yaxshil а n а di.N а triy etilendi а min kushilg а nd а n keyin bufer eritm а g а Britton-Robinson(rn-9,5) yoki а set а t buferli eritm а (rn-4,6) bulg а nd а b а `zi bir elementl а rning а nod v а k а tod potensi а ll а ri k а yerg а kiritilg а n buls а ush а yerd а sign а l xosil bulishini kur а miz. А n а litik sign а ll а r turli ko`rinishl а rd а m а vjud bo`l а di: 29

Polyarogrаfik egri chizik: a – polyarogrаfik tulkin; b - polyarogrаfik spektr; v – аnod polyarogrаmmа; g – differensiаl polyarogrаmmа 30

Ris. 3.1.Ishchi elektrodning elektrolit fonidаgi voltаmperogrаmmаsi 1 –fon eritmаsi voltаmperogrаmmаsi,chizikning sаl bаlаndligi ishchi elektrodning xаli ishgа tаyyor emаsligi, 2- fon eritmаsi voltаmperogrаmmаsi,elektrodning ishgа tаyorligini bildirаdi.Ulchаsh uchun ishgа tаyorligini bildirаdi. Misni eritmаdаn аniklаshtirib olish uchun bа`zi bir tuzlаr vа ionlаr xаlаkit berishi mumkin.Mаsаlаn: bаriy oksidi ionlаri yoki nаtriy xlor vа аyniksа kаliy xlor tuzlаri bulishi mumkin shu bilаn birgа ishkor( NaOH , KOH ) bulgаn vаktdа keyingi metoddаn foydаlаnilаdi.Mis xinolin bilаn birgа benzoldа ekstrаksiyalаnаdi.Kumir pаstаli elektrod yoki grаfidli elektrod yordаmidа orgаnik eritmаlаr benzol+ etаnol muxitidа shu bilаn birgа 0,5 mol/litr NH 4 SCN , 0,05Mol/l nаtriy nitrаt vа 5.10 - 3mol/l 8-oksixinolin tok kuchi -0,30 dаn 0,45V gаchа bulgаndа misning kаytаrilish 31

jаrаyoni borа boshlаydi.Kаm eruvchаn birikmа CuSCN kurinishidа elektrod yuzаsidа konsentrlаnа boshlаydi.Xuddi shundаy boshkа metаll ionlаri xаm biologik obyektlаrdаn аniklаnаdi.Kuyidа turib kolgаn suv tаrkibidаn аniklаngаn kаdmiy rux, kurgoshin,mis metаllаrini inversion voltаmpermetr polyarogrаmmаsi keltirilgаn: Q urgoshinning metаll ionigаchа q аytаrilib аnаlitik signаldа xosil q ilishdа sezgirligi yaxshiro q b o `lgаn plаtinа elektrodidаn yoki grаfid elektrodidiаn foydаlаnilаdi. Q urgoshinning аnoddа yigilishi grаfidli vа plаtinаli elektroddа qo `rgoshin 2 oksiddаn qo `rgoshin 4 oksidigаchа q аytаrilаdi vа elektrod yuzаsidа qo `rgoshin oksidlаri o `tirib q olаdi.Аnаlizni аsetаt buferli vа аmmiyakli eritmаdа pH 5-6 muxitidа olib borilаdi.T o `l q in pikining bаlаndligi eritmаning pH muxitigа vа elektrod potensiаligа bogli q .Kаdmiy simobdа yaxshi eriydi.Stаsionаr simob elektrodlаridа ulаrni аniklаsh oson kechаdi.metаll koplаmаli vа oltin,kumush koplаmаli yoki kumushdаn yasаlgаn elektrodlаrdаn foydаlаnilmаydi,sаbаbi intermetаll birikmаlаr xosil bulib kolib elektrodlаrning sezgirligini pаsаytirib 32

borаdi. Rux,kаdmiy, kurgoshin,simob metаll ionlаrining biologik obyektlаrdаn аjrаtib olishdаgi volаmperogrаmmаsi. 33

Anodli inversionvoltampermetr: Turib kolgan daryo suvi tarkibidagi ogir metall tuzlarini aniklash. 1,2 V. 1 – fon, 2 –tekshirilayotgan modda, 3 (1 ml)– ishchi elektrod.Kumush xloridli-takkoslagich elektrod 34

Turib kolgаn suv tаrkibidаgi ogir metаllаr № tekshirilаyotgа n suv Csr×10-2 mg/l S×10-3 DCsr×10-2 mg/ l m = (Csr±DCsr)×10-2 №1 Zn Pb Cu 5,88 2,07 8,46 2,12 2,83 4,51 0,67 0,25 1,78 5,88± 0,67 2,07 ±0,25 8,46 ±1,78 №2 Zn Pb Cu 2,12 23,60 12,40 7,94 7,07 9,19 0,01 2,50 2,40 2,12± 0,01 23,60 ±2,50 12,40 ±2,40 №3 Zn Cd Pb Cu 1,41 0,11 5,06 14,91 0,35 0,08 0,71 1,41 0,66 0,03 0,89 5,00 1,41±0,66 0,11±0,03 5,06±0,8914,9 ±5,00 35

Vodoprovod suvi tаrkibidаgi аniklаnаyotgаn ogir metаllаr Ogir metаllаr Csr×10-2 mg/ l S×10-3 DCsr×10-2 mg/l m = (Csr ± DCsr)×10-2 №1 Zn Cd Pb Cu 1,32 0,25 0,96 6,81 3,18 0,18 0,14 0,75 0,41 0,02 0,07 0,33 1,32±0,41 0,25±0,02 0,96±0,07 6,81±0,33 №2 Zn Cd Pb Cu 1,53 5,47×10-2 5,71 10,30 0,21 0,04 1,15 7,29 0,06 0,11×10-2 0,01 2,40 1,53±0,06 (5,47±0,11)×10-2 5,71±0,01 10,30±2,40 № 3 Zn Cd Pb 1,44 4,35×10-2 0,96 1,04 0,06 0,03 0,13 0,80×10-2 0,04 1,44±0,13 (4,35±0,80)×10-2 0,96±0,04 36

Cu 11,50 10,41 1,04 11,50±1,04 Oqir metall tuzlari rux kadmiy mis qo`rqoshin polyarogrammalari tasviri 37

Temir simob alyuminiy mis kadmiy kal`siy rux э lementlarini suv tarkibidan aniqlanganligi polyarogramma tasviri 38

Oltin va kumush kompyuterli kompleks inversion polyarografdagi tasviri III.TAJRIBA QISMI. 39

3.Kosmetik vositalar,soch va ovqat mahsulotlari tarkibidan Cd Zn Pb ionlarini ajratib olish. Ishning borishid а ker а k bo`l а dig а n re а ktivl а r, а sbob v а а pp а r а tl а r 1. Univers а l polyarogr а f PU-1, DP-1 uz а tgich bil а n birg а .Pl а nshetli ikki koordin а tli potensiometr PDP 4-002; 2. Ishchi yuz а si 0,03sm kV bo`lg а n ko`mir p а st а li ishchi elektrod. 3.Elektrod t а qqosl а gich-kumush xloridning eritm а si bil а n tuyintirilg а n kumush elektrod EVL-1M3 GOST 5.1382-72; bo`yich а . 4.Yord а mchi elektrod-spektr а l izolyatsiyal а nm а g а n toz а gr а fidli sterjen 5,5mm. 1=70mm 5.Difr а ksion spektrogr а f PRS-2(Germ а niya) 6. А tom а bsorbsion spektrometr АА S-5(Germ а niya) 7.VLR-200 v а А DV-200,TU-25-26-1131 tipid а gi а n а litik t а rozil а r. 8.Umumiy l а bor а toriyal а rd а ishl а til а dig а n elektrik kuritgich shk а fi MRTU-42- 1411-61; 9.Elektrik plitk а ; 10. Mufel pech; 11.M а gnit mesh а lk а TU-25-11-834-73; 12.Univers а l ionomer EV-74; 13.Ulchov kolb а l а ri;GOST 1700 buyich а 50,100,250,500,1000,2000sm kub x а jmid а gi. 14.D а r а j а l а ng а n pipetk а ,GOST 20292. 15. 50sm kub v а 100 sm kub x а jmid а gi ximiyaviy st а k а nl а r. 16.Ulchov silindrl а ri 17.Polietilen v а shish а idishl а r; 18. Chinni tigell а r; 19. Distill а ning а n suv GOST 6709; 20. А zotn а ya kislot а XT. GOST 4461-67. 21.Xlorid kislot а GOST 3118-77; 22.Sirk а kislot а GOST 61-69; 40

23.Bor а t kislot а GOST 9656-61; 24.Fosf а t kislot а XCH.GOST-6552-58 25.Chumoli kislot а XCH.GOST 58-48-60. 26.Sulf а t kislot а GOST 4204-66; 27.N а triy gidrooksid XCH.GOST 4328-66; 28.Litiy gidrooksid XCH. 60945-98; 29. А mmiyak XCH.GOST 24177-80; 30.Vodorod peroksid XCH. GOST 10929-76; 31.T а rkibid а oltingugurt tutg а n tekshiril а yotg а n xom а shyo uchun st а nd а rt eritm а l а r. 3.3 Ogir metallarni tish yuvish pastasidagi miqdorini inversionvol`tampermetrda aniqlangan analitik signal natijalari Bizga ma`lumki tish yuvish pastasi turli xil komponentlardan tashkil topgan bo`lib uning tarkibida sintetik ditergentlar,xo`llovchi moddalar,aromatik xushbuy xid va ta`m beruvchi moddalar va davolash maqsadidia terapevtik qo`shilmalar ya`ni tishdagi kariyesni va tish chirishini oldini olish uchun,tish toshlari xosil bo`lishini oldini olish uchun,ogizdagi badbuy xidlarni oldini olish va tish etlarini shamollashdan asrash uchun turli xildagi terapevtik qo`shilmalar qo`shiladi.Bu maxsulotda xam juda oz miqdorda og`ir metall tuzlari aniqlangan.Analiz uchun turli xildagi tish pastalari tanlab olingan. 1.Albo fresh- Uzbekiston Bolgariya qo`shma maxsuloti. 2.Myatnaya-Toshkent shaxri. GOST 7983-82 3.Viodent-Toshkent shaxri «Lola» firmasi maxsuloti 4.Dentakariyes-Arabiston 5.Solget-Amerika,London,Parij,Rim, Brussel 41

Inversion voltampermetr yordamida tish pastasidan ajratib olingan Pb va Cu metali natijalari ko`rsatmasi: T ish pastalarining nomi н Topilgan metall ioni,mg/kg С u Pb Albo fresh 10 1,49+0,14 0,10 3,17-0,42 0,14 myatnaya 3 2,39+0,65 019 033+007 019 Blend a med 3 0,49+0,02 003 018+006 020 kolget 5 0,27+0,01 003 066+007 006 dentakariyes 4 0,57+0,24 029 034+008 021 biodent 3 0,72+0,22 019 045+003 016 Olib borilgan ish natijalari 42

Grafiklarda turli tekshiriladigan maxsulotlarning tarkibidagi ogir metall Ionlari miqdori tok potensiali ko`rsatilgan 3.4 Inversionvoltampermetr yordamida rux va nikel elementlarini lab bo`yogi tarkibidan aniqlash ( п =3, П =0,95) Inversion vol`tampermetrning polyarografik bu rejimi kosmetik vositalar tarkibidagi rux va nikel amalgamalarining elektrodda hosil bo`lishi va 43

analitik signalda hosil bo`lishi, asosan ko`mir pastali elektrodda bu elementlarning qaytarilishiga asoslangan. Kosmetik vositalar: lab bo`uoqi tarkibidagi oqir metal tuzlarini aniqlash maqsadida quyidagi lab bo`yoqlari tanlandi 1.Grey gon 89 CSHA 2. Grey gon 90 Csha 3. Efleur CSHA 4. Lola 29 O`zbekistan 5. Lola 708 O`zbekistan 6 Kristina 23 CSHA 7. Evan Kosmetikos Polsha 8.Paloma CSHA Ishning borishi quyidagicha Rux va nikel`ning ishchi eritmalarini tayorlab olamiz buning uchun 1gr Zn sul`fat kislotada eritiladi Analiz kilinayotgan moddadan 0,5-2gramm olib farfor chashkachaga solinadi va 5sm 3 xajmdagi (1:1) nisbatda HNO3 kislota solinadi va э lektr plitkachasiga vodorod peroksidning 33%li eritmasidan tomchilatib quyib boriladi.Tuz xosil bo`lguniga qadar quritish pechida kuydirilib boriladi.Mineralizasiya tayyor bo`lganligini stakanchada qoldik modda oqish tusga kirgandan bilsak bo`ladi.Xosil bo`lgan massani 50 ml xajmdagi kolbaga solib fon э lektroliti э ritmasi shu xajmgacha eritma solinib boriladi va analizatorda o`lchash uchun tayyorgarlik ko`ramiz. К al`siy kremniy tuzlari tish pastasi, pamadalarda bo`lishi fon э ritmasida erimaydi shuning uchun ularni yaxshilab fil`trlab olinadi.Agar fil`trlanmasa tekshirilayotgan analizga xalaqit beradi. 44

Analitik signalning fon э lektrolitida o`lchash. Э lektrolizyorni distillangan suv bilan yaxshilab yuviladi va unga 15 ml tayyorlangan fon э lektrolitidan solinadi.Stakan ichiga indikator э lektrod, elektrod taqqoslagich va yordamchi э lektrodni yaxshilab joylashtiramiz.Universal poliografda yigilish potensiali E n , yigilish vakti(t n ), tok diapazoni, amplitudasi va yoyilish tezligini ustanovka qilib olinadi.Polyarogramma tasvirini kamida 3 marta chiqarib olinadi.Oldingi 2ta chiqarib olingan tasviri э lektroddagi o`zining xolati xisoblanadi 3chi tasviri xaqiqiysi xisoblanadi.Rux va nikel`ni ajratib olishda elektroliz sharoiti quyidagicha: 1- Fon э lektroliti 0,2M xlorid kislota 1M ammoniy gidroksid muxiti 8-10; atrofida bo`ladi. 2- Yigilish potensiali -1,2 V; 3- Эlektrod polyarizasiyasi: +0,9V Pomadaning nomlanishi rangi Zn Ni Grey gon 89 CSHA Jigar rang 4,56+0,94 0,083 1,15 ± 0,82 0,290 Grey gon 90 Csha Jigar rang 3855 ,+ 178 ,3 0,045 1,12 ± 0,40 0,149 Efleur CSHA Utkir jigar rang 1,53+0,25 0,066 1,26 ± 0,82 0,263 Lola 29 O`zbekistan pushtiqizil 1034,0+241,5 0,178 0,781 ± 0,370 0,189 Lola 708 O`zbekistan pushtiqiz il 1,58+0,40 0,094 0,350 ± 0,868 0,229 45

Kristina 23 CSHA pushti q izil 1034 ,0+241,5 0,104 0,153 ± 0,099 0,295 Evan Kosmetikos Polsha pushti q izil 1,58+ 0,088 0,963 ± 0,322 0,140 Paloma CSHA Utkir jigar rang 0,073 1,13 ± 0,40 0,146 3.5 Mis va rux э lementining soch tarkibidan aniqlangan natijalari К osmetik vositalardan aniqlangani kabi soch tarkibidan xam aniqlash shu shaklda ketadi.Fon э lektrolitini tayyorlash, muxitini joyiga keltirish,polyarogrammalarni 3 marta chikarib olish. Э lektrod polyarizasiyasi, э lektrod potensiali, yigilish vaqti va tok diapazonini vaqtida yozib borish kerak. К ordinatada doimiy tok kuchi, pikning vol`tampermetr egri chizigi bular xammasi inversionvol`tampermetrdagi analitik signallarda vujudga keladi.Aniqlanayotgan metall miqdori pikning balandligiga tug`ri keladi. Chinni tigel`chaga aniqlanishi kerak bo`lgan 7-8gr soch tolalari solinadi va kuydirish pechida kuydiriladi, yaxshilab kuygan tolaga nitrat kislotaning 1:1 nisbatdagi э ritmasi solinadi(5sm 3 ) xajmda va elektr plitkachasida 46

parlantiriladi.Mineralizasiya tayyor bo`lganligini soch tolalari oqish bo`lib kuygandan bilamiz. К eyingi bosqich fon э lektrolitini tayyorlab xajmi 50 ml bo`lgan kolbaga solinadi va ustiga kuydirilgan ya`ni mineralizasiyaga tayyorlangan namuna solinadi. Yaxshilab distillangan suv bilan yuvib tozalangan э lektrolizyorga э lektrodlar joylanadi va ularning germetikligi yana bir bor tekshirib ko`riladi.Aralashtirgich bilan aralashtirilayotgan vaqtda eritmaning sachrab ketishidan э xtiyot bo`lish kerak, shuning uchun mexanik aralashtirgichni sharoitga qarab sekinlatish va sal tezlatish kerak. Э lektrolizyorga 15ml chamasi fon э lektroliti solinib indikator, taqqoslagich va yordamchi э lektrodlar solinadi. Э lektrodda yigilish potensiali, yig`ilish vaqti va tok diapazoni,yoyilish tezligi va amplitudasi yozib boriladi.ekranda ko`ringan vol`tamperogramma э gri chiziqlari yozib olinadi.1-2 vol`amperogrammalar э lektrod mashqi deb bilamiz 3chi grafik xaqiqiy xisoblanadi. Soch tolasi tarkibidan Shaxar Topilgan metall ioni,mg/kg С u Zn 1 Toshken t 1,49+0,14 0, 002 3,17-0,42 0,14 2 Qarshi 2,39+0,65 0 ,014 033+007 0 , 19 3 Koson 0,49+0,02 0 , 0 05 018+006 0 , 20 4 G`uzor 0,27+0,01 0 , 0 03 066+007 0 , 06 5 Qamashi 0,57+0,24 0 ,009 034+008 0 , 21 6 Muborak 0,72+0,22 0 , 19 045+003 0 , 16 7 Dehqonobo d 0,73+0,25 0 ,015 047+014 0 , 21 47

Konlar atrofidagi tuproq tarkibini aniqlashda juda oz miqdorda topilgan mikroelementlar miqdori.Xlorid kislotaning 1M eritmasi fonida olinganpastdagi chizmalarda xar xil fon elektrolitlarida olingan natijalar ko`rsatilgan Fon elektroliti HCI Qaytariladigan ionlar n Ag + 1 > 0 Vi 3+ 3 0,22 Cd 2+ 2 –0,64 Se 4+ 1 > 0 (0,001 M HCl) Sr 3+ 1 –1,46 (0,1 M HCl) Su 2+ 1 0,01 (0,001 M HCl) Ga 2+ –1 (аn.) –0,47 Gd 3+ 1 –0,66 2 > 0 6 –0,04 Mo(VI) 1 –0,03 –0,24 –0,77 Ni 2+ 2 –1,01 Np(IV) 1 –0,10 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) 49

Os (VIII) 5 > 0,10 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) Rb 2+ 2 –0,38 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) Re 3+ 1 –0,28 3 –0,46 Re(VII) 3 –0,40 Ru(IV) 1 > 0 2 –0,21 Sb(V) kaytaril maydi — Sn 2+ –2 (аn.) +0,13 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) 2 –0,43 Sn(IV) kaytaril maydi — Ti(IV) 1 –0,81 Tl + 1 –0,46 Tl 3+ 2 > 0 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) 3 –0,48 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) U(IV) 1 –0,93 1 –0,18 0,5 M NaClO 4 + 0,01 M NClO 4 U(VI) 3 –0,84 Zn 2+ 2 –1,00 (1 M HClO 4 ili NaClO 4 ) Fon elektroliti H 3 PO 4 (7,3 M) 50

Qaytariladigan ionlar н Ал 3+ kaytarilmaydi — Аs(ИИИ) 3 0,43 6 –0,6 (mаks.) Аs(В) kaytarilmaydi — Bi 3+ 3 –0,09 Sе 2+ 2 –0,64 Sе 4+ 1 +0,1 Sr 3+ 1 –0,99 3 –1,26 Cr(ВИ) 3 –0,78 Cu 2+ 1 +0,04 2 –0,22 Fе 3+ 1 > 0 G а 3+ 3 –1,2 (0,001 M HCl) G е 2+ 2 –0,35 Ge (ИВ) kaytarilmaydi –– 2 > 0 Hг 2+ 2 > 0 Иn 3+ 3 –0,56 (0,1 M HCl) Mo(ВИ) 1 –0,14 (0,3 M HCl) 51

3 –0,53 N i (В) –0,76 O 2 2 –0,05 4 –0,94 Cu 2+ 2 –0,44 Pu 1 0,40 Rе(ИВ) 1 –0,53 (2,4 M HCl) Rе(ВИИ) –0,40 (2,4 M HCl) –2 (аn.) –0,6 2 –0,37 Pb (ИИИ) 3 –0,15 Pb (В) 2 > 0 Qaytariladigan ionlar n Al 3+ kaytarilmay di . –– As(III) 3 –0,46 6 –0,71 As(V) kaytarilmay di –– Bi 3+ 3 –0,15 52

G d 2+ 2 –0,77 Ce 3+ kaytarilmay di –– Se 4+ 1 > 0 So 2+ 2 –1,20 Sr 3+ 1 –1,02 Cr (VI) 3 > 0 Cu 2+ 2 –0,09 Fe 2+ kaytarilmay di –– Fe 3+ 1 +0,06 Mn 2+ kaytarilmay di –– Ni 2+ 2 –1,18 O 2 2 –0,2 4 –0,6 Os(VIII) > 0,6 Pb 2+ 2 –0,53 1 – 0,67 Na 2 HPO 4 + KH 2 PO 4 ; rH = 6; элементнинг кайтарилишига тулкин ёрдам беради. do , 2- ya do 2 – 1,23 Sb(III) 3 –0,29 53

Sb(V) kaytarilmay di Sn 2+ 2 –0,58 Sn(IV) (–0,65) Te(VI) –0,87 Tl + 1 –0,63 U(VI) 1 –0,12 –0,58 V(V) 1 > 0 5 –0,54 –0,91 W(VI) 1 –0,59 Zn 2+ 2 –1,13 Fon elektroliti NaCl (2 M) + NaH 2 PO 2 (0,1 M) Qaytariladigan ionlar n Ag + 1 > 0 Аl 3+ kaytarilma ydi Bi 3+ 3 –0,11 Cd 2+ 2 –0,72 Co 2+ kaytarilma ydi –– Cu + 1 –0,20 Cu 2+ ( NaH 2 PO 4 С u + ) 1 –0,20 Fe 2+ kaytarilma –– 54

ydi Fe 3+ kaytarilma ydi –– Ga 3+ kaytarilma ydi –– Ge 2+ –2 (аn.) –0,18 (4 M H 3 PO 2 ) 2 –0,57 (4 M H 3 PO 2 ) In 3+ 3 –0,65 Mn 2+ kaytarilma ydi –– Ni 2+ –0,67 Pb 2+ 2 –0,48 Sb(III) –2 (аn.) –0,57 3 –1,25 Sb(V) kaytarilma ydi – Sn 2+ 2 –0,5 Sn(IV) –0,3 Th 4+ kaytarilma ydi –– Ti(IV) 1 > 0 Tl + 1 –0,52 Zn 2+ kaytarilmaydi –– Fon elektroliti NaOH (1 M) 55

Qaytariladigan ionlar n Аl 3+ kaytarilmay di –– As(III) –2 (аn.) –0,26 (0,5 M KOH) 3 –1,8 As(V) kaytarilmaydi –– Au(III) 1 –0,2 (2 M KOH) 2 –0,4 (2 M KOH) 3 –1,1 (2 M KOH) Bi 3+ 3 –0,6 6 –1,78 Cd 2+ 2 –0,78 4 –1,02 kaytarilmay di –– kaytarilmay di –– Сo 2+ 2 –1,46 (1 M KOH) Sr 2+ –1,9 Cr(VI) 3 –0,85 Cu 2+ 2 –0,41 Fe 2+ –1 (аn.) –0,9 (dobаvlyayut mаnnit) 56

Fe 3+ 1 –0,9 (0,1 M NaOH) 3 –1,5 Ga 3+ kaytarilmay di –– H 2 O 2 –2 (аn.) –0,18 2 –1,0 In 3+ 3 –1,09 6 –1,20 Mn 2+ 2 –1,70 Mo(VI) kaytarilmay di –– O 2 2 0,17 4 –1,2 Os(VI) 2 –0,61 3 –1,54 Os(VIII) 4 –0,63 5 –1,54 Rb 2+ 2 –0,76 –2 (аn.) –0,50 Pd(II) 2 –1,41 (2 M NaOH) Re(VII) –1,5 Sb(III) –2 (аn.) –0,45 57

3 –1,15 Sb(V) kaytarilmay di –– Se(IV) kaytarilmay di –– Se(Vl) kaytarilmay di –– Sn 2+ –2 (аn.) –0,73 2 –– Sn(IV) kaytarilmay di –– Ta(V) kaytarilmay di –– Te 2+ ... (аn.) –0,42 ... (аn.) –– Te(IV) 6 –1,19 Te(IV) 6 –1,19 Te(VI) 8 –1,57 Ti(IV) kaytarilmay di Tl + 1 –0,48 (S Pt-elektrod) V(III) –2 (аn.) –0,38 V(IV) –1 (аn.) –0,43 V(V) 3 –1,7 W(VI) kaytarilmay –– 58

di Zn 2+ 2 –1,53 Fon elektroliti KCl (0,1 M) ili LiCl, NH 4 Cl, [(SN 3 ) 4 N]Sl Qaytariladigan ionlar n А l 3+ 3 –1,75 Vа 2 + 2 –1,92 Ve 2+ 2 –1,8 ( Bez fonovogo elektrolitа) 6 –1,78 Sа 2+ 2 –2,20 Cd 2+ 2 –0,60 Se 3+ 3 –2,0 S e 4+ 1 > 0 ClO – 2 > 0 kaytarilmaydi –– kaytarilmaydi –– So 2+ 2 –1,20 Sr 2+ –1 (аn.) –0,5 Sr 3+ 1 –0,60 3 –0,80 –3 (аn.) –1,50 Cr(VI) –0,3 3 –1,0 59

4 –1,55 6 –1,8 Cs + 1 –2,1 (0,1 M [(CH 3 ) 4 N]Cl) Cu 2+ 1 +0,04 2 –0,22 Dy 3+ 3 –1,85 Er 3+ 3 –1,85 Eu 2+ –1 (аn.) –0,54 А l 3+ 1 –0,69 3 –2,47 (фонсиз электролитда) Fe 2+ 2 –1,3 [Fe(CN) 6 ] 4– –1 (аn.) > 0 Ga 3+ 3 1,1 Gd 3+ 3 1,75 N + 1 –1,58 (0,007 M LiCl, pH = 3) N 2 O 2 2 –0,94 Hg –1 (аn.) –0,2 2 > 0 Hg 2+ 2 > 0 Ho 3+ 3 –1,85 In 3+ 3 –0,56 (0,1 M [(CH 3 ) 4 N]Cl) 60

6 –1,2 K + 1 –2,13 La 3+ 3 –1,9 Li + 1 –2,35 Lu 3+ –1,8 Mg 2+ 2 –2,30 Mn 2+ 2 –1,51 Mn(VII) 5 > 0 Mo(VI) kaytarilmaydi –– NH 4 + 1 –2,21 [N(C 2 H 5 ) 4 ] + –2,67 ( fon elektroliti ) (sm. t а kje Th 4+ i UVI) –2,10 Na + 1 –2,12 (0,1 M [(CH 3 ) 4 N]Cl) Nb(V) 1 –1,28 –0,80 (LiCl ili [(CH 3 ) 4 N]I; 0,001 n. H 2 SO 4) Nd 3+ 3 –1,83 Ni 2+ 2 –1,1 O 2 2 –0,06 4 –0,94 ON – –1 (аn.) –0,08 61

Pb 2+ 2 –0,40 Pr 3+ 3 –1,8 Pt(II) 2 > 0 Pt(IV) 1 –0,1 2 –1,0 Ra 2+ 2 –1,84 Rb + 1 –2,03 Re(VII) 3 –1,7 [SbS 4 ] 3– 5 –1,34 Sc 3+ 3 –1,80 Se(IV) –1,8 (LiCl ili [(CH 3 ) 4 N]I; 0,001 n. H 2 SO 4 Se(VI) kaytarilmaydi –– Sm 3+ 1 –1,8 3 –1,97 (LiCl ili [(CH 3 ) 4 N]I; 0,001 n. H 2 SO 4 Sr 2+ 2 –2,10 Te(VI) (–1,1) 2 –1,5 Tb 3+ 3 –1,85 Th 4+ Vosst. –1,0 T1 + 1 –0,46 62

T1 3+ 3 > 0 Tu 3+ 3 –1,85 U(IV) 1 –0,93 U(IV) Vosst. –1,0 W(VI) кайтарилмай ди –– Y 3+ 3 –1,8 Yb 3+ 1 –1,17 3 –2,0 Zn 2+ 2 –1,00 Zr 4+ 4 –1,65 Fon elektroliti CaCl 2 (5 M) Ajratilishi kerak bo`lgan modda (ion) n 6 –1,52 Cd 2+ 2 –0,80 So 2+ 2 –0,82 S r 3+ 1 –0,51 (nаsish. r-r CaCl 2 ) Cu 2+ 1 > 0 Yeu 2+ 2 –0,33 –1 (аn.) –0,54 63

Ajratilishi kerak bo`lgan modda (ion) n Fe 3+ 1 > 0 3 –1,20 N + 1 1,608 (0,5 M SаS l 2 ; rN = 3) 6 –0,9 Mn 2+ 2 –1,45 Mn(VII) 7 –1,5 Ni 2+ 2 –0,56 –1,74 R b 2+ 2 –0,53 Ti(III) –1 ( аn .) –0,12 (nаsish. r-r CaCl 2 ) Ti ( IV ) 1 –0,12 (nаsish. r-r CaCl 2 ) Fon elektroliti K 2 CO 3 (2 M); rN = 11 Ajratilishi kerak bo`lgan modda (ion) n As ( III ) kaytarilmaydi – – Bi 3+ 3 –0,64 Cd 2+ 2 –0,74 Se 3+ –1 (аn.) –0,16 Se 4+ 1 –0,16 Co 2+ kaytarilmaydi – – S r 3+ kaytarilmaydi – – Cr(VI) 3 –0,47 Cu 2+ 2 –0,24 64

Eu 3+ –1 ( аn .) –0,53 Fe 3+ 1 –0,86 Ga 3+ kaytarilmaydi . – – Gd 3+ kaytarilmaydi – – Ge(VI) –1,44 Hg 2+ 2 > 0 In 3+ 3 –1,24 Mn 2+ –1 ( аn .) –0,1 Mo(VI) kaytarilmaydi – – Nd 3+ kaytarilmaydi . – – Ni 2+ 2 –1,2 Pb 2+ 2 –0,66 Pr 3+ kaytarilmaydi Sb(III) 3 –1,1 [SbS 4 ] 3– 5 –1,30 Sc 3– kaytarilmaydi Sm 3+ kaytarilmaydi . Sn(IV) –1,15 Te(VI) 8 –1,37 ( rN = 8,5) Th 4+ kaytarilmaydi Ti(IV) 1 –1,5 T1 + 1 –0,47 U(VI) –1,01 65

V(V) 1 –1,08 V ( VI ) –1 (аn.) –0,16 (0,1 M NaHCO 3 ) W ( IV ) kaytarilmaydi Zn 2+ 2 –1,20 Xulosa. 1.Tabiatda atrof muxit, bizni o`rab turgan olam umuman barcha biologik obyektlar tarkibidagi ogir metall tuzlarini aniqlash muximdir .Organizmda yig`ilib qolgan ogir metall tuzlari turli xildagi kasalliklarga sabab bo`lishi mumkin.Ularning xaddan tashqari organlarda to`planib qolishi masalan:jigarda kadmiy simob,rux,qurgoshin metallarining to`planishi jigar sirroziga olib keladi.Ayniqsa simob eng zaxarli suyuk metall bo`lib organizmda simptomsiz ta`sir kursatadi va bu uz urnida xavlidir.Yerda tukilib yotgan simob o`zidan bug` tarqatadiki bu bug`lari zichligi og`ir bo`lib asta sekin o`pkada yig`ila boradi va o`pka sili,raki,o`pka astmasini keltirib chiqaradi. 2.Medisina sohasida ham bu metodning qo`llanilishi muhimdir ba`zi bir og`ir metall tuzlari icharlarda to`planib boradi.Masalan temir maxsulotlarining ichakda to`planib qolishi ovqat massasining quyuqlashib ichakning yurishmasligiga sabab bo`ladi va bu xazm qilish sistemasining buzilishiga olib keladi.Yoki aksincha organizmda rux,mis,selen elementlarining yetishmasligi jiddiy sabablarga olib keladi masalan: miyaning yaxshi oziqlanishi uchun ruxning roli katta.Organizmdagi oksidlanish jarayonini izga solib turishi uchun selen elementi 66

muxim axamiyatga ega.Kobal`t qon yaratish organlarining ish faoliyatini kuchaytiradi.Shuning uchun xam vitamin B12 tarkibida kobal`t kompleksi mavjud. 3.Oziq ovqat maxsulotlari sut,go`sht,yog` va un maxsulotlari tarkibidan ogir metall tuzlarini aniqlab borish muximdir. Un tarkibida ba`zi bir hollarda og`ir metal ya`ni ko`proq Pb miqdori topilgan. Buni oziq ovqat mahsulotlarini analiz qilish laboratoriyalarida tekshirib analiz tahlilini ko`rib chiqib mahsulot sotuvga ruxsat etilgandagina sotiladi. 4. Analitik kimyoda inversiyaga oid voltampermetr usuli bilan metall ionlarini mikrokonsentratsiyalarini taxlil kilishda.Ishchi sirtining faolligi yukori,ishchi potensiallarining kulami keng,ishlash imkoniyati katta bulgan kumir pastali elektrod yaratishdir.Eletrod organik moddani uzida boglovchi grafit kukunini va pastaga botirilgan tok uzatgichni uz ichiga olgan tuldiruvchi aralashma kurinishidagi pasta bilan tuldirilgan ichi bush polietilenli naychadan iborat.Tok uzatgich sifatida kumush uchli mis simidan foydalanilgan.Tuldiruvchi parafin va polietilendan boglovchi massa esa mum va tritron N-100 sirt faol modda komponentlarini kuyidagi nisbatidan iborat, g: tuldiruvchi: grafit kukuni-0,5, parafin-0,1, polietilen-0,1 boglovchi massa:mum-0,25, SF-0,05 5. Bitiruv malakaviy ishi Qarshi shaxridagi oziq ovqat maxsulotlari va kosmetik vositalarni tekshirish laboratoriyasida olib borildi.Natijalar universal polyarografga ulangan inversionvoltampermetr apparatida olindi. Bu ishda yordam bergan o`zini qimmatli vaqtini ayamagan laboratoriya xodimlari va laboratoriya mudiri Karimov.A ga o`z minnatdorchiligimizni bildiramiz. 6. Soch tarkibidagi anorganik moddalar miqdori ham muhim ahamiyatga egadir.Yuqorida ko`rsatilgan tajriba natijalariga qarab buni bilib olish mumkin.Ishlab chiqarish zavodlari atrofida yashaydigan aholining bir qismi tekshirib ko`rilganda sochi tarkibida mikroelementlarning miqdori kamayib ketganligi aniqlangan va bu sochlarning silliqlanib tolalarning ingichkalashib to`kilishiga sabab bo`lgan.Demak , mikroelementlarning kamayib yoki ko`payib 67

ketishi ham turli xildagi kasalliklarga sabab bo`lishi mumkin.Qon tarkibidagi anorganik elementlar Na,Ca,P,S,K,Fe miqdorini ham aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. 1.O рганик ва анорганик бирикмалар вольтамперометрияси Демин . И . А . 2008 йил 352 бет . 2.Электрохимия асослари Левин.А.И 3. Виноградов А.П. Основние закономерности распределения микроэлементов между растениями и средой // Микроэлементи в жизни растений и животних. Орлов Д.С. Микроэлемент ы в почвах и жив ы х организмах // Соросовский Образователн ы й Журна л . 4. Будников Г.К. Тяжелые металлы в экологическом мониторинге водных систем //Там . Соросовский Образователн ы й Журна л . 5. Прохорова Г.В., Иванов В.М. Бондар Д.А. Адсорбционная инверсионная вольтамперометрия: Анализ природных и биологических объектов // Вестн. МГУ. стр. 2, Химия. 68

6. Методика выполнения измерений массовой концентрации ионов кадмия, свинца, меди и цинка в питьевых, природных, морских и очищенных сточних водах методом инверсионной вольтамперометрии 7. И.А. Глушко. Применение инверсионной вольтамперометрии в анализе кислотних вытяжек из почв для определения C у, Пб и C д. // Вестник Удмуртского университета / Химия 8. Электроаналитические методы в контроле окружаюшей среди/ Р. Калвода, Й. Зика, К- Штулик 9. Полторанина Т.Н., Соколова О.Й., Халфина П.Д. Инверсионно- вольтамперометрическое определение цинка, кадмия, свинца и меди при совместном присутствии в различних объектах окружаюшей среди 10. Каплин А. А., Катюхин В. Э., Стромберг А. Г. Завод. лаб., Аверяскина Е.О., Ермаков С. С., Москвин Л. Н. Определение ртути в воздухе методом инверсионной волтамперометрии c электрогенерированием йода / Тезиси ВИИ конференции "Аналитика Сибири и Далнего Востока - 2004" 11. В. Н. Баталова, Э. А. Захарова, Г.Б. Слепченко, В.М. Пичугина, О.В. Рихерт. Аналитические проблемы определения ртути в пищевих продуктах методом инверсионной вольтамперометрии / Тезиси ВИИ конференции "Аналитика Сибири и Далнего Востока - 2004" 12. Стожко Н.Й., Белишева Г.М., Инжеватова О.В., Камишов В.М. Определение марган ц а в винах методом инверсионной волтамперометрии / Тезиси ВИИ конференции "Аналитика Сибири и Далнего Востока - 2004" 13 . Брайнина Х.З, Стенина Л.Э, Малахова Н.А. Инверсионная вол ь тамперометрия в анализе объектов окружаюшей среди и пи щ ев ы х продуктов. 14 . Булгакова О.Н., Халфина П. Д. Определение миш ь яка в воде / Тезиси ВИИ конференции "Аналитика Сибири и Далнего Востока - 2004" 15 . Карбаинов Й.А., Гиндуллина Т.М., Сутягина Г.Н. Определение меди, свин ц а, висмута в нефтях и нефтепродуктах методом инверсионной вол ь тамперометрии / Тезиси ВИИ конференции "Аналитика - 2004" 69

16 . Носкова Г.Н., Иванова Е.Е., Чернов В.И., Толмачева Т.П. Одновременное определение йо да, ц инка, кадмия, свин ц а и меди в воде методом инверсионной вол ь тамперометрии / Тезиси ВИИ конференции - 2004" 17 . Толмачева Т.П., Иванов И. Й., Мержа А.Н. Определение ртути в почвах методом инверсионной волтамперометрии / Тезиси ВИИ конференции - 2004" 18 . Заичко А.В., Носкова Г.Н., Иванова Е.Е., Толмачева Т.П. Определение мишяка в пи щ ев ы х продуктах методом инверсионной вол ь тамперометрии без применения инертного газа - 2004" 19 . Д. Плембек. Электрохимические методи анализа 20 . Виноградов А.П. Основн ы е закономерности распределения микроэлементов между растениями и средой // Микроэлемент ы в жизни растений и животних. Стр 12. 1998г. 21 . Орлов Д.С. Микроэлемент ы в почвах и ж ы в ы х организмах // Соросовский Образовател ь ний Журнал. 22 . Будников Г.К. Тяжел ы е металл ы в экологическом мониторинге водн ы х систем 23 . Прохорова Г.В., Иванов В.М., Бондар Д.А. Адсорбционная инверсионная волтамперометрия: Анализ природн ы х и биологических объектов // Вест. 3стр 24 . Методика в ы полнения измерений массовой концентра ц ии ионов кадмия, свин ц а, меди и ц инка в питев ы х, природних, морских и очи щ енних сточних водах методом инверсионной вол ь тамперометрии / «НПКФ АКВИЛОН»// www.water.ru 25 . И.А. Глушко. Применение инверсионной вол ь тамперометрии в анализе кислотн ы х витяжек из почв для определения Cу, Пб и Cд. // Вестник У дмуртского университета / Химия 2010 26 . Электроаналитические метод ы в контроле окружаюшей среди/ Р. Калвода. Изд.мир 34стр. 70

27 . Полторанина Т.Н., Соколова О.Й. Халфина П.Д. Инверсионно- вол ь тамперометрическое определение ц инка, кадмия, свин ц а и меди при совместном присутствии в различних объектах окружаю щ ей среди 28. «Каттик фазада инверсионвольтамперометрия» Брайнин.Х.З 29. Видра, K . Штулик, Е. Юлакова. Инверсионная волтамперометрия / пер. с чешского. В.А. Немова. // Под ред. Б. Й. K аплана. М.: Мир,. 30. Л.Н.Глинко «Умумий кимё» 86бет. 31 . Н. Б а т а лов а , Е. А . З а х а ров а , Г.Б. Слепченко, В.М. Пичугин а , О.В. Рихерт. А н а литическийе проблеми определения ртути в пишевих продукт а х методом инверсионной волт а мперометрии 1990г 56стр. 32. Стожко Н.Й., Белишев а Г.М., Инжев а тов а О.В., K а мишов В.М. Определение м а рг а н ца в вин а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии 34. Бр а йнин а Х.З, Стенин а Л.Е, М а л а хов а Н. А . Инверсионн а я вол ь т а мперометрия в а н а лизе об ъ ектов окруж а ю щ ей среди и пи щ ев ы х продуктов / Тезиси ВИИ конферен ц ии 35. Булг а ков а О.Н., Х а лфин а П. Д. Определение м ы ш ь як а в вод е 1990г 34стр. 36. K а рб а инов Й. А . Гиндуллин а Т.М., Сутягин а Г.Н. Определение меди, свин ца , висмут а в нефтях и нефтепродукт а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии 1979г 23стр. 37. Носков а Г.Н., Ив а нов а Й . Чернов В.И. Толм а чев а Т.П. Одновременное определение йо д а , ц инк а , к а дмия, свин ца и меди в воде методом инверсионной вол ь т а мперометрии 38. Толм а чев а Т.П, Ив а нов И. Й, Мерж а А .Н. Определение ртути в поч ь в а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии / Тезиси ВИИ конферен ц ии 71

39. З а ичко А .В., Носков а Г.Н, Ив а нов а Й, Толм а чев а Т.П. Определение м ы ш ь як а в пи щ ев ы х продукт а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии без применения инертного . Изд.химия. 1998г. 45стр. 40 . Д. Плембек. Електрохимическийе методи а н а лиз а . - М.: Мир, Виногр а дов А .П. Основние з а кономерности р а спределения микроелементов между р а стениями и средой // Микроелементи в жизни р а стений и животних. М. Изд- во 41. Орлов Д.С. Микроелементи в почв а х и живих орг а низм а х // Соросовский Обр а зов а телний Журн а л. Будников Г. K . Тяжелые металлы в экологическом мониторинге водних систем //Там же. № 5. С. 23. 42. Прохорова Г.В., Иванов В.М., Бондар Д.А. Адсорбсионная инверсионная волтамперометрия: Анализ природних и биологических обектов // Вестн. МГУ. Сер. 2, Химия. 2009 Т. 39, № 4. С. 219–231. 43. Методика выполнения измерений массовой концентрации ионов кадмия, свинца, меди и цинка в питевых, природних, морских и очищенных сточних водах методом инверсионной вольтамперометрии / «НП K Ф А K ВИЛОН»// www . w атер.ру 44. И.А. Глушко. Применение инверсионной вольтамперометрии в анализе кислотних витяжек из почв для определения C у, Пб и C д. // Вестник Удмуртского университета / Химия 2005 №8 с. 88 – 101. 45. Электрохимиянинг хозирги замондаги муаммолари. Самойлов О.Я. 1990й 46. А веряскин а ЙЕ.О, Йерм а ков С. С, Москвин Л. Н. Определение ртути в воздухе методом инверсионной вол ь т а мперометрии c э лектрогенериров а нием йо д а / Тезиси ВИИ конферен ц ии 47. В. Н. Б а т а лов а , Е. А . З а х а ров а , Г.Б. Слепченко, В.М. Пичугин а , О.В. Рихерт. А н а литические проблем ы определения ртути в пи щ ев ы х продукт а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии 72

48. Стожко Н.Й., Белишев а Г.М., Инжев а тов а О.В., K а мишов В.М. Определенийе м а рг а нс а в вин а х методом инверсионной волт а мперометрии / Тезиси ВИИ конференсии 49. Бр а йнин а Х.З, Стенин а Л.Е, М а л а хов а Н. А . Инверсионн а я вол ь т а мперометрия в а н а лизе об ъ ектов окруж а ю щ ей среди и пи щ ев ы х продуктов / Тезиси ВИИ конферен ц ии 50. Булг а ков а О.Н., Х а лфин а П. Д. Определение миш ь як а в воде / Тезиси ВИИ конферен ц ии 51. K а рб а инов Й. А ., Гиндуллин а Т.М., Сутягин а Г.Н. Определение меди, свин ца , висмут а в нефтях и нефтепродукт а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии / Тезиси ВИИ конферен ц ии 52. Носков а Г.Н., Ив а нов а Й, Чернов В.И., Толм а чев а Т.П. Одновременное определение йо д а , ц инк а , к а дмия, свин ца и меди в воде методом инверсионной вол ь т а мперометрии. 54. З а ичко А .В., Носков а Г.Н., Ив а нов а Й, Толм а чев а Т.П. Определение миш ь як а в пи щ ев ы х продукт а х методом инверсионной вол ь т а мперометрии без применения инертного г а з а / Тезиси ВИИ конферен ц ии " А н а литик а Сибири и Д а л ь него Восток а - 2004" Интернет манзиллари: Google co . uz www . химия.ру. Химическая лаборатория гуру. 55. Д. Плембек. Електрохимическийе методи анализа. . 56. Виноградов А.П. Основнийе закономерности распределения микроелементов между растениями и средой // Микроэлементы в жизни растений и животных. 57. Орлов Д.С. Микроэлементы в почвах и жывых организмах // Соросовский Образователний Журнал. . Будников Г. K . Тяжелые металлы в экологическом мониторинге водных систем //Там же. № 5. Стр 58. Прохорова Г.В., Иванов В.М., Бондар Д.А. Адсорбсионная инверсионная волтамперометрия: Анализ природних и 73

биологических обектов // Вестн. МГУ. Сер. 2, Химия. 1998. Т. 39, № 4. С. 219–231. 59. Методика выполнения измерений массовой концентрации ионов кадмия, свинса, меди и синка в питевих, природних, морских и очишенних сточних водах методом инверсионной волтамперометрии / «НП K Ф А K ВИЛОН»// www .химия.ру 60. И.А. Глушко. Применение инверсионной вольтамперометрии в анализе кислотных витяжек из почв для определения C у, Пб и C д. // Вестник Удмуртского университета / Химия 2005 №8 с. 88 – 101. 61. Электроаналитические методы в контроле окружающей среди/ Р. K алвода, Й. Зика, K - Штулик и др. Пер. с англ. Под ред. Неймана. —М.: Химия, 62. Полторанина Т.Н., Соколова О.Й., Халфина П.Д. Инверсионно-вольтамперометрическое определение цинка, кадмия, свинца и меди при совместном присутствии в различних объектах окружающей среди 63 «Каттик фазада инверсионвольтамперометрия» Брайнин.Х.З 74

O'xshashlar

Xinazolon-4 va uning koordinasion birikmalari

Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini d-metallar bilan oddiy va aralash ligandli koordinasion birikmalari sintezi

Karbamid va tiokarbamidning koordinatsion birikmalari

Xinazolon-4 va uning 2-asetilamino- hamda 2-karboksimetilamino hosilalarini cu(ii) tuzlari bilan sintezi

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari