Uzluksiz ishlaydigan termik pechning hisobi

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1898.4306640625 KB

Ko'chirib olish

Uzluksiz ishlaydigan termik pechning hisobi

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………....... 3 I -BOB UZLUKSIZ ISHLAYDIGAN TERMIK PECHLARDA PO‘LATGA TERMIK ISHLOV BERISH......................... . 9 1.1 . Termik uglerodli qotishmalarga termik ishlov berish............. 9 1.2 . Po‘latni qizdirish va sovutishda bo‘ladigan o‘zgarishlar........ 12 1.3. Po‘latni yumshatish va normallash.................................... ...... 14 1.4. Po‘latni toblash va bushatish........................................... ........ 16 II.BOB UZLUKSIZ ISHLAYDIGAN TERMIK PECHLARNING TAVSIFLARI........................................ . 23 2.1. Termik pechlardagi issiqlik ishlov berish rejimlari va temperaturalari......................................................................... 23 2.2. Termik pechning foydali tubi uzunligi.................................. . 29 2.3. Uzluksiz ishlaydigan termik pechlarning issiqlik balansi....... 31 2.4. Uzluksiz ishlaydigan har xil turdagi termik pechlarni hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari.................................... 35 2.5. Termik pechlarda metallarga nazoratlangan atmosferada termik ishlov berish uchun qo‘llaniladigan qurilmalar........... 36 III. BOB UZLUKSIZ ISHLAYDIGAN TERMIK PECHLARDAN OSTI G‘ILDIRAKLI TERMIK PECHNI HISOBLASH. 43 3.1. Po‘lat listlar qizishini hisoblash.............................................. 43 3.2. Po‘lat listlarni boshqarilib sovishini hisoblash....................... . 48 3.3. Po‘lat listlarni jadal sovishini hisoblash.................................. 53 3.4. Pechni asosiy parametrlari va o‘lchamlarini hisoblash.......... . 56 3.5. Pechning issiqlik balansini hisoblash.................................... .. 59 XULOSA …………...………………………… ......... …… ... 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………… ......... . 77 KIRISH Ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotning jadal rivojlanishi, ta’lim sohasidagi tub islohaotlarning izchil amalga oshirilishi, turmush tarzimizning ijobiy tomonga o‘zgarishiga, mamlkatimizning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan yuksalishi ko‘p jihatdan tayyorlanayotgan kadrlarimizning intellektual salohitiga bog‘liqdir. “Bugun hech kimga sir emaski, biz yashayotgan 21 asr intellektual

boylik hukmronlik qiladigan asr. Kimki bu haqiqatni o‘z vaqtida anglab olmasa, intellektual bilim, intellektual boylikka millat va davlat uchun kundalik hayot mazmuniga aylanmasa-bunday davlat jahon taraqqiyoti yo‘lidan chetda qolib ketishi muqarrar. Buni chuqur anglab olgan davlat, bunday xulosani chiqargan, xalqaro hamjamiyat va taraqqiy topgan mamlakatlar qatoriga ko‘tarilish uchun harakat qilayotgan jamiyat, birinchi navbatda bugun unib-o‘sib kelayotgan farzandlarining har tomonlama barkamol avlod bo‘lib hayotga kirib borishini o‘zi uchun eng ulug‘, kerak bo‘lsa, eng muqaddas, deb biladi” [1]. “Kadrlar tayyorlash milliy [2] dasturi” va “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni [3] muvofiq holda milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimida jahon miqyosidagi yutuqlari asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb- hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faolikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Zamonaviy bilim va kasb hunarga ega bo‘lgan hamda yangicha mustaqil fikrlaydigan yoshlarimizga o‘z e’tiborini qaratgan Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov, 2016 yil 9-may –Xotira va kadrlash kuni munosabati bilan ommaviy axborot vositalari vakillari bilan qilgan suhbatida “Men yosh avlodimizga, mening bolalarimga qarata bo‘sh kelmanglar, ertangi kun bizniki, marra bizniki, deb bejiz, asossiz aytmayman. Buning chuqur ma’no-mazmuni shundaki, vaqt, yillar o‘tishi bilan bizning safimizni kim to‘ldirmoqda? Avvalo, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarga ega bo‘lgan, yangicha mustaqil fikrlaydigan, mamlakatimizning ergangi kuni uchun mas’uliyatini o‘z zimmasiga olishga, o‘zini namoyish etishga qodir bo‘lgan navqiron o‘g‘il- qizlarimiz. Ko‘zlari yonib turgan bunday yoshlarimizni yana qaerda-qaysi davlat, qaysi yurtda topish mumkin, deb ta’kidladi [4]. Respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan texnik yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarida malakali texnik xodimlar tayyorlanib ular o‘z navbatida ishlab chiqarish korxonalarida zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan

texnologiyalarni joriy etish va yangilash borasida ulkan muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Yuqori malakali texnik-metallist bo‘lib yetishish uchun metallar va konstruksion materiallar texnologiyasi, hamda qizdirish qurilmalarining nazariy asoslarini bilish zarur bo‘ladi [5,6]. Talabalar metallshunoslik va metallarga termik ishlab berish asoslarini [6,13] kasb-hunr kollejlarida o‘rganishlari orqali mashinasozlik zavodlaridagi malakali ishchi-texniklar qatoriga o‘tishlariga hamda ishlab chiqarish jarayonlarini yanada takomillashtirishda va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda, mahsulot sifatini yaxshilashda ishtirok etishlariga imkoniyat tug‘iladi. Hozirgi davrda insoniyat hayotini va jamiyat taraqqiyotini turli mashina, mexanizm va apparatlarsiz tasavvur etish juda qiyin. Ma’lumki, har qanday mashina, mexanizm va apparatlarning ko‘pchilik detallari metallar va ularning qotishmalaridan yasaladi [7,12]. Mashina detallarini termik ishlash yo‘li bilan ularning mexanikaviy xossalarini yaxshilash [8,11] shu detallar uchun yo‘l qo‘yiladigan nagruzkani oshirishga, detallarning o‘lchamlari va og‘irliklarini kamaytirishga, shuningdek, ishlash muddatini oshirishga imkon beradi [9,13]. Termik ishlash hozirgi zamon texnikasida eng muhim texnologik jarayonlardan biri bo‘lib, sanoatning metall qotishmalarini ishlash bilan shug‘ullanuvchi barcha sohalarida qo‘llaniladi. [5-21]. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Ma’lumki, metall va qotishmalarning ichki strukturasi va xossalarini o‘zgartirish uchun ularga termik ishlov beriladi[5-8]. Termik ishlov berish natijasida mexanik xossalarning yaxshi tomonlari, yaxshi fizik-ximiyaviy xossalar bilan qo‘shilib ketadi. Amalda termik ishlov berishning to‘rt va bo‘shatishdan foydalaniladi. Bu usullar bir- biridan qizdirish temperaturasi, bu temperaturada ushlab turish muddati va sovitish tezligi bilan farq qiladi[8-12].

Termik ishlov berishda qizdirish pechlari, toblash, issiqlik rejimini kontrol qilish va tozalash qurilmalari kabi turli uskunalardan foydalaniladi. Termik pechlarning kamerali, mufelli, vannali va boshqa konstruksiyalari mavjud [12]. Uzluksiz ishlaydigan termik pechlarda metallarga termik ishlov berishda qizdirilgan metallar boshqarilib va jadal suratda sovitiladi. Bu sharoitlarda sodir bo‘ladigan issiqlik almashinuv jarayonlari to‘liq o‘rganilmagan va o‘zbek tilida hisoblash metodlari ishlab chiqilmagan. Yuqorida zikr qilinganlarga asosan uzluksiz ishlaydigan termik pechlarda metallga termik ishlov berishda sodir bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganish, termik pechlardagi issiqlik ishlov berish rejimlarini taxlil qilish, issiqlik miqdorining kirim va sarf qismlarini hisoblash orqali termik pechning issiqlik balansini tuzish va u orqali metallni qizishi uchun lozim bo‘lgan yoqilg‘i sarfini aniqlash hamda loyihalashga yo‘naltirilgan tavsiyalar berish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Uzluksiz ishlaydigan osti g‘ildirakli termik pechda metallarni qizishi va sovishini hisoblash metodlarini ishlab chiqish hamda qizish va sovish davomiyligiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. 1. Mavzuga doir ilmiy va ilmiy-metodik manbalarni o‘rganish, tahlil qilish. 2. Uzluksiz ishlaydigan osti g‘ildirakli pechda termik-ishlov beriladigan po‘lat listlarning teplotexnik yupqa yoki vazmin jism ekanligini hisoblashlar orqali aniqlash. 3. Metallarni qizish davomiyligini temperaturalari bilan farqlanuvchi uchta hisoblash uchastkasiga bo‘lib o‘rganish va qizish davomiyligiga ta’sir etuvchi omillarni ko‘rsatish. 4. Suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kamerada po‘lat listlarni bir tomonlama boshqarilib sovishini hisoblash metodini ishlab chiqish.

5. Po‘lat listlarni oqimli (sharrali) sovitish kamerasida ikki tomonlama boshqarilib sovishini hisoblash orqali sovish tezligini aniqlash va unga ta’sir qiluvchi omillarni ko‘rsatish. 6. Po‘lat listlarni jadal (tezlashib) sovishini temperaturalari bilan farqlanuvchi ikki uchastkaga bo‘lib o‘rganish va sovish davomiyligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlash. 7. Pechning asosiy parametrlari va o‘lchamlarini hisoblash orqali pechning boshqarib va jadallashtirib sovitish zonalari uzunliklari hamda g‘ildiraklar va trubalar sonini aniqlash. 8. Termik pechning issiqlik balansini tuzish va u asosda pechda metallni qizishi uchun lozim bo‘lgan yoqilg‘i sarfini aniqlash. 9. Osti g‘ildirakli uzluksiz ishlaydigan termik pechni loyihalash bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar berish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-uslubiy yangiligi. 1.Bitiruv malakaviy ish mavzusiga oid ilmiy va ilmiy-metodik manbalar o‘rganildi hamda tahlil qilindi. 2. Starkni radiatsion sonini hisoblash orqali teplotexnik yupqa va vazmin jismlar chegaralari aniqlangani holda po‘lat listlar teplotexnik yupqa list ekanligi qayd etildi. 3. Metallarni qizishi davomiyligi uchta hisoblash uchastkasiga bo‘lib o‘rganilib qizish davomiyligi birinchi uchastkaga nisbatan uchinchi uchastkada 4,4 marta katta ekanligi va u metallning issiqlik sig‘imiga hamda temperatura faktoriga bog‘liq ekanligi e’tirof etildi. 4. Suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kamerada po‘lat listlarni bir tomonlama boshqarilib sovishini hisoblashni, nurlanish qonunlari asosida sodir bo‘ladigan issiqlik almashinuvi metodi yordamida amalga oshirish mumkinligi ko‘rsatildi. 5. Po‘lat listlarni oqimli (sharrali) sovitish kamerasida ikki tomonlama boshqarilib sovishini hisoblash usuli ishlab chiqilgani holda sovish tezligi

aniqlanib uni sovishning umumiy davomiyligiga hamda metallning boshlang‘ich va ohirgi temperaturalariga bog‘liq ekanliga qayd etildi. 6. Po‘lat listlarni jadal (tezlashib) sovishini temperaturalari bilan farq qiluvchi ikki uchastkaga bo‘lgan holda sovish davomiyligi hisoblanib ikkinchi uchasikadagi sovish davomiyligi birinchi uchasikaga nisbatan 3,8 marta katta ekanligi hamda uni metallni berilgan temperaturalardagi issiqlik sig‘imiga va konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsentiga bog‘liq ekanligi ko‘rsatildi. 7. Pechning asosiy parametrlari va o‘lchamlarini hisoblagan holda pechning foydali tubi, boshqarib sovitish va jadallashtirib sovitish zonalari uzunliklari hamda g‘ildiraklar va trubalar soni aniqlandi. 8. Termik pechning issiqlik balansi tuzilib metallni qizishi uchun lozim bo‘lgan yoqilg‘i sarfi aniqlandi va issiqlik balansining har xil statyalarini yoqilg‘ining solishtirma sarfiga ta’siri ko‘rsatildi. 9. Uzluksiz ishlaydigan osti g‘ildirakli termik pechni ishlab chiqilgan hisoblash metodi asosida pechni loyihalash bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar berildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, uzluksiz ishlaydigan termik pechni issiqlik balansini tuzish bo‘yicha ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalar pechlarni loyihalovchi va ishlatuvchi injener-texnik xodimlarga, “Metallurgiya” yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o‘qituvchilariga, o‘quv ustalari va amaliyotchi talabalariga uslubiy yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishining mazmuni. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida uzluksiz ishlaydigan termik ishlov berishda sodir bo‘ladigan jarayonlar yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobida uzluksiz ishlaydigan termik pechlarning tavsiyalari keltirilgan bo‘lib unda termik pechlardagi issiqlik ishlov berish rejimlari o‘rganilgan holda termik pechlarni hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari taxlil qilingan.

Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobida uzluksiz ishlaydigan termik pechlardan osti g‘ildirakli termik pechda po‘lat listlarni qizishi, boshqarilib va jadal suratda sovishini hisoblash natijalari keltirilgan hamda pechning issiqlik balansi tuzilgan. Bitiruv malakaviy ishning hajmi Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob, o’n to’rt bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, bitta jadval, o’n to’rtta rasm, ilova va 21840 ta so’zdan iborat bo’lib, uning umumiy hajmi 78 sahifada. I –BOB. UZLUKSIZ ISHLAYDIGAN TERMIK PECHLARDA PO‘LATGA TERMIK ISHLOV BERISH 1.1. Termik uglerodli qotishmalarga termik ishlov berish Temir-uglerodli qotishmalarning ichki strukturasi va xossalarini o‘zgartirish uchun ularni qizdirish va sovitish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar

termik ishlov berish deb ataladi. Termik ishlov berishdan maqsad temir- uglerodli qotishmalarga ishlatish jarayonida talab qilinadigan xossalar berishdan iborat. Termik ishlov berish natijasida mexanik xossalarining yaxshi tomonlari, yaxshi fizik-ximiyaviy xossalar bilan qo‘shilib ketadi; qotishmaning magnitlanish xossasi yaxshilanadi, korroziyabardoshligi ortadi. Ba’zan termik ishlov berish po‘latning qattiqligini kamaytirib, kesib ishlov berishni yaxshilovchi oraliq operatsiya hisoblanadi. Mamlakatimizda barcha po‘lat qo‘ymalarning 8-10%, mashinasozlikda esa 40% termik ishlov berib puxtalanadi[5-11]. Termik ishlov berish jarayoni ma’lum temperaturagacha qizdirish, shu temperaturada ushlab turish va belgilangan tezlik bilan sovitishdan tashkil topadi. Bolg‘alab, shtampovkalab tayyorlangan zagotovkalar, mashina detallari va asboblarga termin ishlov beriladi. Zagotovkaga termik ishlov berishdan maqsad uning strukturasini yaxshilash, qattiqligini kamaytirish, detallarga kerakli xossalarni, ya’ni qattiqlik, mustahkamlik, elastiklik, eyilishga chidamlilik berish dan iborat. Mexanik xossalarini yaxshilash oddiy tarkibli qotishmalardan foydalanish, ularning ishlatilish sohalarini kengaytirish imkonini beradi. Termik ishlov berib, ruxsat etilgan kuchlanishni oshirish, detallar va mexanizmlarning og‘irligini kamaytirish, ularning ishonchliligini va uzoq muddat ishlashini ta’minlash mumkin. Rus olimi D. K. Chernov (1838—1921) termik ishlov berish nazariyasi va ratsional usullarining asoschisi hisoblanadi. U po‘latni As 1 chizig‘idan pastda qizdirib (1.1.1-rasmga qarang) istalgan tezlikda sovitilganda ham uning strukturasi va mexanik xossalarni o‘zgarmasligini, As 3 chizig‘idan yuqorida qizdirib tez sovitganda esa keskin o‘zgarishini aniqlab berdi.

1.1.1-rasm. Qizdirganda po‘lat stukturasining o‘zgarishi Chernovning bu kashfiyoti olamshumul ahamiyatga ega bo‘ldi. Keyingi yillarda Chernov ta’limoti yanada rivojlantirildi, endilikda termik ishlov berish nazariyasi ishlab chiqilgan. Amalda termik ishlov berishning to‘rt xilidan: yumshatish, normallash, toblash va bushatishdan foydalaniladi. Bu usullar bir- biridan qizdirish temperaturasi, bu temperaturada ushlab turish muddati va sovi - tish tezligi bilan farq qiladi. Termik ishlov berish dan tashqari ximiyaviy-termik ishlov berishdan ham foydalaniladi. Termik ishlov berish sodda va bitta operatsiyadan yoki bir necha operatsiyadan, masalan tob lash va bo‘shatish bilan birga sementitlash operatsiyalaridan tashkil topishi mumkin. Termik ishlov berishda qizdirish pechlari, toblash, issiqlik rejimini kontrol qilish va tozalash qurilmalari kabi turli uskunalardan foydalaniladi. Termik pechlarning kamerali, mufelli, vannali konstruksiyalari bor. Kamerali pechlarda detallar bevosita alanga bilan q izdiriladi. Mufelli pechlarda detallarga alanga h am, q ayno q gaz h am tegmayd i, mufel q izdiriladi, detallar issi q likni uning devorlaridan oladi. Bu pechlar q izdirilayotgan detallarniig pech gazlariga tegishi mumkin b o‘ lmagan h ollarda, masalan o q arguncha yu mshatish, gazli sementitlashda ishlatiladi . Pech-vannalarda qizdiriladigan detallar tigeldagi

suyultirilgan tuz, qo‘rg‘oshinga yoki qaynoq moyga botiriladi. Bu pechlar mayda detallarni tez qizdirish uchun qo‘llanadi. Pechlar elektr toki, gaz yoki yonilg‘i bilan qizdiriladi. Elektr pechlarning qator afzalliklari bor: alangali pechlarga o‘xshab qo‘shimcha qurilmalar talab qilmaydi, qizdirishni ±3°S chegarada rostlash imkonini beradi, ularda 1350°S gacha qizdirish mumkin. Alangali pechlarga nisbatan elektr pechlarda issiqlikdan to‘la foydalaniladi, ularning FIK 50-80% ga, alangali termik pechlarda esa FIK 12-15% ga teng. Pechlardan tashqari sovitish suyuqligi (suv, polimer, moy) bilan to‘ldirilgan toblash baklari ham bo‘ladi. Sovitish suyuqligining hajmi shu darajada bo‘lishi kerakki, toblash vaqtida u isimasligi lozim. Toblash baklari, suv bilan yuvish va neytrallash baklaridan foydalaniladi. Termik ishlov berishda temperatura turli priborlar bilan o‘lchanadi. 400°S gacha bo‘lgan temperatura termometrlar bilan o‘lchanadi, ish temperaturasi 1250°S gacha va undan govori bo‘ladigan pechlarda termoelektrik va optik pirometrlar bilan o‘lchanadi. Ularning birinchisidan barcha xil termik ishlov berishlarda temperaturalarni o‘lchashda foydalaniladi. Ular ikki qism: termopara va millivoltmetrdan tashkil topgan. Termoparaning (1.1.2- rasm) ishlash prinsipi qo‘yidagicha: agar turli metallardan yasalgan ikkita a va a1 simlar olinib, ularning bitta uchlari o‘zaro payvandlansa va temperaturasi o‘lchanishi kerak bo‘lgan muhitga joylashtirilsa, ozod b va b1 uchlarida potensiallar farqi paydo bo‘ladi. Bu potensiallar farqini shkalasi graduslarda darajalangan millivoltmetr bilan o‘lchash mumkin. Termopara shikastlanmasligi uchun u shisha truba ichiga joylashtiriladi, simlar chinni izolyasiya bilan qoplanadi.

1.1.2-rasm. Termoparaning tuzilishi Optik pirometrlarda qizdirilgan metallning temperaturasi uning yoritish yorqinlig‘ini priborga montaj qilingan elektr lampochkasi simining chug‘lanish darajasi bilan solishtirib aniqlanadi. Metall temperaturasini taxminiy topish usullaridan ham foydalaniladi: toblash yoki yumshatish uchun qizdirganda yallig‘lanish rangiga va bo‘shatishda detal sirtining tusi o‘zgarishiga qarab aniqlanadi. Yirik seriyalarda va ko‘plab ishlab chiqarish zavodlarida mexanizatsiyalashtirilgan agregatlardan foyda laniladi. Ularda qizdirishdan tortib sovitish va yuvishgacha, shuningdek detal yoki yarimfabrikatni bitta uskunadan boshkasiga tashish ishlari bajariladi. 1.2. Po‘latni qizdirish va sovutishda bo‘ladigan o‘zgarishlar Qizdirishda bo‘ladigan o‘zgarishlar (austenitning hosil bo‘lish shartlari). Termik ishlov berishda ko‘pchilik hollarda po‘latni qizdirishdan maqsad uni austenitga o‘tkazishdir [5-7]. Po‘latning evtektoiddan oldingi strukturasi kritik As 1 nuqtagacha qizdirilganda per lit va ferrit donlaridan tashkil topadi (1.1.1- rasm). As 1 nuqtada perlitning fazoviy qayta kristallanishi boshlanadi va u mayda donli austenitga aylanadi. Evtektoiddan oldingi po‘latlarni As 1 temperaturadan As 1 gacha qizdirilganda ferrit austenitda eriydi. As 1 nuqtadan yuqori temperaturagacha qizdirilganda evtek toiddan keyingi po‘latda perlit austenitga aylanadi, yanada qizdirilganda ikkilamchi sementit austenitda eriydi. As 3 nuqtadan yuqorida faqat austenit bo‘ladi.

Austenitning hosil bo‘lishi tipik kristallanish jarayonidir, u a -temir γ- temirga aylanishini va γ-temirda uglerodning erishini ta’minlaydi. Bir jinsli austenit olish uchun temperaturani yana da oshirish yoki po‘latni ushbu temperaturada ma’lum vaqt tutib turish kerak. As 1 temperaturada dastlab paydo bo‘lgan austenit uchastkalari As 3 nuqtadan yuqorida ferrit yoki sementit to‘la yuqolguncha o‘sa beradi. Demak, qayta kristallanishda po‘latdagi o‘zgarishlarni tugallash uchun uni As 1 va As 3 kritik nuqtalardan 30-50°С ga ortiqroq qizdirish (1.1.1-rasm) va Ushbu temperaturada kerakli muddat ushlab turish zarur. Legirlangan po‘latlarda bir jinsli austenit olish uchun yanada yuqoriroq temperaturagacha qizdirish va toblash uchun qizdirilganda ko‘proq ushlab turish talab etiladi. Po‘latni qizdirganda austenit donining o‘sishi termik ishlov berish, ayniqsa toblash natijalariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Doni yirik bo‘lgan po‘latning mustahkamlik chegarasi pastroq zarbiy qovushoqligi kamroq darzlar paydo bo‘lishiga moyilroq buladi; shuning uchun ham termik ishlov berishda maydaroq donli struktura olishga intilinadi. Uglerodli po‘latda donning o‘sishiga temperatura, qizdirish muddati, po‘latdagi uglerod miqdori, po‘latni suyuqlantirishda uni oksidsizlantirish usullari ta’sir qiladi. Marganetsdan boshqa legirlovchi elementlarning qo‘shilishi qizdirish paytida austenit donining o‘sishini tormozlaydi. Donning o‘sishiga titan, vanadiy, volfram, molibden va xrom kabi karbid hosil qiluvchi elementlar katta to‘sqinlik qiladi. Ular toblash temperaturalari intervalini kengaytiradi va po‘latni qizdirish sharoitini engillashtiradi. Legirlangan po‘latlarning uglerodli po‘latlarga nisbatan afzalligi ham shunda. Po‘latni sovitishda bo‘ladigan o‘zgarishlar (austenitning o‘zgarishlari). Austenit faqat GSE chizig‘idan yuqoridagi temperaturalardagina barqaror bo‘ladi 1.2.1-rasm). Bu chiziqdan past bo‘lgan temperaturalargacha sovitilganda u beqaror bo‘lib qoladi va parchalana boshlaydi. Agar po‘lat asta-sekin va uzluksiz sovitilsa, evtektoiddan oldingi po‘latlarda ferrit evtektoiddan keyingi po‘latlarda ikkilamchi sementit ajralib

chiqqach, uglerod evtektoid tarkibida (0,83%) bo‘ladi. Austenit perlitga aylana boshlaydi, ya’ni uglerodping γ -temirdagi qattiq eritmasi a -temirga (tarkibida deyarli uglerod bo‘lmagan) va sementitga parchalanadi. Agar austenit holatigacha qizdirilgan po‘lat katta tezlikda sovitilsa, yangi mayda donli ferrit- sementitli aralashma paydo bo‘lishi bilan austenit o‘ta soviydi. Bunda sovitish tezligi qancha katta bo‘lsa, ferrit-sementitli aralashma, ayniqsa sementit plastinkalari shuncha mayda donli va engil bo‘ladi. Bunda bir yo‘la bu strukturaning qattiqligi anchagina ortadi. Bunda hosil bo‘lgan strukturalar perlitga nisbatan ancha mayda bo‘ladi. Ularni mustahkamligi, plastikligi va qattiqligiga qarab farqlash mumkin. Plastinkasimon perlitda σ v =620MPa, δ =20%, 163 NV, donador perlitda esa σ v =820 MPa, δ = 15%, 228 NV bo‘ladi. 1.3. Po‘latni yumshatish va normallash Quyish, prokatlash, bolg‘alash va boshqa ishlov berishlardan so‘ng zagotovka notekis soviydi. Natijada bir jinsli struktura hosil bo‘lmaydi, turli joylarida zagotovkaning xossalari turlicha bo‘ladi, ichki kuchlanishlar paydo bo‘ladi. Bundan tashqari likvatsiya tufayli qo‘ymaning ximiyaviy tarkibi ham bir xil bo‘lmaydi. Bu nuqsonlarni yo‘qotish uchun termik ishlov beriladi, unga yumshatish va normallash kiradi [5-9]. Yumshatish zagotovka yoki buyumni kerakli temperaturagacha qizdirnsh, shu temperaturada ushlab turib, so‘ngra asta-sekin sovitishdan iborat: uglerodli po‘latlar soatiga 200°С, legirlangan po‘latlar esa soatiga 30-100°С tezlik bilan sovitiladi. Bunda qoldiq kuchlanishlarsiz barqaror struktura olinadi. Yumshatishdan maqsad ichki kuchlanishlarni yuqotish, struktura ning bir xil bo‘lishiga erishish, ishlanuvchanligini yaxshilash hamda keyingi termik ishlov berish operatsiyasiga tayyorlashdan iborat. YUmshatishning to‘la, chala, gomogenlovchi va past yumshatish xillari bo‘ladi.

Evtektoiddan oldingi po‘latlar to‘la yumshatiladi, buning uchun ular GS chizig‘idan, ya’ni As 3 chizig‘idan 20—30°С yuqori temperaturagacha qizdiriladi (1.3.1-rasm) va qizdirishga ketgan vaqtning 0,25 qismi qadar shu temperaturada tutib turiladi, so‘ngra pech bilan birga asta-sekin 660—400°С gacha sovitiladi. Sovitish soatiga 100—150°С tezlik bilan amalga oshiriladi. YUmshatishda fazaviy qayta kristallanish bo‘lib, maydadan strukturali po‘lat hosil bo‘ladi. To‘la yumshatishda po‘latning qattiqligi va mustahkamligi kamayadi, strukturasi bir muncha yaxshilanadi va plastinkasimon perlit hosil bo‘ladi. Chala yumshatish qo‘yidagidan iborat: po‘lat SK chizig‘idan 30—40°С ga yuqoriroq temperaturagacha, taxminan 750—760°S gacha qizdiriladi. Asbobsozlik uglerodli po‘latlar uchun yumshatish birdan-bir termik ishlov berish usuli hisoblanadi. Bunda donador perlit hosil bo‘ladi, natijada pulatning ishlanuvchanligi yaxshilanadi va kuchlanish kamayadi. Evtektoid va evtektoiddai keyingi po‘latlar donador perlit olinguncha yumshatiladi. Qizdirilib, belgilangan temperaturada 3—5 soat tutib turilgach, pech bilan birgalikda asta-sekin sovitiladi. 1.3.1-rasm. Turli xil yumshatish va normallashlar uchun qizdirish temperaturalari sohasi: I- to‘la yumshatish, II - chala yumshatish, III- gomogenlovchi (diffuzion) yumshatish, IV - past yumshatish, V- normallash Gomogenlovchi (diffuzion) yumshatish shakldor va yirik qo‘ymalarning ximiyaviy tarkibini tekislash maqsadida qilinadi. Po‘lat 1000— 1100°С

temperaturagacha qizdiriladi, shu temperaturada 10—15 soat mobaynida tutib turiladi, so‘ngra 600—650°С gacha sekin sovitildi. Diffuzion yumshatishda po‘lat donlari o‘sadi, bu nuqson mayda don hosil bo‘lguncha qayta yumshatish (to‘la yumshatish) bilan yo‘qotiladi. Po‘lat yuqori mexanik xossalarga ega bo‘ladi. Kuyish yoki boshqa ishlov berish natijasida po‘latning strukturasi qoniqarsiz bo‘lsa hamda faqat ichki kuchlanishnigina yuqotish kerak bo‘lganda past yumshatishdan foydalaniladi. Bunda po‘lat As 1 chizig‘dan ancha past temperaturagacha qizdiriladi (1.3.1- rasm), ushbu temperaturada tutib turiladi va havoda sovitiladi. Past yumshatish sferoidlovchi yumshatish ham deyiladi, perlitning sementitli plastinkalari dumaloq sferoid shaklini oladi. Po‘latni normallash uni GSE chizig‘idan 30—50°Сga yuqoriroq temperaturagacha qizdirish (1.2.1-rasm), shu temperaturada tutib turish va havoda sovitishdan ibo rat. Ichki kuchlanishlarni yuqotish va po‘latning mexa nik xossalarini yaxshilash maqsadida parchinlanishini yo‘qotish uchun normallashdan foydalaniladi. Normallash natijasida po‘latning strukturasi normal holatga keladi, mayda donli bo‘ladi. Yumshatishga nisbatan bunda sovitish tezroq bajarilgandan normallash po‘latni toblashga tayyorlash uchun xizmat qiladi, Kam ug lerodli po‘latlarni yumshatmasdan normallash tavsiya etiladi, chunki yumshatish yoki normallashdan so‘ng po‘lat ning mexanik xossalarida farq bo‘lmaydi, faqat nor mallash yumshatishga nisbatan unumliroqdir. 1.4.Po‘latni toblash va bo‘shatish Po‘latning dattiqligi, mustahkamligi va elastikligini oshirish uchun toblashdan foydalaniladi. U po‘latni fazaviy o‘zgarishlardan yuqoriroq temperaturagacha qizdirish, bu temperaturada ushlab turish, so‘ngra tez sovitishdan iborat [5-8].

Austenit S5E chizig‘idan yuqori temperaturalarda ustivordir (1.3.1-rasm). Tez sovitilganda austenit parchalanadi. Agar sekin sovitilganda (yumshatishda) per lit hosil bo‘lsa, tez sovitilganda austenit parchalanib, mayda donli ferrit- sementit aralashmasi ko‘rinishidagi yangi struktura hosil bo‘ladi. Sovitish tezligi qancha katta bo‘lsa, donlar shuncha mayda bo‘lib, uning strukturasi xossalari bo‘yicha perlitdan keskin farq qiladi. Strukturaning hosil bo‘lishi sovitilish tezligiga bog‘liq. Nisbatan sekinroq masalan, havoda sovi tilganda austenit sorbit deb ataladngan strukturaga aylanadi. Moyda sovitilganda troostit hosil bo‘ladi. Sorbit 600 dan 500°С gacha bo‘lgan temperatura intervalida paydo bo‘ladi. Undagi ferrit-sementit plastinkalari perlit plastinkalaridan maydaroq.Troostita sovitish jarayonining yanada pastroq temperaturalarida (500—200°С) hosil bo‘ladi. Troostitning ferrit -sementitli plastinkalari sorbitnikidan yanada maydaroq. Troostit sorbitdan qattiqroq Masalan, sorbitning qattiqligi NV 250 —300 bo‘lsa, troostitniki NV 350—450 ga teng. Ikkala struktura h am mexanik aralashmadan (ferrit bilan sementit aralashmasi) iborat. Suvda sovit i lganda (eng katta sovitish tezligida) uglerodli p o‘ latda austenit 250—200° С temperaturagacha sa q lanadi, s o‘ ngra birdaniga martensit deb ataladigan yangi strukturaga o‘ tadi. Lekin uglerod mi q dori yu qo ri b o‘ lgan p o‘ latlarda austenit t o‘ da h olda martensitga aylanmaydi. Bu sa q lanib q olgan q ismi q oldi q austenit deb yuritiladi. Martensit o‘ z strukturasi va xossalari bilan sorbit h amda troostitdan far q q iladi. U uglerodning a -temirdagi o‘ ta t o‘ yingan q atti q eritmasi b o‘ lib, xarakterli ninasimon strukturaga ega. Martensit eng qattiq m o‘ rt struk t ura bo‘ lib, qa tti q ligi 600—700 NV (62—72 NRC E ) ga teng, zarbiy qo vusho q ligi esa nolga ya q in. Martensit magnitlanuvchan va o‘ zida q oldi q magnetizm sa q laydi, shuning uchun tayyorlangan magnitlar martensit xolatgacha toblanadi. Toblash evtektoiddan oldingi p o‘ latni As 3 kritik nu q tadan, evtektoiddan keyingi p o‘ latni As 1 nu q tadan 30 - 50° С yu q oriro q temperaturagacha q izdirib, ushbu temperaturada tutib turish va turli suyu q liklarda suvda, moyda, tuz eritmalari va bosh q alarda) tez sovitishdan

iborat. Uglerodli p o‘ latlarni toblash uchun 18° С li suv tavsiya etiladi. Sovitilish tezligiga q arab toblashda martensitdan tash q ari sorbit va troostit h osil b o‘ lishi mumkin. Ular kichik sovitilish tezligida paydo bo‘ladi. Martensit hosil bo‘ladigan sovitilish tezligiga toblashning kritik tezligi deyiladi. Toblash temperaturasini tanlash. Po‘latni toblashda qizdirish temperaturasi uning ximiyaviy tarkibiga bog‘liq. As 3 chiziqdan 30—50°С yuqoriroq temperaturagacha qizdiriladigan evtektoiddan oldingi po‘latlarda 1.4.1- rasm) austenit hosil bo‘ladi, keyinchalik toblashning kritik tezligidan kattaroq tezlik bilan sovitilganda u martensitga o‘zgaradi. Bunga to‘la toblash deyiladi. Bu po‘lat As 3 —As 1 oraliqdagi temperaturagacha qizdirilganda martensit strukturasida toblashdan qolgan, toblangan po‘lat qattiqligini kamaytiruvchi ferrit saklanadi. Bunday toblash chala toblash deb ataladi. Ev - tektoiddan keyingi po‘latni toblash uchun As 1 chizig‘idan 30—50°С ga yuqoriroq qacha qizdirish eng yaxshi tempera tura hisoblanadi. Bunda qizdirganda ham sovitganda ham po‘latda sementit saqlanadi va u qattiqlikning oshishiga yordam beradi, chunki sementit martensitga qaraganda qattiqroq. Evtektoiddan keyingi po‘latni SE chizig‘idan yuqori darajagacha qizdirish befoyda, chunki bunda As 3 chizig‘idan yuqoriroqda toblashdagiga nisbatan qattiqlik kamroq bo‘ladi; As 3 chizig‘idan yuqorida erigan sementit bo‘ladi, Bundan tashqari katta temperturalargacha qizdirib, keyin sovitilsa, katta ichki kuchlanishlar paydo bo‘lishi mumkin.

1.4.1- rasm. Po‘latni toblash va bo‘shatishda temperaturalar oralig‘i: I – to‘la toblash, II- chala toblash, III- yuqori bo‘shatish. Sovitish tezligi. Martensit strukturasini hosil qilish uchun austenit barqarorligi kichik bo‘ladigan 550-650°С temperatura oraliqlarida pulatni tez sovitish yo‘li bilan austenitni o‘ta sovitish lozim. Martensit o‘zgarishlar bo‘ladigan temperatura zonasida (250°С dan pastroqda) sekin sovitish maqsadga muvofiqdir, chunki yangi kristall panjara olish bilan borliq holda paydo bo‘ladigan struktura kuchlanishlar tekislanishga ulgirishi mumkin, lekin martensit qattiqligi kamaymaydi. Toblash yaxshi bo‘lishi uchun toblash muhitini (suv, tuzlarning suvdagi eritmalari, mineral moy) tanlash muhim ahamiyatga ega. Legirlangan po‘latlar moyda toblanadi. Po‘latning toblanuvchanligi va toblanish chuqurligi. Toblanuvchanlik po‘latdagi uglevodorodning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Uglerod qancha ko‘p bo‘lsa, po‘lat shuncha yaxshi toblanadi. Uglerod miqdori juda kam (0,3% dan kam) bo‘lgan po‘latlar toblanmaydi. Po‘latnnng toblanish chuqurligi uning qanday qalinlikda toblanishi bilan xarakterlanadi. Bu toblangan po‘latning eng muhim xossasidir. Detal butun qalinligi bo‘yicha toblanganda toblash va bo‘shatishdan so‘ng uning butun kesimi bir xil strukturaga ega bo‘ladi. Yuza

toblan ganda sirtga yaqin joylashgan qatlamlar bilan ichki qatlamlar strukturasi bir-biridan keskin farq qiladi: ichki qatlamlar toblangan qatlamga qaraganda yumshoqroq mustaxkamligi ham kamroq bo‘ladi. Toblanish chuqurligi toblanishning kritik tezligiga bog‘liq bo‘ ladi. Toblanish chuqurligiga qizdirish temperaturasi va toblash muhiti ham ta’sir qiladi. Martensit miqdori kamida 50% bo‘lgan qatlamlar toblangan deb qabul filinadi. Po‘latni toblash turlari. Sovitish usuliga ko‘ra bitta, ikkita muhitlarda (uzlukli), bosqichli va izotermin toblash xillari bo‘ladi. Bitta muhitda toblash oddiy bo‘lib, shakli uncha murakkab bo‘lmagan buyumlarni toblashda qo‘llanadi. Evtektoiddan keyingi po‘latlar, agar detal shakli oddiy bo‘lsa, bitta muhitda toblanadi. Uzlukli toblashda buyum avval bitta muhitda (masalan, suvda), so‘ngra moyda yoki havoda sovitiladi. Bosqichli toblashda avval tuzli vannada tez sovitiladi (vanna temperaturasi martensit o‘zgarishlarning boshlanishiga mos keluvchi 240—250°С dan ancha yuqoriroq bo‘ladi), so‘ngra shu temperaturada tutib turiladi va havoda sovitiladi. Sovitishdagi ozgina uzilish detalning butun kesimi bo‘ylab temperaturaning tekislanishiga imkon beradi, bu esa toblash jarayonida paydo bo‘ladigan kuchlanishlarni kamaytiradi. Kesimi uncha katta bo‘lmagan (8-10 mm) uglerodli po‘latdan yasalgan detallar bosqichli tarzda toblanadi. Toblash kritik tezligi uncha katta bo‘magan po‘atlardan yasalgan buyumlarning kesimi katta bo‘lsa, bosqichli usulda toblanadi. Bosqichli toblashdagi kabi izotermik toblashda detallar martensit o‘zgarishlar boshlanadigan temperaturadan yuqoriroq darajagacha qizdirilgan muhitda sovitiladi, lekin bu temperaturada uzoq muddat-austenit to‘la parchalanguncha ushlab turiladi. Martensitga o‘xshamaydigan, lekin qattiqligi bo‘yicha troostitga yaqinroq turadigan, lekin ancha mustaxkam va plastik struktura hosil bo‘ladi; keyin havoda sovitiladi. Izotermik toblashning afzalligi shundan iboratki, katta qovushoqlikka erishiladi, darzlar paydo bo‘lmaydi, tob tashlashlar minimal darajada bo‘ladi. Murakkab shaklli buyumlar izotermik usulda toblanadi.

Toblashda sovitish usuli ham muhim ahamiyatga ega, chunki bunda katta ichki kuchlanishlar paydo bo‘lib, detalni qiyshaytirishi mumkin. SHuning uchun sovitish muhitini to‘g‘ri tanlash bilan birga detalni sovitish muhitiga to‘g‘ri botirish lozim. Bo‘shatish termik ishlov berishning yakunlovchi operatsiyasi bo‘lib, toblangan po‘latni kritik nuqtadan (As 1 ) past temperaturagacha qizdirish, shu temperatura da ushlab turish hamda sekin yoki tez sovitishdan iborat. Bo‘shatishdan maqsad po‘latdagi kuchlanishni ketkazish yoki yo‘qotish hamda qovushqoqligini oshirib, qattiqligini kamaytirishdan iborat. Bo‘shatish uchun po‘lat 150—600°С temperaturagacha qizdiriladi. Qizdirish temperaturasiga ko‘ra past, o‘rtacha va yuqori tempera turada bo‘shatish xillari bo‘ladi. Past temperaturada bo‘shatishda toblangan po‘lat 150—250°С gacha qizdiriladi. Ma’lum vaqt (odatda, 1-3 soat) ushbu temperaturada tutib turilganda detal bo‘shatilgan martensit strukturasinn oladi. Past tem peraturada bo‘shatilganda toblashda yuzaga kelgan kuch lanishlar yo‘qotiladi. Agar po‘latda qoldiq austenit anchagina bo‘lsa, past temperaturada bo‘shatilgandan so‘ng qattiqligi 2-3 birlikka ortishi mumkin. Past tempe raturada bo‘shatish asbobsozlik po‘latlari sementitlangandan, sirtqi toblangandan keyin qo‘llanadi. Toblangan po‘latni o‘rtacha temperaturada bo‘shatish uchun 350- 450° С temperaturagacha qizdiriladi. Natijada troostit strukturasi hosil bo‘ladi. Bunday bo‘shatishdan so‘ng buyumlarning elastikligi yaxshi, qovushoqligi etarli darajada bo‘lish bilan birga qattiqligi (41 - 46 NRS E ) va mustahkamligi nisbatan katta bo‘ladi. Shuning uchun prujina va ressorlar o‘rtacha temperaturalarda bo‘shatiladi. Yuqori temperaturada bo‘shatishda toblangan buyum lar 450—650°С gacha qizdiriladi. Shunday qizdirib, ma’lum vaqt tutib turilgach, sorbit strukturasi hosil bo‘ladi. Normallashdan keyin olingan sorbitdan farqli ravishda (unda sementit plastinkasimon ko‘rinishda) yuqori temperaturada bo‘shatishdan so‘ng sementit donador strukturaga ega bo‘ladi. Bu zarbiy qovushoqlikni keskin oshiradi. Shuning uchun foydalanayotgan paytda zarbiy nagruzkalar tushadigan mashina detallari yuqori

temperaturada bo‘shatiladi.Toblash bilan yuqori temperaturada bo‘shatish birgalikda po‘latning xossalarini yaxshilash deb ataladi. Bo‘shatish temperaturasi qancha yuqori bo‘lsa, zarbiy qovushoqlik shuncha kattalashadi, lekin ba’zi konstruksion po‘latlarda zarbiy qovushoqlikning kamayishi ham kuzatiladi. Bu nuqson bo‘shatish, mo‘rtligi deyiladi, u bo‘shatishdagi sovitish tezligiga bog‘liq bo‘lib, martensitning sorbitga notekis aylanishi bilan tushuntiriladi. Uglerodli po‘latlardan yasalgan detallar qaytadan qizdirilganda bo‘shatish mo‘rtligi kuzatilmaydi: Legirlangan po‘latlar uchun bo‘shatish mo‘rtligi qaytalay beradi, shuning uchun bo‘shatish mo‘rtligiga moyil bo‘lgan po‘latlardan yasalgan buyumlarni qiziydigan sharoitda ishlatib bo‘lmaydi. Sovuq bilan ishlov berish. Bu usul va rus olimi A. P. Gulyaev tomonidan ishlab chiqilgan. Usulning mohiyati shundan iboratki, toblangan po‘latning qoldiq austeniti qo‘shimcha ravishda butunlay martensitga aylantiriladi. Qoldiq austenit qattiqlikni kamaytiradi, magnitlanuvchaklikni yomonlashtiradi, ekspluatatsiya jarayonida detallar o‘lchamining o‘zgarishiga olib keladi. Sovuq bilan ishlov berishda toblanadigan detallari ma’lum vaqtga temperaturasi 80°С dan past bo‘lgan muhitga botiriladi. Qo‘pincha - 80°С temperaturadan foydalaniladi. Bunday temperaturada sovitish bilan to‘la yoki deyarli to‘la martensit o‘zgarishlarga erishiladi. Sovuq bilan ishlov berishni toblashdan keyinoq bajarish lozim. O‘lchash asboblariga, aniq mexanizmlarning qismlariga, sharikli podshipniklarning detallariga shunday ishlov beriladi. Sovuq bilan ishlov berishda ichki kuchlanishlar kamaymaydi, shuning uchun undan keyin po‘latni bo‘shatish lozim.Detallarga sovuq bilan ishlov berishda po‘latning xossalarini va xona temperaturasida qoldiq austenit stabillashish xususiyatini hisobga olish zarur. Shuning uchun, masalan, o‘rtacha uglerodli konstruksion po‘latlar uchun toblash va sovuq bilan ishlov berish orasidagi vaqt reglamentlangan. Qoldiq austenit stabillanishga moyilligi bo‘lmagan ba’zi po‘latlarda toblash va sovuq bilan ishlov berish orasidagi vaqt 3 soatgacha etishi mumkin.

II-BOB. UZLUKSIZ ISHLAYDIGAN TERMIK PECHLARNING XARAKTERISTIKALARI (TAVSIFLARI) 2.1. Termik pechlardagi issiqlikka ishlov berish rejimlari va temperaturalari . Metallarga nermik ishlov berishga mo’ljallangan uzluksiz ishlaydigan pechlarga: seksiyali pechlar, tagi rolikli (g’ildirakli) pechlar, konveyerli pechlar, suruvchi, qadamlovchi va boshqa pechlar kiradi (2.1.1-2.1.5-rasmlar). Bunday pechlarda trubalar, releslar, sortli prokatlar, simlar qalinligi 40 mmgacha va yuzasi 1,0x3,5 m² gacha bo’lgan listlar, 6 mm gacha va kengligi 1550 mm gacha bo’lgan polosa va lentalarga bosim ostida ishlov berilgandan so’ng ularni qizdiradilar [5-9,19-21]. Metallarga nazoratlangan atmosferada termik ishlov berish keng qo’llanilib, bu esa o’z navbatida metalga termoximik ishlov berib yuqori sifatli metal olishga imkon beradi. Quyidagi 2.1.1-jadvalda yuqoridagi zikr qilingan pechlarda metallarni qizdirish va sovitish vositalari keltirilgan. 2.1. 1 -jadval Jarayon turi Qizdirish yoki sovitish vositalari Boshqarish usullari Ochiq muhitda yonish mahsulotlari yoki havo bilan Qizdiri sh Yonish mahsulotlari orqali Vaqt bo’yicha yoqilg’ini berish va yoqishni boshqarish Sovitish Havoda Suvda Suvli dushda Havo oqimida Suv-havo aralashmasida Boshqarilmaydi Boshqarilmaydi Suvni miqdori bilan Oqim sistemasining geometriyasi va oqim tezligi bilan Aralashma tezligi va suv

miqdori bilan Himoya atmosferasida Qizdirish Radiatsion trubalar bilan Elektrqizdirgich bilan Trubalarda yoqilg’ini yuborish, truba o’lchamlari va ularni joylashtirish orqali Tok kuchlanishi, qizdirgichlar o’lchamlari va joylashtirish orqali Sovitish Kamerada yuqa futerovka orqali Suv bilan sovutiladigan trubalar orqali Suv bilan sovitiladigan devorlar yoki kessonlar orqali Himoya atmosferasida oqim orqali Futerovka qalinligi va material bilan Trubada havoning tezligi, truba diametri va joylashtirish orqali Boshqarilmaydi Oqim sistemasining geometriyasi va oqim tezligi orqali Metall buyumlarga termik ishlov berishda qizish temperaturalari har xil ya’ni: bo‘shatishda 400÷700 0 С; izotermik saqlashda 500÷600 0 С; yumshatishda 700÷800 0 С toblash va nopmallashda 800÷900 0 С hamda legirlangan po‘latlarni yumshatish va toblashda esa 900÷1180 0 С bo‘lishi talab qilinadi. Qizdirish vositasi temperaturasini metall qizishining yakuniy temperaturasidan 50÷100 0 С ga yuqori qilinadi. Tez qizdirish kameralari va pechlar (seksiyali pechlar, polosalarni tez qizdirish kameralari va boshqalar) da metallni qizishini yakunidagi temperaturasiga nisbatan qidirish vositasi temperaturasini 200÷400 0 С ga yuqori qilib olinadi.

2.1.1-rasm. Uzluksiz ishlaydigan osti g‘ildirakli (rolikli) termik pechning tashqi ko‘rinishi 2.1.2-rasm. Termik pechda g‘ildiraklar (rolik) ni joylashuvi

2.1.3-rasm. Termik pechda nazoratlangan atmosferani yuborilishi 2.1.4-rasm. Termik ishlov berilgan metallarni ko‘rinishi

2.1.5- rasm Pech g’ildiraklari (poliklari)ni ko’rinishi

Ko‘pincha termik ishlov berish (qizdirishdan tashqari) berilgan davomiylikda saqlashga, boshqariladigan va tezlashgan sovitishgag e’tibor qaratiladi (2.1.1-jadval). Uzluksiz ishlaydigan termik pechlarda metallni qizishi va sovitishni hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat. Metallarni termik pechlarda qizishi va sovishini hisoblash ketma-ketligi, metallarni qizdirish pechlarida qizishini hisoblash ketma-ketlikgiga mos keladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri qizdirishda, hisoblashlarda yonish mahsulotlari yoki pech devori temperaturasi beriladi. Himoyasi muhitda qizish va sovishda qizdirish (radiatsinli yoki elektroradiatsionli trubalar, elektroqizdirgichlar) yoki sovitish (havo sovitish trubalari, suv orqali sovitish devorlari yoki kessonlar) vositalarining temperaturalari ham beriladi. Termik pechlarda metallarga termik ishlov berishga erishishga xarakat qilinadi. Buning uchun esa pech atmosferasini intensiv aralashtirish (sirkulyasiya)ga imkon yaratiladi. SHu sababli termik pechlar uchun qizdirish va sovitishning kamerali rejimi xarakterli bo‘lib, unda qizdirish va sovitish vositalarining o‘zgarmas temperaturada bo‘lishi talab qilinadi. Uzluksiz ishlaydigan termik pechlarning hisoblash uchastkalari chegaralari texnologik zonalar (qizish, saqlash, har xil sovitish turlari) ning chegaralari bilan mos kelishi lozim bo‘ladi. Hisoblash natijalari aniqligini oshirish uchun texnologik zonalarni bir qancha hisoblash uchastkalariga bo‘lish mumkin bo‘ladi. Nisbatan past temperaturalarda metallarga termik ishlov berishda asosiy rolni konveksiya orqali issiqlik berishni hisoblashda yni e’tiborga olish lozim bo‘ladi. Ayrim hollarda, masalan oqimli sovitish kameralarida, konveksiya asosiy issiqlik almashinishi turi bo‘lib hisoblanadi. Nazoratlangan atmosferali termik pechlardagi va sovitish kameralarida muhit yorug‘lik nuri uchun shaffof muhit bo‘lib hisoblanadi, shu sababli nurlanish orqali issiqlik almashinuvini yorug‘lik nuri uchun shaffof bo‘lgan

muhit bilan ajralgan qattiq jismlar sistemasi orasida bo‘ladi deb hisoblashlar olib boriladi. Nazoratlangan atmosferada qizishda ava shu bilan birga nurlanish orqali sovishda pech atmosferasi konveksiya orqali issiqlikni qizdirish vositasidan metallga yoki metalldan sovitish vositasiga beradi. SHu sababli hisoblashlarda konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsenti e’tiborga olinadi. 2.2. Pechning foydali tubi uzunligi Uzluksiz ishlaydigan termik pech quyimi G ni huddi qizdirish pechlarinikidek quyidagi formula orqali aniqlanadi [5-8]. G = p ⋅ τ ( T ) (2.2.1) bu yerda: p - pech unumdorligi, t/soat ; τ - metal qizish davomiyligi, soat. Uzluksiz ishlaydigan termik pechning foydali tubi uzunligini aniqlash o’z navbatida metalni ko’chirish usuliga bog’liq bo’ladi. Metalni o’qqa nisbatan ko’ndalang ko’chirishda (qadamli va suruvchi tip pechlar, xalqali va ayrim konveyrli pechlar) pech foydali tubi uzunligini xuddi qizdirish pechlarinikidek quyidagi formula orqali aniqlanadi: L p= G ⋅v /п⋅m ⋅k z (2.2.2) bu yerda: Lp - pechning foydali tubi (tagi), m; G - pech quyimi, T; v - zagatovka kengligi, m; n - pechdagi zagatovkalar qatori soni, m - zagatovka massasi, T; kz - pech foydali uzunligini to’ldirish koeffitsentini to’rtburchakli zagatovkalar uchun.

L p= G /n⋅δ⋅l⋅ ρ⋅k z(2.2.3) bu yerda: δ - zagatovka qalinligi,m; l - zagatovka uzunlig, m; ρ - metal zichligi, t/m 3 . Termik pechlar uchun pech foydali tubi to’ldirish koeffitsenti кz ni 0,75 0,8 ga teng deb qabul qilinadi. Lekin ko’p hollarda termik pechlarda metalni ko’chirish uni o’qi bo’ylab (cho’ziq va seksiyali pechlar, osti rolikli pechlar) amalga oshiriladi. U holda pechning foydali tubi uzunligi Lp - yoki pech uchastkasi uchun quyidagiga ega bo’lamiz. L p= G ⋅10 3/n⋅ρ⋅fm⋅ke (2.2.4) Bu yerda G -pech qo‘yimi yoki pech uchastkasi,T; n - qiziydigan metall parallel qatorlar soni, ρ - metall zichligi, kg/m 3 ; fm -bir qatordagi metallning kesim yuzasi, m 2 ; kz -pechning foydali uzunligini to‘ldirish koeffitsenti. Cho‘ziq (uzun) pechlar uchun kz= 1,0 ga teng bo‘lsa, buyumlar orasida uzilish bo‘lgan pechlarda esa kz quyidagiga teng bo‘ladi. k z= l/(l+ t) (2.2.5) Bu yerda l - buyum uzunligi, m; t - pech uzunligi bo‘ylab qo‘shni buyumlar orasidagi uzilish (masofa),m. Seksiyali va osti rolik pechlar uchun qo‘shni buyumlar orasidagi uzilish masofasi 0,5÷1,0 m ga teng bo‘ladi.

Nazoratlangan atmosferali pechlarda tamburlar uzunligini hisobga olmagan holda kitirish (to‘ldirish) va chiqarish tamburlar zatvorlari orasidagi masofa foydali hisoblanadi. Ayrim hollarda pechda buyumni tebranish (qimirlatish) rejimida ishlatilgan pech umumiy uzunligini quyidagi munosabat orqali hisoblaydilar.L r= L p+ l (2.2.6) Bu erda l - pech umumiy uzunligining bir qismi,m Boshqarilib sovitiladigan kameralarni hisoblashda boshqarilib sovitish davomiyligi τrech yoki sovish tezligi berilgan bo‘ladi. U holda boshqarilib sovitiladigan kamera uzunligi quyidagi munosabat orqali aniqlanadi. L rech = p⋅τrech ⋅10 3/n⋅ ρ⋅fm⋅k z (2.2.7) bu yerda: P - pech unumdorligi,t/soat. 2.3. Uzluksiz ishlaydigan termik pechlarning issiqlik balansi Uzluksiz ishlaydigan termik pechlarning kamerasi va zonalarining issiqlik balansining quyidagi ketma-ketlik da olib boriladi [5-9,17-21]. Qizitish va saqlash zonalari uchun issiqlik balansining natijalari asosida yoqilg‘i sarfi aniqlanadi. Saqlash zonasi da metallni qizishi uchun issiqlik sarflanmasdan, keladigan issiqlik faqat yo‘qotishlarni kompensatsiya qilish uchun sarf bo‘ladi. Issiqlik balansining natijalari asosida sovitish zonasi uchun sovituvchi muhit sarfi aniqlanadi. Sovitish zonasi uchun issiqlik balansi tenglameasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.

Q m+Q tr+Q ak = Q oxl +Q kl+Q r+ Q izl +Q atm (2.2.8) Bu yerda Qm( Mj soat ) -metallni qizishi uchun sarflangan issiqlik; Qtr( Mj soat ) -transport qilinadigan va tirgakli qurilmalarni qizishda issiqlikni yo‘qotilishi. Qak( Mj soat ) -devor orqali akkumulyasiyalangan issiqlik; Qoxl ( Mj soat ) - sovitish vositasi tomonidan olingan issiqlik; Qkl( Mj soat ) - devordan issiqlik o‘tkazuvchanlik orqali yo‘qolgan issiqlik; Qr( Mj soat ) - pechning sovitiladigan elementlari orqali yo‘qolgan issiqlik; Qizl( Mj soat ) - nurlanish orqali issiqlik yo‘qotilishi; Qatm ( Mj soat ) - nazoratlangan atmosferani qizdirishda yo‘qotilgan issiqlik. Uzluksiz ishlaydigan termik pechlar uchun (2.2.8) munosabatdagi Q ak = 0 bo‘ladi. Real sovitish kameralari uchun (2.2.8) tenglamaning formasi qo‘llanilayotgan sovitish usuliga bog‘liq bo‘ladi. Quyidagi keltirilgan sovitish kamerasi issiqlik balans tenglamalarida Q tr= Q ozl = 0 bo‘ladi. Juda yuqa futerovka qilingan kameralarda metalni sovishi asosan devor orqali amalga oshadi. Issiqlik yo‘qotilish miqdorini devor qalinligi va materialini tanlash orqali boshqarib boriladi. Bunday kameralar uchun

Q oxl = 0 bo‘lib, issiqlik yo‘qotilishi kattaligini esa quyidagi munosabat orqali aniqlaydilar. Q kl= Q m− Q r− Q atm ( Mj soat ) (2.2.9) Boshqariladigan sovitish kamerasining uzunligi ko‘pincha ma’lum bo‘lganligi uchun devorning issiqlik uzatuvchi yuzasi F kl(m 2) ham ma’lum bo‘ladi. U holda devor orqali bo‘ladigan solishtirma issiqlik yo‘qotilishi (Vt /m2) quyidagi munosabat orqali aniqlanadi. qkl= Q kl /3,6 ⋅10 −3⋅F kl (2.2.10) Havo orqali sovitish trubalari bo‘lgan kameralarda kameraning issiqlik balansidan havoga beriladigan issiqlik miqdori (Mj /soat ) aniqlanadi. Q oxl = Q m− Q kl− Q atm − Q r (2.2.11) Xavo orqali sovitiladigan truba sirtidan solishtirma issiqlik oqimi (Vt /m2) quyidagiga teng bo‘ladi. (2.2.12) Bu erda ηtr -kameradagi trubalar soni; dtr - trubaning tashqi diametri,m B - pech kengligiga teng bo‘lgan truba uzunligi. Ko‘pincha boshqarib sovitiladigan kameraning uzunligi ma’lum bo‘ladi, u holda kameradagi trubalar soni truba qadamini uni diametriga bo‘lgan nisbatan 2,5x3 ga tengligidan foydalanib aniqlaydilar. Havo orqali sovitiladigan truba yuzasidagi o‘rtacha tempratura, 0 S

ttr = 100 4 √( t m + 273 100 ) 4 − q oxl C pr ¿ − 273 (2.2.13) Trubalarda kerak bo‘lgan havo oqimi tezligini shunday tanlaydilarki, quyidagiga trubalarni issiqlik balans sharti bajarilsin. qoxl πd tr⋅B⋅10 −3= C B⋅ω B⋅F B⋅Δt B (2.2.14) va trubala issiqlik uzatilishi qoxl = αk[ttr− (tB+ Δt B)/2] (2.2.15) Bu erda CB -havoning issiqlik sig‘imi, Kj m 3⋅K ; ωB - trubadagi havo tezligi, m s ; FB -trubada havoni yurish kesimi yuzasi, m 2 , Δt B -trubada havoni qizishi, 0C ; tB - trubaga kiradigan havo temperaturasi, 0C ; αK - truba devoridan havoga konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsenti, V t/(m 2⋅K ) Trubada havo tezligi ωв -ni tanlab truba orqali bo‘ladigan havo sarfi в V - ni quyidagi munosabat orqali aniqlanadi. V вҳ3600 ⋅ω в⋅F в( m 3 soat ) (2.2.16) Suv bilan sovitiladigan devorli va suvli kossonli kameralarda devor orqali issiqlik yo‘qotilishi Q kl= 0 bo‘ladi, sovit.iladigan suv bilan olib ketiladigan issiqlik miqdori Q oxl ( Mj soat ) quyidagi munosabat orqali aniqlanadi.

Q oxl = Q m− Q r− Q atm (2.2.17) Bu munosabatni e’tiborga olgan holda sovitish uchun lozim bo‘lgan suv miqdori V vod = ( m 3 soat ) ni quyidagi tenglik orqali aniqlanadi. Vvod = Qoxl /4,175 ⋅Δt vod (2.2.18) Bu erda Δt vod - suv temperaturasini ortishi bo‘lib ¿10 0C , teskari oqimdagi suv uchun esa ¿50C . Suv bilan sovitiladig an devor yoki suvli kesson temperaturasi o‘zgarmas bo‘lib 30 ÷ 40 0С ga oqimli sovitish yoki suvni purkash orqali sovitish kameralarda metalldagi hamma issiqlik sovitish muhiti orqali qabul qiladi, shu sababli issiqlik balans tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi. Q m= Q oxl (2.2.19) Sovituvchi muhit tomonidan olib ketiladigan issiqlik miqdori quyidagi munosabat orqali aniqlanadi. Q oxl = α⋅Δt ⋅F (2.2.20) bu erda α - konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsenti, V t m2 ; Δt = (tst− C sr ) - devori va muhit temperaturalar farqi, 0C ; F - issiqlik almashuv yuzasi, m 2 .

2.4. Uzluksiz ishlaydigan har xil turdagi termik pechlarni hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari Uzluksiz ishlaydigan termik pechlardan eng ko‘p tarqalgani tagi g‘ildirakcha (rolik) li pech bo‘lib hisoblanadi[5-10]. Bu pechlarda listlar, kengligi 3,5 m gacha bo‘lgan list to‘plamlari, chiviq (prutki)lar, chiviq paketlari, quvurlar, releslar, tasma (lenta) o‘ramlari va simlarga termik ishlov beriladi. Tagi g‘ildirakli (rolikli) pechlarda metall pechda pech g‘ildiraklari yordamida harakatlantiriladi. Qizdirish va sovitish vositalari g‘ildirakli taglik usti va ostidan yoki g‘ildirakli taglik ustidan joylashtiriladi. Pechning ishchi fazosining balandligi ishchi fazosining kengligi 1,5 gacha bo‘lgan pechlarda 0,6÷0,9 m ga teng bo‘lsa, ishchi fazosining kengligi 1,5 m dan katta bo‘lgan pechlarda esa 1,0÷1,5 m ga teng bo‘ladi. Ishchi fazoning chuqurligi g‘ildirak yuqorisidan devorning ichki yuzasigacha 0, ÷1,2m ga teng bo‘ladi. Hisoblashlarda asosan ikki tomonlama qizdirish yoki sovitishda qizdirish yoki sovitish vositasining temperaturasi metallning usti va ostida bir xil qilib olinadi. Lekin pechning ishchi fazosida issiqlik almashinuvchi metall usti va ostida g‘ildirakli taglik ta’sirida tubdan farq qiladi. Hisoblashlarni osonlashtirish uchun shartli ravishda metallni ikki tomonidan qizish yoki sovishini yuqoridan qizdirish orqali amalga oshiriladi, deb hisoblanadi g‘ildirakli taglikni ta’siri natijasida qizdish yoki sovishdagi notekislik esa nosimmetriklik koeffitsenti μ -ni kiritish orqali hisobga olinadi. Nosimmetriklik koeffitsenti o‘z navbatida qalinligi δ bo‘lgan jismni nosimmetrik qizish yoki sovishini qalinligi ҚS rasch = ϖδ bo‘lgan simmetriklikga olib keladi.

G‘ildirakchalar (roliklar) temperaturasi metall temperaturasiga yaqin bbo‘lgan holda nosimmetriklik koeffitsienti quyidagi formula orqali aniqlanadi.μ= 1 1+ ϕ23 ( 2.4. 1) bu erda ϕ23 - g‘ildirakga burchak nurlanish koeffitsenti tez qiziydigan seksiyali pechlarda diametri 200mm gacha va uzunligi 2,5÷3m dan kam bo‘lmagan trubalar qizdiriladi. Shu sababli hisoblashlarda har bir seksiyani va unga tirkangan tamburani hisoblash uchastkasi deb qabul qilanadi. Cho‘ziq pechlarga metallarga (poloslar, lentalar) termik va termoximik ishlov berishga mo‘ljallangan gorizontal va vertikal (minirali) pechlar kiradi. Vertikal pechlarda kengligi 1550 mm gacha va qalinligi 1 mm gacha gorizontal pechlarda esa qalinligi 6mm gacha bo‘lgan polosalar yoki lentalarga termik va termoximik ishlov beriladi.gorizontal cho‘ziq pechlar ham xuddi tagi g‘ildirakli (rolikli) pechlardek hisoblanadi lekin qizish va sovishda 0ildiraklarning ta’siri hisobga olinmaydi. Vertikal (minorali) pechlarda polosalar yoki lentalar orasida to‘siq bo‘lmasligi mumkin, lekin qizitish yoki sovitish vositalariga nisbatan metallni simmetrik joylashuvi o‘z navbatida har bir yo‘lakni adiabotik yuzalar orqali ajratilgan deb qarashga asos bo‘ladi. 2.5. Termik pechlarda metallarga nazoratlangan atmosferada termik ishlov berish uchun qo‘llaniladigan qurilmalar Nazoratlangan atmosfera deganda metall va qotishmalarni termik ishlash jarayonida ularni sirtiga bir yoki bir nechta gazlardan tashkil topgan gaz muhitini yo‘naltirilgan nazoratlangan ta’siri tushuniladi[5-9].

$Nazoratlangan atmosfera qo‘yidagi xususiyatlarga qarab klassifikatsiyalanadi: 1. Ishlov beriladigan metall va qotishmaga ko‘rsatiladigan ta’siriga qarab atmosferalar: neytral, oksidlovchi, uglerodlovchi, uglerodsizlantiruvchi, tiklovchi va maxsus ( azotlash, xromlash, borirlash va boshqalar ) turlarga bo‘linadilar. 2. Nazoratlangan atmosfera qaysi xom ashyodan tayyorlanishiga qarab: vodorodli, ammiakli, o‘tin-ko‘mirli, uglevodorodli va boshqa turlarga bo‘linadilar. 3. Atmosferadagi ximiyaviy tarkibiga ko‘ra: H 2 - N 2 ; H 2 – H 2 O – N 2 ; H 2 – H 2 O – CO - N 2 ; H 2 – H 2 O – CO – CH 4 – N 2 ; CO – CO 2 - H 2 – H 2 O – N 2 ; CO – CO 2 - H 2 – H 2 O – CH 4 – N 2 sistemalarga bo‘linadilar. 4. Nazoratlangan atmosferani olish jarayonida boradigan reaksiyalar issiqlik effektiga qarab, endotermik va ekzotermik turlarga bo‘linadilar. Mashinasozlikda tabiiy gazdan himoyalangan atmosfera olish usuli keng qo‘llanilmoqda. Tabiiy gaz asosan metandan tashkil topgan bo‘ladi. Havo to‘liq yotmagan holda metan yonishda to‘liq yonmagan yonish maxsulotlari hosil bo‘lib, uning tarkibi vodorod va uglerod oksididan iborat bo‘ladi. Metanni yonish jarayonida havo miqdori qancha kam bo‘lsa yonish mahsulotlari tarkibida vodorod va uglerod oksidining miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Metanni to‘liq yonmasligi uchun zarur bo‘lgan havoning minimal miqdori qo‘yidagi reaksiyadan aniqlanadi. CH 4 +1\2 O 2 = SO + 2H 2 (2.5.1) Ya’ni 1m 3 metanni (CN 4 ) yonishi uchun 0.5m 3 kislorod (O 2 ) beriladi va o‘z navbatida 1m 3 CO – gazi hamda 2m 3 vodorod (H 2 ) hosil bo‘ladi. Metanni bu ko‘rsatilgan havo miqdori (n<0.25) dan ham kam kislorod yuborib yoqishga ruxsat berilmaydi chunki, yonish maxsulotlari tarkibida erkin uglerod hosil bo‘ladi.$

Metanni yonishi uchun toza kislorod ishlatilmasdan balki tarkibida 21% O 2 va 79% N 2 bo‘lgan havo ishlatiladi. U holda havoning sarf koeffitsiyenti n = 0.25 bo‘lganda metan qo‘yidagi reaksiya bo‘yicha yonadi: CH 4 + 0 , 5 O 2 + 1 , 88 N 2 = CO + 2H 2 + 1 , 88 N 2 ; (2.5.2) Bu reaksiya endotermik bo‘lib, reaksiya faqatgina reaksiya kamerasiga qo‘shimcha issiqlik berilgandagina boradi. Endotermik reaksiya maxsuli bo‘lib endogaz hisoblanadi. Sarf koeffitsiyenti n = 0,25 bo‘lganda endogazning tarkibini 20,5% CO, 41% H 2 va qolganini (N 2 ) azot tashkil etadi. Havoning sarf koeffitsiyenti n – miqdorini ortishi bilan yonish mahsulotlari tarkibida H 2 va CO larning konsentratsiyasi kamaysa N 2 konsentratsiyasi esa ortib boradi. Ular bir vaqtda yonish mahsulotlari tarkibida CO 2 gaz va H 2 O paydo bo‘ladi. Havoning sarf koeffitsiyenti n = 0,55¿ 0,6 qiymatlarida metanni yonishi aralashmani qizdirmasa xam sodir bo‘ladi. Bunda reaksiya ekeotermik bo‘lib, bu reaksiyaning yonish mahsuli esa ekzogaz bo‘lib hisoblanadi. Havoning har xil sarf koeffitsiyenti (n) larida metanni to‘liq yonmagan mahsulotlari tarkibi 2.5.1- rasmda keltirilgan. 2.5.1 -rasm. Metenni to’liq yonmasligi natijasida hosil bo’lgan yonish mahsulotlari tarkibini havoning sarf koeffitsiyentiga bogliqligi. Ekzogaz nisbati n = 0,55 ¿ 0,9 qiymatlarida joylashgan. Havoning sarf koeffitsiyenti n = 0,55 ¿ 0,9 bo‘lganida olingan ekzogazda ko‘p miqdorda H 2 va CO gazlar bo‘ladi shu sababli uni boy

(bogatim) ekzogaz deyiladi. Sarf koeffitsiyenti n = 0,9¿ 1 qiymatlarida ekzogazning tarkibida H 2 va CO larning miqdori kam bo‘ladi shu sababli uni kambag‘al (bednim) ekzogaz deyiladi. Endogaz va boy egzogazlar yonuvchi va o‘z navbatida portlovchi gazlar bo‘lib hisoblanadi. Havo bilan kambag‘al ekzogazning aralashmasi yonmaydi va portlash xususiyatiga ega emas. Endogazni pechga to‘g‘ridan - to‘g‘ri yuboradilar. Ekzogazni esa avval CO 2 va H 2 O lardan tozalaydilar va so‘ngra pechga yuboradilar. Endogazni olish uchun endogaz qurilmasidan, ekzogazni olish uchun esa ekzogaz qurilmasidan foydalaniladi. Endogaz qurilmasining (2.5.2-rasm) ishlash prinsipi qo‘yidagicha: endogaz qurilmasida havonnng sarf koeffitsiyenti n = 0,25 bo‘lganda tabiiy gaz bilan aralashmasi tayyorlanadi va bu aralashma 1050 0 C gacha qizdiriladi hamda to‘liq yonmagan yonish mahsulotlari esa 20 ¿ 30 0 C gacha sovutiladi. 2.5. 2-rasm. Endogaz qurilmasinig sxemasi. 1-gaz sarfini o’lchagich, 2-bosim rostlagich. 3-aralashtirgich, 4-havo sarfini o’lchagich, 5-filtr, 6-endogaz generatori, 7-sovitgich (xolodilnik), 8- retorta, 9-katalizator, 10-olov so’ndirgich klapan, 11-kompressor. Tabiiy gaz (2.5.2-rasm) sex gaz quvuri orqali sarf o‘lchagich (1) va bosim rostlagich (2)dan o‘tib aralashtirgich (3)ga kiradi. Endogaz olish uchun kerak bo‘ladigan havo kompressori (11) yordamida filtr (5) va sarf o‘lchagich (4)

orqali so‘rib olinadi. Aralashtirgichda (3) tabiiy gaz va havo berilgan proporsiyada aralashtiriladi. Aralashtirgich konstruksiyasi qurilmaning har xil rejimda ishlaganida ham avtomatik ravishda talab etilgan proporsiyada gaz- havo aralashmasini yetkazib beradi. Gaz-havo aralashmasi kompressor yordamida 20kPa bosim ostida endogaz generatori (6) ning retortasi (8) ga beriladi. Generator elektr toki yordamida yoki gaz orqali qizdiriladi. Generatorda 1050 0 C tempratura saqlanadi. Generatorning ichki qismi xromnikelli po‘latdan yasalgan bo‘lib ichiga katalizator (9) solingan bo‘ladi. Gaz – havo aralashmasi generatorning ichki qismiga kirgach katalizator orasidan o‘tadi va kerakli tempraturada qiziydi. Metanni havo tarkibidagi kislorod bilan reaksiyasi boshlanadi. Hosil bo‘lgan endogaz xolodilnik (7) da 20¿ 30 0 C gacha sovutiladi. Bu reaksiya 650 0 C da sodir bo‘lib natijada endogaz tarkibi yomonlashadi va quvurlarni qurum bosib qoladi. Katalizator sifatida nikel tuzlariga to‘yintirilgan qumtuproq (Al 2 O 3 ) bo‘laklaridan foydalaniladi. Havogaz aralashmasi yonganida alangani kompressor qurilmasiga yetib bormasligi uchun gazgeneratori bilan kompressor orasiga olov so‘ndirgich klapan (10) o‘rnatiladi. Agarda tabiiy gaz tarkibida oltingugurt birikmalari bo‘lsa, tabiiy gazni endogaz qurilmasiga kirishidan oldin oltingugurtdan tozalaydilar. Sanoatda ikki tip ekzogaz qurilmasidan ya’ni boy va kambag‘al ekzogaz qurilmalaridan foydalaniladi. Boy ekzogaz oluvchi qurilma (2.5.3-rasm)si gazhavo aralashmasi tayyorlovchi sistema, yonish kamerasi va yonish mahulotlarini suv bug‘idan tozalovchi sistemadan tashkil topgan bo‘ladi.

$2.5. 3-rasm. Boy ekzogaz oluvchi qurilma ning sxemasi. 1-gaz sarfini o’chagich, 2-bosim rostlagich, 3-aralashtirgich, 4-gorelka, 5- yonish kamerasi, 6-sovitgich, 7-freonli qurilma, 8-kondensat chiqarib yuborgich, 9-olov so’ndirgich, 10-kompressor, 11-filter, 12-havo sarfini o’lchagich. Yonish kamerasi gazni yoqishga mo‘jallangan kameradan iboratdir. Gazhavo aralashmasini tayyorlaydigan sistema endogaz qurilmasi sistemasiga o‘xshashdir. Suv bug‘i (H 2 O)dan tozalash sistemasi yonish kamerasi yonida joylashtirilib dastlab sovutishga mo‘jallangan sovutgichdan va qo‘shimcha sovutish ustanovkasidan iboratdir. Ekzogaz olish qo‘yidagi ketma-ketlikda amalga oshadi. Kompressor (10) sarf koeffitsiyenti n = 0.55 bo‘lgan havoni gaz bilan aralashmasini olov sundirgich (9) orqali o‘tkazib gorelka (4) ga beradi. Yonish kamerasi (5) ga kirishda to‘liq yonmagan mahsulotlar tarkibi 4% CO 2 , 13% H 2 O, 12% CO, 16% H 2 va qolgalari N 2 dan iborat bo‘ladi. Bu tarkibda H 2 O (  130 g\m 3 ) ko‘p bo‘lganligi uchun uni termik ishlov berishga ishlatish imkoniyati bo‘lmaydi. Sovutgichda (6) gaz 20¿ 30 0 C gacha soviydi. Kondensatlangan nam kondensat chiqarib yuborgich (8) orqali chiqariladi. Sovutgich (6)dan so‘ng ekzogazning tarkibida 30g\m 3 namlik bo‘ladi. Namlik miqdorini yanada kamaytirish uchun ekzogaz freondan foydalaniladigan qurilma (7)dan o‘tkaziladi. Ekzogazni qo‘shimcha 3-5 0 C gacha sovutish uni tarkibidagi namlikni 5-6 g\m 3 ga tushiradi. Pechga yuboriladigan ekzogazning tarkibi 5% CO 2 , 1% H 2 O, 14% CO, 18% H 2 , va qolganlari N 2 bo‘ladi.$ $Kambag‘al ekzogaz olish qurilmasi (2.5.4-rasm) havo-gaz aralashmasini tayyorlash sistemasi , yonish kamerasi, havo va freonli sovutgichdan tashqari yana SO 2 va N 2 O lardan nafis tozalovchi blokdan iborat bo‘ladi. 2.5.4-rasm. Kambag‘al ekzogaz olish qurilmasi ning sxemasi. 1-havo sarfini o’lchagich; 2-gaz sarfini o’lchagich; 3-bosim rostlagich; 4- aralashtirgich; 5-gorelka; 6-yonish kamerasi; 7-tozalash bloki; 8-kondensat chiqarib yuborgich; 9-sovitgich (xolodilnik); 10-kompressor; 11-filter. Blok CO 2 va H 2 O gazlarni adsorbirlovchi keramik yutgichlar to’ldirilgan idishdan iborat. Yonish kamerasi (6) dan chiqqan yonish mahsulotlari tarkibida 3%CO, 3% H 2 , 10% CO 2 , 17% H 2 O va qolganlari N 2 bo‘ladi. Yongish mahsulotlari tarkibida namlik 140 g\m 3 ni tashkil etadi. Dastlabki sovutishdan (9) so‘ng ekzogaz – nafis tozalash bloki (7)ga borgach u yerda CO 2 va H 2 O kabi uch atomli gazlar ekzogazdan ajraladi va keramik yutgichlarga yutiladi. Tozalangan ekzogaz tarkibida 3-4% CO, 3-4% H 2 , 0.1% H 2 O va va qolganlari N 2 bo‘ladi. III. OSTI G‘ILDIRAKLI TERMIK PECHNI HISOBLASH 3.1. Po‘lat listlar qizishini hisoblash$

Hisoblashlar uchun quyidagi ma’lumotlardan foydalanamiz[5-8]. - termik ishlob berish rejimi - 950 0 C gacha - qizitiladi 30 grad/ min tezlikda 950 0 C dan 650 0 C gacha boshqarilib sovitiladi va 650 0 C dan 150 0 C gacha tezlashgan holda sovitiladi. - termik ishlov berish shartlari – ravshan, tarkibida 95% N 2 5% H 2 bo‘lgan himoya gazi atmosferasida - Qiziydigan metall- qalinligi δm= 0,01 m eni vm= 1,3 m va uzunligi l= 6m bo‘lgan yuqori uglerodli po‘latdan tayyorlangan po‘lat listlar bo‘lib boshlang‘ich temperaturasi tm.nag = 20 0C , zichligi esa ρm= 7850 kg /m 3 ga teng. - pechning unumdorligi p= 10 tonna soat - yoqilg‘i –yonish issiqligi Q H P= 35 Mj /m3 bo‘lgan tabiiy gaz Yuqorida 3.1-jadvalda keltirilgan yo‘riqnomaga muvofiq metallni radiatsion trubalar yordamida ikki tomonlama qizdiriladigan kamerada sovitiladigan devorlar va himoyalangan gaz bilan ikki tomonlama oqim bilan boshqarib sovitiladigan himoya gazi bilan ikki tomonlama oqimli tezlashtirilib sovitiladigan deb qabul qilamiz. Ishchi fazoning balandligi H = 1,5 m va enini B=1,58 m ga teng. G‘ildiraklar (roliki)ni qadami Sp= 0,464 m qilib joylashtirilgan va diametri D p= 0,18 m bo‘lgan suv bilan sovitiladigan sopfodan iborat deb qaraymiz. Po‘lat listlar qizishini hisoblashni nurlanish orqali issiqlik almashinuv qonuniga muvofiq olib boramiz.

Po‘lat listlar qizishini hisoblashni quyidagi uchta hisoblash uchsatkasiga bo‘lib amalga oshiramiz. Birinchi hisoblash uchastkasida qizish tm.n= 20 0C dan tm1= 300 0C gacha, ikkinchi uchastkada – qizish tm1= 300 0C dan tm2= 650 0C gacha va uchinchi uchastkada-qizish tm2= 650 0C dan tm3= 950 0C gacha. Qizidirishda TRT tipli tupikli radiatsion trubadan foydalanamiz. Truba diametri Dtr= 0,19 m bo‘lib Str= Sp= 0,64 m shag bilan joylashgan bo‘ladi. Radiatsion truba sirtidagi temperaturani ttr= 1000 0C deb qabul qilamiz. Qiziydigan metallning qaralik darajasini Em= 0,7 radiatsion truba yuzasida esa Etr= 0,8 ga teng deb qabul qilamiz. Quyidagi nisbatning son qiymati uchun Str D tr = 0,64 0,19 = 2,44 (3.1.1) Radiatsion trubadan metallga bo‘lgan burchak koeffitsentini [5] devorni hisobga olgan holda ϕ12 0= 0,61 va metaldan radiatsion trubaga burgan koeffitsentini esa devorini hisobga olgan holda ϕ21 0= 0,78 ga teng deb qabul qilamiz. Keltirilgan nurlanish koeffitsentini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. CprH=Cs ϕ120 1+( 1 Etr −1)ϕ120+( 1 EH −1)ϕ210 (3.1.2) (3.1.2.) ga son qiymatlarini qo‘yib quyidagicha ega bo‘lamiz.

CprH=Cs ϕ120 1+( 1 Etr −1)ϕ120+( 1 EH −1)ϕ210 = ¿5,77 0,61 1+( 1 0,8 −1)0,61 +( 1 0,7 −1)0,78 =2,37 Vt m2K4 bu erda Cs= 5,77 Vt m2K4 -absolyut qora jismni nurlanish koeffitsenti. Quyidagi nisbat uchun Sr D r = 0,464 0,18 = 2,58 (3.1.3) [5] dan g‘ildirak (rolik) larga bo‘lgan burchak koeffitsentini ϕ23= 0,47 ga tengligini aniqlaymiz. Qizishning nosimmetriklik koeffitsentini (3.1.3) munosabat orqali aniqlaymiz. μH= 1 1+ϕ23 = 1 1+0,47 = 0,68 Metallni hisoblangan qalinligini μH e’tiborga olgan holda munosabat orqali aniqlaymiz. Sr= μH⋅δm (3.1.4) (3.1.4) ga son qiymatlarini qo‘yib Sr= μH⋅δm= 0,68 ⋅0,01 = 0,0068 m Butun qizish davrida metallni o‘rtacha temperaturasi tm.sr= 0,5 (tm.n+tm 3 ) (3.1.5) (3.1.5) ga son qiymatlarini qo‘yib tm.sr uchun quyidagini olamiz. tm.sr= 0,5 (tm.n+tm3)= 0,5 (20 +950 )= 485 0C

Bu tm.sr= 485 0C temperaturada yuqori uglerodli po‘latning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsenti uchun P 17 davjal [5] dan quyidagicha ega bo‘lamiz λm= 35 ,9 V t m⋅K Qo‘yidagi Stark radiatsion sonini hisoblash orqali teplotexnik yupqa jism oblastini aniqlaymiz. Sk = C pr H 100 ( ttr+273 100 ) 3Sp λm ≤ 0,15 (3.1.6) (3.1.6) ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Sk = Cpr H 100 ( ttr+273 100 ) 3Sp λm = ¿2,73 100 ( 1000 +273 100 ) 30,0068 35 ,9 =0,009 <0,15 Bundan ko‘rinadiki po‘lat listlar teplotexnik yupqa list ekan. Yuqorida zikr qilingan hisoblash uchastkalari uchun qizish davomiyligini aniqlaymiz. Birinchi hisoblash uchastkasi Metallni boshlang‘ich temperaturasi tm.nag = 20 0C Oxirgi temperaturasi esa tm1= 300 0C Metallni o‘rtacha issiqlik sig‘imini tm= 300 0C Temperatura uchun P 17 jadvalidan [5] Cm1= 0,523 Kj kg ⋅K ga tengligini aniqlaymiz. 3.2.1–rasmdan [5] ttr= 1000 0C va tm.n= 20 0C temperaturalarda boshlang‘ich temperatura faktori ξH 1= 0,011 ga tengligini ttr= 1000 0C va

tm= 300 0C temperaturalarda esa so‘nggi temperatura faktori ξH1 1 = 0,022 ga tengligini aniqlaymiz. Birinchi hisoblash uchastkasi uchun qizish davomiyligini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. τH1= Sp⋅Pm⋅C m1 3,6 kf⋅C pr H (ξH1 1 − ξH 1) (3.1.7) bu erda kf - list uchun shakl koeffitsenti bo‘lib kf= 1,0 ga teng. (3.1.7) ga son qiymatlarini qo‘yib τH1 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. τH1= Sp⋅Pm⋅Cm1 3,6 kf⋅Cpr H (ξH1 1 − ξH 1)= 0,0068 ⋅7850 ⋅0,523 3,6 ⋅1,0 ⋅2,37 (0,022 − 0,011 )= 0,036 soat Ikkinchi hisoblash uchastkasi Metallning boshlang‘ich temperaturasi tm1= 300 0C . Metalning so‘nggi temperaturasi tm2= 650 0C . Metallni o‘rtacha issiqlik sig‘imi tm1= 300 0C dan tm2= 650 0C gacha temperatura diapazonlarida quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. Cm2= im2−im1 tm2−tm1 (3.1.8) bu erda im2 va im1 - metallni issiqlik saqlovchanligi ( Kj kg ) bo‘lib tm2 va tm1 temperaturalar uchun P 17 jadvaldan [5] aniqlaymiz. (3.1.8) ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib quyidagiga ega bo‘lamiz. Cm2= im2− im1 tm2− tm1 = 394 − 157 650 − 300 = 0,677 Kj kg ⋅K 3.1.2 -rasmdan [5] ttr= 1000 0C va tm1= 300 0C temperaturalar uchun boshlang‘ich temperatura faktorini ξН1= 0,022 ga tengligini,

ttr= 1000 0C va tm2= 650 0C temperaturalar uchun esa oxirgi temperatura faktorlarini ξН2= 0,037 ga tengligini aniqlaymiz. Ikkinchi hisoblash uchastkasi uchun qizish davomiyligi τH2 ni (3.1.7) munosabat orqali hisoblaymiz. τH2= Sp⋅Pm⋅Cm2 3,6 ⋅kf⋅C pr H (ξH2 ¿ − ξH1 ¿ )= 0,0068 ⋅7850 ⋅0,677 3,6 ⋅1,0 ⋅2,37 (0,037 − 0,022 )= 0,063 soat Uchinchi hisoblash uchastkasi Metallni boshlang‘ich temperaturasi tm2= 650 0C . Metallni oxirgi temperaturasi esa tm3= 950 0C ga teng. Metallni tm2= 650 0C dan tm3= 950 0C gacha temperatura diapazonidagi issiqlik sig‘imi uchun im3 va im2 - issiqlik saqlovchanliklarini e’tiborga olgan holda P17 jadvaldan [5] hamda (3.1.8) munosabatdan foydalanib C m3= 0,884 Kj kg ⋅K ga ega bo‘lamiz. 3.1.2-rasmdan [5] ttr= 1000 0C va tm2= 650 0C temperaturalar uchun boshlang‘ich temperatura faktorini ξH2= 0,037 ga tengligini, ttr= 1000 0C va tm3= 950 0C temperaturalar uchun esa oxirgi temperatura faktorini ξH3= 0,066 ga tengligini aniqlaymiz. Uchinchi hisoblash uchastkasi uchun qizish davomiyligi τH3 ni (3.1.7) munosabat orqali aniqlaymiz. τH3= Sp⋅Pm⋅Cm3 3,6 ⋅kf⋅CprH (ξH3 ¿ − ξH2 ¿ )= 0,0068 ⋅7850 ⋅0,884 3,6 ⋅1,0 ⋅2,37 (0,066 − 0,037 )= 0,16 soat Qizishning umumiy davomiyligi τ H = τ H1 + τ H2 + τ H3 = 0 , 036 + 0 , 063 + 0 , 16 = 0 , 259 soat

3.2. Po‘lat listlarni boshqarilib sovishini hisoblash Po‘lat listlarni boshqarilib sovish zonasini ikkita uchastkaga bo‘lamiz: suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kamerada metall tm4= 800 0C temperaturagacha bir tomonlama sovitilishi natijasida soviydi va ximoya gazi bilan ikki tomonlama sharrali oqimi sovitish kamerasida boshqarilib sovitishning tomomlanadigan tm5= 650 0C temperaturasigacha sovutiladi [5- 10]. Suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kamerani hisoblash. Suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kamerada po‘lat listlarni boshqarilib sovishini hisoblashni, xuddi nurlanish qonuni asosida issiqlik almashinuvini hisoblashda amalga oshiramiz. Devor temperaturasini ts= 40 0C ga devorning qoralik darajasini esa Es= 0,85 ga teng deb qabul qilamiz. Metallni boshlang‘ich temperaturasi tm3= 950 0C , oxiri temperaturasi esa tm4= 800 0C ga teng. Suv bilan sovitiladigan devorli kameradagi metallni o‘rtacha temperaturasi tm.sr4= 0,5 (tm3+tm4)= 0,5 (950 +800 )= 875 0C (3.2.1) Metallni tm3= 950 0C dan tm4= 800 0C gacha temperatura diapazonidagi o‘rtacha issiqlik sig‘imi P17 jadvaldan [5] foydalanib С m40 ,683 kj /(kg ⋅k) ga tengligini aniqlaymiz. Nurlanishning burchak koeffitsenti metalldan devorga ϕms = 1,0 ga teng bo‘lsa devordan metallga esa

ϕms = Fm Fs = 1,3 3,0 = 0,43 (3.2.2) ga teng bo‘ladi bu erda Fm -metallni issiqlik beruvchi yuzasi Fm=vm=1,3 m2 m , Fs -suv bilan sovitiladigan devor yuzasi Fs= V+2H 2 = 1,5 +2⋅1,5 2 = 3,0 m2 m Keltirilgan nurlanish koeffitsentini (3.2.1) munosabat orqali aniqlaymiz. С pr 0 = C s ϕsm 1+( 1 Es − 1)ϕsm +( 1 Em − 1)ϕms = ¿0,43 1+( 1 0,85 − 1)0,43 +( 1 0,7 − 1)1,0 = 1,66 Vt m 2⋅K 4 Pech atmosferasining o‘rtacha temperaturasi tp.sr= 0,5 (tm.sr4+ts)= 0,5 (875 +40 )= 458 0C Metallni chegaraviy qatlamidagi o‘rtacha temperatura tm.p= 0,5 (tm.sr4+tp.sr)= 0,5 (875 +458 )= 667 0C Metall va pech atmosferasi orasidagi temperaturalar farqi Δt m−p= tm.sr4− tp.sr= 875 − 458 = 417 0C Metalldan pech atmosferasiga erkin konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsentini tm−p= 667 0C va Δt m−p= 417 0C temperaturalar uchun 3.2.1-rasmdan [5] foydalanib αm−p= 5,5 Vt /(m 2⋅K ) ga tengligini aniqlaymiz. Devor chegaraviy qatlamidagi o‘rtacha temperatura tp−s= 0,5 (tp.sr+ts)= 0,5 (458 +40 )= 249 0C Pech atmosferasiva devor oralig‘idagi temperaturalar farqi Δt p−s= tp.sr− ts= 458 − 40 = 418 0C

Pech atmosferasidan devorga tp−s= 249 0C va Δt p−s= 418 0C temperaturalarda erkin konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsentini 3.2.1- rasmdan [5] foydalanib αp−s= 8,5 Vt /(m 2⋅K ) ga tengligini aniqlaymiz. Metalldan devori konveksiya orqali keltirilgan issiqlik berish koeffitsenti αpr= ( 1 αm−p + Fm F s 1 αp−s) −1 (3.2.3) (3.2.3) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib αpr uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. αpr= ( 1 αm−p + Fm Fs 1 αp−s) −1 = ¿( 1 5,5 +2,6 6,0 1 8,5 ) −1 = 4,3 Vt m2⋅K Konveksiya orqali shartli issiqlik berish koeffitsentini nurlanish koeffitsenti birligida quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. C k= αpr tm.sr4− ts ( tm.sr4+273 100 ) 4 − ( ts+273 100 ) 4 (3.2.4) (3.2.4) munosabatga qatnashuvchi temperaturalar ya’ni tm.sr= 875 0C va ts= 40 0C larni son qiymatlarini qo‘yib

Ck= αpr tm.sr4− ts ( tm.sr4+273 100 ) 4 −( ts+273 100 ) 4= ¿4,3 875 − 40 ( 875 +273 100 ) 4 − ( 40 +273 100 ) 4= 0,2 Vt m2⋅K 4Konveksiyani hisobga olgan holda keltirilgan nurlanish koeffitsenti C pr1 0 = C pr 0 +C k (3.2.5) (3.2.5) ga C pr 0 = 1,66 Vt m 2⋅K 4 va C k= 0,2 Vt m 2⋅K 4 kattaliklar qiymatlarini qo‘yib quyidagiga ega bo‘lamiz. C pr1 0 = C pr 0 +C k= 1,66 +0,2 = 1,86 Vt m2⋅K 4 (3.2.2) rasmdan [5] foydalanib tm= 950 0C va ts= 40 0C temperaturalar uchun boshlang‘ich temperatura faktori ξ01= 0,04 ni hamda ts= 40 0C va tm= 950 0C temperaturalar uchun esa oxiri temperatura faktori ξ02= 0,05 ni olamiz. Bir tomonlama sovitilishda metallni hisoblangan qalinligi metall listining qalinligiga teng bo‘ladi. Sp= δm= 0,01 m Sovush davomiyligi uchun yuqorida zikr qilingan kattaliklarni hisobga olib quyidagiga ega bo‘lamiz. τp1= Sp⋅Pm⋅Cm4 3,6 kf⋅C pr1 H (ξ02 1− ξ01 1 )= 0,01 ⋅7850 ⋅0,683 3,6 ⋅1,0 ⋅1,86 (0,05 − 0,04 )= 0,08 soat Oqimli sharrali sovitish kamerasini hisoblash

Po‘lat listlarni oqimli sharrali sovitish kamerasida boshqarilib sovishni hisoblashni xuddi konveksiya orqali issiqlik almashinuvi qonunidagidek amalga oshiramiz. Himoya gazining o‘rtacha temperaturasi tzg1= 120 0C ga va oqim tezligiga esa ω1= 10 m /s ga teng bo‘lib, kengligi v=0,005 m bo‘lgan tirqishli teshikdan oqib chiqadi deb qabul qilamiz. Trubacha uzunligi l= V = 1,5 m , pech uzunligi bo‘ylab trubalar qadami Ss= Sp− 0,464 m va oqib chiqish sirtidan metallgacha bo‘lgan masofa esa h= 0,13 m ga teng. Metallni boshlang‘ich temperaturasi tm4= 800 0C dan tm5= 650 0C gacha temperatura diapazonida P17 jadvaldan [5] va (3.2.8) foydalanib hisoblasak С m5= 1,085 Kj /(kg ⋅K ) ga teng bo‘ladi. CHegaraviy qatlamni o‘rtacha temperaturasi tm−g1= 0,5 (tm.sr5+tzg1)= 0,5 (725 +120 )= 423 0C Azot himoya gazini yassi teshikdan oqimli sharrali chiqishida konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsentini ω1= 10 m /s , tm−g1= 423 0C , S= 0,464 m , h 2v = 0,13 2⋅0,005 = 13 kattaliklar uchun aniqlasak α01= 31 ,3Vt /(m2⋅K ) Ikki tomonlama sovitishda metallni hisoblangan qalinligi metall list qalinligining yarmiga teng bo‘ladi. Sp= δm 2 = 0,01 2 = 0,05 m Sovish davomiyligini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz.

τp2= 0,64 Sp⋅Pm⋅Cm5 K f⋅α01 lg ( tm4− tz⋅g1 tm5− tz⋅g1)(3.2.6) (3.2.6) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib τp2 uchun quyidagicha ega bo‘lamiz. τp2= 0,64 Sp⋅Pm⋅Cm5 Kf⋅α01 lg ( tm4−tz⋅g1 tm5− tz⋅g1)= ¿0,64 0,005 ⋅7850 ⋅1,085 1,0 ⋅31 ,3 lg( 800 − 120 650 − 120 )=0,094 soat Boshqarilib sovishning umumiy davomiyligi τp= τp1+τp2= 0,08 +0,094 = 0,174 soat Sovush tezligi tm3− tm5 60 τp = 950 − 650 60 ⋅0,174 = 28 ,7 grad min 3.3. Po‘lat listlarni jadal sovishini hisoblash Oqimli sovitish kamerasida po‘lat listlarni jadal (tezlashib) sovushini hisoblashni xuddi konveksiya qonuni orqali issiqlik almashinishni hisoblagandek amalga oshiramiz[5-7,19-21]. Listlarni jadal sovushini hisoblashni ikki uchastkaga bo‘lib amalga oshiramiz: birinchi hisoblash uchastkasi tm5= 650 0C dan tm6= 500 0C dan temperaturagacha sovush va ikkinchi hisoblash uchastkasi tm6= 500 0C dan tm7= 150 0C temperaturagacha sovush Birinchi hisoblash uchasikasi

O‘rtacha temperaturasi tz.g2= 100 0C bo‘lgan himoya gazini tirqishlari kengligi v=0,005 m bo‘lgan trubachalardan oqib chiqish tezligini ω 2= 20 m /s ga teng deb olamiz. Trubachalar uzunligi l= B= 1,5 m , pech uzunligi bo‘ylab trubachalar qadami S s = S r = 0,464 m , oqich chiqish tekisligidan metallgacha bo‘lgan masofa h= 0,13 m Metallni boshlang‘ich temperaturasi t m 5 = 650 0 C bo‘lib oxirgi temperaturasi esa tm6= 500 0C ga teng. Kamerada metallni o‘rtacha tempera tm.sr 6= 0,5 (tm5+tm6)= 0,5 (650 + 500 )= 575 0C Metallni o‘rtacha issiqlik sig‘imini tm5= 650 0C dan t m 6 = 500 0 C gacha temperaturalar uchun P 17 dajvali [5] foydalanib Сm6= 0,751 kJ kg ⋅K ga tengligini aniqlaymiz. Chegaraviy qatlamni o‘rtacha temperaturasi tm−g2= 0,5 (tm.sr6+tz.g2)= 0,5 (575 +100 )= 337 0C Azot himoya gazni yassi teshikdan sharrali oqib chiqishida konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsenti ω 2= 20 m /s , tm−g2= 337 0C , S= 0,464 m , h/2v= 0,13 /2⋅0,005 = 13 qiymatlar uchun 2.15- rasmdan [5] foydalanib x 02 = 57 Vt m 2 ⋅ K ga tengligini aniqlaymiz. Ikki tomonlama sovishda metallni hisoblangan qalinligi po‘lat list qalinligining yarmiga teng bo‘ladi. S p = δ m 2 = 0,01 2 = 0,005 m

Sovush davomiyligini (3.3.14) munosabat orqali hisoblaymiz.τ01 = 0,64 Sp⋅pm⋅C m6 K f⋅α02 lg ( tm5− tz.g2 tm6− tz.g2)= ¿0,64 0,005 ⋅7850 ⋅0,751 1,0 ⋅57 lg ( 650 − 100 500 − 100 )= 0,05 soat Iikinchi hisoblash uchastkasi Himoya gazini tz.g3= 85 0C o‘rtacha temperaturada kengligi v= 0,005 m bo‘lgan tirqishli trubachalardan oqib chiqish tezligini ω 3 = ω 2 = 20 m /s ga teng deb qabul qilamiz. Trubalar uzunligi l= v= 1,5 m , pech uzunligi bo‘yicha trubachalar qadami Ss= Sr= 0,464 m va oqib chiqish tekisligidan metallgacha bo‘lgan masofa h= 0,13 m ga teng. Metallning boshlang‘ich temperaturasi tm6= 500 0C dan tm7= 150 0C gacha bo‘lgan temperatura diapazonidagi issiqlik sig‘imini P 17 jadvaldan [5] foydalanib С m7= 0,589 kJ kg ⋅K ga tengligini aniqlaymiz. Chegaraviy qatlamni o‘rtacha temperaturasi t m − g 3 = 0,5 (t m . sr 7 +t z . g 3 )= 0,5 (325 +85 )= 205 0 C Azot himoya gazini yassi teshikdan sharrali oqib chiqishida konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsentini ω 3= 20 m s , tm−g3= 205 0C ,

S= 0,464 m , h/2 v= 0 ,13 /2⋅0 ,005 = 13 kattaliklari uchun [5] foydalanib x03 = 63 Vt m 2⋅K ga tengligini aniqlaymiz. Metallni hisoblangan qalinligi Sr= 0 ,005 m ga teng. Ikkinchi hisoblash uchastkasida sovush davomiyligi (3.3.14) munosabat orqali a niqlaymiz. τ02= 0,64 Sp⋅pm⋅Cm7 K f⋅α03 lg ( tm6− tz.g3 tm7− tz.g3)= ¿0,64 0,005 ⋅7850 ⋅0,589 1,0 ⋅63 lg ( 500 − 85 150 − 85 )= 0,19 soat Jadal sovishning umumiy davomiyligi τo= τ01 + τ02 = 0 ,05 + 0 ,19 = 0 ,24 soat Metallga qizdirib ishlov berishning umumiy davomiyligi τ0= τH + τr+ τo= 0,259 + 0,174 +0 ,24 = 0 ,673 soat 3.4. Pechni asosiy parametrlari va o‘lchamlarini hisoblash Pech quyimini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. G = p⋅τ (3.4.1) bu yerda p= 10 tonna /soat ga teng bo‘lib, pechning hisoblangan soatiy unumdorligi; τ= 0 ,673 soat ga teng bo‘lib, metallni hisoblangan qizish davomiyligi [5-10,17-20]. (3.4.1) ga son qiymatlarini qo‘yib G uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. G = p⋅τ= 10 ⋅0 ,673 = 6 ,73 tonna

Pechning foydali tubi uzunligi (2.2.4) tenglikdan n= 1 va fm= δm⋅vm gsrgt quyidagicha hisoblab aniqlaymiz. Ln= G ⋅10 3 n⋅p⋅fm⋅K z = G ⋅10 3 δm⋅vm⋅pm⋅K z = ¿6 ,73 ⋅10 3 0 ,01 ⋅1,3 ⋅7850 ⋅0 ,92 = 71 ,7 m bu yerdagi K z (2.2.5) munosabat orqali hisoblanib, transport qilinadigan listlar orasidagi uzilishni t= 0,5 m ga teng deb qabul qilamiz. U holda K z= lm lm+t= 6 6+0,5 = 0,92 Listlar qimirlashini (tebranishini) hisobga olgan holda pechning gabaritli tuba uzunligini (2.2.6) munosabat orqali hisoblaymiz. L g= L p+ lm= 1,6 + 6 = 77 ,7 m Qizdirish kamerasi uzunligini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. L p= L n⋅τH τ + lm 2 (3.4.2) (3.4.2) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Lp uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Lp= Ln⋅τH τ + lm 2 = 71 ,7⋅0,259 0,673 + 6 3 = 27 ,6+3= 30 ,6m Boshqarib sovitiladigan zona uzunligini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. L p= L p⋅τr τ (3.4.3) Kattaliklar qiymatlarini qo‘yib zona uzunligi Lp uchun

Lp= Lp⋅τr τ = 71 ,7⋅0,174 0,673 = 8,5 m Shu bilan birga: devori suv bilan sovitiladigan kamera uzunligi uchun Lp1= Lp⋅τr1 τ = 71 ,7⋅0,08 0,673 = 8,5 m Sharrali sovitish kamerasi uzunligi uchun Lp2= Lp⋅τr2 τ = 71 ,7⋅0,094 0,673 = 10 ,0m Jadallashtirib sovitish zonasi uzunligi uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Lo= L p⋅τo τ = 71 ,7⋅0,24 0,673 = 25 ,6m Sharrali sovitish kamerasi uzunligini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. Ls= L p(τr2+ τ0) τ + lm 2 (3.4.4) (3.4.4) ga kattaliklar qiymatlarini qo‘yib Ls uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Ls= Lp(τr2+τ0) τ + lm 2 = 71 ,7(0,094 +0,24 ) 0,982 +6 2 = 35 ,6+3= 38 ,6m Qizish kamerasidagi g‘ildiraklar (roliklar) sonini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. np.n= Ln SR (3.4.5) U holda np.n uchun quyidagiga ega bo‘lamiz.

n p . n = L n S R = 30 , 6 0 , 464 = 66 Suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kameradagi g‘ildiraklar soniniLv= Lr1= 8,5 m ni e’tibor olib nr.v= Lv Sr = 8,5 0,464 = 18 Sharrali sovitish kamerasidagi g‘ildiraklar soni Ls= 38 ,6m ga teng bo‘lganida nr.s= Ls Sr = 38 ,6 0,464 = 83 Pechdagi g‘ildiraklarning umumiy sonini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. nr= nr.n+ nr.v+ nr.s (3.4.6) (3.4.6) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymat larini qo‘yib nr= nr.n+ nr.v+ nr.s= 66 + 18 + 83 = 167 Qizdirish kamerasidagi raditsion trubalar sonini quyidagi munosabat orqali hisoblab aniqlaymiz. nt= 2Ln St (3.4.7) (3.4.7) ga Ln= 27 ,6m va St= Sr= 0 ,464 m qiymatlarni qo‘yib nt uchun quyidagini olamiz. nt= 2 Ln St = 2⋅27 ,6 0 ,464 = 120 Sharrali sovitish kamerasiga himoya gazini yuborish uchun qo‘llaniladigan trubalar soni

ns= 2(Lr2+L0) Ss(3.4.8) (3.4.8) na Lr2= 10 m ; Lo= 25 ,6 m va Ss= Sr= 0 ,464 m kiymatlarni qo‘yib ns uchun ns= 2(Lr2+ L0)/Ss= 2(10 +25 ,6)/0 ,464 = 153 3.5. Pechning issiqlik balansini hisoblash Pechni issiqlik balansini metallni qizishi uchun lozim bo‘lgan yoqilg‘i sarfini aniqlash uchun va issiqlik balansining har xil statyalarini yoqilg‘ini solishtirma sarfiga ta’sirini o‘rganish uchun tuziladi[5-9,11-20]. Pech ishchi fazosining issiqlik balansi issiqlikni kirim va sarfini bog‘lovchi tenglama bo‘lib hisoblanadi. Issiqlik balansini tuzishda yoqilg‘i turi, yonish issiqlik, unumdorligi va yoqilg‘ini yonish shartlari berilgan bo‘ladi. Issiqlikni kirim qismi hisobi. Yoqilg‘ini ximik issiqligini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q x= Q H P⋅V T (3.5.1) Bu yerda VT - yoqilg‘i sarfi, m 3/soat ; QH P - yoqilg‘ini quyi yonish issiqligi, Mj m3 bo‘lib Q H P = 35 Mj m 3 ga teng. U holda Q x= Q H P⋅V T= 35 V T( Mj m 3) Havoning fizik issiqlikligini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz.

Q B= α B⋅L 0⋅C B⋅tB⋅V T⋅10 −3 ( mj soat ) (3.5.2) bu erda αB - radiatsion truba gorelkalaridagi havoning sarf koeffitsenti bo‘lib α B= 1,2 ga teng, L0− 1m 3 (kg) yoqilg‘ini yonishi uchun kerak bo‘ladigan havoning nazariy ( α B= 1 ga teng bo‘lganda) miqdori bo‘lib L0= 9 ,29 ( m 3 kg ) ga teng, CB - havoning o‘rtacha issiqlik sig‘imi bo‘lib C B= 1 ,316 Kj m 3⋅K ga teng, tB - gorelkaga keladigan qizigan havo temperaturasi bo‘lib tB= 280 0C ga teng[5]. (3.5.2) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib QB uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Q B= α B⋅L0⋅C B⋅tB⋅V T⋅10 −3= ¿1,2 ⋅9 ,29 ⋅1 ,316 ⋅280 ⋅10 −3⋅V T= 4 ,11 V T( mj soat ) Issiqlikni sarf qismi hisobi CHiqib ketadigan yonish mahsulotlari orqali olib ketiladigan issiqlik tD= 800 0C va α D= 1,2 bo‘lgan hol uchun quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q D= iD⋅V T⋅10 −3 ( Mj soat ) (3.5.3)

bu erda iD -chiqib ketadigan yonish mahsulotlari entalpiyasi bo‘lib, quyidagi munosabat orqali aniqlanadi. iDҳ[С СО 2 tD ¿V CO 2+C H2O tD ¿V H2O+C N2 tD¿V N2+C B tD¿Lo(α− 1)]¿tD (3.5.6.) (3.5.6.) munosabatga qatnashuvchi kattaliklarni, yonish mahsulotlarining tD= 800 0C temperaturadagi qiymatlarini 10,4 PZ va P12 jadvallardan [5] aniqlab iD uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. iDҳ[С СО 2 tD ¿V CO 2+C H2O tD ¿V H2O+C N2 tD¿V N2+C B tD¿Lo(α− 1)]¿tD= = [2,1311 ⋅0,987 +1,668 ⋅1,934 +1,3717 ⋅7,391 +1,3842 ⋅9,29 (1,2 − 1)]800 = 14432 Kj /m 3gaz (3.5.5) ga iD ni (3.5.6) orqali hisoblangan qiymatini qo‘yib QD uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Q D= iD⋅V T⋅10 −3= 14432 ⋅10 −3V T= 14 ,43 V T( Mj soat ) Devor orqali o‘tadigan solishtirma issiqlik oqimini hisoblash Ishchi fazoning ichki sirtidagi temperaturani tв= 900 0C va atrof muhit temperaturasini esa t 0 = 20 0 C ga teng deb qabul qilamiz. Qizish kamerasining devori: SHamot-tomon plita SHVP-350 qalinligi δsh = 100 mm , mullitokremnezemli plita MKRP-340 qalinligi δm= 100 mm va mineral paxta qalinligi δMV = 80 mm .

Qatlamlarning tegish joylaridagi temperaturalarni quyidagicha qabul qilamiz: Shamot-tolali va mullitokremnezemli plitada tsh −m= 640 0C mullitokremnezemli plita va mineral paxtada tM − MV = 400 0C , devorning tashqi sirtida tH= 50 0C . Shamot-tolali plitadagi o‘rtacha temperatura quyidagiga teng bo‘ladi. tsh = 0,5 (tv− tsh −m)= 0,5 (900 + 640 )= 770 0C (3.5.7) P25 va P3 jadvallar [5] orqali tsh = 770 0C temperatura uchun issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsentini λsh = 0 ,165 V t/(m ⋅k ) ga tengligini aniqlaymiz. Mullitokremnezemli plitadagi o‘rtacha temperaturani quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. tM = 0,5 (tsh −m+ tM −MV ) (3.5.8) (3.5.8) ga temperaturalar qiymatlarini qo‘yib tM uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. tM = 0,5 (tsh −m+ tM −MV )= 0,5 (640 + 400 )= 520 0C Yuqorida aniqlagan tM = 520 0C temperaturada P25 va P3 jadvallardan [5] foydalanib mullitokremnezemli plitaning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsentini λM = 0 ,175 V t/(m ⋅k) ga tengligini aniqlaymiz. Mineral paxtadan tayyorlangan matoning o‘rtacha temperaturasini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. tMV = 0,5 (tM − MV + tH) (3.5.9)

(3.5.9) ga tM−MV = 400 0C va tH= 50 0C qiymatlarni qo‘yib tMB uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. tMB = 0,5 (tM −MV + tH )= 0,5 (400 + 50 )= 225 0C P25 va P3 jadvallardan [5] foydalanib tMB = 225 0C temperaturada meneral paxtadan tayyorlangan matoning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsentini λMB = 0,1 V t/(m ⋅k) ga tengligini aniqlaymiz. Devor tashqi sirtidan atrof-muhitga issiqlik berish koeffitsentini quyidagi emperik munosabat orqali hisoblaymiz. α H= 7 + 0 ,05 tH (3.5.10) bu erda tH - devorning tashqi sirti temperaturasi bo‘lib t H = 60 0 C ga teng. U holda tH uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. α H = 7 + 0 ,05 tH = 7 + 0 ,05 ⋅60 = 7 + 3= 10 Vt /(m 2⋅k ) Devor orqali o‘tadigan solishtirma issiqlik oqimini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. q k= tv− t0 ∑ i ( δi λi)+ 1 α H = tv− t0 δsh λsh + δ m λm + δ MV λMV + 1 α H ( V t m 2) (3.5.11) (3.5.11) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib qk uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. qk= tv− t0 δsh λsh + δm λm + δMV λMV + 1 α H = 900 − 20 0,1 0,165 + 0,1 0,175 + 0,08 0,1 + 1 10 = 430 V t m 2 Shamot –tolali va mullitokremnezemli plita katlami chegarasidagi temperaturani quyidagi munosabat orqali tekshiramiz.

tsh −m= tV− qk⋅δsh /λsh (3.5.12) (3.5.12) ga son qiymatlarini qo‘yib tsh−m= tV− qk⋅δsh/λsh= 900 − 430 ⋅0,1 /0,165 = 639 0C Mullitokremnezemli plita va mineral paxtadan tayyorlangan mato qatlami chegarasidagi temperaturani tekshiramiz. tM−MV = tsh−m− qk⋅δm/λm= 639 − 430 ⋅0,1 /0 ,175 = 393 0C Devor tashqi sirtidagi temperatura uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. tH= tM−MV − qk⋅δMV /λMV = 393 − 430 ⋅0,08 /0,1 = 49 0C Hisoblashlardan olingan natijalardan ko‘rinib turibdiki, olingan temperaturalar dastlabki qabul qilingan temperaturalarga yaqin ekan. G‘ildirak (rolik) sapfasi orqali yo‘qolgan issiqlikni hisoblash. G‘ildirak sapfasini suv yordami da sovitishda yo‘qoladigan issiqlik quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q o= 4 ,175 ⋅V B⋅Δt B( Mj soat ) (3.5.13) bu yerda VB -g‘ildirak sapfasidagi suv sarfi bo‘lib V B= 0 ,35 m 3/soat ga teng, Δt B - sovitiladigan element (g‘ildirak sapfasi) da suvni qizishi bo‘lib Δt B= 10 0C . (3.5.13) ga yuqorida zikr qilingan kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Qo uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Q o= 4,175 ⋅V B⋅Δt B= 4,175 ⋅0,35 ⋅10 = 14 ,61 ( Mj soat ) G‘ildirak sapfasida issiqlik o‘tkazuvchanlik orqali issiqlik yo‘qotilishini e’tiborga olgan holda birta g‘ildirak (rolik) orqali yo‘qoladigan issiqlikni quyidagi ko‘rinishdagi munosabat orqali hisoblaymiz.

Q p= Q o+ 2⋅4(3.5.14) (3.5.13)ni e’tiborga olib (3.5.14)dan quyidagiga ega bo‘lamiz. Q p= Q o+ 2⋅4 = 14 ,61 + 2⋅4 = 22 ,61 Mj soat Qolgan hisoblashlarni hisoblash uchastkalari bo‘yicha amalga oshiramiz. Birinchi hisoblash uchastkasi Metallni qizishi uchun sarflangan issiqlikni quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. Q M 1= P (C M k⋅tM k − C M H⋅tM H ) (3.5.15) Bu yerda CM k= 0,523 kj kg ⋅K va C M H= 0,47 kj kg ⋅K metallni oxirgi va boshlang‘ich o‘rtacha issiqlik sig‘imlari: tM k= 300 0C va tM H= 20 0C metallni oxirgi va boshlang‘ich o‘rtacha massaviy temperaturalari; P= 10 T soat pech unumdorligi. (3.5.15) ga son qiymatlarni qo‘yib Q M1 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Q M 1= P (C M k⋅tM k − C M H⋅tM H )= 10 (0 ,523 ⋅300 − 0 ,47 ⋅20 )= 1471 ,8 Mj soat Pech devoridan issiqlik o‘tkazuvchanlik orqali issiqlikni yo‘qotilishi. Birinchi hisoblash uchastkasi uzunligini quyidagi munsoabat orqali hisoblaymiz: LH 1= LH⋅τH 1/τH+ lm 2 (3.5.16)

(3.5.16) ga son qiymatlarini qo‘yib LH1 uchun quyidagini olamiz. LH 1= LH⋅τH 1/τH+ lm 2 = 27 ,6⋅0 ,036 0 ,259 + 6 2 = 6 ,84 m Pech devorining issiqlik beruvchi yuzasini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. F k1= 2 (B + H )L H1 (3.5.17) (3.5.17) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Fk1 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. F k1= 2 (B + H )L H1= 2 (1,5 + 1,5 )⋅6 ,84 = 41 ,04 m 2 Birinchi hisoblash uchastkasida devorning issiqlik o‘tkazuvchanligi orqali issiqlik yo‘qotilishini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz: Q k1 = 3,6 ⋅ 10 −3 ⋅ q k ⋅ F k1 (3.5.18) (3.5.18) ga qk va Fk1 larning son qiymatlarini qo‘yib quyidagiga ega bo‘lamiz. Q k1= 3,6 ⋅10 −3⋅qk⋅F k1= 3,6 ⋅10 −3⋅430 ⋅41 ,04 = 63 ,5 Mj soat G‘ildirak (rolik)lar orqali issiqlikni yo‘qotilishi Birinchi hisoblash uchastkasidagi g‘ildiraklar sonini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. np.H1= LH Sp (3.5.19) (3.5.19) ga LH va Sp larning son qiymatlarini qo‘yib quyidagiga ega bo‘lamiz. np.H1= LH Sp = 6 ,84 0,464 = 15

G‘ildirak orqali issiqlik yo‘qotilishini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz.Q p.H1= np.H1⋅Q p (3.5.20) (3.5.20) ga son qiymatlarini qo‘yib Q p.H 1= np.H 1⋅Q p= 15 ⋅22 ,61 = 339 ,2 Mj soat Himoya atmosferani qizishida issiqlik yo‘qotilishi. Himoya atmosferasining boshlang‘ich temperaturasini t H = 20 0 C va birinchi hisoblash uchastkasida himoya atmosferasini yo‘qotilishini V a1= 5m 2soat ga teng deb qabul qilamiz. Birinchi hisoblash uchastkasidagi himoya gazining oxirgi temperaturasini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. ta1= 0,5 (tM 1+ tTP ) (3.5.21) (3.5.21) ga temperaturalar soni qiymatlarini qo‘yib ta1= 0,5 (tM 1+ tTP )= 0,5 (300 + 1000 )= 650 0C ta1 temperaturaga to‘g‘ri keladigan himoya gazining issiqlik sig‘imi C a1= 1,35 kj m 3⋅K ; Birinchi hisoblash uchastkasida himoya atmosferasini qizishiga issiqlik yo‘qotilishini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q a1− V a1⋅C a1⋅ta1⋅10 −3 (3.5.22) (3.5.22) ga son qiymatlarini qo‘yib Q a1− V a1⋅C a1⋅ta1⋅10 −3= 5⋅1 ,35 ⋅650 ⋅10 −3= 4,4 Mj soat Hisobga olinmagan yo‘qotilishlar

Hisobga olinmagan yo‘qotilishlarni quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz.Q H 1= 0,1 (Q M 1+ Q k1+ Q P.H 1+ Q a1) (3.5.23) (3.5.23) ga (3.5.15), (3.5.18), (3.5.20) va (3.5.22) munosabatlar orqali hisoblab aniqlangan qiymatlarini qo‘yib QH1 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. Q H1= 0,1 (Q M 1+Q k1+Q P.H1+Q a1)= ¿0,1 (1471 ,8+63 ,5+339 ,2+4,4 )= 187 ,9 Mj soat Birinchi hisoblash uchastkasi uchun issiqlik balans tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. Q x 1 + Q B 1 = Q M 1 + Q d 1 + Q K 1 + Q P . H 1 + Q a 1 + Q H 1 (3.5.24) 35 VT1+4,11 VT1=1471 ,8+14 ,43 VT1+ +63 ,5+339 ,2+4,4 +187 ,9 (3.5.25) (3.5.25) dan birinchi hisoblash uchastkasida yoqilg‘i sarfini aniqlaymiz. 24 ,68 VT1=2066 ,8 VT1= 2066 ,8 24 ,68 = 83 ,7 m3 soat Birta radiatsion truba bo‘lgan yoqilg‘i sarfini quyidagi munosabatdan aniqlaymiz. V T1= V T1 nP.H1 (3.5.26) (3.5.26)ga son qiymatlarini qo‘yib VT1 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz.

V T1= V T1 nP.H1 = 83 ,7 9 = 9,3 m 3 soatIkkinchi hisoblash uchastkasi Metallni qizishi uchun sarflangan issiqlikni quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q M 2= P (C M 2 K ⋅tm2 K − C M 1 H ⋅tM 1 H ) (3.5.27) Bu yerda CM2 K va СM1 H lar tm2 K = 650 0C va tM 1 H = 300 0C Temperaturaga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha issiqlik sig‘imlari, kJ kg ⋅K bo‘lib P17 jadvaldan [5] aniqlaymiz. U holda C M 2 K = 0 ,605 kJ kg ⋅K va C M 1 H = 0 ,523 kJ kg ⋅K larni olamiz. (3.5.27)ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Q M2= P (C M2 K ⋅tm2 K − C M1 H ⋅tM1 H )= − 10 (0,605 ⋅650 − 0,523 ⋅300 )= 2363 ,5MJ soat Devordan issiqlik o‘tkazuvchanlik orqali issiqlik yo‘qotilishi . Ikkinchi hisoblash uchastkasi uzunligini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. LH 2= LH⋅τH 2 τH (3.5.28) (3.5.28)ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib

LH 2= LH⋅τH 2 τH = 27 ,6⋅0 ,063 0 ,259 = 6 ,71 mDevorning issiqlik uzatuvchi sirtini quyidagi tenglik orqali hisoblaymiz. F K2= 2 (B + H )L H 2 (3.5.29) FK2 ga qiymatlarini qo‘yib F K2= 2(B + H )LH2= 2(1,5 +1,5 )⋅6 ,71 = 40 ,26 m 2 Ikkinchi hisoblash uchastkasida devorning issiqlik o‘tkazuvchanligi orqali issiqlik yo‘qotilishini quyidagi munsobat orqali hisoblaymiz. Q K2= 3,6 ⋅10 −3⋅qK⋅F K2 (3.5.30) (3.5.30)ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Q K2= 3,6 ⋅10 −3⋅qK⋅FK2= 3,6 ⋅10 −3⋅430 ⋅40 ,26 = 62 ,3 MJ soat G‘ildiraklar orqali issiqlikni yo‘qotilishi Ikkinchi hisoblash uchastkasidagi g‘ildiraklar soni nP.H2= LH2 SP (3.5.31) (3.5.31)ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib n P.H2 =L H2} } } over {S rSub { size 8{P} } } } = { {6, 71} over {0, 464} } =14} {¿¿ ¿¿¿ G‘ildiraklar orqali issiqlikni yo‘qotilishi Q P.H 2= nP.H 2⋅Q P= 14 ⋅22 ,61 = 316 ,5 MJ soat Himoya atmosferasini qizishiga yo‘qotilgan issiqlik

Himoya atmosferasi boshlang‘ich temperaturasini tH= 20 0C ga teng deb qabul qilamiz va ikkinchi hisoblash uchastkasida himoya gazining yo‘qotilishi V a2= 7 m 3 soat bo‘lsin. Ikkinchi hisoblash uchastkasidagi himoya gazining oxirgi temperaturasi ta2= 0,5 (tM 2+ tTP ) (3.5.32) (3.5.32) ga son qiymatlarini qo‘yib ta2= 0,5 (tM 2+ tTP )= 0,5 (650 + 1000 )= 825 0C Bu temperatura uchun himoya atmosferasining issiqlik sig‘imini PZ- jadvaldan [5] aniqlaymiz, ya’ni, С а2= 1 ,37 kJ /(m 3⋅K ) Ikkinchi hisoblash uchastkasida himoya gazining qizishida issiqlik yo‘qotilishi Q a2= V a2⋅C a2⋅fa2⋅10 −3 (3.5.33) (3.5.33)ga kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib Q a2= V a2⋅C a2⋅fa2⋅10 −3= 7⋅1 ,37 ⋅825 ⋅10 −3= 7,9 MJ soat Hisobga olinmagan yo‘qotilishlar Hisobga olinmagan yo‘qotilishlarni quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q H 2= 0,1 (Q M 2+ Q KL 2+ Q P.H 2+ Q a2) (3.5.34) (3.5.34) dan quyidagiga ega bo‘lamiz.

Q H 2= 0,1 (Q M 2+ Q KL 2+ Q P.H 2+ Q a2)= 0,1 (2363 ,5+ 62 ,3+ 316 ,5+ 7,9 )= 275 MJ soatIkkinchi hisoblash uchastasi uchun issiqlik balansi tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. Q x2+ Q B2= Q M 2+ Q d2+ Q KL 2+ Q P.H 2+ Q a2+ Q H 2 (3.5.34) (3.5.34)ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib 35 V T2+4,11 V T2= 2363 ,5+14 ,43 V T2+62 ,3+316 ,5+7,9 +275 Ikkinchi hisoblash uchastkasidagi yoqilg‘i sarfi uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. 24 ,68 ⋅V T2= 3025 ,2 V T2= 3025 ,2 24 ,68 = 122 ,6 m3 soat Birta radiatsion truba uchun yoqilg‘i sarfini quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. V TP 2= V T2 nP.H2 (3.5.35) (3.5.35)ga VT2 va nP.H2 lar son qiymatlarini qo‘yib V TP 2= V T2 nP.H 2 = 122 ,6 14 = 8 ,76 m 3 soat Uchinchi hisoblash uchastkasi. Metallni qizishi uchun sarflangan issiqlikni quyidagi munosabat orqali hisoblaymiz. Q M 3= P (C M 3 K ⋅tM 3 K − C M 3 H ⋅tM 3 H ) (3.5.36)

Bu yerda CM3 K va CM3 H lar tM 3 K = 950 0C va tM 3 H = 650 0C temperaturalardagi o‘rtacha issiqlik sig‘imlari bo‘lib P 17 jadval [5] orqali aniqlaymiz, ya’ni C M 3 K = 0 ,693 kJ kg ⋅K , C M 3 H = 0 ,605 kJ kg ⋅K . Bu qiymatlarni (3.5.36) ga qo‘yib Q M 3= P (C M 3 K ⋅tM 3 K − C M 3 H ⋅tM 3 H )= ¿10 (0 ,693 ⋅950 − 0 ,605 ⋅650 )= 2651 MJ soat Devorning issiqlik o‘tkazuvchanligi orqali issiqlik yo‘qolishini quyidagi ketma- ketlikda hisoblaymiz: Uchinchi hisoblash uchastkasi uzunligi LH 3= LH⋅τH 3 τH (3.5.37) (3.5.37)ga LH , τH3 va τH larning son qiymatlarini qo‘yib LH 3= LH⋅τH 3 τH = 27 ,6⋅0 ,16 0 ,259 = 17 ,05 m Devorning issiqlik beradigan yuzasi F KL 3= 2 (B + H )L H 3 (3.5.38) (3.5.38) ga qiymatlarini qo‘yib F KL 3= 2 (B + H )L H 3= 2(1,5 + 1,5 )⋅17 ,05 = 102 ,3 m 2 Uchinchi hisoblash uchastkasida devorning issiqlik o‘tkazuvchanligi orqali issiqlik yo‘qotilishini quyidagi munosabat yordamida hisoblaymiz. Q KL = 3,6 ⋅10 −3⋅qKL ⋅F KL 3 (3.5.39) (3.5.39) ga qKL va FKL 3 larni qiymatlarini qo‘yib

Q KL = 3,6 ⋅10 −3⋅qKL ⋅F KL 3= 3,6 ⋅10 −3⋅430 ⋅102 ,3= 158 ,4 MJ soatG‘ildiraklar orqali issiqlikni yo‘qotilishi Uchinchi hisoblash uchastkasidagi g‘ildiraklar soni nP.H3= LH3 SP (3.5.40) (3.5.40) ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib nP.H 3= L H 3 SP = 17 ,05 0 ,464 = 37 G‘ildiraklar orqali issiqlikni yo‘qotilishini (3.5.40) ni e’tiborga olgan holda quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. nP.H3= LH3 SP (3.5.41) (3.5.41)ga qatnashuvchi kattaliklar son qiymatlarini qo‘yib nP.H 3= L H 3 SP = 17 ,05 0 ,464 = 37 G‘ildiraklar orqali issiqlikni yo‘qotilishini (3.5.41) ni e’tiborga olgan holda quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. Q P.H3= nP.H3⋅Q P= 37 ⋅22 ,61 = 836 ,6 MJ soat (3.5.42) Himoya atmosferasini qizishga issiqlikni yo‘qolishi Himoya atmosferasini uchinchi hisoblash uchastkasida yo‘qolishi Va3= 12 m3 soat va himoya atmosferasining boshlang‘ich temperaturasini t H = 20 0 C ga teng deb qabul qilamiz.

Uchinchi hisoblash uchastkasida himoya atmosferasining oxirgi temperaturasini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz.ta3= 0,5 (tM 3+ tTP ) (3.5.43) (3.5.43)ga son qiymatlarini qo‘yib ta3 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz. ta3= 0,5 (tM 3+ tTP )= 0,5 (950 + 1000 )= 975 0C P3 jadvaldan [5] ta3= 975 0C temperaturaga mos kelgan himoya atmosferasining issiqlik sig‘imini aniqlaymiz. C a3= 1 ,39 kJ m 3⋅K Uchinchi hisoblash uchastkasida himoya atmosferasini qizishiga issiqlikni yo‘qotilishini quyidagi munosabat orqali aniqlaymiz. Q a3 = V a3 ⋅ C a3 ⋅ t a3 ⋅ 10 3 (3.5.44) (3.5.44)ga unda qatnashuvchi Va3 , Ca3 va ta3 lar qiymatlarini qo‘yib Q a3= V a3⋅C a3⋅ta3⋅10 3= 12 ⋅1 ,394 ⋅975 ⋅10 3= 16 ,3 MJ soat hisobga olinmagan yo‘qotilishlar Q H 3= 0,1 (Q M 3+ Q KL 3+ Q P.H3+ Q a3) (3.5.45) (3.5.45)ga qatnashuvchi issiqlik miqdorlarining qiymatlarini qo‘yib QH3 uchun quyidagiga ega bo‘lamiz: Q H 3= 0,1 (Q M 3+ Q KL 3+ Q P.H3+ Q a3)= ¿0,1 (2651 + 158 ,4 + 836 ,6+ 16 ,3 )= 366 ,2 MJ soat Uchinchi hisoblash uchastkasi uchun issiqlik balans tenglamasi:

Q x 3 + Q B 3 = Q M 3 + Q D 3 + Q KL 3 + Q P . H 3 + Q a 3 + Q H 3 (3.5.46) (3.5. 46 ) ga qiymatlarini qo‘yib35 V T3+ 4,11 ⋅V T3= 2651 +14 ,43 ⋅V T3+158 ,4+ 836 ,6+16 ,3+366 ,2 Uchinchi hisoblash uchastkasida yoqilg‘i sarfi 24 ,68 V T3= 4028 ,5 V T3= 4028 ,5 24 ,68 = 163 ,2 m 3 soat Birta radiatsion trubadagi yoqilg‘i sarfi V TP 3= V T3 nP.H 3 = 163 ,2 37 = 4,4 m 3 soat (3.5.47) Qizdirish kamerasida yoqilg‘ining umumiy sarfi V T= V T1+V T2+ V T3 (3.5.48) (3.5. 4 8) ga son qiymatlarini qo‘yib V T= V T1+ V T2+ V T3ҳ83 ,7+ 122 ,6+ 163 ,2= 369 ,5 m 3 soat Qizdirish kamerasi orqali nominal iste’mol qilinadigan issiqlik Q H = 35 ⋅V T= 35 ⋅369 ,5= 12933 MJ soat (3.5.49) Qizdirish kamerasining issiqlik quvvati M H= Q H 3600 = 12933 3600 = 3 ,59 MVt (3.5.50) Issiqlikni solishtirma sarfi q= Q H P = 12933 10 = 1293 KJ kg (3.5.51)

XULOSA 1. Starkni radiatsion sonini hisoblash orqali teplotexnik yupqa va vazmin jismlar chegaralari aniqlangani holda po‘lat listlar teplotexnik yupqa list ekanligi qayd etildi. 2. Metallarni qizishi davomiyligi uchta hisoblash uchastkasiga bo‘lib o‘rganilib qizish davomiyligi birinchi uchastkaga nisbatan uchinchi uchastkada 4,4 marta katta ekanligi va u metallning issiqlik sig‘imiga hamda temperatura faktoriga bog‘liq ekanligi e’tirof etildi.

3. Suv bilan sovitiladigan devorlari bo‘lgan kamerada po‘lat listlarni bir tomonlama boshqarilib sovishini hisoblashni, nurlanish qonunlari asosida sodir bo‘ladigan issiqlik almashinuvi metodi yordamida amalga oshirish mumkinligi ko‘rsatildi. 4. Po‘lat listlarni oqimli (sharrali) sovitish kamerasida ikki tomonlama boshqarilib sovishini hisoblash usuli ishlab chiqilgani holda sovish tezligi aniqlanib uni sovishning umumiy davomiyligiga hamda metallning boshlang‘ich va ohirgi temperaturalariga bog‘liq ekanliga qayd etildi. 5. Po‘lat listlarni jadal (tezlashib) sovishini temperaturalari bilan farq qiluvchi ikki uchastkaga bo‘lgan holda sovish davomiyligi hisoblanib ikkinchi uchasikadagi sovish davomiyligi birinchi uchasikaga nisbatan 3,8 marta katta ekanligi hamda uni metallni berilgan temperaturalardagi issiqlik sig‘imiga va konveksiya orqali issiqlik berish koeffitsentiga bog‘liq ekanligi ko‘rsatildi. 6. Pechning asosiy parametrlari va o‘lchamlarini hisoblagan holda pechning foydali tubi, boshqarib sovitish va jadallashtirib sovitish zonalari uzunliklari hamda g‘ildiraklar va trubalar soni aniqlandi. 7. Termik pechning issiqlik balansi tuzilib metallni qizishi uchun lozim bo‘lgan yoqilg‘i sarfi aniqlandi va issiqlik balansining har xil statyalarini yoqilg‘ining solishtirma sarfiga ta’siri ko‘rsatildi. 8. Uzluksiz ishlaydigan osti g‘ildirakli termik pechni ishlab chiqilgan hisoblash metodi asosida pechni loyihalash bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar berildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Каримов А.И. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш - энг олий саодатдир. Ўзбекистон. 2015й.,195б. 2. “Kadrlar tayyorlash ilmiy dasturi to’g’risida”gi qonun 1997 yil 3. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun 1997 yil 4. Karimov I.A., Тинчилик ва осойишталик – барча ютуқларимиз асоси. 9-Май –Хотира ва қадрлар куни муносабати билан оммавий ахборот воситалари билан қилинган суҳбат. “Қашқадарё” №056-057 2016 йил 12-май.

5. ГусовскийВ.Л., Лифшиц А.Е. Методики расчета нагревательных и термических печей . Учебно-справочное издание.- М . : Теплотехник, 2004.- 400с . 6. Лебедев П.Д., Шукин А.А. Теплоиспoльзующие установки промышленных предприятий. Москва, Энергия, 1970г. 7. Yakubov S.X.Materialshunoslik va konstruksion materiallar texnalogiyasi.-T.: “Fan”, 2010.-216 bet. 8. Кнорозов Б.В. и др. Техналогия металлов и материаловедение. М. : Металлургия, 1986-800 с. 9. Арзамасов Б.Н.и др. Материаловедение.-М. : Машиностроение, 1986.-384.с 10. Лахтин Ю.М., В.П.Леонтьева Материаловедение.-. : Машиностроение, 1990.-528с. 11. Циммерман Р., К.Гюнтер Металлургия и материаловедение.- Металлургия, 1982-480с. 12. Тайц Н.Ю., Розенгарт Ю.И. Методические нагревательные и термических печей. Справ. Изд. М: Металлургия, 1983б 480с. 13. Madaliev E.O’. “Issiqlik texnikasi”. Ikkinchi nashri to’ldirilgan va qayta ishlangan, “Farg’ona” Nashryoti -2009 yil 14. Зуев В.М . Ме tallarga termik ishlov berish. Toshkent -“ Fan ”, 2003 yil 15. Хаузен Х . Теплоп е р е дача.-М. : Энергоиздат, 1981 г. 16. Шорин С.Н. Теплоп е р е дача –М.:В ысшая школа, 1964г. 17. Хзмолян Д.М, Качан Я.А Теория горения и топочные устройства, М.: Энергия, 1976г. 18. Телегина А.С. Теплотехнические расчёты металлургичеасих печей М “ Металлургия ” 1982 г. 19. Zohidov R . A . va boshqalar . Issiqlik texnikasi . Toshkent , 2010, 200 b . 20. Аверин С.И. идр. Расчеты нагревательных печей. Издво “Техника”, Киев, 1969, 540с.

21. Расчёт на гр евательн ых и термических печей. Справочник. Под.ред. Тымчака В.М.и д р. М.:Металлургия 1983г-486стр. 22. www . ziyonet . uz 23. http :// intik .2 x 4. ru / anytehnika -8 janw 2007// 24. http :// www . qmii , uz / e - lib / f 3 muhandis - texnika /312. html 25. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Shaxtali pechning issiqlik va aerodinamik hisobi