Тижорат банклари операциялари самарадорлигини ошириш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Тижорат банклари операциялари самарадорлигини ошириш

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

485.9267578125 KB

Ko'chirib olish

Тижорат банклари операциялари самарадорлигини ошириш 5340700- “ Банк иши ” йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун 1

МУНДАРИЖА Кириш ……………………………………………………………………..3-6 I- БОБ . ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИНГ МОҲИЯТИ ВА УЛАРНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ АСОСЛАРИ …………..7 1.1. Тижорат банкларининг пассив операциялари ва уларни банк ресурсларини ташкил қилишдаги роли ………………………………………7-16 1.2. Тижорат банкларининг актив операциялари , уларнинг моҳияти ва турлари ………………………………………………………………………..16-28 II- БОБ . МАМЛАКАТИМИЗ ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ АКТИВ ВА ПА C СИВ ОПЕРАЦИЯЛАРИ ҲАМДА УЛАРНИНГ АМАЛДАГИ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ ……………………………………………………….29 2. 1. Тижорат банкларининг пассив операциялари ва уларнинг амалий ҳолати …………………………………………………………………………29-37 2.2. A ктив операциялар ва уларниг амалий ҳолати таҳлили ………..37-45 III- БОБ . ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ …………………………………46-54 Хулоса …………………………………………………………………..55-58 Фойдаланилган ад a биётлар рўйхати ……………………………....59-63 Кириш . Барча соҳаларда бўлгани каби молия бозорида , шу жумладан , банк секторида ўтказилаётган ислоҳотлар натижасида сезиларли силжишлар ва ўзгаришлар амалга оширилмоқда . Бу ўзгаришлар мустақиллик йилларида жаҳон андозаларига мос 2

келадиган банк тизимини босқичма - босқич барпо этиш билан ҳамоҳанг тарзда давом эттирилмоқда . Ҳар қандай мамлакат иқтисодиётининг таянадиган асосий устунларидан бири бўлиб молиявий жиҳатдан мустаҳкам ва барқарор фаолият кўрсатувчи банк тизими ҳисобланади . Шунинг учун мустақил давлатнинг ижтимоийиқтисодий ривожланиш даражаси ва келажакдаги тараққиёти аввало мазкур мамлакатда барпо этилган ва мунтазам равишда такомиллаштирилиб бориладиган банк тизимининг фаолиятига боғлиқдир . Президентимиз томонидан белгилаб берилган 2013 йилда мамлакатни ижтимоий - иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим устувор вазифаларини амалга ошириш юзасидан кўрилган чора - тадбирлар натижасида иқтисодиётни барқарор , мувозанатли ва изчил ривожлантиришнинг белгиланган прогнозларига эришилди ҳамда макроиқтисодий кўрсаткичларнинг мутаносиблиги таъминланди . Марказий банк томонидан амалга оширилган катъий пул - кредит сиёсати макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлашга қаратилди . Тижорат банклари бозор инфратузилмасининг муҳим бўғини сифатида миллий иқтисодиётни ривожлантиришда муҳим роль ўйнайди . Хўжалик субъектларининг , аҳолининг , ҳукуматнинг жорий ва инвестиция харажатларининг аксарият қисми банк кредитлари ҳисобидан молиялаштирилади . Дарҳақиқат , бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Президенти И . А . Каримов ушбу масала хусусида тўхталиб , «... банк хизматининг янги турларини жорий этиш , аҳоли ва хўжалик субъектларининг бўш маблағларини банкларнинг узоқ муддатли депозитларига жалб этишни камида 30 фоизга кўпайтириш , мамлакат иқтисодиётига киритиладиган узоқ муддатли кредит қўйилмалари улушини ички манбалар ҳисобидан ошириш учун мустаҳкам асос яратиш масалаларини қўшимча равишда ишлаб чиқиш » 1 га эътибор қаратдилар . Шунингдек , барча хўжалик субъектларининг миллий ва халқаро ҳисоб китоблари тижорат банклари орқали амалга оширилади . Шу нуқтаи - назардан олганда , хўжалик субъектларининг пул оқимлари шаклланишига тижорат банклари фаолияти бевосита таъсир кўрсатади . Тижорат банкларининг юқорида қайд қилинган вазифалари 1 Каримов И . А . Асосий вазифамиз - ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир / – Тошкент : « Ўзбекистон », 2010.- 57-58 б . 3

муваффақиятли ҳал этилиши биринчи навбатда , улар активлари ва пассивларини самарали , оқилона бошқаришга боғлиқ . Банклар томонидан аҳолига кўрсатилаётган хизматлар кўламини кенгайтириш , замонавий технологиялар асосида қулайликлар яратиш мақсадида амалга оширилиб келинаётган бир қатор чора - тадбирлар ҳам мамлакатимизнинг ижтимоий - иқтисодий ҳаётида ўз аксини топмоқда . Президентимиз бу борада амалга оширилган ишлар хусусида тўхталиб қуйидагиларни алоҳида таъкидлайдилар : “ Бугунги кунда банклар ресурс базасининг муттасил ўсиб бораётганлиги , ўз навбатида банкларнинг кредитлаш ва инвестициялаш имкониятларини кенгайтириб , банк активлари ҳажмининг ошишига имкон бермоқда . Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида республикамиз тижорат банкларида активлар ва пассивларни бошқариш борасида қатор муаммолар мавжудлиги кузатилмоқда . Ушбу ҳолат банклар активлари таркибида даромад келтирмайдиган активларнинг йирик миқдорда тўпланиб қолаётганлигида , банкларнинг депозит базаси ҳажмида жорий депозитлар салмоғининг юқори эканлигида намоён бўлмоқда . Шунингдек , тижорат банкларининг юқори ликвидли қимматли қоғозларга қилинган инвестицияларининг жами активлардаги салмоғи пастлигича қолмоқда . Банклардаги омонатлар ҳажмининг ошишида аҳоли реал даромадларининг ўсиши ҳамда банк тизимининг барқарорлиги асосий омил бўлгани ҳолда , банклардаги омонатларнинг тўлиқ қайтарилиши давлат томонидан кафолатланганлиги ва улардан олинадиган фоиз даромадлари солиқдан озод этилганлиги банк депозитларини қулай , хавф - хатарсиз ва барқарор даромадли молиявий инструментга айлантирди . Битирув малакавий ишининг объекти бўлиб , Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг ресурсларни жалб қилиш ва жойлаштириш билан боғлиқ операциялари ҳисобланади . Битирув малакавий ишининг предмети – тижорат банкларининг операцияларини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган муносабатларнинг мажмуи ҳисобланади . Битирув малакавий ишининг мақсади – тижорат банклари операцияларини такомиллаштиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат . Малакавий ишнинг мақсадидан келиб чиқиб , қуйидаги вазифалар белгилаб олинди : 4

тижорат банкларининг актив операцияларининг моҳияти очиб бериш ва активлар турларини илмий жиҳатдан таснифлаш ; тижорат банкларининг пассив операциялари мазмунини ўрганиш ва уларни банк ресурсларини ташкил аҳамиятини тадқиқ қилиш ; Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларида пассив операцияларининг амалий жиҳатларини таҳлил қилиш ; иқтисодиётни модернизациялаш шароитида тижорат банклари актив ва пассив операциялари ривожлантириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш . Битирув малакавий ишининг илмий ва амалий аҳамияти . Битирув малакавий ишининг илмий - назарий аҳамияти шундан иборатки , битирув малакавий ишини бажариш жараёнида олинган назарий хулосалардан касб - ҳунар коллежларида соҳага тегишли фанларни ўқитишда фойдаланиш мумкин . Малакавий ишнинг амалий аҳамияти шундаки , унинг натижаларидан тижорат банклари активлари ва пассивларини бошқаришни такомиллаштириш , келажакда чуқур ўрганишга бағишланган ишларида манба сифатида фойдаланиш мумкин . Битирув малакавий иши натижаларининг амалий аҳамияти , таклиф ва амалий тавсиялари республикамиз тижорат банкларининг активлари ва пассивларини бошқаришни такомиллаштиришда , банклар стратегиясини белгилашда , банк активлари ва пассивлари таркибий сифатига оид қонун ва қонуности ҳужжатларини ишлаб чиқишда фойдаланиш билан белгиланади . Битирув малакавий ишининг таркиби . Битирув малакавий иши таркиби кириш , 3 та асосий боб , хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат . Мамлакатимиз молия - банк тизими барқарор ва ишончли фаолият юритиб , юқори кўрсаткичларни намоён этиб келмоқда . 2012 йилда банк тизимининг жами капитали 24,3 фоизга , сўнгги уч йилда эса икки баробар кўпайди . Бугунги кунда капиталнинг етарлилик даражаси 24,0 фоиздан ошиб , бу эса қабул қилинган умумий халқаро стандартлардан 3 баробар ортиқдир . 2012 йил якунлари бўйича банк тизимининг ликвидлиги 65,0 фоиздан ортмоқда , бу эса талаб этиладиган минимал даражадан 2 баробар юқоридир . 2010 йилда мамлакатимизнинг атиги 13 та тижорат банки ижобий халқаро рейтингга эга бўлган бўлса , айни пайтда уларнинг 5

сони 28 тага етди . Банклар фаолиятида , ўтган йиллардаги каби , инвестиция фаолиятига катта эътибор қаратилди . 2012 йилда иқтисодиётнинг реал секторига йўналтирилган кредитлар ҳажми 2011 йилга нисбатан 1,3 баробар ошди . Ажратилган кредитларнинг 76 фоиздан зиёди уч йилдан ортиқ муддатга берилган узоқ муддатли кредитлар экани , айниқса , эътиборга молик 2 . 1- БОБ . ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИНГ МОҲИЯТИ ВА УЛАРНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ АСОСЛАРИ . 1.1. Тижорат банкларининг пассив операциялари ва уларни банк ресурсларини ташкил қилишдаги роли Пассивлар ва активлар бўйича мажбуриятларни бошқариш банкнинг муҳим вазифаси бўлиб ҳисобланади . Заҳираларни жалб қилиш ёки уларни жойлаштириш – операцияларнинг ҳар иккаласи ҳам банк учун муҳим . Чунки булар ўзаро боғлиқ . ўзаро шартланган иккита жараёндир . Уларни рационал ташкил қилиш юқори натижаларга эришиш имконини беради . Одатда , банк ресурсларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган операциялар банкларнинг пассив операциялари дейилади . Пассив операциялар ёрдамида тижорат банкларининг пассив ва актив – пассив счетидаги пул маблағларининг салмоғи ошиб боради . Банкларнинг пассив операциялари уларнинг фаолиятини ташкил қилишда катта рол ўйнайди . Пассив операциялар ёрдамида тижорат банклари кредитлаш учун зарур бўлган кредит ресурсларини ташкил қилади . Тижорат банклари пассив операцияларининг асосан тўртта шакли мавжуд : 1. Тижорат банклари қимматбаҳо қоғозларини муомалага чиқариш йўли билан ресурслар йиғиш ; 2. Банк фойдаси ҳисобидан ҳар хил фондлар ташкил қилиш ёки фондлар суммасини ошириш ; 3. Бошқа кредиторларнинг маблағларини жалб қилиш ; 4. Депозит операцияларини амалга ошириш . 2 “ Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш ” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси 6

Тижорат банкларининг ресурслари банкнинг ўз маблағлари жалб қилинган ва эмитентлашган маблағлар ҳисобидан шаклланади . Юқорида келтирилган пассив операцияларнинг биринчи ва иккинчи шаклларида банкларнинг ўз маблағлари юзага келади ва қолган охирги икки шаклида кредит ресурсларнинг иккинчи қисми жалб қилинган ресурслар юзага келади . Банкларнинг ўз маблағларига – банкнинг устав капитали , резерв капитали , махсус фондлар , моддий рағбатлантириш фонди , бошқа ҳар хил ташкил қилинган фондлар ва тақсимланмаган фойдаси киради . Амалиётда банк пассивларининг 20 фоизига яқини банкларнинг ўз маблағларига тўғри келади . Тижорат банклари молиявий ресурсларини бошқаришда асосий эътибор банк баланси пассивидаги маблағларнинг манбаларига қаратилади . Ушбу маблағлар иккита йирик гуруҳга мажбуриятлар ва капиталга бўлинади . Мажбуриятлар – банк томонидан жалб этилган маблағлар ҳисобидан , капитал эса банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан шакланади . Ушбу маблағларнинг барқарор манбалар ҳисобидан шакллантирилиши тижорат банкларининг самарали ишлашини ва иқтисодий жиҳатдан бақувватлигини таъминлайди . Тижорат банклари баланси пассивининг асосий улушинип мажбуриятлар ташкил этиб , улар 85-90 фоиздан иборат бўлади . Мажбуриятларни муддати ва вужудга келиш манбасига қаракб барқарор ва нобарқарор , улар учун тўланадиган харажатлар қийматидан келиб чиқиб , арзон ва қиммат маблағларга ажратиш мумкин . Демак , банк ресурсларининг моҳиятини очиб беришда уларнинг шаклланиш манбасининг асосини ташкил этадиган пассив операцияларни эътиборга олиш жуда муҳум ҳисобланади . Тижорат банкларининг пассив операциялари хусусида хорижлак , Мустақил давлатлар ҳамдустлигига аъзо мамлакатлар , жумладан , Ўзбекистон Республикаси иқтисодчи олимлари тадқиқотлар олиб борган . Шу боис , ушбу масалани чуқур ўрганишда реал эҳтиёж йўқлигини таъкидлаган ҳолда , юқорида қайд этилган фикримизнинг тасдиғи сифатида уларнинг айримларини келтириб ўтсам . Профессор Ш . Абдуллаеванинг фикрига кўра , банк ресурсларини шакллантириш билан боғлиқ операциялар банкларнинг пассив операциялари дейилади . Худди шунингдек , яна бир гуруҳ ўзбекистонлик иқтисодчи олимлар “ Пассивлар ҳақида банкнинг шундай операциялари тушуниладики , уларнинг натижасида пассив 7

ёки актив - пассив ҳисоб варвқларида маблағларнинг кўпайиши юз беради , жумладан , пассивдаги маблағлар активдагидан ортиб боради 3 “- деб таърифланади . Демак банкнинг пассив операциялари асосида унинг ресурслари шакллантирилади . 1- расм . Тижорат банклари ресурслари таркиби ва унинг тузилиши 4 . Банкларнинг ўз маблағлари ичида асосий ўринни банкнинг ўз капитали эгаллайди . Банкнинг ўз капитали таркибига биз юқорида келтириб ўтган капиталнинг бир қисми , яъни устав капитал , рискларни қоплаш учун ташкил қилинган резерв фонд , тақсимланмаган фойда киради . Банкларнинг ўз капитали банк кредиторларининг манфаатини ҳимоя қилиш , банк фаолиятининг барқарорлигини таъминлаш , банк фаолиятини бошқариш каби функцияларни бажаради . Банкнинг устав капитали суммаси банк уставида кўрсатилади ва банк ишини бошлашнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади . Банкларни ташкил қилиш шаклларига қараб банк устав капитали ҳам ҳар хил ташкил топади . Ўзбекистон Республикасининг “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги қонунниг 9- моддасида “ Банкнниг устав фонди банк муассислари ва акциядорлари тўлаган пул маблағларидан ташкил топади ” деб кўрсатилган . Шундан келиб чиққан ҳолда агар банк акциядорлик жамияти 3 Кадиров А . К ., Каралиев Т . М ., Омонов А . А . Хозяйственный расчет всистеме коммерческих банков . Монография .- Т .: 2 Узбытцентр », 1991. с .16 4 Абдуллаева Ш . З . Пул , кредит ва банклар .- Т .: ” Молия ”, 2000. 211- б 8 ÒÈÆÎÐÀÒ ÁÀÍÊËÀÐÈ ÐÅÑÓÐÑËÀÐÈ ¡ç ìàáëà ғ ëàðè Жалб қилинган маблағлар Íîäåïîçèò ìàíáàëàð Äåïîçèò ìàíáàëàð Óñòàâ êàïèòàëè Ðåçåðâëàð âà ôîíäëàð Òà қ ñèìëàíìàãàí ôîéäà

тариқасида ташкил қилинадиган бўлса , устав капитали ёки фонди акциялар чиқариш ва жойлаштириш йўли орқали ташкил топади . Банкларнинг устав капитали суммаси қонун йўли билан чегараланмайди . Банкларнинг барқарор фаолиятини таъминлаш мақсадида унинг минимал миқдори белгилаб берилади . Банкнинг устав капитали унинг балансининг пассивида кўрсатилади . Устав капитали суммасининг оширилиши банк акциядорларининг умумий мажлисида ҳал қилинади . Банкларнинг устав капитали уларнинг мажбуриятларини бажаришнинг асоси бўлиб хизмат қилади . Банк кредитлари ҳисобидан банкларнинг устав капиталини ташкил қилиш мумкин эмас . Устав капиталини ташкил қилишда четдан бошқа пул маблағларини жалб қилиш хам мумкин эмас . Банклар ташкил қилинганда устав капиталининг таркиби моддий маблағлардан ва пул маблағларидан ташкил топади . Банк фаолиятининг бошланғич босқичларида банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан биринчи навбатдаги банк харажатлари ( ер , бино , асбоб - ускуна , иш ҳақи ) қопланади . Банкларнинг ўз маблағлари узоқ муддатли активларга қўйилмалар қилишнинг асосий манбаси ҳисобланади . Одатда , Марказий банк тижорат банклари учун банкларнинг ўз маблағлари билан четдан жалб қилинган ресурслар ўртасидаги чегарани белгилаб бериши мумкин . Банкларнинг акциядорлик капитали қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топиши мумкин . Булар : а ) ўз акциядорлик капитали , бу капитал оддий ва имтиёзли акциялар чиқариш ва сотиш ҳисобидан , тақсимланмаган фойда ҳисобидан юзага келади ; б ) ҳар хил кўзда тутилмаган харажатларни ва тўланмаган қарзларни қоплаш учун ташкил қилинган резервлар ; в ) банкнинг узоқ муддатли мажбуриятлари ( узоқ муддатли вексел ва облигациялар ) бўлиши мумкин . Банкларнинг резерв капитали ёки резерв фонди фойдадан ажратмалар ҳисобига ҳосил бўлади ва у кўзда тутилмаган зарарлар ҳамда қимматли қоғозлар курсининг тушиши натижасидаги йўқотишларни қоплаш учун мўлжалланган . Тақсимланмаган фойда – резерв фондига ажратмалар ва девидендлар тўланганидан сўнг қоладиган фойданинг бир қисмидир . Банкларнинг ўз маблағлари тижорат банклари фаолиятида муҳим аҳамият касб этади . 9

Банк устав капитали миқдорининг ўзгариши устав капитали миқдорининг оширилиши ёки камайтирилиши шаклларида амалга оширилиши мумкин . Банк устав капитали миқдорининг оширилиши қўшимча акцияларни жойлаштириш ёки акциялар номинал қийматини ошириш йўли билан амалга оширилиши мумкин . Акцияларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банк устав капиталини ошириш қуйидаги усуллар билан амалга оширилиши мумкин : * молиявий йил якуни бўйича кўрилган фойданинг бир қисмини ёки ҳаммасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш ; * акциядорлар томонидан акциялар номинал қиймати оширилган қисмининг тўланиши ; * молиявий йил якуни бўйича кўрсатилган банк фойдасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш ва акциядорлар томонидан акциялар оширилган номинал қийматининг етишмайдиган қисмининг тўланиши . Акциялар чиқариш ёки уларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банкнинг устав капиталини кўпайтириш Марказий банкнинг лицензиялаш депортаменти рўхсати билан амалга оширилади . Банкнинг ўз капитали ҳиссасининг камайиши баъзи ҳолларда банкларнинг синишига олиб келади . АҚШда катталиги бўйича йигирманчи ўринда турувчи “ Франклин нешнл банк ” ни синишининг сабабларидан бири – банкнинг ўз капитали ҳиссасининг банк балансида кескин қисқариши бўлган . Худди шу сабаб , 1979 йил активида 250 млн . АҚШ доллари ва 44 минг омонатчисига эга бўлган АҚШдаги “ Днуверз нешнл бэнк оф Чикаго ” банкининг синишининг асоси ҳисобланади . Иқтисодий ёки банк инқирозлари даврида пассивлар ва уларни жойлаштириш соҳасида етарли даражада ўйлаб чиқилмаган сиёсат банкларинг синишига олиб келади . 1980 йилларнинг иккинчи ярмида АҚШда банкларнинг банкротлик сони ўсди . 1984 йилда АҚШда биринчи ўнликда турувчи йирик банклардан бири бўлган “ Континентал Иллинойс ” банкининг синиш ҳолатининг , ҳукуматнинг махсус дастури орқали олди олинди . Федерал резерв система бўлган АҚШ Марказий банки ўз ихтиёрига олган бир неча миллиард АҚШ долларини мувофиқлаштирибгина қолмай , балки депозитларни 10

суғурталаш Федерал уюшмаси ва АҚШ Молия министрлиги билан бирга банк тўлаш қобилиятини мустаҳкамлаш соҳасида кафил сифатида чиқди . Тижорат банклари синишларининг энг кўпи 1988 йилга тўғри келган . Иқтисодий кўтарилиш туфайли АҚШ да тижорат банклари синишининг сони ўзининг аввалги ҳолига тушган . Шунга кўра , 1994 йилда фақатгина 13 та тижорат банклари синган . Шу билан бирга , муаммоли , яъни молиявий ҳолати беқарор бўлган банклар сони юқорилигича қолмоқда . Жалб қилинган маблағлар тижорат банклари кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил этади . Булар депозитлар шунингдек , контокорент ва корреспондент ҳисоб варағидаги маблағлардир . Уларнинг асосийси талаб қилиб олинадиган қўйилмаларга , муддатли ҳамда жамғарма қўйилмаларга бўлинувчи депозитлардир . Талаб қилиб олинадиган қўйилмалар , шунингдек , жорий ҳисобварағидан маблағлар омонатчиларнинг биринчи талаблари билан олинади . Жорий ҳисоб варағининг эгаси банкдан чек дафтарчасини олади . Бунда у пул олиш билан бирга иқтисодий муносабатлар вакиллари бўлган корхона , ташкилот , муассасалар ҳисоб - китоб операцияларини олиб бориши мумкин . Муддатли омонатлар – мижоз томонидан банкка маълум муддатга қўйиладиган қўйилмалар бўлиб , улар орқали мижозларга банк томонидан юқори фоизлар тўланади . Банкда фоиз ставкалари қўйилманинг муддати ва миқдорига боғлиқ бўлади . Муддатли қўйилмаларнинг турларидан бири – маблағларни жалб қилишнинг аниқ қайд этилган вақтга мўлжалланган депозит сертификатлари ҳисобланади . Уларни муомалага 1961 йилда биринчи бўлиб « Ферс нешнл сити бэнк » киритган . Ҳисоб варағи эгаларига , уларнинг номлари ёзилган , тўлаш муддати ва фоиз даражаси кўрсатилган махсус гувоҳномалар берилган . Банкларнинг қимматли қоғозлар билан , факторинг , лизинг ва бошқа операциялар билан шуғулланиши банк ресурсларининг таркиби нафақат пул маблағларидан , балки товар - моддий бойликларидан ва қимматли қоғозлардан ташкил топишига олиб келди . Жалб қилинган маблағлар банкнинг реал ва салоҳиятли ёки балансдан ташқари мажбуриятларини ташкил қилади . Реал мажбуриятлар банк балансида талаб қилингунга қадар депозитлар , муддатли депозитлар , жалб қилинган банклараро 11

кредитлар сифатида акс эттирилса , балансдан ташқари мажбуриятлар банк томонидан бериладиган кафолатлар , мижозларга очилган кредит линияларда намоён бўлади . Мажбуриятларни бажариш манбаси бўлиб ғазнадаги маблағлар , вакиллик ҳисоб варағидаги қолдиқлар , ликвид активлар , банклараро бозор ёки Марказий банкдан олинган кредитлар хизмат қилади . Банк ресурслари нафақат кредит бериш учун балки банкнинг бошқа актив ва воситачилик операцияларини бажариш учун ишлатилади . Сертификатда кўрсатилган қўйилма муддати тугагандан сўнг унинг эгаси қўйилма суммасини ва келишилган фоизларни олиш ҳуқуқига эга бўлади . Банк ресурслари таркибида аҳолининг омонат қўйилмалари муҳим рол тутади . Улар тўлиқ суммада ёки бўлиб - бўлиб қўйилади ва берилиши мумкин . Омонатчи ва банк ўртасидаги маблағ қўйиши билан боғлиқ муносабат омонат дафтарчасини бериш билан тасдиқланади . Банклар тўловчилик асосида турли хил мақсадли қўйилмаларни , муддатли ёки талаб қилиш ҳамда олиш мумкин бўлган жамғармалар қабул қиладилар . Иқтисодий ривожланган мамлакатларда бу қўйилмалар оддий фуқаролар орасида кенг қўлланилади . Улар банк учун қимматга тушсада , уларнинг кредит потенциалини мустаҳкамлаш манбаси ҳисобланади . Банклар учун муддатли қўйилмалар жуда қулайдир . Банк ресурсларининг муҳим манбаси – банклараро кредитлардир , яъни бошқа банклардан олинадиган ссудалар . Агар мижознинг ҳисоб - китоб варағи ёпилиб , контокоррент ҳисоб варағи очиладиган бўлса , унинг ўз маблағлари ва четдан жалб қилинган маблағлар ҳисоби шу ҳисоб варағида олиб борилади . Контокоррент – банк ва мижоз ўрсатидаги ҳамма ҳисоб - китоб ва кредит операцияларини амалга оширувчи ягона ҳисоб варағидир . Алоҳида даврларда бу ҳисоб варағи пассив бўлади , бошқа ҳолларда эса актив бўлиши мумкин . Мижозда маблағ бўлганида бу ҳисоб варағи пассив бўлади , бу маблағлар йўқлиги туфайли мижоз банкка тўлов топшириқномасини кўрсатганда ёки чек ёзиб берганда уактив бўлади . Ҳам дебет , хам кредит бўйича контокоррент ҳисоб варақларида фоиз ҳисобланади . Контекоррент ҳисоб варағи бўйича кредит тижорат векселлари таъминоти бўйича ёки таъминланмаган ссуда шаклида берилдаи . 12

Контокоррентҳисоб варағи бўйича дебетга фоизларни ҳисоблаш фақатгина мижоз ва банк орасидаги битимда кўрсатилган кредит лимити чегарасида амалга ошиши мумкин . Баъзи ҳолларда банкнинг четдан жалб қилинган маблағларнинг бир қисмини банкнинг эмитентлашган маблағлари деб ҳам юритилади . Банкнинг эмитентлашган маблағлари . Банклар мижозлар маблағларидан етарли даражада узоқроқ фойдаланишни амалга оширишдан манфаатдордирлар . Шу сабабли банклар облигация қарзлари , банк векселлари ва бошқаларни чиқариш йўли билан ўз ресурсларининг миқдорини кўпайтириб борадилар . Облигация қарзлари облигациялар кўринишида эмитентлашади . Ҳозирги даврда чет эл амалиётида икки валютали облигациялар учрайди . Бу облигациялар бўйича даромадлар облигация эгаси ихтиёрига кўра миллий валюта ёки АҚШ долларида , шунингдек , бошқа чет эл валютасида тўланиши мумкин . Банк томонидан эмитентлашган қимматли қоғозларнинг турларидан бири « сузувчи фоиз ставкали » қимматли қоғозлардир . Масалан , АҚШ да 1970 йиллар ўрталарида иккита йирик тижора банклари –« Ситибанк » ва « Чейз Манхэттен Бэнк » ҳолдинг компаниялари орқали « сузувчи фоиз ставкали » қимматли қоғозлар чиқардилар . Бу қўйилмалар бўйича фоизлар 3 ойлик хазина векселларига нисбатан бир фоиз юқори тўланади . Ресурслар негизи банк фаолияти учун биринчи даражали аҳамиятига эга . Биз биламизки , тижорат банклари актив операцияларини ўзларида мавжуд бўлган ҳамда жалб этилган пул маблағлари манбалари доирасидагина амалга ошира оладилар . Бинобарин , айни пассив операциялар актив операцияларини хажми ва миқёсини белгилайди . Банк пассивларини шакллантириш ва мақбуллаштириш жараёни , тижорат банкларининг ресурс салоҳиятини ташкил этадиган пул маблағларининг барча манбаларини бошқариш сифатини касб этади . Банкларнинг барқарор ресурслар негизи унинг актив операциялар барча турларини муваффақиятли равишда ўтказиш имконини беради . Шу сабабли , ҳар бир тижорат банки ўз ресурслари негизларини ошириб боришга интилади . 1.2. Тижорат банкларининг актив операциялари , уларнинг моҳияти ва турлари . 13

Актив операциялар - юқорида қайд этилганидек , бу банк томонидан фойда олиш мақсадида ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағларни самарали йўналтиришдир . Бунга бозорда юзага келган ҳолатни , банкнинг жорий ҳолатини тизимли тарзда таҳлил қилиш , банк активлари ҳаракати ва таркибига доимо зарурий ўзгартиришлар киритиш орқали эришилади . Банкнинг актив операцияларини 4 гурухта булиш мумкин : - Кредит операциялари . Бунинг натижасида банкнинг кредит портфели шаклланади . - Инвестиция операциялари . Бунинг натижасида банкнинг инвестиция портфели шаклланади . - Касса ва ҳисоб - китоб операциялари . Бу орқали банк ўз мижозларига асосий хизмат турларини курсатади . - Бошка актив операциялари . Мазкур операциялар банк фаолиятини самарали амалга оширишга тегишли инфратузилма яратиш билан боглиқ операциялардир Ўзбекистон Республикасининг “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги Қонуннинг 4- моддасида банклар томонидан бажариладиган қуйидаги операция турлари алоҳида ажратиб кўрсатилган . Банклар ўз фаолиятларида қуйидаги банк операцияларини амалга оширадилар : 1. жисмоний ва юридик шахсларнинг , шу жумладан , вакил банкларнинг ҳисобварақларини очиш ва юритиш , ҳисобварақлар бўйича ҳисоб - китоб қилиш ; 2. омонатларни жалб этиш ; 3. кредитларнинг қайтарилиши , фоизлилиги вамуддатлилиги шарти билан ўз маблағлари ва жалб этилган маблағлар ҳисобидан ўз номидан кредитлар бериш . 4. Банклар бошқа турдаги операцияларни ҳам амалга оширишлари мумкин , чунончи : 5. маблағ эгаси ёки маблағни тасарруф этувчи билан тузилган шартномага биноан пул маблағларини бошқариш ; 6. чет эл валютасини нақд пул ва нақд бўлмаган пул шаклларида юридик ҳамда жисмоний шахслардан сотиб олиш ва уларга сотиш ; 7. пул маблағлари , векселлар , тўлов ва ҳисоб - китоб ҳужжатларини инкассо қилиш ; 8. учинчи шахслар номидан мажбуриятларнинг бажарилишини 14

назарда тутувчи кафолатлар бериш ; 9. учинчи шахслардан мажбуриятларнинг бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқини олиш ; 10. қимматли қоғозлар чиқариш , харид қилиш , сотиш , ҳисобини юритиш ва уларни сақлаш , мижоз билан тузилган шартномага биноан қимматли қоғозларни бошқариш , қимматли қоғозлар билан бошқа операцияларни бажариш ; 11. банк фаолияти юзасидан маслаҳат ва ахборот хизмати кўрсатиш ; 12. жисмоний ва юридик шахсларга ҳужжатлар ва бошқа бойликларни сақлаш учун махсус бинолар ёки улар ичидаги пўлат сандиқларни ижарага бериш ; 13. молиявий лизинг ; 14. халқаро банк амалиётига мувофиқ , лицензияда махсус кўрсатилган бошқа операциялар . Банклар бевосита ишлаб чиқариш , савдо ва суғурта фаолияти билан шуғулланишга ҳақли эмаслар . Банкнинг актив операциялари таҳлили даромадлилик , риск даражаси , ликвидлилик нуқтаи назаридан амалга оширилиши керак . Банк тараққиёти манбаларидан маълумки , банк активлари даромадлилиги ва ликвидлилиги бир - бирига қарама - қарши . Банк ликвидлилиги ва унинг даромадлилиги ўртасидаги алоқадорлик таҳлили ликвидлилик аҳамиятининг устунлиги тўғрисида хулоса чиқаришга имкон беради . Бу мезоннинг устунлигини ҳисобга олиш натижаси кўрсатилган қарама - қаршиликни мувофиқлаштиришга ва банк фаолиятининг асосий мақсади бўлган фойда олишга эришишга олиб келади . Банкнинг фаолиятида активларнинг тутган ролини яна ҳам мукаммалрок ўрганиш учун қуйидаги кўрсатгичларни ҳисоблаш муҳимдир : • ташкилотлар , корхоналар , жисмоний шахслар ва банкларга берилган кредитлар бўйича умумий кредит суммасини ҳисоблаш ; • берилган кредитларни уларнинг муддатлари , тармоқларга берилиши ва уларнинг умумий карздаги салмоғини аниқлаш ; • ссудаларнинг ўртача фоиз ставкаларини ҳисоблаш ва кредит баҳосининг ўртача даражасини аниқлаш ; • умумий ссудаларнинг ичида муддати ўтган қарзларнинг салмоғини ҳисоблаш . 15

• банк тамонидан берилган йирик кредитларнинг ҳажмини аниқлаш ; • берилган турли даражадаги кредитларнинг Марказий банк йўриқномаларига жавоб беришини ҳисоблаш ; Тижорат банклари ўз фаолиятларини олиб боришда активлари , уларнинг таркиби , уларнинг оптимал жойлаштирилиши катта ахамиятга эга . Банк активлари таркиби дейилганда баланс якунига кўра ҳар хил сифатдаги активлар салмоғи тушунилади . Банкниннг актив ва мажбуриятларини риск даромадлилик ва ликвидликка таъсири нуқтаи назаридан таққослама таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ бўлади . Тижорат банки балансининг актив ёки пассивлари тузилмасига баҳо беришдан олдин юқоридаги кўрсаткичлардан келиб чиқиб баланснинг ҳар бир моддасига таъриф бериб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади . Банк активлари - бу банкга тегишли ҳамда моддий қийматга эга бўлган қийматликлардир . Юқорида таъкидлаб ўтилганидек тижорат банки активларини асосан қуйидаги гуруҳларга бўлиб ўрганиш мумкин : кассадаги нақд пуллар ва унга тенглаштирилган маблағлар , қимматли қогозларга қилинган инвестициялар , кредитлар , асосий воситалар ва бошқа активлар . Тижорат банкларининг активлари ўзига хос белгиларига кўра ликвидлик ва риск даражасига қараб ҳамда даромад келтиришига қараб бир неча гуруҳларга бўлинади . Банк балансида активлар ликвидлик даражасига қараб акс эттирилади ва ликвидлик даражасига қараб улар қуйдаги 3 гуруҳга : юқори ликвидли активлар , ликвидли активлар , ноликвид ( паст ликвидли ) активларга бўлинади . 1 гуруҳ - юқори ликвидли активлар . Буларга : а ) кассадаги ва йўлдаги нақд пуллар , қимматбаҳо тошлар , монета , чеклар ва бошқа пул ҳужжатлари ; б ) вакиллик ҳисобварағидаги маблағ қолдиқлари ; в ) « Ностро » ва « Востро » счетлардаги қолдиқлар ; г ) мажбурий резервлар счети бўйича маблағлар қолдиғи ; д ) қимматли қоғозлар , хазина векселлари , давлат облигациялари , ЎРМБ нинг қимматли қоғозлари ва облигациялари . 2 гуруҳ - ликвид активлар . Буларга : 16

а ) берилган кредитлар ( жумладан банклараро ҳам ); б ) ўз инвестициялари ; в ) бошқа қимматли қоғозлар , муддати 30 кунгача бўлган дебиторлар ; 3 гуруҳ - ноликвид ( паст ликвидли ) активлар . Буларга : а ) муддати ўтган ссудалар ; б ) муддати ўтган фоизлар ; в ) суд аралашуви билан ўзлаштирилиши кўзда тутилган ссудалар ; г ) тугалланмаган ишлаб чиқариш ; 17

) д асосийвоситалар киради . Банк доимий тарзда ўзининг ликвидлилигини маълум бир даражада сақлаши керак , яъни ўзининг тўловга қобиллигини шубҳа остида қолдирмаслиги керак . Ликвидлиликка бўлган талаб активлардан келадиган даромадни ошириш фаолиятига маълум даражада қарши туради . Банкнинг активлари қанчалик даражада ликвидли бўлса шунчалик улар билан боғлиқ риск кичик бўлади , аммо шунга жавобан уларга тўланадиган фоиз ҳам шунчалик кам бўлади . Даромад келтиришга қараб банк активлари : даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган активларга бўлинади . Даромад келтирувчи активларга қуйидагилар киради : а ) Барча берилган кредитлар ( жумладан банклараро кредитлар ) б ) инвестициялар ( ўзиники ) в ) хазина векселлари г ) давлат облигациялари д ) қимматли қоғозлар . Даромад келтирмайдиган активларга қуйидагилар киради : а ) пул активлари гуруҳи б ) асосий воситалар в ) капитал ҳаражатлар г ) барча моддий активлар ва бошқа активлар д ) номоддий активлар киради . Баланс активлари таваккалчилик даражаси бўйича 0, 20, 50, 100 фоизли тўрт гуруҳга бўлинади . Ўар хил тоифали активлар нисбий таваккалчилиги ўз зиммасига мажбуриятларни қабул қилган шахс тури ва гаров ёки кафолат тавсифига боғлиқ . Масалан , нақд пул 0 фоизли таваккалчилик даражасига эга бўлса , тижорат кредитлари 100 фоизли таваккалчилик тоифасига киради . Бу тижорат кредитлари капиталнинг муайян суммаси билан тўлиқ таъминланган бўлиши кераклигини англатади . 18

Таваккалчиликни ҳисобга олган ҳолдаги активлар суммаси ҳар бир актив баланс суммасини унга тегишли таваккалчилик миқдорига кўпайтириш ва таваккалчилик бўйича аниқланган активлар йиғиндиси орқали топилади . Қуйида банк активлари тоифаларининг таърифи келтирилган . Таваккалчиликдан холис бўлган активлар ( таваккалчилик коэффициенти — 0 фоиз ) қуйидагиларни ўз ичига олади : а ) банкда ва унинг филиалларида нақд пул кўринишида сақланаётган миллий ва чет эл валютаси ( жумладан , йўлдаги нақд пуллар ва банк омборларида ёки Марказий банк омборларида сақланаётган олтин қуймалар ); б ) Марказий банк ва унинг ҳудудий бошқармаларидаги вакиллик ва захира ҳисоб варақларида сақланаётган маблағлар ; в ) Ҳукумат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига тўғридан - тўғри талаблар ва бу эмитентлар томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар ; г ) Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотига ( ИХТТ ) кирувчи мамлакатлар ҳукуматлари ва марказий банклари томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар , шунингдек , бу мамлакатлар ҳукуматлари ва марказий банкларига қўйиладиган бошқа талаблар . Ушбу ташкилот аъзоси бўлган мамлакатлар : АвстрАдлия , Австрия , Бельгия , Канада , Чехия Республикаси , Дания , Финляндия , Франция , Германия , Греция , Венгрия , Ирландия , Исландия , ИтАдлия , Япония , Корея , Люксембург , Мексика , Янги Зеландия , Норвегия , Голландия , Польша , ПортугАдлия , Испания , Швеция , Швейцария , Туркия , Буюк Британия , АҚШ . д ) активлар ёки уларнинг Ўзбекистон Республикаси ва ИХТТга кирувчи мамлакатлар миллий валюталарига деноминация қилиниб , нақд пул билан таъминланган ҳамда банкда алоҳида чеклаб қўйилган депозит ҳисобрақамда сақланаётган қисми . е ) гудвилл қўшиб олинган номоддий активлар . Энг кам таваккалчилик даражасига эга активлар ( таваккалчилик коэффициенти — 20 фоиз ) қуйидагилардан иборат : ИХТТ давлатларида рўйхатга олинган депозитар институтларига нисбатан талаблар , шу жумладан , қарзлар ва пул бозори воситалари ; 19

а ) б ) ИХТТ давлатларида рўйхатга олинган депозитар институтлари кредитлари билан таъминланган бошқа барча активлар . ИХТТ давлатлари депозитар интитутларининг капитали бўлган қимматли қоғозлар юқори таваккалчилик даражасига (100 фоиз ) эга активлар қаторига киради ; в ) банкнинг ИХТТ давлатлари маҳаллий ҳокимият органларига нисбатан талаблари , шунингдек , улар томонидан кафолатланган банк активлари . Бу талаблар ва кафолатлар бўйича тўловлар алоҳида лойиҳалар бўйича тушумлардан эмас , балки юқорида кўрсатилган ташкилотлар бюджети ҳисобидан амалга оширилади . г ) банкнинг Жаҳон банки , Халқаро Валюта Фонди , Европа тикланиш ва тараққиёт банки , Осиё тараққиёт банки каби халқаро кредит ташкилотларига нисбатан талаблари , шунингдек , бу ташкилотлар томонидан кафолатланган банк активлари ; д ) жорий бозор қийматида баҳоланган ва Жаҳон банки , Халқаро Валюта Фонди , Европа тикланиш ва тараққиёт банки , Осиё тараққиёт банки каби халқаро кредит ташкилотлари томонидан муомалага чиқарилган қимматли қоғозлар билан таъминланган активлар ва уларнинг қисмлари ; е ) банкнинг ИХТТга аъзо бўлмаган мамлакатларнинг миллий валюталарига деноминация қилинган ва миллий валютадаги мажбуриятлар билан қопланган , ИХТТга аъзо бўлмаган давлатлар Марказий Хукуматлари ва марказий банкларига нисбатан талаблари . Миллий валютага деноминация қилинмаган ва миллий валютада молиялаштириш суммасидан ошиб кетган активлар қисми таваккалчилик даражаси юқори (100 фоиз ) бўлган активлар қаторига киритилади . Гудвилл қўшиб олинган номоддий активлар ҳамда шунингдек . ж ) жорий бозор қийматида баҳоланган ва Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати , Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ёки ИХТТга кирувчи давлатлар Марказий Ҳукуматлари томонидан эмиссия қилинган ёки кафолатланган қимматли қоғозлар кўринишидаги гаров билан таъминланган ёки кафолатланган активлар , уларнинг қисмлари ва балансдан ташқари мажбуриятлар . Қимматли қоғозлар банк тасарруфида бўлиши ва белгиланган 20

тартибга мувофиқ унга берилиши лозим . Кафолатлар тўғридан - тўғри ва ҳеч қандай шартларсиз , яъни уларни қўллашни чекловчи бирон - бир қўшимча шартларни ўзида қамраб олмаган бўлиши керак ; и ) ўтказиш жараёнидаги пул ҳужжатлари ( лекин йўлдаги нақд пуллар ҳисобга кирмайди ). Ўртача таваккалчилик даражасига эга активлар ( таваккалчилик коэффициенти — 50 фоиз ) қуйидагилардан иборат : а ) жисмоний шахсларга бир оилага уй - жой ( хонадон ) сотиб олиш ёки қуриш учун берилган ва дастлабки гаров ( гаров предметига эгалик қилишнинг имтиёзли ҳуқуқи ) сифатида сотиб олинаётган ёки қурилаётган уй - жой ( хонадон ) билан таъминланган кредитлар . Бунда ссуда миқдорининг гаров қийматига нисбати 60 фоиздан ошмаслиги керак . 60 ва ундан ортиқ кунга муддати ўтган , фоизлар ҳисоблаш тўхтатилган ёки реструктуризацияланган кредитлар таваккалчилик даражаси юқори (100 фоиз ) бўлган активлар тоифасига киради . Бир оила учун уй - жой қуриш мақсадида бериладиган кредитлар шу уй - жойда яшамоқчи бўлган хусусий шахсларгагина берилиши керак . Банк дастлабки гаров ҳуқуқига эга бўлмаса , бундай кредитлар таваккалчилиги юқори (100 фоиз ) бўлган активлар ҳисобланади ; б ) банкнинг ИХТТга кирувчи давлатлар маҳаллий ҳокимият органларига нисбатан талаблари ёки бу талаблар ва кафолатлар бўйича тўловлар мазкур мажбуриятлар бўйича молиялаштириладиган муайян лойиҳа тушумларига боғлиқ бўлса , ушбу ташкилотлар томонидан кафолатланган активлар . Юқоридаги ташкилотлар томонидан эмиссия қилинган қимматли қоғозлар . Юқори таваккалчилик даражасига эга активлар ( таваккалчилик коэффициенти — 100 фоиз ) қуйидагилардан иборат : банк томонидан берилган барча кредитлар , жумладан , тадбиркорлик тузилмалари , қишлоқ хўжалик , ишлаб чиқариш корхоналарига берилган кредитлар , шунингдек , истеъмол ва ипотека кредитлари . б ) банкнинг асосий воситалари , иншоотлари , жиҳозлари ва шахсий кўчмас мулки ; 21

а ) г ) бошқа барча активлар . Таваккалчилик даражаси ҳисобга олинган активлар суммаси ҳисобкитоб қилинганда барча балансдан ташқари воситалар ҳисобга олинади , ички бозорда тузилган форвард , своп битимлари , сотиб олинган опционлар ва шунга ўхшаш бошқа ( дереватив ) воситалар бундан мустасно . Балансдан ташқари моддаларнинг таваккалчилик тоифаси қуйидагича аниқланади : балансдан ташқари модданинг тўланмаган қолдиҚи кредитни ҳисоблаш омилига кўпайтирилади . Олинган натижа балансдан ташқари модданинг баланс эквиваленти бўлиб , унга баланс ҳисобрақамлари қоидаларига мувофиқ тегишли таваккалчилик даражаси белгиланади . Агар балансдан ташқари модда ёки унинг қисми 5 бўлимда аниқлангандек кафолатланган бўлса , ёхуд гаров билан таъминланган бўлса , таваккалчилик даражасини белгилаш контрпартнёрга эмас , балки кафолат тури ва тавсифига боғлиқ бўлади . Паст таваккалчилик омили балансдан ташқари воситанинг Марказий банк учун қулай гаров ёки кафолат билан таъминланган ёки кафолатланган маълум бир қисмига қўлланиши мумкин . Масалан , банк тижорат буюртмачи номидан 10 млн . сўмлик алоҳида депозит ҳисобрақами билан таъминланган молиявий захира аккредитивни чиқарди . Бундай аккредитивлар бўйича кредитни ҳисоблаш омили қуйида кўрсатилганидек , 100 фоиз миқдорида белгиланади . Банкда алоҳида депозит ҳисобрақам билан таъминланган баланс активлари 0 фоиз миқдорида баланс таваккалчилиги даражасига эга . Баланснинг якуний таваккалчилик даражаси 10 миллион сўмни кредитни ҳисоблаш омилига 1.00 (100 фоиз ) ва 0 фоизли таваккалчилик тоифасига кўпайтириш орқали аниқланади . 100 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланадиган балансдан ташқари моддаларга қуйидагилар киради : а ) номидан кафолатлар ёки захира аккредитиви берилган банк мижози битим ва бошқа мажбуриятларга мувофиқ ҳолда учинчи томонга мажбуриятларни қоплашга лаёқатсиз бўлса , банкнинг учинчи томонга тўловлар тўғрисидаги юридик жиҳатдан чақириб олинмайдиган мажбуриятларини ўзида акс эттирган бевосита кредит ўрнини босувчилар , 22

жумладан , умумий кафолатлар , захира аккредитивлари ва бошқа шунга ўхшаш битимлар ; б ) қайта сотиб олиш ҳақидаги келишув ёки белгиланган шартларда активларни банкка қайтариш ҳақидаги келишувга мувофиқ сотилган активлар ; в ) активларни келажакда маълум бир муддатга сотиб олиш мажбурияти бўйича . 50 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланадиган балансдан ташқари моддалар қуйидагилардан иборат : а ) битим кафолатлари ёки муайян битимга нисбатан аккредитивлар сингари битимлар билан боғлиқ мажбуриятлар . Бу мажбуриятлар агар номидан мажбуриятлар чиқарилган банк мижози номолиявий тижорат мажбуриятларини амалга оширолмаган бўлса , банкнинг учинчи шахсга товон тўлаш бўйича чақириб олинмайдиган мажбуриятлари ҳисобланади . Масалан , мол етказиб берувчи ёки субпудратчи сифатида маълум бир функция бажарилишини кафолатловчи аккредитив ; б ) бошланғич тўлов муддати бир йилдан ортиқ бўлган кредит линияси ёки шунга ўхшаш келишув сингари кредит беришга доир мажбуриятларнинг бажарилмаган қисми . 20 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланиладиган балансдан ташқари моддалар қуйидагилардан иборат : товарларни етказиб бериш билан таъминланган ҳужжатли аккредитив сингари савдо билан боғлиқ мажбуриятлар . Улар қисқа муддатли ёки ўзўзини тугатувчи бўлиши керак ; б ) бошланғич тўлов муддати бир йил ва ундан кам бўлган кредит линияси ёки шунга ўхшаш келишув сингари кредит беришга доир мажбуриятларнинг бажарилмаган қисми . 2 гуруҳ активларига банк фаолиятида катта эътибор берилиши лозим . Чунки бу гуруҳда активларни сифатини пасайтирувчи активлар , муддати кечиктирилган , фоизсиз ссудалар , муддати ўтган ссудалар ва фоизлар тўланмаган ижара ва бошқалар бўлиши мумкин . Активларнинг мақсадга 23

а ) мувофиқ жойлашиши бўйича умумий кўрсаткич - даромад келтирувчи активларнинг умумий активлар суммасига нисбати орқали аниқланади . Тижорат банкларининг даромад келтирувчи асосий активлари – мижозларга берилган кредитлардир . Банкларнинг иккинчи даромад келтирувчи актив тури – давлатнинг қисқа муддатли облигациялари ( ДҚМО ) га жалб қилинган банклараро кредитлар ва инвестициялар кичик салмоқни ташкил қилади . Муддати ўтган активларнинг салмоғи умумий активлар ҳажмидан 3 фоиздан ошмаслиги лозим . Тижорат банкларида даромад келтирувчи активлар қаторида кредитлардан ташқари қимматли қоғозлар , чет эл валютасида жалб қилинган маблағлар ҳам мавжуд . Агар активлар таркибида даромад келтирувчи активлар салмоғи қанча кўп бўлса , бу ҳолат банк ўз активларидан даромад олиш маўсадида самарали фойдаланаётганини билдиради . Тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида инвестицион институт сифатида фаол иштирок этадилар . Банклар қимматли қоғозлар бозорида брокер ва диллер сифатида иштирок этадилар . Тижорат банклари фаолиятининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки , улар қимматли қоғозлар бозорининг бошқа қатнашчиларидан фарўли ўлароқ , шу бозорда айни вақтда энг салмоқли инвесторлар ва энг ишончли эмитентлар сифатида ўзини намоён эта оладилар . Ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида компания активларининг 40-80 банк капитали ҳисобидан таъминланади , қимматли қоғозлар билан ўтказиладиган операциялардан тушадиган даромадлар эса банк фойдасини шакллантиришда муҳим ўрин тутади . Тижорат банклари ўз активларини диверсификациялаш , ўўшимча даромад олиш ва балансининг ликвидлилигини таъминлаш маўсадида ДҚМО дан кенг фойдаланадилар . Бу қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромад кафолатланган ва улар юқори ликвидлиликка эгадир . Даромад келтирмайдиган активлар гуруҳига касса , Марказий банкдаги « Ностро » вакиллик ҳисобварағидаги маблағлар , асосий воситалар киради . Банк активлари ҳажмида даромад келтирмайдиган активлар салмоғини юқори 24

бўлиши банкнинг ресурслар базасида самарасиз ликвидлилик даражасини кўрсатади . Банкда даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган активларни таҳлил қилиш , уларнинг функциялари иқтисодий шароитга боғлиў ҳолда уларнинг таркибини ўзгартириб туриш кераклиги тўғрисида хулоса чиқаришга имкон беради . Иқтисодий беқарорлик шароитида фаолиятсиз активларнинг кўпгина қисми фаолият қилаётган активларнинг элементларига айланади , кўпинча бу валюта ва ҳаракатсиз активларга тегишлидир . Агар тижорат банклари ўзларининг баланслари таркибини ўзгартирмаса , бу банк фаолиятида муаммолар юзага келишига олиб келади . Банк баланси активлари таркибида нақд пул ва унга тенглаштирилган маблағлар тушунчасига бирлаштирилган бир қатор моддаларни ажратиб ўрганиш мумкин . Бундай моддаларга қуйидагиларни киритиш мумкин : • « Касса » тушунчасига бирлаштирилган моддалар гуруҳи , • Марказий банқааги вакиллик ҳисобварақидаги маблағлар қолдиғи , • Йулдаги пул маблағлари , • Қимматбаҳо металларга қилинган қўйилмалар , • Марказий банқааги мажбурий заҳира ҳисобварақидаги маблағлар , 25

• « Ностро » вакиллик ҳисобварақларидаги қолдиқлар . Тижорат банклари баланси активларининг иккинчи гуруҳ моддалари - бу қимматли қоғозлар портфели ҳисобланиб , иккита белгиси , яъни портфел характери ва қимматли қоғозтуридан келиб чиқиб таснифлаш мумкин . Паст ликвидли активларига банкнинг кредит портфелини киритиш мумкин . Банк баланси активлари таркибида ушбу портфелнинг хиссаси канча катта бўлса , ўз навбатида ликвидлик даражаси паст бўлади . Нихоят банк баланси активининг охирги қисми бу банк инфратузилмасини шакллантириш билан боғлиқ бўлган банк асосий воситаларига , хўжалик материалларига банд қилинган активлардир . Бу активлар ноликвид , банк учун харажатли ва 100 фоиз риск билан боглиқ . Моддий активларнинг ноликвидлиги уларнинг сотиш учун мўлжалланмаганлигида намоён бўлади . Ортиқча моддий активларни сотилган тақдирда ҳам уларни баланс қийматида сотиш амримаҳол ҳисобланади , демак банк учун зарарли ҳисобланади . Моддий бойликларни сақлаш банк учун жуда қимматга тушади ва бу харажатлар одатда фоизсиз даромадлар ҳисобидан қопланади . Агар ушбу харажатларни қоплаш учун фоизсиз даромадлар етмаган тақдирда , уларни банк томонидан жуда катта қийинчиликлар билан топиладиган фоизли даромадлар ҳисобидан қоплашга туғри келади . II- БОБ . МАМЛАКАТИМИЗ ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ АКТИВ ВА ПА C СИВ ОПЕРАЦИЯЛАРИ ҲАМДА УЛАРНИНГ АМАЛДАГИ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ . 2.1. Тижорат банкларининг пассив операциялари ва уларнинг амалий ҳолати . Тижорат банклари молиявий ресурсларини бошқаришда асосий эътибор банк баланси пассивидаги маблағларнинг манбаларига қаратилади . Ушбу маблағлар иккита йирик гуруҳга мажбуриятлар ва капиталга бўлинади . 26

Мажбуриятлар – банк томонидан жалб этилган маблағлар ҳисобидан , капитал эса банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан шакланади . Ушбу маблағларнинг барқарор манбалар ҳисобидан шакллантирилиши тижорат банкларининг самарали ишлашини ва иқтисодий жиҳатдан бақувватлигини таъминлайди . Тижорат банклари баланси пассивининг асосий улушинип мажбуриятлар ташкил этиб , улар 85-90 фоиздан иборат бўлади . Мажбуриятларни муддати ва вужудга келиш манбасига қаракб барқарор ва нобарқарор , улар учун тўланадиган харажатлар қийматидан келиб чиқиб , арзон ва қиммат маблағларга ажратиш мумкин . Демак , банк ресурсларининг моҳиятини очиб беришда уларнинг шаклланиш манбасининг асосини ташкил этадиган пассив операцияларни эътиборга олиш жуда муҳум ҳисобланади . Қуйидаги 1- жадвал маълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак , банк пассивлари таркибида асосий улушни талаб қилиб олингунча депозитлар ташкил этмоқда . Таҳлил қилинаётган даврда ушбу депозитнтнг жами пассивлар таркибидаги улуши 2010 йилда 39,93 фоизни ташкил этган бўлса , 2011 йилда 34,67 фоизни ташкил этган . Демак , 2010 йилга нисбатан 2011 йилда ушбу депозит ўсиш суръатигна эга . Бу ҳолат банк ресурсларин барқарорлигиа салбий таъсир кўрсатиши мумкин . Чунки халқаро банк тамалиётида ушбу кўрсаткич 30 фоиздан ошмаслиги тавсия этилади . 27

1- жадвал Республикамиз тижорат банкларининг пассивлари таркиби 5 Пассивлар 2010-yil 2011-yil 2012-yil 2012- йилда 2010- йилга нисбатан ўзгариши Мажбуриятлар млн . сўм % млн . сўм % млн . сўм % млн . сўм % Талаб қилиб олгунча депозитлар 4 782 929 33,93 6721272 34,67 9507195 36,48 4 724 266 2,55 Жамғарма депозитлар 589 760 4,18 867074 4,47 1316633 5,05 726 873 0,87 Муддатли депозитлар 2 030 976 14,41 2948958 15,21 3424976 13,14 1 394 000 -1,27 Банклар депозитлари 840 583 5,96 1069109 5,51 1337957 5,13 497 374 -0,83 Банклар аро кредитлар 1 666 069 11,82 2954113 15,24 4510364 17,31 2 844 295 5,49 Субординар қарз мажбуриятлари 36714 0,26 45774 0,25 84574 0,33 47 860 0,07 Тўланадиган фоизлар 37 182 0,26 57046 0,29 86986 0,33 49 804 0,07 Бошқа пассивлар 2 035 848 14,44 2224447 11,47 2702312 10,37 666 464 -4,07 Жами мажбуриятлар 12 020 061 85,26 16887793 87,11 22970997 88,14 10 950 936 2,88 Капитал Аксиялар - оддий 1 405 150 9,97 1656023 8,54 1999520 7,67 594 370 -2,30 Аксиялар - имтиёзли 17 012 0,12 19989 0,10 23952 0,09 6 940 -0,03 Қўшимча капитал 6 645 0,05 11612 0,06 15433 0,06 8 788 0,01 Девалвация учун захира 75 290 0,53 102145 0,53 136142 0,52 60 852 -0,01 Тақсимланмаган фойда 536 982 3,81 668331 3,45 836609 3,21 299 627 -0,60 Дастлабки бошланғич қийматини ўсишидаги қўшимча баҳолаш қиймати 36 171 0,26 41226 0,21 79886 0,31 43 715 0,05 Жами капитал 2 077 250 14,74 2499326 12,89 3091542 11,86 1 014 292 -2,88 Мажбуриятлар ва Капитал жами 14 097 311 100 19387119 100 26062539 100 11 965 228 5 “Ahbor-Reyting” агентлиги маълумотлари .2010-2012- йиллар .

Мамлакатимиз тижорат банкларининг муддатли депозитлари таркиби ўсиш тенденциясига эга . Бу албатта ижобий ҳолат . Бунда , биринчидан банкларнин ресурс базаси мустаҳкамланиб уларнинг инвестицион фаоллиги ортса , иккинчидан банк тизимига бўлган ишончни ўсиб бораётганалиги намоён бўлади . Марказий банк томонидан тижорат банкларига берилган кредитлар мавжуд эмас . Бу мамлакатоимиз тижорат банклари томонидан қайта молиялаштириш кредитларига эҳтиёж сезилмаётганлигина англатади . Банкларнинг жалб қилинган ва ўз маблағлари ўртасидаги нисбат ҳам ўзгариш тенденциясига эга . Мисол учун , 2010 йилда банкларнинг жалб қилинган маблағлари жами пассивлар таркибида 85,26 фоизни ташкил этган бўлса , 2012 йилда 88,14 фоизни ташкил этган . Банкларнинг акционерлик капитали таркибида катта улуш оддий акцияларга тўғри келмоқда . Умуман олганда банкларнинг акционерлик капитали ҳам ўтган йилга нисбатан сезиларли даражада ўсганлигини кўриш мумкин . 2- расм . Республика тижорат банкларининг жами депозитлари 6 Юқоридаги жадвалдан келиб чиқиб айтадиган бўлсак тижорат банкларининг жами депозитлари 2007- йилда 2,5 трлн . сўмни ташкил этган бўлса 2012- йил оҳирига келиб ушбу кўрсаткич 5,7 баробарга ўсди яъни 14,3 6 “ Ахбор рейтинг ” рейтинг агентлиги 2010-2012- йиллар 30

трлн сўмни ташкил этди . Бу шундан далолат берадики йилдан йилга банкларнинг пассив операциялари ривожланаётганлиги , хусусан янги депозит , омонат турларининг пайдо бўлмоқда . Шуниси эътиборлики депозитлар таркибида йилдан йилга муддатли депозитлар улуши кўпайиб бормоқда . Хусусан , 2008- йилда муддатли депозитлар жами депозитлар таркибида 20 фоизни ташкил этган бўлса 2011- йилга келиб ушбу кўрсаткич 24,1 фоизга етди . Бу эса тижорат банкларининг ресурс базаси таркибида нисбатан барқарор маблағлар кўпаётганлигидан далолат беради . 3- расм . ТИФ Миллий банкининг депозит операциялари хажми динамикаси 7 ТИФ Миллий банкининг депозит операциялари ҳажми динамикасини кўрадиган бўлсак ушбу кўрсаткич унчалик тез сур ’ атда бўлмасада ўсиш тенденсиясига эга . 2010 йилда банкнинг жами депозитлари 2826,7 млрд сўмни ташкил етган бўлса 2012 йилга келиб 3464,3 млрд сўмни ташкил етди . Мамлакатимизда банк - молия тизимида олиб борилган туб ислоҳотлар натижасида банк тизими ресурс базасига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди . 7 ТИФ Миллий банкининг йиллик ҳисоботлари . 2010-2012 31

2- жадвал Банк сектори ривожланиншининг асосий динамик кўрсаткичлари 8 № Кўрсаткичлар 2010 й 2011 й 2012 й 1. Хусусий капитал , млрд . сўм 4100.1 5334,2 6200 Хусусий капитал , ўтган йилга нисбатан , % 18,04 30,1 16,2 2. Аҳоли омонатлари , млрд . сўм 4446,9 6173 8421,2 Аҳоли омонатлари , ўтган йилга нисбатан , % 48,83 38,84 36,42 3. Юридик шахсларни депозитлари миқдори , млрд . сўм 13236,3 18042,3 22800 Юридик шахсларни депозитлари миқдори ўтган йилга нисбатан , % 41,59 36,31 26,37 2- жадвал маълумотларин таҳлил қиладиган бўлсак , Банк тизимининг ресурс базасини мустаҳкамлаш борасида амалга оширилаётган чоратадбирлар натижасида банкларнинг жами капитали 2012 йилда 16 фоизга ўсиб , 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра , банклар капитали 6,2 трлн . сўмдан ошиб кетди . 2012- йилда банкларнинг жами депозитлари миқдори 2011 йилга нисбатан 31,5 фоиз ўсиб , бугунги кунда уларнинг миқдори 22,8 трлн . сўмдан ошди . Банклардаги омонатлар ҳажмининг ошишида аҳоли реал даромадларининг ўсиши ҳамда банк тизимининг барқарорлиги асосий омил бўлгани ҳолда , банклардаги омонатларнинг тўлиқ қайтарилиши давлат томонидан кафолатланганлиги ва улардан олинадиган фоиз даромадлари солиқдан озод этилганлиги банк депозитларини қулай , хавф - хатарсиз ва барқарор даромадли молиявий инструментга айлантирди . Натижада , аҳолининг банклардаги пул маблағлари қолдиғи ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 1,2 трлн . сўмга ортиб , 2013 йил 1 январь 8 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари . 32

ҳолатига 8,4 трлн . сўмга етди . Аҳоли омонатларининг таркибида жамғарма ва муддатли омонатлар улуши 88,1 фоизни ташкил этди . Шунингдек , сўнгги йилларда тижорат банкларини қимматли қоғозлар бозорида иштироки ҳам сезиларли даражада ўсиб бормоқда . Бугунги кунда 17 та тижорат банки акциялари « Тошкент » фонд биржаси листингига киритилган бўлиб , ушбу қимматли қоғозларнинг котировкаси биржада мунтазам равишда амалга оширилиб , оммавий ахборот воситалари орқали эълон қилиниб борилмоқда . 4- расм . Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан амалга оширилган қўшимча эмиссия ҳажмининг ўзгариши . 9 ( млн . сўм ) 2011 йилда тижорат банклари томонидан 204 млрд . сўмлик узоқ муддатли облигациялар инвесторлар ўртасида жойлаштирилган бўлса , аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида жойлаштирилган банк депозит сертификатлари ҳажми 427 млрд . сўмни ташкил қилди . Шунингдек , тижорат банклари томонидан муомалага чиқарилаётган акциялар ҳажмининг 25 фоизидан кам бўлмаган қисми фонд биржасида бирламчи жойлаштирилиб борилмоқда . Хусусан , 2012 йил давомида тижорат 9 Марказий банк маълумотлари асосида . 33

банкларининг 53,0 млрд . сўмлик акциялари « Тошкент » республика фонд биржасининг бирламчи савдоларида жойлаштирилди . ОАИТБ “ Ипотека банк ” нинг узоқ муддатли русурслар базасини ошириш ҳамда унинг диверсификациясини амалга ошириш мақсадида Банк томонидан 2012 йилда қарз қиммматли қоғозларининг чиқарилиши давом эттирилди , уларнинг миқдори ҳисобот йилида 44,0 фоизга ошган бўлиб , 15,7 млрд . сўмни ташкил қилди , шундан 8,2 млрд . сўми - облигациялар ва 3,3 млрд . сўми - депозит сертификатлари ҳиссасига тўғри келди . Бугунги кунда банклар ресурс базасининг муттасил ўсиб бораётганлиги , ўз навбатида банкларнинг кредитлаш ва инвестициялаш имкониятларини кенгайтириб , банк активлари ҳажмининг ошишига имкон бермоқда . Листинг компаниялари акциялари билан амалга оширилган савдолар ҳажми бўйича биринчи учликни “ Асака ” ДАТБ (30,1 млрд . сўм ), «O`zbekiston sanoat-qurilish banki» АТБ (14,4 млрд . сўм ) ва « Ипотека банк » АТБ (13,2 млрд . сўм ) банд қилмоқда . Бундан ташқари , ҳисобот даврида “ Тошкент ” РФБ орқали “ Асака ” ДАТБнинг 10,3 млрд . сўмлик корпоратив облигациялари ҳам жойлаштирилди . Банклар акциялари листинг компанияларининг тармоқ структуралари бўйича ҳам устунлик мавқени эгаллаб келмоқда , уларнинг улуши 79,8 фоизни ёки 84,4 млрд . сўмни ташкил қилмоқда . Банкларнинг барқарор фаолият юритишида уларнинг капитали муўим аҳамиятга эга . Айниқса банк капитали таркибида устав кпиталини ошиши банкнинг барқарор фаолият юритиши гарови ҳисобланади . Устав капиталининг жами капитал ҳажмида юқори салмоқни эгаллаши ижобий ҳолат ҳисобланади . Чунки устав капитали юқори барқарорлик даражасига эга бўлган молиялаштириш манбаи ҳисобланади . Халқаро банк амалиётида банк балансининг пассивидаги устав капитали салмоғининг ижобий ўзгариши банкнинг тўловга қобиллигининг мустаҳкамлигини белгиловчи бирламчи омил ҳисобланади . 3- жадвал 34

Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг капитал базаси таркиби ва динамикаси 10 ( тегишли йилларнинг 1 январ ҳолатига , фоизда ). Регулятив капитал таркиби Йиллар 2008 2009 2010 2011 2012 Устав капитали 13,5 17,6 24,9 28,1 34,7 Захира капитали 75,8 70,0 61,5 57,3 51,1 Жорий йил фойдаси 5,1 4,8 8,2 7,5 8,9 Тақсимланмаган фойда 5,5 7,2 5,3 6,1 5,2 Капиталнинг бошқа элементлари 0,1 0,4 0,1 1,0 0,1 Жами регулятив капитал 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 3- жадвал маълумотларидан кўринадики , республикамиз тижорат банклари жами капитали таркибида устав капитали сезиларли даражада юқори салмоқни эгаллайди . Бу эса , устав капиталининг ҳақиқатда тўланган қисми бўлиб , оддий ва имтиёзли банк акцияларини бирламчи қимматли қоғозлар бозорида сотиш натижасида шаклланади . Тижорат банклари устав капитали нисбатан юқори барқарорликка эга бўлиб , банк қийин молиявий ҳолатга тушганда ундан асосий ҳимоя қилиш воситаси сифатида фойдаланади . Тижорат банклари устав капитали салмоғини банк пассивлари таркибидаги улушининг барқарор миқдорини таъминлашга эришиш уларнинг молиявий жиҳатдан бақувват бўлишига хизмат қилади . 10 Марказий банкмаълумотлари асосидатайёрланди . 35

5- расм . ТИФ Миллий банкининг устав капитали ва капитал етарлилиги коэффициентининг ўзгариш динамикаси Банкнинг жами капитали 2008 йилда 520,3 млрд . сўмни ташкил этган бщлса 2012 йил якунлари бўйича унинг кўрсаткичи 623,8 млрд . сўмга етди . Устав капиталининг ўсиши асосан 2010 йил якунлари бўйича 103,5 млрд . сўм миқдорида амалга оширилган дивидендлар капитализацияси ҳисобига таъминланган . Умумий капиталнинг ўсган қисми активлар ўзгаришига мувофиқ бўлиб , Марказий банк томонидан капиталнинг етарлилик даражасига нисбатан ўрнатилган норматив талаб 10,0 фоиз бўлган бир вақтда , 24,4 фоизни ташкил қилиб , ушбу нормативнинг бажарилишини таъминлади . 2.2. Тижорат банклари томонидан бажариладиган актив операциялар ва уларнинг амалий ҳолати таҳлили . Республика банк тизимидаги ислоҳотлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги ПҚ -1438- сонли Қарори билан тасдиқланган «2011 - 2015 йилларда республика молия - банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари бўйича комплекс чоратадбирлар » ҳамда Ҳукуматнинг банк тизимига оид қарор ва дастурларида белгиланган вазифаларни бажаришга қаратилмоқда . Натижада банк тизими асосий кўрсаткичларида ўсиш кузатилди . 4- жадвал 11 11 “Ahbor-Reyting” агентлиги маълумотлари .2010-2012 йиллар . 36

Банк тизимининг асосий кўрсаткичлари ,( млрд . сўм ) Кўрсаткичлар 2010 йил 2011 йил 2012 йил Ўзгариши (2012 йилда 2010 йилга нисбатан ) Млрд . сўм % Активлар 20740 27500 35700 14960,5 72,1 Жами капитал 4100,1 5300 6200 2099,9 51,2 Иқтисодиётни реал секторига берилган кредитлар 11539 15600 20400 8861 76,8 Кичик бизнес субеъктларигаь берилган кредитлар 2734 4100 5300 2566 93,9 Инвестицион кредитлар 3211,9 4400 5700 2488,1 77,5 Банк активлари 2011 йилга нисбатан 30,2 фоиз ўсиб , 35,7 трлн . сўмдан ошиб кетди . Хусусан , бугунги кунда банк тизими капиталининг етарлилик даражаси 24,3 фоизни ташкил этади ва у халқаро банк назорати бўйича Базель қўмитаси томонидан қабул қилинган талаб (8 фоиз ) га нисбатан 3 баробар юқори бўлиб , 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра , банклар капитали 6,2 трлн . сўмдан ошиб кетди . Банклар 2012 йилда ҳам устувор вазифа этиб белгиланган мамлакатимиз иқтисодиётининг рақобатбардошлигини ошириш , юқори технологияларга асосланган янги корхона ва ишлаб чиқариш тармоқларини жадал ривожланишини таъминлашга қаратилган кенг кўламли чора - тадбирларни амалга оширди . Натижада ўтган йили иқтисодиётнинг реал секторига йўналтирилган кредитлар умумий ҳажми 2011 йилга нисбатан 30,5 фоиз кўпайди ёки уларнинг миқдори 20,4 трлн . сўмга етди . Банкларнинг инвестиция мақсадларига ажратилган инвестицион кредитлари миқдори ҳам 2011 йилга нисбатан 1,3 баробар ортиб , шу йилнинг 1 январь ҳолатига кўра , уларнинг миқдори 5,7 трлн . сўмдан ошиб кетди . 37

5- жадвал Республикамиз тижорат банклариниг активлари таркиби 12 T/ р Кўрсаткичлар 2010 2011 2012 Фарқи (2012 йилда 2010 йилга нисбатан ) млн сўм % млн сўм % млн сўм % млн сўм % 1 Нақд пуллар 335077 2,38 577108 2,98 778389 2,99 443312 0,61 2 ЎзРес МБ дан олиниши керак бўлган пуллар 2942076 20,87 3052499 15,74 4348676 16,69 1406600 -4,18 3 Бошқа банклардан олиниши керак бўлган пуллар 1948092 13,82 3356313 17,31 4688172 17,99 2740080 4,17 4 Олди - сотди учун қимматли қоғозлар 55470 0,39 82872 0,43 25422 0,1 -30048 -0,29 5 Инвестициялар 421574 2,99 518372 2,67 628159 2,41 206585 -0,58 6 Қайта сотиш шарти билансотиб олинган қимматли қоғозлар 6259 0,04 5155 0,03 3953 0,02 -2306 -0,02 7 Ссуда ва лизинг операциялари 0 0 a. Ссудалар 6671788 47,34 9606779 49,55 12977908 49,8 6306120 2,46 b. Лизинг операциялари 282635 2 310136 1,6 366580 1,41 83945 -0,59 c. Минус : Ссуда ва лизинг операцияларидан зарарларни sjgkfi учун захиралар 120655 0,9 175801 0,91 239328 0,92 118673 0,02 d. Соф ссуда ва лизинг 6827768 48,44 9741114 50,25 13105160 50,28 6277392 1,84 8 Сотиб олинган векселлар - 0 - 0 - 0 - 0 9 Молиявий инструментлар бўйича мижозларнинг мажбуриятлари 304975 2,16 447507 2,31 404203 1,55 99228 -0,61 10 Асосий воситалар 454226 3,22 634575 3,27 855893 3,28 401667 0,06 11 Олинадиган фоизлар 91378 0,65 117894 0,61 160903 0,62 69525 -0,03 12 Ссуда ҳисоб варақлардаги асосий воситалар 140127 0,99 191979 0,99 257492 0,99 117365 0 13 Бошқа активлар 570292 4,05 661731 3,41 806114 3,09 235822 -0,96 Жами активлар 14097314 100 19387119 100 26062536 100 11965222 12 “Ahbor-Reyting” агентлиги маълумотлари .2010-2012 йиллар .

5- жадвал маълумотлари таҳлили шуни кўрсатадики , 2010-2012 йилларда республикамиз тижорат банклари активлари таркибида салмоғига кўра кредитлар биринчи ўринни эгаллайди . Бу эса , халқаро банк амалиётида кредитларнинг салмоғи бўйича мавжуд бўлган тенденцияга мос келади , лекин , бу кўрсаткич 2010 йилда 48,44 фоизни ташкил этган бўлса , 2012 йилда 50,28 фоизга етган . Бу ижобий ҳолат албатта , лекин халқаро банк амалиёти тажрибалари шуни кўрсатадики , кредитлар тижорат банклари активларининг таркибида камида 60 фоиздан кам бўлмаслиги керак . Банк активлари таркибида кредитлардан кейин Марказий банкдаги ҳисобварақлардаги пул маблағлари ташкил этмоқда . Таҳлил қилинаётган даврда республикамиз тижорат банкларининг қимматли қоғозларга жалб қилинган инвестициялари банк активлари ҳажмидаги салмоғи жуда паст . Банкларнинг умумий кредит портфелида узоқ муддатли кредитларнинг улуши эса 75,4 фоизни ташкил қилиб , уларнинг ҳажми 36,2 фоизга ошди . Шунингдек , банкларимиз томонидан сўнгги йилларда иқтисодийётни реал секторига ажратилаётган кредитлар салмоғи ҳам ошиб бормоқда . 6- расм . Тижорат банклари томонидан иқтисодиёт тармоқларига ажратилган кредитлар динамикаси 13 ( млрд . сўм ) Банклар томонидан ажратилган кредитлар қолдиғи 4,8 трлн . сўмга ёки 30,7 фоизга ошиб , 2013 йил 1 январь ҳолатига 20,4 трлн . сўмни ташкил этди 13 Ўзбекистон Респбликаси Марказий банки маълумотлари асосида 40

Таъкидлаш лозимки , ажратилган мазкур кредитларнинг 85,3 фоизи ички манбалар ҳисобига берилган бўлиб , ташқи қарзлар асосан узоқ муддатга , фақат иқтисодиётнинг стратегик тармоқларини модернизация қилиш , кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини қўллаб - қувватлаш бўйича инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун жалб қилинмоқда . 6- жадвал № Банклар номи 2013 2012 1 ТИФ Миллий банки 4619218,4 4389000,0 2 ОАТБ Ўзсаноатқурилишбанк 3401191,6 2255466,3 3 ОАТБ Асака банк 1819063,7 1588277,7 4 ОАТБ Қишлоққурилишбанк 1411197,5 909391,8 5 ОАТБ Ипотека банк 1303221,8 914156,2 6 ОАТБ Агробанк 1207681,2 1006754,6 7 ДАТ Халқ банки 1062237,9 743401,9 Республикамизнинг йирик банклари кредит портфелининг динамикаси 14 ( млн . сўмда ) Жадвал маълумотларидан кўринадики Республикамиз йирик банкларни кредит портфелини таҳлил қилганимизда 2011 ва 2012 йилларда ўсиш кузатилганлигини кўришимиз мумкин . ТИФ Миллий банки кредит портфели 2011 йилда 4,4 трлн сўмни ташкил этган бўлса 2012 йилга келиб 4,6 трлн c ўмга етди . ОАТБ Ўзсаноатқурилишбанк кредит портфели эса 2011 йилда 2,3 трлн сўм , 2012 йилда 3,4 трлн сўмни ташкил этган . ДАТ Халқ банкида бу кўрсаткич мос равишда 2011 йилда 743 млрд сўм , 2012 йилда 1,1 трлн сўмни ташкил этган Юқоридаги таҳлил натижасида шуни айтишимиз мумкинки , тижорат банкларининг энг даромадли актив операцияларидан бири , кредит операциялари ҳажми сўнги йиллар давомида фақат ўсиш суратига эга бўлган . 7- жадвал Активлар 2010- йил 2011- йил 2012- йил 2012 йилда 2010 йилга нисбатан 14 Ўзбекистон Респбликаси Марказий банки маълумотлари асосида 41

ўзгариши (+/-) Нақд пул ва касса хужжатлари 45105 1855932 2170434 2125329 УзР Марказий банкидаги пул маблағлар 542119 461210 558977 16858 Бошқа банклардаги пул маблағлари 1646701 48115 163971 -1482730 Қимматли қоғозлар 3875 0 0 -3875 Мижозларга берилган кредитлар , соф 3403684 4686190 5512392 2108708 Лизинг 180472 0 0 -180472 Инвестициялар 541493 49953 53720 -487773 Асосий воситалар , соф 90892 578094 733290 642398 Номоддий активлар 551 0 0 -551 Бошқа активлар 585506 196531 250457 -335049 Жами активлар 7040398 7876025 9443241 2402843 7- жадвал . ТИФ Миллий банкининг активлари таркиби ва динамикаси 15 ( млн . сўмда ) Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики , ТИФ Миллий банки активлари таркибида энг юқори улушни мижозларга берилган кредитлар ташкил этади яъни 2012 йилга келиб 2010 йилга нисбатан 1,5 бараварга ошганлиги маълум бўлади . Ундан кейинги ўринда эса нақд пул ва касса маблағлари туради . 2011 ва 2012 йиллар давомида ТИФ Миллий банки банк активларида қимматли қоғозлар , лизинг операциялари ва номоддий активлар мавжуд эмаслги эьтиборга моликдир . Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан боғлиқ актив операцияларини ривожлантириш , улар активларини самарали бошқаришга ва ликвидлилиги , даромадлилигини таъминлашга хизмат қилади . 8- жадвал 16 Тижорат банкларини қимматли қоғозлар билан операциялари таркиби 15 ТИФ “ Миллий банк ” нинг йиллик ҳисоботлари асосида 16 “Ahbor-Reyting” агентлиги маълумотлари .2010-2012 йиллар . 42

Кўрсаткичлар номи 2010 йил 2011 йил 2012 йил Млн . сўм Жамига нисбатан % Млн . сўм Жамига нисбатан % Млн . сўм Жамига нисбатан % Жами қўйилмалар 485159 100 590803 100 661979 100 шу жумладан ; Савдо портфели 55523 11,44 82925 14,04 25484 3,85 Инвестицион портфел 429636 88,56 507879 85,96 636494 96,15 8- жадвалмаълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак , тижорат банклари жами қимматли қоғозлар билан операциялари ҳажмида инвестицион портфел юқори салмоққа эга . Бунга сабаб тижорат банклари активлари таркибида давлатнинг қиматли қоғозларига қилинган инвестицияларнинг салмоғи юқорилигича қолмоқда . Тижоратбанкларинингқимматли қоғозлар билан боғлиқ актив операцияларини давлатнинг қимматли қоғозларига қилинган инвестициялар ҳажминиошириш йўли билан ривожлантириш , фикримизча , мақсадга мувофиқ эмас . Чунки Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан 2005 йилдан бошлаб , давлат бюджетида профицитга эришиб келинмоқда . Давлатнинг қимматли қоғозлари эса , давлат бюджети дефицитини қоплашнинг ноинфляцион манбаи ҳисобланади ва уларнинг эмиссия ҳажми давлат бюджети дефицитининг миқдори ва даражаси билан белгиланади . Шунинг учун ҳам , республикамиз тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги иштирокини кенгайтиришнинг бошқа усулларидан фойдаланишни рағбатлантириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади . Бундан ташқари , тижорат банкларида даромадлилиги сезиларли даражада юқори бўлган қимматли қоғозлар шаклидаги активларнинг банк активлари таркибидаги салмоғи ниҳоятда пастдир . 43

9- жадвал Республикамиз тижорат банкларининг кредит операциялари таркиби 17 Кўрсаткичлар 2010 йил 2011 йил 2012 йил Млн . сўм Жами кредитларга нисбатан , % да Жами активларга нисбатан , % да Млн . сўм Жами кредитларга нисбатан , % да Жами активларга нисбатан , % да Млн . сўм Жами кредитларга нисбатан % да Жами активларга нисбатан % да 1. Кредит портфели , жами 6954423 100 49,33 9916915 100 51,15 13344487 100 51,2 Шу жумладан : Корхона ва ташкилотларга берилган кредитлар 5764033 82,88 40,89 8216976 82,86 42,38 10946836 82,03 42 Банкларга берилган кредитлар 349 0,01 0 44 0 0 31 0 0 Давлат муассасаларига берилган кредитлар 164 0 0 - 0 0 0 0 0 Жисмоний шахсларга берилган кредитлар 1189877 17,11 8,44 1699895 17,14 8,77 2397620 17,97 9,2 17 “Ahbor-Reyting” агентлиги маълумотлари .2010-2012 йиллар .

9- жадвал маълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак , таҳлил қилинаётган даврларда тижорат банкларининг кредит портфелида ўсиш кузатилган . Жумладан , 2010 йилда банкларимиз кредит портфели 6,95 трлн . сўмни ташкил этган бўлса , 2012 йилда бу кўрсаткич қарийб 13,4 трлн . сўмни ташкил этиб , деярли 2 баробарга ошган . Банкларнинг кредит портфелини таҳлил қиладиган бўлсак , берилган кредитларнинг 2010-2011 йилларда бир хилда , яъни 83 фоизга яқин кредитлар корхона ва ташкилотларга тақдим этилган , 2012 йилда эса 82 фоиз бўлган . Кейинги ўринларни эса , жисмоний шахсларга берилган кредитлар эгаллаб турибди . 2010 ва 2011 йилларда ҳам бу кўрсаткичлкар деярли бир хил кўринишга эга , яъни 17 фоиздан ошиқроқни ташкил этмоқда , 2012 йилда эса 18 фоизга яқин бўлган . Банклараро кредитлар ва давлат корхона ва муасссаларига берилган кредитлар ҳажми деярли мавжуд эмас . Хулоса қиладиган бўлсак , банкларимиз томонидан ажратилган кредитлар слмоғи ошиб бормоқда . Айниқса Республиамизда кичик бизнес субеъктларини қўллаб - қувватлаш мақсадида ажратилган кредитларнинг салмоғи ошиб бормоқда . Ички манбалар ҳисобидан берилган кредитларнинг тижорат банклари кредит портфели умумий миқдоридаги улуши 85,8 фоизини ташкил этди . Муддати уч йилдан кўп бўлган узоқ муддатли кредитлар 30,9 фоиз ошди ва жами кредит портфелининг 76,8 фоизини ташкил этди . Банкларнинг инвестиция мақсадларига ажратилган инвестицион кредитлари миқдори ҳам 2011 йилга нисбатан 1,3 баробар ортиб , шу йилнинг 1 январь ҳолатига кўра , уларнинг миқдори 5,7 трлн . сўмдан ошиб кетди . Умуман олганда банкларнинг актив операциялари салмоғини ошириш , айниқса кредит операцияларини ривожлантириш мамлакатимиз иқтисодиётини ўсишига , ЯИМ ҳажмини ошишига , аҳоли реал даромадларини ўсишига ўзининг ижобий таъсирини ўтказади . 3- БОБ . ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА 46

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ . Тижорат банклари актив ва пассив операциялари мувофиқлигини таъмиглаш замонавий банк ишининг « марказий » бўғини ҳисобланади ва бошқарув самарадорлиги даражаси тегишли банк фаолияти натижаларини белгилайди . Бозор инфратузилмаси шаклланиш жараёнида рақобатнинг кучайиб бориши , бозор ҳолати ўзгаришларига мослашиш зарурияти тижорат банкларида актив ва пассив операцияларини самарали олиб боришни тақозо қилади . Тижорат банкларининг актив ва пассив операцияларини самарали йўлга қўйиш қуйидаги вазифаларни ўз ичига олади : 1. Банк маржасини ёки даромадлар ва харажатлар ўртасидаги тафовутни барқарор тарзда сақлаб туриш . Бунга одатда « арзон » ресурсларни жалб этиб , кейин уларни нисбатан юқори фоизлар билан жойлаштириш орқали эришилади . Жалб қилинадиган мажбуриятларга нисбатан камхаражатли ресурслар мисол бўлиши мумкин . Таҳлиллар кўрсатишича , мижоз ҳисобварақларига хизмат кўрсатиш харажатлари бошқа ресурсларга қилинган харажатларга нисбатан арзон бўлиб , уларнинг баланс пассивидаги улушини кўпайтириш банкларнинг фоиз харажатларини қисқартиради ва даромадларини оширади . Банк амалиётида доим ҳам , бу кабитартиб қўлланишинингиложи йўқ . Чунки , бозор механизми бундай имкониятни чеклайди . Айни пайтда , бу олдиндан башорат қилиб бўлмайдиган депозит воситаси бўлиб , унинг банк ресурс базасидаги улушининг юқори бўлиши банк ликвидлилигини заифлаштиради . 2. Банкнинг юқори даражадаги ликвидлилигини сақлаб туриш . Бунга маблағларни давлат қисқа муддатли мажбуриятларига , қимматлиқоғозларга , банклараро кредитларга йўналтириш , кассаларда ва вакиллик ҳисоб варақларидаги қолдиқларни кўпайтириш орқали эришилади . Охирги иккита омил ўз навбатида фойдани камайтиради , чунки улар даромад келтирадиган 47

активлар ҳисобланмайди . Демак , ушбу вазифанинг моҳияти ана шу қарама - қарши талабларни оптимал равишда уйғунлаштиришдан иборат . 3. Кредит ресурсларини уларнинг риск даражасига , қарзларнинг қайтарилишини таъминлаш шаклларига , даромадлилик даражасига қараб бошқариш . Бунда ҳар бир кредит гуруҳининг банк кредит маблағлари умумий суммасидаги улушлари ҳамда уларнинг кредит сиёсатига мувофиқ равишда ўзгаришини аниқлаш зарур . 4. Фоиз ставкалари ўзгариши рискидан ҳимоя қилиш . Бу вазифани ҳал этиш учун эътиборни кредит портфелининг балансдаги актив , пассив қисмлар доирасида фоиз ставкалари ўзгаришига энг таъсирчан таркибий қисмларига қаратиш лозим бўлади . Кредитлар ва қимматли қоғозлар бўйича даромад қарзга олинган маблағлар бўйича фоизли харажатлар қисқаришига нисбатан тезроқ пасайганда рискни камайтиришнинг мумкин бўлган йўлларини ишлаб чиқиш талаб қилинади . 5. Фоиз ставкалари ўзгаришига таъсирчан активлар ва фоиз ставкалари ўзгариши билан пассивлар ўртасидаги мувозанатни сақлаб туриш . Ушбу вазифа замирида фоиз ставкаларини ошириш ёки пасайтириш , узоқ муддатли ва қисқа муддатли фоиз ставкалари ўртасидаги нисбатнинг ўзгариши каби функциялар ётади , негаки , банкнинг аксарият пассивлари қисқа муддатли , активлар ( ссуда ) талай қисмининг қайтарилиши эса узоқ муддатларга эга . Жалб этилган маблағлар бўйича фоиз ставкалари ўсиши ҳавфи туғилганда банк фойдасини ҳимоялаш учун қарши чора - тадбирларни қўллаш зарур . Айни пайтда тижорат банклари фаолиятининг пировард мақсади олинаётган фойдани максималлаштиришдан иборат бўлиб , ушбу максадга эришиш банк активлари даромадлилигини баркарор тарзда ошириб боришни тақозо қилади . Мазкур жараёнда банк активлари даромадлилигини оширишнинг сифат жихатига эътибор каратиш мухим амалий ахамиятга эгадир . Бунга эришиш учун эса , хар бир тижорат банк ўзининг молиявий ресурсларини тўғри бошқара олиши мухим ахамият касб этади . Республикамиз банк тизимида актив ва пассивларни бошқариш билан боғлиқ айрим муаммолар ҳам мавжуд : 48

1. Мамлакатимиз тижорат банкларининг активларни бошқаришда молиявий инструментларни қўллаган ҳолда амалга ошириладиган операцияларининг самарадорлигини ошириш билан боғлиқ бўлган муаммолардан бири республикамиз банк амалиётида бир қатор активларни бошқаришда молиявий инструментларнинг , шу жумладан , дисконт , форфейтинг операциялари каби операцияларни мавжуд эмаслиги ҳисобланади . Мамлакатимиз банк амалиётида дисконт операцияларининг мавжуд эмаслиги тижорат банклари активларининг даромадлилигини оширишга сезиларли даражада салбий таъсир кўрсатади . Чунки , дисконт операциялари банкларга сезиларли даражада юқори бўлган фоизли даромадлар олиш имконини беради . Бундан ташқари , дисконт операциялари тижорат банклари активларининг даромадлилигига зиён етказмаган ҳолда , банкларнинг ликвидлилигини ошириш имкониятини юзага келтиради . Бундай имконият тижорат банкларининг балансидаги тратталарни Марказий банкда қайта ҳисобга олиш йўли билан юзага келтирилади . Демак , республикамиз банк амалиётида дисконт операцияларининг мавжуд эмаслиги тижорат банкларининг ликвидлилигини таъминлаш ва активларининг даромадлилигини оширишга салбий таъсир кўрсатади . Республикамиз банк амалиётида форфейтинг операцияларини ривожланмаганлигининг бирламчи сабаби — мамлакатда тижорат векселлари муомаласининг тўхтатиб қўйилганлигидир . Чунки , форфейтингда мол етказиб берувчининг банки тижорат векселларини регресс ҳуқуқисиз ҳисобга олади . Бунинг маъноси шуки , эмитент банкрот бўлиб қолган тақдирда банк мол етказиб берувчига тўлов юзасидан даъво қилиш ҳуқуқидан маҳрум бўлади . 2. Тижорат банклари валюта операцияларининг даромадлилик даражасининг паст эканлиги . Амалга оширилган тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики , Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан амалга оширилаётган валюта операцияларининг кўпчилик қисми спот операцияларидан иборатдир . Спот операцияларининг даромадлилик даражасини таҳлил қилиш натижалари 49

шуни кўрсатдики , уларнинг даромадлилик даражаси нисбатан сезиларли даражада пастлигича қолмоқда . Бунинг асосий сабаблари сифатида қуйидагиларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин : - миллий валюта - сўмнинг халқаро ва регионал валюта бозорларида баҳоловчи валюта вазифасини ўтай олмаётганлиги спот операциялари ҳажмини оширишга жиддий тўсқинлик қилмоқда ; - республикамиз тижорат банкларининг очиқ валюта позициялари миқдорини қисқартириш имкониятларининг чекланганлиги ; - Ўзбекистон тижорат банкларининг халқаро банклар билан бир томонлама вакиллик муносабатларига эга эканлиги . Ҳозирги вақтда , Ўзбекистон тижорат банклари халқаро банклар билан бир томонлама вакиллик муносабатларига эга , яъни бизнинг банклар мазкур банкларда ўзларининг « Ностро » вакиллик ҳисобварақларига эга . Халқаро банкларнинг « Востро » вакиллик ҳисобварақлари Ўзбекистон банкларида мавжуд эмас . Бунинг натижасида импорт бўйича тўловларни амалга ошириш , хизматлар ҳақини тўлаш , хорижий банкларга ва корхоналарга фоизлар ва дивидендлар тўлаш бевосита « Ностро » вакиллик ҳисобварағини дебетлаш асосида амалга оширилмоқда . Бу эса , ўз навбатида , « Ностро » нинг ишчи қолдиғини кескин тебранишига олиб келади . 3. Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари умумий капиталининг таркиби ва етарлилигига қўйиладиган минимал талаб бўйича халқаро Базель андозаларидан фарқ қилувчи жиҳатларнинг мавжудлиги республикамиз тижорат банкларининг капиталини шакллантириш пассивларни бошқаришнинг самарадорлигига салбий таъсир қилмоқда . Худди шундай ҳолатни Россия , Швейцария , Япония ва бошқа бир қатор мамлакатларнинг банк амалиётида хам кузатиш мумкин . Тижорат банки капитали таркибини шакллантиришда АҚШ Марказий банки томонидан ишлаб чиқилган методикада халқаро Базель андозаларидан фарқ қилувчи жиҳатлар анчагина . Бизнинг фикримизча , халқаро Базель андозаларида кўзда тутилган асосий капиталнинг таркиби АҚШ Марказий банкининг методикасида кўзда тутилган асосий капиталга нисбатан анча барқарордир . 50

Шунингдек , тижорат банкларининг устав заҳираси хусусида ҳам халқаро банк амалиётида ягона ёндошув мавжуд эмас . Устав заҳираси тижорат банки устав капитали миқдорида ташкил этилади . Лекин , унинг мақсади ва ишлатилиш соҳаси хусусида аниқ кўрсатмалар мавжуд эмас . Купчилик ривожланган давлатларда устав заҳираси ташкил этилмайди . Устав заҳираси асосан ривожланаётган мамлакатларнинг банк амалиётида кенг қўлланилади . Устав заҳираси моҳиятига кўра банк устав капитали миқдорини оширишни таъминловчи молиявий манба ҳисобланади . Уни банк фойдаси ҳисобидан ташкил этилиши акционерлар умумий йиғилишининг қарорини кутиб ўтирмасдан , устав капитали каби барқарор молиялаштириш манбаига эга бўлиш имконини беради . Хар бир тижорат банки фаолиятида ресурслар мухим ахамият касб этади . Чунки , банк ўзининг олдига куйган ривожланиш стратегиясини амалга ошириши учун албатта ресурс базасини баркарорлаштириб боришни талаб этади . Шу боисдан хам , тижорат банклари узларининг ресурс базасини оптимал даражада ушлаб туришга интилиб келадилар . Банк ресурсларининг оптималлаштириш деганда , нафакат уларнинг микдори , балки ресурсларни сотиб олиш бахоси , келтирадиган даромади , яъни самарадорлиги , доимий мавжудлиги ва бошка куплаб омилларни тушунишимиз керак . Тижорат банклари ресурсларининг доимий равишда назорат килиб борилиши уларнинг сифатига хам ўз таъсирини кўрсатмай колмайди . Хар бир тижорат банки , авваламбор ўз ва жалб килинган маблаглар ўртасидаги нисбатни доимий равишда эътиборга олиши керак . Бунда уз ва жалб килинган маблаглар уртасидаги нисбат 1:20 дан ошиб кетмаслиги банк ресурслари уртасидаги нормал чегарани белгилаб туради . Шуни таъкидлаб утиш жоизки , бу курсаткични бошкача килиб хам айтишимиз мумкин , яъни рискка асосланган банкнинг ресурслари билан биринчи даражали капитал уртасидаги нисбат 5 фоиздан кам булмаслиги керак . Аникрок килиб айтадиган булсак , биринчи даражали капитал рискли активларнинг 5 фоизидан кам булмаслиги лозим . 51

Тижорат банкларининг хусусиятли томонларидан бири шуки , банклар уз маблаглари хисобига эмас , балки карз маблаглари ёки жалб килинган маблаглар хисобига уз фаолиятларини ташкил қиладилар . Шундай экан , тижорат банкларининг ресурсларини оптимал даражада ушлаб туриш учун банкларнинг жалб килинган маблаглари устидан доимий назорат килиб бориш лозим . Бунда , куйидагиларни инобатга олган холда тахлил килиб бориш керак : • Депозитлар баркарорлигини таъминловчи стратегияни аниклаш . Бундай стратегиянинг бир кисми бўлиб , мижозларга депозитлар сифатини оширувчи маркетинг хисобланади . Яъни , мамлакат иктисодтида инкироз юз берган даврларда хам мижозлар банкга булган юксак ишончи йуколмаслиги тадкик килинади . Шуни айтиб утиш лозимки , жамгарма депозитлар муддати ошиши депозитлар колдигининг тебранишини камайтиради ; • Тижорат банклари жалб килинган ресурслари таркибида нафакат депозитлар баркарорлигини , балки депозит манбасини хам кузатиш керак ; • Кредит ресурслари хисобини мувофиклаштириш ва ссуда ракамлари мониторингини олиб бориш ; • Бошка кредит муассасаларидан олинадиган депозитларнинг баркарорлигини бахолаш ; • Банк уз пассивларни кайта гурухлаш оркали муддатли ва жамгарма депозитларнинг салмогини талаб килиб олингунча булган депозитларнинг салмогига тенглаштириш ; Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 28 июлдаги ПҚ 1166- сонли " Тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” Қарорига асосан : Ўзб e кист o н Р e спублик a си М a рк a зий б a нки тиж o р a т б a нкл a рининг М a рк a зий б a нкд a ги юридик ш ax сл a рнинг ж a лб этил a диг a н д e п o зитл a ри бўйич a м a жбурий з ax ир a л a ри н o рм a л a рининг т a б a қ a л a штирилг a н 52

ст a вк a л a рини қуйид a ги ж a лб этиш мудд a тл a рид a н к e либ чиққ a н ҳ o лд a a м a лиётг a этиш белгилаб қўйилди : мудд a ти 1 йилд a н 3 йилг a ч a бўлг a н д e п o зитл a р бўйич a – умумж o рий этилг a н н o рм a л a рнинг 80% миқд o рид a; мудд a ти 3 йилд a н o ртиқ д e п o зитл a р бўйич a – умумж o рий этилг a н н o рм a л a рнинг 70% миқд o рид a. Тижорат банкларининг ресурсларини оптималлаштиришда маблагларнинг муддатлари катта ахамият касб этади . Чунки , тижорат банклари узок муддатга ресурсларни жалб қиладиган булса , ушбу маблагларни юкорирок фоиз ставкада жойлаштира олиш имконияти кенгаяди . Бу эса , банкларнинг даромадининг оширишга сабаб булади . Шуни хам эътиборга олиш лозимки , агар тижорат банклари киска муддатга ресурс жалб қиладиган булса , бу ресурсларга туланадиган фоиз ставка харажатларини камайтирсада , аммо бу ресурсларни жалб килиш билан жойлаштириш уртасидаги муддатнинг кискалиги банк ресурсларга тулаётган харажатларни окламаслиги мумкин . Банк ресурсларини оптимал даражада саклаб туриш учун уларнинг жалб килаётган фоиз ставкасининг катта таъсири бор . Маълум бир муддатга жалб килинаётган дапозитларнинг фоиз стакасини банк аник билиши ушбу депозитларни узига кулай фоиз ставкада жойлаштириш имкониятларини келтириб чикаради . Мамлакитимизда фаолият юритаётган тижорат банклари узларининг ресурсларини янада кенгайтириш учун интилишлари лозим . Яъни тижорат банклари жахон банк амалиётида кулланилиб келаётган ресурсларни жалб килишнинг янги манбаларини куллашлари лозим . Банк ресурс жалб килишининг бу усули нафакат банк учун , балки мижоз учун хам жуда кулай хисобланади . Чунки , катта пул кирим чикимига эга булган йирик корхоналарнинг хисобварагидаги пул маблагига фоиз туланади . Иккинчи томондан эса , банкларнинг ресурс базасини кенгайтириш имкониятини келтириб чикаради . Шунингдек , бу усул оркали мижозларнинг пул маблагини жалб килиш оркали тижорат банкларининг даромад олиш 53

имконияти кенгаяди , хамда тусатдан юзага келадиган ликвидлилик муаммосини олдини олиш имконияти тугилади . Чунки , мижозга пул керак булган пайтда у ўзининг банкини олдиндан хабардор килиши лозим ва шартнома муддатидан олдин уз пул маблагларини талаб килиши туланаётган фоиз ставканинг камайишига хамда маълум бир муддат давомида ресурс кидириб топиш имкониятини беради . Шуни таъкидлаб утиш жоизки , русурсларни бу усул оркали жалб килиш банкнинг бошка актив операцияларини ривожлантириш имкониятини беради . Тижорат банклари киска муддатга ресурс жалб килишлари банкларнинг махсус ссуда хисобракамлари хисобидан киска муддатли кредитлаш операцияларини ривожлантиради . Яъни , тижорат банкларининг овердрафт ва контокоррент хисобракамлари оркали кредитлаш учун талаб тугилади . Чунки , тижорат банклари киска муддатга пул маблагларини жойлаштириш учун манба кидиришади . Кредитнинг бу усулини амалиётга куллаш нафакат банк тизими учун , балки умуман иктисодт учун катта ахамият касб этади . Умуман олганда , тижорат банкларининг ресурсларини оптималлаштириш учун банклар ресурс жалб килишнинг жахон амалиётида фойдаланаётган манбаларини уз фаолиятига киритиш хамда ресурслардан юкори самара олиш учун мижозларга турли - туман банк хизматларини таклиф этиш керак . Шунингдек , банклар мижозларнинг талабларидан келиб чикиб ўзининг депозит сиёсати ва ривожланиш стратегиясини ишлаб чикишса , албатта банк ресурсларининг оптималлашувига эришилади . Чунки , банк мижозлар талабини доимий кондиришга кодир булса , бу банкка булган ишончнинг ошишига хамда банкнинг оладиган даромади ва рақобатбардошлигининг ошишига сабаб булади . 54

Хулоса Тижорат банклари иқтисодиётда пул ҳаракатини бошқарувчи асосий муассасалардан ҳисобланади . Банклар томонидан амалга оширилаётган операциялар самарадорлиги нафақат банкларнинг ўзи учун , балки банк мижозлари ва акционерлари учун ҳам муҳим ҳисобланади . Демак банкларнинг асосий операциялари ҳисобланган актив ва пассив операцияларни самаорали олиб бориш , уларни бошқариш ва мувофиқлигини таъминлаш ҳозирги кунниниг долзарб масалаларидан ҳисобланади . Битирув малакавий ишини ёзиш жараёнида қуйидаги хулосалдар шаклллантирилди . 1. Тижорат банкларининг активларини бошқариш банкнинг ликвидлилигига зиён етказмаган ҳолда , активлар даромадлилигининг мўътадил ва барқарор даражасига эришиш тамойилига асосланади . Ушбу тамойилга риоя этмаслик натижасида республикамизнинг қатор йирик тижорат банкларида кассали активларнинг юқори даражада тўпланиб қолиши юз берди . Бу эса , ўз навбатида , банк активларининг даромадлилигига сезиларли даражада салбий таъсир кўрсатмоқда . 2. Ривожланган хорижий давлатларда тижорат банклари актив операцияларининг умумий ҳажмида салмоғига кўра , биринчи ўринникредитлар , иккинчи ўринни қимматли қоғозларга қилинган банкинвестициялари , учинчи ўринни асосий воситалар ва сўнгги , тўртинчиўринни кассали активлар эгаллайди . Мазкур мамлакатларда банк активларининг юқори даромадлилиги шароитида банкларнинг ликвидлилиги юқори ликвидли қимматли қоғозларга қилинган инвестициялар ҳисобидан таъминланади . Ўзбекистон Республикасида эса , тижорат банклари активларининг умумий ҳажмида юқори ликвидли қимматли қоғозларга жалб қилинган инвестицияларнинг салмоғи 1,0-2,0 фоизни ташкил этади , бу эса , уларнинг ҳисобидан банкларнинг ликвидлилигини таъминлаш имконини бермайди . 3. Тижорат банкларининг активлари ва пассивларини бошқаришда кутиладиган даромад , тижорат ссудалари назариясидан ҳамда 55

пассивларнинг барқарорлиги назариясидан халқаро банк амалиётида кенг кўламда фойдаланилади . Бу эса , тижорат банклари фаолиятининг молиявий барқарорлигини таъминлаш имконини беради . Ўзбекистон Республикаси банк амалиётида эса , ушбу назарияларнинг талабларидан назарий ва услубий асос сифатида фойдаланилмаяпти . Бу эса , банкларнинг актив ва пассив операцияларининг самарадорлигига салбий таъсир қилмоқда . 4. Мамлакатимиз тижорат банклари актив операцияларининг амалдаги ҳолатини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики , биринчидан , кассали активларнинг банк жами активларининг таркибидаги салмоғи юқорилигича қолмоқда ; иккинчидан , қимматли қоғозларга қилинган инвестицияларнинг жами активлар ҳажмидаги салмоғи жуда озлигича қолмоқда , бу эса , тижорат банклари актив операцияларининг самарадорлик даражаси пастлигини белгиловчи омил ҳисобланади . 5. Тижорат банклари кредит операцияларининг даромадлилик даражаси талаб даражасида эмас . Халқаро банк амалиётида кредитлардан олинадиган фоизли даромадларнинг тижорат банкларининг жами фоизли даромадлари ҳажмидаги салмоғи камида 60 фоизни ташкил этиши лозим . Республикамизда эса , ушбу кўрсаткич ҳозирда аксарият банкларда 50 фоизга яқин бўлган миқдорни ташкил этади . 6. Таҳлил натижалари шуни кўрсатдики , республикамиз тижорат банкларида талаб қилиб олингунча бўлган депозитларнинг банк депозит базасининг умумий ҳажмидаги салмоғи юқорилигича қолмоқда . Бу эса , Мамлакатимиз тижорат банкларининг депозит базаси заифлигидан далолат беради . Ушбу кўрсаткичнинг норматив даражаси ривожланган хорижий давлатларда 30 фоиздан , ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида 40 фоиздан ошмаслиги лозим . 7. Республикамиз тижорат банкларининг актив ва пассив операцияларининг самарадорлигини таъминлаш борасидаги асосий муаммолар қуйидагилардан иборат : 56

– республикамиз тижорат банклари активларининг даромадлилик даражасига салбий таъсир қилувчи мажбурий захира талабномаларининг юқориэканлиги ; – республикамиз тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан амалгаошириладиганоперациялариривожланмаганлиги ; – республикамиз банк амалиётида қатор актив - дисконт , форфейтинг операциялари мавжуд эмаслиги ; – талаб қилиб олингунча бўлган депозитларнинг жами депозитлар ҳажмидаги салмоғининг нисбатан юқори даражада эканлиги . Битирув малакавийишида қуйидаги илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилди : 1. Республикамиз тижорат банкларида кассали активларни йирик миқдорда тўпланиб қолишига йўл қўймаслик чора - тадбирларини ишлаб чиқишлозим . Бу борада тижорат банклари бошқарув сиёсатида кассалиактивларнинг ҳолатини барча банкларда шакллантирилган марказлаштирилган ахборотлар базасидан фойдаланган ҳолда , реал вақт давомидамониторинг ўтказиш масаласини ташкил қилиш лозим . 2. Тижорат банклари кредит операцияларининг даромадлилигини , кредитларнинг банк активларидаги салмоғини ошириш мақсадида мижозларнинг молиявий томонларини комплекс ҳолда сифатли таҳлил этиш бўйича методологик базасини такомиллаштириш , тижорат банклари активлар сифатини ошириш учун реал вақт давомида мониторинг тизимини такомиллаштириш ва « банк мижоз учун тамойили » асосида ўз мижозлари билан ҳамкорлик фаолиятини йўлга қўйишлари лозим . 3. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан боғлиқ бўлган актив операцияларининг , яъни корпоратив қимматли қоғозларга қиладиган инвестицион операцияларининг ҳажмини ошириш лозим . 4. Тижорат банки сузиб юрувчи фоиз ставкаларида жалб қилинган ресурсларни имконият қадар сузиб юрувчи фоиз ставкаларидаги активларга жойлаштириши керак . Фақат анна шу йўл билан банкнинг спрэд ва маржаси 57

даражасини фоиз ставкалари тебранишининг салбий таъсиридан сақлаб қолиши мумкин . 5. Тижорат банкларининг муддатли депозитларга ва аҳолининг муддатли омонатларига тўланадиган фоиз ставкаларини ошириш йўли билан уларнинг депозит базасини мустаҳкамлаш лозим . 6. Амалга оширилган тадқиқот натижаларига асосланган ҳолда , банкларнинг талаб қилиб олингунча бўлган депозитларини банкнинг жами депозитлар ҳажмидаги салмоғинингмаксимал даражасини 40 фоиз миқдорида Марказий банк томонидан норматив сифатида белгилаб қўйиш лозим . 58

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати . 1. Ўзбекистон Республикаси “ Марказий банки тўғрисида ” ги Қонун . Т . “ Ўзбекистон ”. 1995. 2. Ўзбекистон Республикаси “ Банклар ва банк фаолияти тўғрсидаги ” ги Қонуни . Т . “ Ўзбекистон ” 1996. 3. Ўзбекистон Республикасининг “ Банк сири тўғрисида ” ги Қонуни . Т . “ Адолат ” 2003 й 4. “ Фуқароларнинг банклардаги омонатларини ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида ” ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни 05.04.2002 й . № 360-II. 5. Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 15 сентябр 50- сонли “ Микромолиялаш тўғрисида ” ги Қонуни . 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларидаги омонатларини ҳимоялаш кафолатларини таъминлашга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Фармони .2008 йил 28 ноябрь , №ПФ -4057.“ Халқ сўзи ” газетаси . 29.11.2008 й . 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб - қуватлаш , уларнинг барқарор ишлашини таьминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора - тадбирлари дастури тўғрисида ” ги Фармони . 2008 йил 28 ноябрь , №ПФ -4058 “ Халқ сўзи ” газетаси 29.11.2008 й . 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги “2011-2015- йилларда республика молия - банк тизимини янада ислоҳ қилиш , унинг барқарорлигини ошириш ва юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида ” ги . ПҚ -1438- сонли Қарори . 59

“ Халқ сўзи ” газетаси . 2010 й .27 ноябрь 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чоратадбирлари тўғрисида ” ги Қарори . 2007 йил 7 ноябрь , ПҚ -726. “ Халқ сўзи ” газетаси . 08.11.2007 й . 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Ўзбекистон Республикаси Давлат - тижорат Халқ банкининг капиталлашув даражасини янада ошириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори . 2008 й . 11 январь №ПҚ -775. “ Халқ сўзи ” газетаси . 12.01.2008 й . 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 16 октябрдаги “ Ўзбекистон Республикаси Давлат - тижорат Халқ банкининг капиталлашувини янада кўпайтириш ва инвестицион фаоллигини ошириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги ПҚ -986- сонли Қарори . “ Халқ сўзи ” газетаси 17.10.2008 й . 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштиришнинг чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори Халқ сўзи . 2005 йил 15 апрел 13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили » давлат дастури тўғрисида ” 2011 йил 7 февраль , ПҚ -1474- сонли Қарори . 14. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 17 майдаги “ Ўзбекистон Республикасида 2010 йилгача бўлган даврда хизмат кўрсатиш ва сервис сохасини ривожлантириш жадаллаштиришга оид қўшимча чоратадбирлар тўғрисида ” ги 640- сонли Қарори . 15. “ Ипотека кредити беришни қўллаб - қувватлаш жамғармаси фаолиятини ташкил қилиш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори 16.02.2005 й . № ПҚ -69. “ Халқ сўзи ” газетаси . 17.02.2005 й . 60

16. “ Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори 12.07.2007 й . “ Халқ сўзи ” газетаси . 13.07.2007 й . 17. “ Хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб қилиш ҳамда ўзлаштиришни такомиллаштириш тўғрисида ” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори 24.07.2008 й . “ Халқ сўзи ” газетаси . 25.07.2008 й . 18. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 28 июлдаги ПҚ -1166- сонли “ Тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга йўналтирилган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни рағбатлантиришга борасидаги қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Қарори . 19. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелдаги ПҚ - 1317- сонли “ Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори . 20. Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 19 февралдаги “ Микромолиявий хизматлар бозорини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида ” ги 37- сонли Қарори . 21. Каримов И . А . “ Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир ” Т .: « Ўзбекистон » 2010 йил 22. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009. - 56 б . 23. Каримов И . А . Энг асосий мезон - ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш . - Т .: Ўзбекистон , 2009. -24 б . 24. Каримов И . А . Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида . - Т .: Ўзбекистон , 2008. - 368 б . 61

25. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч . - Т .: Маънавият , 2008. -176 б . 26. Каримов И . А . Банк тизими , пул муомаласи , кредит , инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида . Тузувчи Ф . М . Муллажанов . - Т .: Ўзбекистон , 2005 й . 27. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақиликка эришиш остонасида . - Т .: Ўзбекистон , 2011. -440 б . 28. Каримов И . А . Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш , халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади .- Тошкент .: Ўзбекистон . 2011. 29. Каримов И . А . 2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади . - Тошкент .: Ўзбекистон . 2012. 30. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000 йил 2 мартда 905- сон билан рўйхатга олинган ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банк Бошқаруви томонидан 2000 йил 22 февралда 429- сон билан тасдиқланган “ Тижорат банклари кредит сиёсатига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисида ” ги Низом . 31. Ўзбекистон Республикасининг валютани тартибга солишга оид норматив - ҳуқуқий хужжатлари тўплами . Т . Ўзбекистон 2011 й . 456 б . 32. Ўзбекистон Республикаси банк фаолиятини тартибга солувчи Қонунлар тўплами . Т . Ўзбекистон 2011 й . 448 б . 33. Ўзбекистон Республикаси банклари томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб - қувватлаш бўйича қонунчилик хужжатлари тўплами . Т . Ўзбекистон 2011 й . 728 б . 34. Абдуллаева Ш . З ., И . Я . Куллиев . “ Банк иши ” фанидан масалалар тўплами - S.l.: ТМИ , 2006. - 56 с 35. Абдуллаева Ш . З . “ Банк иши ” ўқув қўлланма Т . “Iqtisod-Moliya” 2010 й 36. Абдуллаева Ш . З ., Сафарова З . Б . “ Тижорат банкларининг молиявий ресурсларини бошқариш ”. Т : “Iqtisod-Moliya”.2007. -200 б . 62

37. Абдуллаева Ш . З ., Омонов А . А . “ Тижорат банклари капитали ва уни бошқариш ”. Ўқув қўлланма ./ – Т .: “Iqtisod-Moliya” 2006.-120 б . 38. Абдуллаева Ш . З ., Қоралиев Т . М ., Ортиқов У . Д . “ Банк ресурслари ва уларни бошқариш ”. Монография ./ – Т .: “Iqtisod-Moliya” 2009.-104 б . 39. Абдуллаева Ш . З . “ Халқаро валюта - кредит мунособотлари ”. Дарслик . - Б . М .: Т .: “Iqtisod-Moliya”, 2010 й . 40. Абдуллаев Ё . А ., Қоралиев Т . М ., ва бошқалар “ Банк иши ”. Ўқув қўлланма - Б . М .: Т .: “Iqtisod-Moliya”, 2009. - 576 б . 41. Лаврушин О . И . Банковское дело : учебник . 2- е изд . Перераб . и доп . / О . И . Лаврушина . – М .: Финансы и статистика , 2008. - 594 с . 42. Лаврушина О . И . Деньги , кредит , банки . Экспресс - курс - 9- е изд . / под ред . проф .– М .: Кнорус , 2010. – 560c. 43. Матмуродов Ф . Қимматли қоғозларни баҳолаш . Ўқув қўлланма Т .” Тошкент ” 2011 й .104 б . 44. Омонов А . А . “ Тижорат банкларининг молиявий ресурсларини бошқариш ”. Т .: “ Фан ва технология ” Монография , 2008 йил . 248 б . 45. Ходжаев Р ., Эгамбердиев А . “ Кичик бизнес ва тадбиркорлик ”. Ўқув қўлланма Тошкент – “ Iqtisod-Moliya ” . 2008. 108 бет . 46. Интернет сайтлари : www.bankir.ru www.state.uz 63

www.nbu.com www.tfi.uz www.cbu.uz www.finance.uz 64

O'xshashlar

Фоиз ставкаси ва унга таъсир килувчи омиллар таҳлили

Ахолидан жамгармалар жалб килишнинг иктисодий - хукукий асослари ва уларниниг тижорат банклари фаолиятидаги ахамияти

Банк активлари таркиби ва уни диверсификациялашнинг aҳамияти

Халқаро ҳисоб-китоблар шакллари ва уларни қўллаш имкониятлари

Миллий валюта барқарорлигини таьминлаш масалалари