Budjet tizimida mahalliy bujetlarning o’rni va ular taraqqiyotining hozirgi zamon muammolari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.2353515625 KB

Ko'chirib olish

Budjet tizimida mahalliy bujetlarning o’rni va ular taraqqiyotining hozirgi zamon muammolari BITIRUV MALAKAVIY IShI 2

MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................... 3 I BOB. MAHALLIY BUDJETLAR VA ULARGA UMUMIY TAVSIF 5 1.1. Mahalliy budjetlarning budjet tizimidagi o’rni va ahamiyati................... 5 1.2. Mahalliy budjetlar faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari............. 14 1.3 Budjet tizimida mahalliy budjetlar yuzasidan xorij tajribasi..................... 23 I Bob bo’yicha xulosa..................................................................................... 27 II BOB. BUDJET TIZIMDA MAHALLIY BUDJETLAR O’RNI VA AMALIY AHAMIYATI ............................................................................... 29 2.1. Mahalliy budjetlarning budjet tizimidagi o’rnining amaliy tahlili........... 29 2.2. Budjet tizimida mahalliy mahalliy budjetlar yuzasidan olib borilgan islohotlar tahlili................................................................................................ 39 II BOB bo’yicha xulosa………........…………………………………..…… 43 III BOB. MAHALLIY BUDJETLARNING BUDJET TIZIMIDAGI O’RNINI OSHIRISH MASALALARI ...................................................…. 45 III Bob bo’yicha xulosa................................................................................. 54 XULOSA .......……………….…………......................................................... 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ....................................................... 58 3

KIRISH Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. Iqtisodiy inqiroz davom etayotgan va jahon iqtisodiyotining o’sishi sur`atlari pasayib borayotgan bir sharoitda ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, sifatli, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishni hamda xizmatlarning zamonaviy turlarini ko’paytirish va nomenklaturasini kengaytirish, ishlab chiqarishning energiya sig’imini qisqartirish alohida ahamiyat kasb etmoqda. Iqtisodiyotda erishilgan marralar, istiqbolga mo’ljallangan uzoq muddatli maqsadlar, jahon bozoridagi real va yuzaga kelishi prognozlashtirilayotgan vaziyatdan kelib chiqib 2013 yilgi iqtisodiy dasturning bir qator eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalari belgilandi. Shuningdek, mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ta`minlaydigan ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish asosiy ustuvor yo’nalishlardan biri ekanligiga alohida e`tibor qaratildi. So’nggi yillarda O’zbekiston iqtisodiyotida kuzatilayotgan rivojlanish ko’rsatkichlarini samarali moliyaviy siyosat natijasi ekanligini qayd etish zarur. O’zbekiston Respublikasi davlatining mustaqillikka erishishi va ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo’l tutishi davrida mahalliy budjetlarning Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi roli yanada oshmoqda. O’zbekistonda olib borilayotgan islohotning chuqurlashishi mahalliy budjetlarni hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliyabudjet sohasidagi huquqlarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustahkamlashni talab qiladi. Zero Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek “Islohotlar va o‘zgarishlar yo‘lida faqatgina erishilgan 4

marralar bilan cheklanib qolish aslo mumkin emas. Iqtisodiyotdagi islohotlar va o‘zgarishlar jarayoni hech qachon nihoya bilmaydi. Bu, eng avvalo, byudjet va soliq siyosatidagi islohotlarni chuqurlashtirish bilan bog‘liqdir ” 1 .Ushbu iqtisodiy islohotlar jarayonida budjet ijrosi, uni bajarilishini qat’iy ta’minlash, mahalliy budjetlar xarajatlarini boshqarishda budjetlararo vakolatlarni taqsimlash tartibini takomillashtirish borasida olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham mavjud. Malakaviy ishning maqsad va vazifalari – mahalliy budjetlarning budjet tizimidagi o’rni va ahamiyatini yanada oshirish, ular faoliyatini tashkil etishda xorij tajribasini tadbiq etish hamda mahalliy moliyaning hozirgi zamon muammolari bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdir. Bitiruv malakaviy ishning ob`ekti bo’lib budjet tizimida mahalliy budjetlarning faoliyati hamda ularning hozirgi zamon muammolari hisoblanadi Malakaviy ishning predmeti - budjet tizimida mahalliy budjetlarning tutgan o’rni va ahamiyati Bitiruv malakaviy ishning nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish doirasida amalga oshirilgan tahlillar yakunlari asosida ishlab chiqilgan xulosa va asoslangan takliflar mahalliy budjetlarning faoliyatini takomillashtirish va ularning davlat budjet tizimidagi ahamiyatini yanada oshirishga qaratilgan islohotlar o’tkazish borasida ilmiy-nazariy asos sifatida xizmat qiladi Ishning tarkibiy tuzilishi - kirish, 3 ta bob, asosiy mazmunini yorituvchi 6 ta savol, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi tarkibiy qismlardan iborat. Shuningdek malakaviy ishda jadvallar, diagramma va sxemalardan foydalanilgan. I BOB. MAHALLIY BUDJETLAR VA ULARGA UMUMIY TAVSIF 1 Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.,O’zbekiston, 1995. 269-bet 5

1.1. Mahalliy budjetlarning budjet tizimidagi o’rni va ahamiyati O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar yanada chuqurlashayotgan davrda, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi moliya, budjet sohasida ham chuqur o’zgarishlarni amalga oshirish hozirgi kunning asosiy talabidir. O’zbekiston demokratik davlat qurishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yar ekan, bunda davlat budjetini shakllantirish muhim o’rin tutadi. Iqtisodiyotda bozor munosabatlari asta - sekinlik bilan shakllanib va rivojlanib borayotgan bir paytda davlatning doimiy vazifalarini bajarishi uchun markazlashgan moliyaviy mablag’larga ega bo’lish zaruriyati kuchayib boradi. Demokratik davlat tuzilishining muhim tarkibiy qismi mahalliy davlat boshqaruv organlari va ularning faoliyati hisoblanadi. Mahalliy davlat boshqaruv organlari o’zlariga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun, muayyan mulk va moliya - budjet huquqiga ega bo’lishi shart. Mahalliy hokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o’z vakolatlari doirasida davlat moliya faoliyatini amalga oshiradilar. Hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy qismi - bu mahalliy budjet hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrda qabul qilingan “Budjet tizimi to’g’risida” gi qonunida mahalliy budjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan: “Mahalliy budjet – Davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratilgan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi” 2 . Mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlanadi. Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog‘lom avlodni tarbiyalash asosida 2 O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni. 2000-yil 14-dekabr. 2-modda 6

aholi farovonligini oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va aniq tarzda moliyaviy qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlarni samarali ijrosining ahamiyati kattadir. Mahalliy budjetlar orqali xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport muasassalarini, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlarini, kam ta’minlangan oilalarga beriladigan nafaqalar moliyalashtirib boriladi. Shu bilan birga mahalliy budjetlar aholini ijtimoiy himoya qilish borasida davlatning olib borayotgan siyosatining joylardagi asosiy tayanchi hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining deyarli 100 foizi mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladi. Mahalliy budjetlar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy budjetlarga e’tibor yanada kuchaymoqda. Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «beshinchi ustuvor yo’nalish- markaziy va yuqori davlat boshqaruv organi idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichmabosqich o’tkaza borishni ta’minlash» 3 zarurdir. Mahalliy budjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatimizning budjet siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim omil ekanligi shubhasizdir, bu borada ularni yanada qo’llab-quvvatlashga harakat qilinmoqda. Bu budjetlarning rejasini shakllantirish va mablag‘larini xarajat qilish miqdori viloyat, tuman, shahar hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy mablag‘lari bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy budjetlar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tuzilishining asosiy qismi sifatida o’zida 14 ta mustaqil budjetni mujassamlashtiradi. Biz bilamizki, budjet iqtisodiy ishlab chiqarish hosilasi, u nimani va qancha yaratsa shunga qarab shakllanadi. Uning mavjudligi iqtisodiy zarurat va buni 3 Karimov I. A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. Xalq so‘zi. 2002 yil 30 avgust. 7

ijtimoiy ne’matlarni takroran yaratilib turilishi yuzaga keltiradi. Budjet iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etishning faol vositasi hisoblanadi. U iqtisodiyotni o’sishiga qayta ta’sir etganda, ishlab chiqarish resurslarini rivojlantirishni budjetdan moliyalashtirish orqali yuz beradi. Makroiqtisodiyotdagi real aylanishda davlat o’z tovar va xizmatlari bilan ishtirok etsa, moliyaviy aylanishda budjetdagi puli bilan ishtirok etadi. Oddiy qilib aytganda, mahalliy budjet ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini aholiga yetkazishning asosiy kanallaridan biri hisoblanadi. Mazkur budjetlar orqali markazlashgan jamg‘armalar aholining ayrim qatlamlari o’rtasida taqsimlanadi. Mahalliy budjetlardan ishlab chiqarish sohasining tarmoqlari, birinchi navbatda, oziq-ovqat va mahalliy sanoat, kommunal xo’jalik va aholining turmush kechirishi uchun zurur bo’lgan aholiga xizmat ko’rsatish sohasi moliyalashtiriladi. O’zbekiston Respublikasining hokimiyat va boshqaruv, markaziy va mahalliy idoralari amalga oshiradigan moliyaviy faoliyat ular oldiga qo’ygan maqsad va vazifalarga, berilgan vakolatlarga muvofiq turli shaklda amalga oshiriladi. Mahalliy hokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o’z vakolatlari doirasida mahalliy moliya faoliyatini amalga oshiradilar. Mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati moliyaviy masalalar sohasidagi qarorlar, farmoyishlar chiqarish, tegishli budjetlarni tasdiqlash va ijrosini ta’minlash, o’z hududidagi davlat idoralari, korxonalari, tashkilotlar, moliyaviy faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish, tegishli ma’muriy- hududiy birlik ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi tadbirlar ishlab chiqish, ularni moliyalashtirish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish kabi shakllarda amalga oshadi. Moliyaviy faoliyati amalga oshiruvchi barcha davlat idoralari qanday darajada bo’lishidan, vakolatlari doirasidan qat’iy nazar mamlakat iqtisodiy va moliyaviy qudratini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni va rivojlanishni ta’minlash, mahalliy moliyani mustahkamlash yo’lida harakat qiladi. 8

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 7-moddasida aytilishicha, O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va uning asosida chiqarilgan boshqa qonunlarga muvofiq davlatning moliyaviy faoliyati uning hokimiyat, boshqaruv hamda mahalliy hokimiyat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa qonunlarga muvofiq davlat idoralari tomonidan mahalliy moliyani boshqarish davlat va jamiyat manfaatlariga xizmat qiluvchi bir qator tamoyillarga, yetakchi qoidalarga muvofiq ravishda olib borilishi lozim. Bu tamoyillar moliya, kredit, soliq va bank sohasidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentyabrdagi «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonunda mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati asoslari belgilab qo’yilgan. Davlat idoralari tomonidan moliyaviy faoliyatning amalga oshirilishida quyidagi tamoyillarga amal qilinadi. Davlat moliya idoralari bilan o’zaro munosabatlar davomida barcha korxonalar, birlashmalar, fuqarolar ham qonunlarga qat’iy amal qilishlari lozim. Qonuniylik tamoyiliga amal qilish moliyaviy munosabatlar barqarorligini ta’minlash, davlat moliya faoliyatidan ko’zlangan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish, oqibatda davlat moliyaviy va iqtisodiy qudratining, qolaversa, mustaqillikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Moliyaviy faoliyat turli darajadagi davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi idoralarning huquqiy holatlari va ularga yuklatilgan vazifalar ularga taalluqli qonunchilik hujjatlarida belgilab qo’yilgan. «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonunda viloyat, tuman, shahar hokimlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy faoliyat bu sohada mahalliy idoralarga berilgan vakolatlar va ularning huquqiy holati belgilab 9

qo’yilgan. Mahalliy davlat idoralari tarkibidagi Moliya boshqarmalari va moliya bo’limlarining huquqiy holatlari belgilangan tartibda ular to’g’risidagi tasdiqlangan nizomlarga ko’ra belgilanadi. Mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliyabudjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda etarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. Mamlakatimiz demokratik Davlat qurilishini o’z oldiga vazifa qilib quygan ekan, bunda mahalliy o’z-o’zini boshqarish muhim o’rin tutadi. Mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliya-budjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda yetarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezedenti I.Karimov ma’ruzasida bayon qilingan talablardan kelib chiqqan holda, 2013-yil iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari belgilandi, jumladan, soliq-budjet sohasida islohotlarni chuqurlashtirish, davlat xarajatlarini sarflash mexanizmini maqbullashtirgan holda ularni qisqartirish lozim bo’ladi. Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog‘lom avlodni tarbiyalash, «Obod turmush yili» 4 va boshqa dasturlarni ro’yobga chiqarish asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va aniq tarzda qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda» mahalliy budjetlarni rolini yanada oshirish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy budjetlar mustaqil huquqiy tashkilot hisoblanadi. Mahalliy budjet mablag‘larining asosiy qismi ijtimoiy-madaniy tadbirlarga va aholini ijtimoiy himoyalash tadbirlariga yo’naltiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida budjet siyosatining ahamiyati, budjet jarayonlarida mahalliy budjetlarning roli, mahalliy boshqaruv organlari faoliyati, moliya va 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezedenti I. Karimov ma’ruzasi. 2012-yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilda islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari.2013-yil 21-fevral 10

budjet siyosati masalalari hududiy iqtisodiyot taraqqiyoti va mahalliy budjetlar muammolarni hal etishning dolzarb masalalaridir. O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimini isloh qilish mahalliy budjetlarni samarali boshqarishning hozirgi kundagi amaliyoti va nazariyasi oldiga uning qator yangi muammolariga yechim topishni ko‘ndalang qo‘ymoqda. Mahalliy budjetlar Davlat budjetining asosini tashkil etganligi uchun mahalliy budjetlar daromadlarni oshirish mamlakatimiz iqtisodiyotining rivojiga juda katta hissa qo‘shish bilan bir qatorda xalqimiz farovonligining oshishiga hamda mamlakatimizning rivojlangan davlatlar qatoriga tezroq qo‘shilishiga yordam beradi. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish yuzasidan amalga oshiralayotgan islohotlar jarayonida mahalliy hokimiyatlar vakolatini kengaytirish asosida boshqaruv organlari faoliyatini isloh qilish islohotlarning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘z navbatida, mahalliy hokimiyatlarni vakolatini kengaytirishning eng asosiy yo‘nalishlaridan biri-budjet jarayonidagi vakolatlarini oshirish bilan bevosita bog‘liq, chunki, mahalliy budjetlar hokimiyatlar faoliyatida ularga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun iqtisodiy negiz hisoblanadi. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimi taraqqiyotining hozirgi bosqichi davlatning yaxlit budjet va ijtimoiy siyosatining manfaatlari mushtarakligini ta’minlash asosidagi o‘ta mas’uliyatli vazifalarni samarali boshqarilishini talab etmoqdaki, ushbu vazifaning ikki jihatini ajratib ko‘rsatish muhimdir. Birinchidan, davlat ijtimoiy siyosatining joylardagi ijobiy ijrosi yoki hududiy iqtisodiyot muammolari keskinlashuvining oldini olinishidir, ikkinchidan mahalliy budjetlar huquq va majburiyatlarining kengayib borishi sharoitida shunga mos tarzda ular imkoniyatlarini yaxshilashning zarurligidir. Ushbu har ikki jihatning o‘zaro bog‘liq tarzda birgalikda olib borilishi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi kundagi o‘ta muhim muammosini ijobiy hal etishga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 11

ta’kidlaganidek, «Joylarda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot muammolarini muvaffaqqiyatli va moliyaviy inqirozlarsiz hal etish mahalliy budjetlar daromad bazasining barqarorligini, shu jumladan, ulardagi investitsion, soliq, valyuta imkoniyatlarining bir tekis taqsimotini talab etadi va bu nisbatdoshlikda hududlarning iqtisodiy faolligi rag‘batlantirilishi lozim» 5 . Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish va mahalliy budjetlar imkoniyatlarini hamda iqtisodiy erkinlashtirish shart-sharoitida mahalliy budjetlarni shakllanishi va ijrosini ta’minlashda mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy va xuquqiy rolini oshirish hozirgi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimida muhim tarkibiy qismni mahalliy budjetlar tashkil etadi. Mahalliy budjetlar davlatning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda, davlat mablag‘larini taqsimlash va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Budjet asosiy moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo‘nalishlarini to‘la qamrab oladi. Mahalliy budjetlar mahalliy hokimiyatning faoliyat ko‘rsatishlarida moliyaviy manba bo‘lib hisoblanadi, davlatning ijtimoiy siyosatini joylarda amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydi. Moddiy ma’noda budjet-tegishli darajadagi davlat va mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo‘yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondidan iboratdir. Davlat tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni budjet hisobidan moliyaviy ta’minlash deganda budjetning aynan ana shu moddiy ma’nosi ko‘zda tutiladi. Budjet huquqiy kategoriya sifatida tegishli hudud doirasida markazlashtirilgan pul mablag‘larini shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat 5 Karimov I.A. Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohotlar yo‘lidan izchil borish-asosiy vazifamiz.Qishloq hayoti. 2004-y. №20 (6701). -2-bet 12

idorasi tomonidan tasdiqlangan, huquqiy me’yorlardan iborat bo’lgan asosiy moliyaviy rejadir. Ma’lumki, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa mexanizmlar bilan tartibga solinadi. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun asos bo‘ladigan ayrim xizmatlarni va huquqiy bazani ta’minlash vazifalarini bajaradi. Huquqiy bazalarni ta’minlash yuridik va jismoniy shaxslarga huquq berish va ularni majburiyatlarini belgilash va boshqa sohalarda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, mahalliy budjetlarni samarali boshqarish, huquqiy va iqtisodiy me’yorlarni belgilash va korxonalarning faoliyat ko‘rsatishlari uchun tartib-qoidalarni ishlab chiqish tegishli davlat tashkilotlarining asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo‘l tutishi davrida mahalliy budjetlarning respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roli yanada oshadi. Shunday ekan, mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida respublika va uning hududlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy budjetlar tizimi mahalliy ehtiyojlarni to‘laroq hisobga olish va ularni davlat markazlashtirilgan tartibda amalga oshiradigan chora-tadbirlar bilan to‘g‘ri muvofiqlashtirish imkonini beradi. Shuning uchun mahalliy hokimiyat organlari mahalliy budjetga daromadlar kelib turishini va resurslardan maqsadli foydalanishdan manfaatdorlar, chunki joylarda iqtisodiyot va madaniyatning o‘sish sur’atlari mahalliy zaxiralarni safarbar etishga, mablag‘larni rejali sarflashga doir ishlarni tashkil etishga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu esa, o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasining davlat budjetini muvaffaqiyatli bajarishga imkon yaratadi. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimining har bir bo‘g‘ini u yoki bu ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun mo‘ljallangan turli pul jamg‘armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanishga qaratilgan o‘ziga xos vazifalarni bajaradi 13

Mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati moliyaviy masalalar sohasidagi qarorlar, farmoyishlar chiqarish, tegishli budjetlarni tasdiqlash va ijrosini ta’minlash, o‘z hududidagi davlat idoralari, korxonalari, tashkilotlar, moliyaviy faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish, tegishli ma’muriy hududiy birlik ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi, tadbirlar ishlab chiqish, ularni moliyalashtirish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish kabi shakllarda amalga oshadi. Budjet tamoyillarining barchasi budjet barqarorligini ta’minlash va xo‘jalik sohalari, iqtisodiy hududlar o‘rtasida mablag‘larni taqsimlash, zarur nisbatlarni (proportsiyalarni) tashkil qilish, budjet xarajatlarini daromadlariga mos balanslashtirish, moliyaviy rezervni tashkil qilish uchun xizmat qiladi. Bu esa davlat moliyaviy siyosatining bosh maqsadidir. Hududlardagi mahalliy budjetning ahamiyati uning bajaradigan vazifalari orqali namoyon bo‘ladi. Mahalliy budjetlar quyidagi vazifalarni bajaradi: • hududiy boshqaruv organlari faoliyatini moliyaviy ta’minlaydigan pul fondlarini shakllantiradi; • mazkur mintaqaning xalq xo‘jaligi tarmoqlari o‘rtasida bu fondlarni taqsimlaydi va ishlatadi; • mahalliy hokimiyat organlariga bo‘ysunadigan korxonalar, tashkilotlar, muassasalarning moliyaviy xo‘jalik faoliyatini nazorat qiladi. Viloyat budjeti unga bo‘ysunuvchi tumanlar va shaharlar budjetlarini o‘z ichiga oladi. Tumanlarga bo‘linadigan shaharning budjeti shahar budjetini va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar budjetlarini o‘z ichiga oladi. Tumanga bo‘ysunadigan shaharlari bo‘lgan tumanning budjeti tuman budjetini va tuman bo‘ysinuvidagi shaharlar budjetlarini o‘z ichiga oladi. Shu tariqa, mahalliy budjetlar har bir mahalliy davlat hokimiyati organining faoliyatini amalga oshirishni ta’minlaydigan aniq moliya bazasini yaratadi. M ahalliy budjetlar tizimi mahalliy talabni iloji boricha e’tiborga olinishiga imkon beradi, davlat tomonidan markazlashgan tartibda amalga oshiriladigan 14

tadbirlarni moliyaviy ta’minlashni to‘g‘ri hisobga oladi. Mahalliy hokimiyat organlari doimiy ravishda mahalliy budjetlar daromadlarini ko‘paytirishga va bu mablag‘larni iqtisod qilib ishlatishga harakat qiladilar, chunki joylarda iqtisod va madaniyatni o‘sish sur’atlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahalliy xo‘jalik zahiralarini qay tarzda yo‘naltirishga, o‘z navbatida, aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetini samarali ijro etishda katta rol o‘ynaydi. Mahalliy budjetlar umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda, davlat mablag‘larini taqsimlash va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ular mahalliy hokimiyatning faoliyat ko‘rsatishlarida moliyaviy manba bo‘lib, davlatning ijtimoiy siyosatini joylarda amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo‘l tutishi davrida budjetning va mahalliy budjetlarning respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roli yanada oshadi. 1.2. Mahalliy budjetlar faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimini isloh qilish mahalliy budjetlarni samarali boshqarishning hozirgi kundagi amaliyoti va nazariyasi oldiga uning qator yangi muammolariga yechim topishni ko‘ndalang qo‘ymoqda. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimi taraqqiyotining hozirgi bosqichi davlatning yaxlit budjet va ijtimoiy siyosatining manfaatlari mushtarakligini ta’minlash asosidagi o‘ta mas’uliyatli vazifalarni samarali boshqarilishi talab etmoqdaki, ushbu vazifaning ikki jihatini ajratib ko‘rsatish muhimdir. Birinchidan, davlat ijtimoiy siyosatining joylardagi ijobiy ijrosi yoki hududiy iqtisodiyot muammolari keskinlashuvining oldini olinishidir, ikkinchidan mahalliy budjetlar huquq va majburiyatlarining kengayib borishi sharoitida shunga mos tarzda ular imkoniyatlarini yaxshilashning zarurligidir. Ushbu har ikki jihatning o‘zaro bog‘liq tarzda birgalikda olib borilishi mamlakat 15

ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi kundagi o‘ta muhim muammosini ijobiy hal etishga imkon beradi. Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish va mahalliy budjetlar imkoniyatlarini hamda iqtisodiy erkinlashtirish shart-sharoitida mahalliy budjetlarni shakllanishi va ijrosini ta’minlashda mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy va xuquqiy rolini oshirish yo‘nalishlarining ilmiy tadqiqi hozirgi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Biz bilamizki, budjetlarning mustaqilligi budjet tizimining asosiy tamoyili sifatida belgilangan bo‘lib ushbu tamoyil turli darajadagi vakolatli hokimiyat organlarining o‘zlariga berilgan vakolatlari doirasida budjet jarayonini mustaqil ravishda amalga oshirish huquqlarini anglatadi. Har bir darajadagi budjet daromadlarining o‘z manbalari, shuningdek, joylardagi vakolatli hokimiyat organlarining qonunlarida belgilangan doiralarida mahalliy soliqlar va yig‘imlar soliq stavkalarini o‘zgartirish huquqini qonun asosida mustahkamlab qo‘yilgan. Daromadlar manbalari belgilanishi va ular mahalliy budjetlarga tushishi qonun asosida mustahkamlab qo‘yilishi mahalliy hokimiyat organlarining mustaqilligi va budjetlarni shakllantirishdan manfatdorligini oshiradi, bu esa hududlarning iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo’shadi. Ma’lumki, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa mexanizmlar bilan tartibga solinadi. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun asos bo‘ladigan ayrim xizmatlarni va huquqiy bazani ta’minlash vazifalarini bajaradi. Huquqiy bazalarni ta’minlash yuridik va jismoniy shaxslarga huquq berish va ularni majburiyatlarini belgilash va boshqa sohalarda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, mahalliy budjetlarni samarali boshqarish hamda ularni takomillashtirish bo’yicha islohotlar olib borish huquqiy va iqtisodiy me’yorlarni belgilash va korxonalarning faoliyat ko‘rsatishlari uchun tartib-qoidalarni ishlab chiqish tegishli davlat tashkilotlarining asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi. 16

O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrdagi qabul qilingan «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi Qonunning 4-moddasida budjet tizimiga quyidagicha ta’rif berilgan. «Budjet tizimi turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil etishni va tizish printsiplarini, budjet jarayonida ular o‘rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mablag‘lari oluvchilar o‘rtasida vujudga keladigan o‘zaro munosabatlarni o‘zida ifodalaydi» 6 . O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo‘l tutishi davrida budjetning va mahalliy budjetlarning respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roli yanada oshadi. Respublikamizda budjet tizimida olib borilayotgan o‘zgarishlarning markazida Davlat budjeti daromadlarini to‘liq va o‘z vaqtida tushirish, respublika va mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan iqtisodiy- ijtimoiy soha xarajatlarini rejalashtirishda va xarajatlarni moliyalashtirishda yangi shakl va usullardan samarali foydalanish, budjetdagi taqchillikni o‘sishiga ta’sir ko‘rsatuvchi sabablarni oldini olish, ish haqi va nafaqalarni o‘z vaqtida to‘lashni ta’minlash, shuningdek, budjet mablag‘laridan foydalanish jarayonida budjet intizomiga rioya etish masalalari turadi. Biz bilamizki, barcha huquqlar singari moliya huquqining asosiy manbai O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi moliyaviy munosabatlarni tartibga solishning bosh qoidalarini, bu sohadagi davlat idoralari faoliyati asoslarini belgilash bilan moliya huquqi sohasining yanada rivojlanishiga yordam beradi. Davlat budjeti mablag‘laridan oqilona foydalanish yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari qabul qilingan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va nizomlar ishlab chiqilgan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan bir qancha qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yo‘riqnomalari qabul qilingan. 6 O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni. 2000-yil 14-dekabr. 4-modda 17

Xarajatlarni budjet mablag‘lari hisobiga qoplash sohasidagi huquqiy munosabatning birinchi qatnashchisi bu-davlat manfaatlarini ifoda etuvchi va davlat nomidan mablag‘larini beruvchi moliya tashkilotidir. Budjet xarajatlarini ayrim turlarini belgilash, choraklar bo‘yicha taqsimlash, kredit ochish, kreditni chaqirib olish, budjet mablag‘laridan to‘g‘ri va samarali foydalanish ustidan nazorat olib borish moliya idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Budjet orqali moliyalashtirishning uchinchi ishtirokchisi bo‘lib budjet mablag‘larini taqsimlovchi budjet tashkiloti hisoblanadi. U o‘z tashkiloti uchun ajratilgan budjet mablag‘larini tasarruf qiladi, ularning o‘zidan quyida turadigan taqsimlovchilarga o‘tkazadi. Har qanday mamlakat hayotida moliya umumiqtisodiy vazifalarni hal qilishga, ijtimoiy taraqqiyotning dolzarb muammolarini yechishga imkon beradi. Shu sababli moliya tizimi o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sir etuvchi bo‘g‘inlar sifatida amal qiladi. Ushbu tizimda budjet tizimini boshqarish, muvofiqlashtirish davlat moliyaviy faoliyati samaradorligining muhim vositalaridan sanaladi. Davlatning moliyaviy faoliyatini boshqarishning eng tezkor va yuqori natija beradigan usullari, mexanizmlari sifatida huquqiy normalar chiqarish, ularni qo‘llash orqali boshqarish ma’qul deb e’tirof etilgan bo‘lib, bu usul davlat majburlovini, hokimiyat kuchini o‘zida mujassamlashtirganligi uchun ham mamlakat iqtisodiy, moliyaviy, sohadagi voqea-hodisalar va jarayonlarga kuchli ta’sir ko‘rsatish, ularni maqsadga muvofiq tarzda yo‘naltirish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi yagona, bir butun mexanizmdan iborat bo‘lganligi munosabati bilan Xalq deputatlari kengashlari va hokimiyatlar o‘z tasaarufida butun davlat moliyasiga nisbatan aniq belgilangan funktsiyalarni bajaradi. Masalan, ular o‘z hududlarida daromadlarning respublika budjetiga kelib tushishini ta’minlaydi, tasdiqlangan budjetdan ajratilgan mablag‘lar doirasida davlat ehtiyojlari uchun asosiy jamg‘armalar va vositalarni olish va qayta ishlash uchun kapital xarajatlarni amalga oshiradi. 18

Davlatning moliyaviy faoliyatini amalga oshirishda davlat hokimiyati va mahalliy boshqaruv organlarining barchasi ishtirok etadi, chunki ularning har biri moliya bilan bog‘liq bo‘lgan muayyan funktsiyalarni bajaradi. Shu bilan birga ular moliyaviy faoliyatining xususiyati va mazmuni bir-biridan farq qilib, bu ushbu organlarning vazifalari va huquqiy holatidagi farqlar bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining hokimiyat va boshqaruv, markaziy va mahalliy idoralari amalga oshiradigan moliyaviy faoliyat ular oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarga, berilgan vakolatlarga muvofiq turli shaklda amalga oshiriladi. Mahalliy hokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o‘z vakolatlari doirasida mahalliy moliya faoliyatini amalga oshiradi. Moliyaviy faoliyati amalga oshiruvchi barcha davlat idoralari qanday darajada bo‘lishidan, vakolatlari doirasidan qat’iy nazar mamlakat iqtisodiy va moliyaviy qudratini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni va rivojlanishni ta’minlash, mahalliy moliyani mustahkamlash yo‘lida harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida aytilishicha, “O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi” 7 . O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va uning asosida chiqarilgan boshqa qonunlarga muvofiq davlatning moliyaviy faoliyati uning hokimiyat, boshqaruv hamda mahalliy hokimiyat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa qonunlarga muvofiq davlat idoralari tomonidan moliyaviy faoliyat davlat va jamiyat manfaatlariga xizmat qiluvchi bir qator tamoyillarga, aniq qoidalarga muvofiq ravishda olib boriladi. Bu tamoyillar moliya, kredit, soliq va bank sohasidagi qonunlarda belgilab qo‘yilgan. Mustaqilligimizning ilk kunlaridanoq davlatimiz o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarini bajarishda budjet tizimi uni tashkil qilish hamda uning 7 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 7-modda. T.: O’zbekiston-1992. 19

huquqiy-me’yoriy bazasini yaratishdek muhim masala turgan edi. Shu sababdan Prezidentimiz va soha rahbar xodimlari boshchiligida ushbu masalaga katta e’tibor qaratildi. Chunki jamiyatning ravnaqi, aholining farovonligi, yurtning tinchligini ta’minlash va boshqa maqsadlarni amalga oshirish, davlatimizning hozirgi kunda budjet va budjet siyosatining asosiy ustivor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Davlatning kelgusi davrdagi maqsad va vazifalarini moliyalashtirishni ta’minlashning asosi negizi sifatida barcha darajalardagi byujetlarni tayyorlash, ko‘rib chiqish, qabul qilish va ijro etish jarayoni muddatlari hamda bosqichlari jihatidan kelishilgan har bir bosqichning aniq ijrochilari ko‘rsatilgan yagona budjet sikli bo‘ladi. Belgilangan qat’iy kalendar muddatlari budjet jarayoni barcha qatnashchilarining muvofiqlashtirilgan tarzda ishlashlariga ko‘maklashadi. Ayrim bosqichlarda muddatlarni o‘zboshimchalik bilan belgilash esa butun jarayonni izdan chiqarib yuborishi mumkin. Bu esa birinchi navbatdagi sarf-xarajatlarning o‘z vaqtida moliyalashtirilmay qolishiga olib kelishi mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy budjetlarni rejalashtirish va ijro etishdagi huquqlarini kengaytirish lozim. Respublika budjeti va mahalliy budjetlarning o‘zaro aloqalarini qonuniy asoslarini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1992- yil 8- dekabrda qabul qilinishi bilan mamlakatimiz moliya siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi, moliya va moliyaviy tizimlar rivojining yo‘nalishi ko‘rsatib berildi. Moliya, budjet va pul-kredit sohasida amalga oshirib kelinayotgan izchil va oqilona siyosat tufayli mamlakatimizda mukammal moliya-kredit tizimi yaratildi. Dastavval asosiy qomusimiz O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mamlakatimizning Davlat budjeti shaklan qonuniy asoslab berildi. O‘tgan davr 20

ichidagi barqaror budjet tizimini to‘liq shakllantirish sohasidagi barcha ishlarimiz va tajribalarimiz bu sohadagi jahon tajribasi bilan uyg‘unlashdi, bu esa O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunda o‘zining huquqiy aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000-yil 2-iyundagi PF 2612-son «Jamiyatning siyosiy-iqtisodiy va ma’naviy sohalarida islohotlarni erkinlashtirish va chuqurlashtirish, mamlakat xavfsizligini ta’mirlash bo‘yicha dasturni amalga oshirish borasida chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmonini ijro etish asosida ishlab chiqildi. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunning 2000-yil 14-dekabrda qabul qilinishi O‘zbekiston Respublikasining budjet tizimi tuzilishi va uni boshqarish asoslarini hamda davlat budjetini tuzish, ko‘rib chiqish, qabul qilish va ijro etish tartibi jarayonlarini ko‘rsatib berdi. Budjet tizimi turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil etishni va tuzish printsiplarini, budjet jarayonida ular o‘rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mablag‘lari oluvchilar o‘rtasida vujudga keladigan o‘zaro munosabatlarni o‘zida ifodalaydi. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: • O‘zbekiston Respublikasining budjet tizimi tuzilishi va uni boshqarish asoslarini; • O‘zbekiston Respublikasining davlat budjetini tuzish printsiplari va uning tuzilmasini; • Davlat budjetini tuzish, ko‘rib chiqish, qabul qilish va ijro etish tartibini; • Davlat budjetining daromadlarini shakllantirish va uning xarajatlarini amalga oshirish printsiplarini; • Davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni; 21

• Davlat budjeti mablag‘lari bilan operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartibini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunning ahamiyati shundaki, unga muvofiq joylardagi hokimiyat organlarining huquqlari kengaytirildi, hokimiyat va boshqaruv organlarining budjet jarayoni barcha bosqichlardagi vakolatlari aniqlashtirildi. Qonunda belgilangan tushunchalar majmui budjet tizimiga ta’sir etgan omillar vazifasi va o‘zgarishlari jiddiy ekanligini aks ettiradi. Shuningdek atamalarga, oid ko‘rsatmalarning bir xilligi budjet atamalari huquqining umumiy me’yorlari bilan mumkin qadar mustahkam o‘zaro bog‘lanishlarini ta’minlaydi. Davlat budjeti tarkibi Konstitutsiya, qonunlar, shuningdek, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishining hozirgi bosqichida budjet mablag‘larini shakllantirish, taqsimlash amaliyoti bilan moslashtirilgan. Davlat hokimiyati va budjet tizimini boshqarish organlarining vakolatlari quyidan yuqoriga qarab izchil ko‘rib chiqildi. Hozirda O‘zbekiston Respublikasi davlat budjet tizimining asosiy tamoyillari quyidagilardan iboratdir: • Budjet tuzilishining O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi; • Budjet tasnifi tizimi, hisob budjet hujjatlari va budjet jarayoni tuzilishining yagonaligi; • Turli darajadagi budjetlarning o‘zaro bog‘liqligi; • Davlat budjeti balansliligi; • Davlat daromadlarini aniq manbalar bo‘yicha va xarajatlarini yo‘nalishlar-moddalar bo‘yicha rejalashtirilishi; • Davlat budjeti xarajatlarini budjetdan ajratiladigan tasdiqlangan mablag‘ doirasida sarflanishi; • Barcha darajadagi budjetlarning mustaqilligi O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentyabrdagi «Mahalliy davlat idoralarini to‘g‘risida»gi qonunda mahalliy davlat hokimiyat idoralarining 22

moliyaviy faoliyati asoslari belgilab qo‘yilgan. Davlat moliya idoralari bilan o‘zaro munosabatlar davomida barcha korxonalar, birlashmalar, fuqarolar ham qonunlarga qat’iy amal qilishlari lozim. Davlat idoralari tomonidan moliyaviy faoliyatning amalga oshirilishida belgilangan tamoyillarga amal qilinadi. Qonuniylik tamoyiliga amal qilish moliyaviy munosabatlar barqarorligini ta’minlash, davlat moliya faoliyatidan ko‘zlangan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish, oqibatda davlat moliyaviy va iqtisodiy qudratining, qolaversa, mustaqillikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1999-yil 15- apreldagi qaroriga binoan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi qaroriga asosan «O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida»gi Kodeksiga 175- 2 va «O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga» 184-1 moddalar orqali «Budjet intizomini buzish» to‘g‘risidagi bandlar kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy Javobgarlik Kodeksining 175-2 moddasiga asosan, budjet intizomini buzish, budjet mablag‘larini budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar va tashkilotlarning smetalarida ko‘zda tutilmagan xarajatlarga yo‘llash, shunday muassasalar va tashkilotlarda xarajatlar qismi bo‘yicha budjetdan ajratilgan mablag‘larning limitlardan ortib ketishi, shtat-smeta intizomini buzish - kabi hatti harakatlarga yo‘l qo‘ygan mansabdor shaxslarga nisbatan eng kam ish haqining besh baravaridan o‘n baravarigacha jarima solish, shuningdek, budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar va tashkilotlarga ish haki, nafaqalar, stipendiyalar va ularga tenglashtirilgan boshqa xarajatlar to‘lovi uchun pul mablag‘lari berish banklarning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari tomonidan asossiz ravishda kechiktirilganligi uchun mansabdor shaxlarga eng kam ish haqining o‘n baravaridan o‘n besh baravarigacha jarima solish kabi ma’muriy choralar ko‘rish huquqi nazorat-taftish Bosh boshqarmasiga berildi. 23

1.3.Budjet tizimida mahalliy budjetlar yuzasidan xorij tajribasi O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma bosqich o’tar ekan, ko’zlangan maqsadga erishish va barqaror moliya tizimini barpo etish uchun xorij tajribasidan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Shu jumladan budjet tizimi va mahalliy budjetlar faoliyatini tashkil qilishda ham milliy qadriyatlarimizni hisobga olgan holda rivojlangan mamlakatlar budjet tizimi andozasini qo’llash foydadan xoli bo’lmaydi. Mahalliy budjetlar rivojlangan mamlakatlar moliya tizimining muhim bo’g’ini hisoblanadi. Mazkur mamlakatlar moliyaviy resurslarining katta qismi aynan mahalliy budjetlar hissasiga to’g’ri keladi: AQSH, Germaniya va Yaponiyada ― 50-60%; Buyuk Britaniya va Fransiyada esa ― 30%; Norvegiyada va Shvetsiyada 40%. Oxirgi o’n yillikda ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning mahalliylashuvi kuzatilmoqda. Bu jarayonlarni nazorat qilish vazifasi borgan sari markaziy hokimiyatdan mahalliy hokimiyat vakolatiga o’tmoqda. Shu sababdan mahalliy budjetlarning moliya tizimidagi o’rni oshib bormoqda va ularning qo’llanish doirasi kengayib bormoqda. Mahalliy budjetlar faol tarzda iqtisodiyotni nazorat qilish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash, mahalliy dasturlarni amalga oshirirish kabi jarayonlarga jalb qilinmoqda. Davlat o’zining ijtimoiy siyosatini ham mahalliy budjetlar orqali amalga oshiradi. Mahalliy hokimiyat budjetlarini mablag’ bilan ta’minlash orqali shu hududning ta’lim, sog’liqni saqlash, kommunal xarajatlari moliyalashtiriladi. Shu bilan birga moliyashtiriladigan tadbirlar qamrovi ham kengayib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlar konstitutsiyasi mahalliy hokimiyat organlarining o’z budjet jarayonlarini mustaqil ravishda amalga oshirishlarini ta’minlaydi, ya’ni mahalliy hokimiyat mahalliy budjetning rejalashtirilishi va ijrosi uchun 24

javobgarlikni o’z bo’yniga oladi, shuningdek budjet jarayoni ustidan nazorat o’rnatadi. Mahalliy moliyaning eng muhim bo’g’ini bu ― mahalliy budjet bo’lib, u o’z ichiga mahalliy hokimiyatning daromad va xarajatlarini qamrab oladi. AQSHda mahalliy budjet sifatida shtatlar budjeti e’tirof etiladi. Fransiyada departament yoki okrug budjeti, Germaniyada zaminlar va shaharlar budjeti, Buyuk Britaniyada grafliklar budjeti, Italiyada provinsiya yoki kommunalar budjeti, Yaponiyada esa prefekturalar budjeti mahalliy budjet vazifasini bajaradi. Hozirgi bozor sharoitida mahalliy hokimiyat organlarining hududlarning kompleks rivojlanishi, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sektorlardagi o’sishni ta’minlashdagi ahamiyati yildan yilga oshib bormoqda. Ularning hududlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishidagi roli ham sezilarli darajada o’sib bormoqda. Shuning uchun ham hozirgi kunda mahalliy hokimiyat budjetlarining moliyaviy bazasini mustahkamlash va kengaytirish, mahalliy budjet moliyaviy resurslarining shakllanishi va foydalanish metodlarini takomillashtirish masalalarini hal qilish zarurati vujudga kelmoqda. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning budjet tizimiga nazar soladigan bo’lsak, mahalliy budjetlar daromadlarining tarkibi biznikidan farq qilmasligini ko’rishimiz mumkin. Jumladan, ular mahalliy budjetining daromadlar qismi asosan mahalliy soliq va yig’imlar,soliqsiz manbalar va yuqori budjetdan keladigan tushumlar hisobiga shakllanadi. Bu manbalar o’rtasidagi nisbat esa mahalliy hokimiyat organlarining vazifa va funksiyalari, ularning mahalliy soliqlarni yig’a olish imkoniyatlariga va yuqori boshqaruv organlarining hududlarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash darajasiga bog’liq bo’ladi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda mahalliy budjetlarning daromadlarining davlat budjeti daromadlaridagi ulushi anchayin yuqori. Misol tariqasida, agar Portugaliyada mahalliy budjet daromadlarining Yalpi ichki mahsulotdagi ulushi atigi 3%ni tashkil qilsa, Norvegiyada bu ko’rsatkich 15%ni, Shvetsiyada esa 31%ni tashkil qilishini keltirish mumkin. 25

Mahalliy soliq va yig’imlar mahalliy budjet daromadlarining eng asosiy manbai hisoblanadi. Mazkur soliqlar va yig’imlar bo’yicha stavkalar miqdori mahalliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadi. Mahalliy soliqlarning turlari har xil mamlakatlarda turlicha bo’lib, ba’zi mamlakatlarda yuztagacha yetishishi mumkin, ulaning mahalliy budjet daromadlaridagi ulushi esa 30―70% atrofida bo’ladi. Mahalliy soliqlarni uch guruhga ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchisi bevosita va bilvosita soliqlar, ular deyarli dunyoning har bir mamlakatida qo’llanadi. Bevosita yoki to’g’ri soliqlarning eng ko’p tarqalgan xili bu molmulk solig’i, yer solig’i, avtotransport uchun soliq va boshqalar hisoblanadi. Ba’zan kasb uchun soliq (Fransiya) kabi kamyob soliq turi ham uchrab turadi. Mahalliy bevosita soliqlarga esa aksizlar, xarid qilingan mulk uchun soliq, gaz va elektr toki iste’moliga solinadigan soliqlar kiradi. Buyuk Britaniyada esa egri soliqlar umuman qo’llanmaydi. Ikkinchi guruh soliqlarni umumdavlat soliqlarga ustama yoki ular bo’yicha ajratmalar deya atash mumkin. Bu soliqlar umumdavlat soliqlariga nisbatan ma’lum stavka asosida hisoblanadi va davlat budjetiga o’tkaziladi. Masalan, Germaniyada jismoniya shaxslar daromadiga solinadigan soliqlar bo’yicha tushumlarning 42.5%i federal budjetga, qolgan qismi esa zamin budjetiga o’tkaziladi. Korporatsiya foydasiga solinadigan soliqlardan tushadigan mablag’larning esa 50%i federal budjet hisobiga o’tadi Uchinchi guruh toifasiga esa kamdan kam mamlakatlarda uchraydigan soliq turlarini kiritish mumkin. Bularga dabdaba uchun soliq, it boqqanlik uchun soliq, tijorat bilan shug’ullanganlik uchun soliq, avtomobil uchun soliq, qimor solig’i va boshqa shu turdagi soliqlar kiradi. Odatda bu soliqlarning mahalliy budjet daromadlaridagi ulushi uncha katta bo’lmaydi va ularning o’zgarishi uchun sezilarli ahamiyat kasb etmaydi. Mahalliy budjetlarning tashkil topishida soliqsiz daromadlarning ham katta o’rni va ahamiyati mavjud. Budjetning soliqsiz daromadlariga mahalliy hokimiyat boshqaruvida bo’lgan mol-mulkdan daromadlar,yerlarni ijaraga 26

berishdan yoki sotishdan tushdadigan daromadlar, jarimalar, sud qaroriga binoan mahalliy hokimiyat ixtiyoriga o’tgan manbalar va boshqa shunga o’xshash tushumlar kiradi. Fransiyada ko’p okruglarda jamoat transportidan foydalanganlik uchun soliq amal qiladi. Odatda bunday soliq turi aholi soni 30 ming kishidan ortiq bo’lgan okruglarda qo’llaniladi. Soliq to’lovini yollangan ishchiilari soni to’qqiz kishidan ortiq bo’lgan har qanday korxona va tashkilotlar to’laydilar. Mahalliy boshqaruv organlari aholi bilan kelishgan holatda boshqa turdagi doimiy va vaqtinchalik xususiyatga ega bo’lgan soliqlarni joriy qilishlari mumkin. Bunga misol qilib, yo’llar va trotuarlarni tozalash uchun soliq, ko’chalarni obodonlashtirish uchun soliq va boshqa shunga o’xshash soliq turlarini keltirish mumkin. Bir qator mamlakalarda chiqindi chiqarish, energiya iste’moli uchun ham soliqlar joriy qilingan. Soliqsiz daromadlarning budjetdagi ulushi sezilarli darajada bo’lmaydi, odatda bu ulush 10-30% chegarasida bo’ladi. Mahalliy budjetlarning yana bir muhim daromad manbai bu subsidiyalardir. Rivojlangan mamlakatlarda subsidiyalarning mahalliy budjetlardagi o’rni 20- 40% ni tashkil qiladi. Aynan shu subsidiyalar orqali markaziy hukumat mahalliy hokimiyatlarni o’z nazoratida ushlab turadi. Iqtisodiy jihatdan subsidiyalarni soliqli daromadlar manbaiga kiritish mumkin, chunki ularning asosida davlat budjetiga kelib tushadigan soliqlar va yig’imlar yotadi va qayta taqsimlash jarayonida mahalliy budjetlar ixtiyoriga o’tadi. Subsidiyalar mahalliy budjetlarning xarajatlar qismi daromadlar qismidan oshib ketgan hollarda vujudga keladi. Subsidiyalar maqsadli subsidiyalarga va umumiy subsidiyalarga ajratiladi. Umumiy subsidiyalar (dotatsiyalar) mahalliy budjetlardagi defitsitni qoplash uchun yuqori budjetdan quyi budjetga taqdim etiladi. Maqsadli subsidiyalar esa (subvensiyalar) belgilangan maqsad va dasturlarni moliyalashtirish uchun foydalaniladi. Fransiya va Buyuk Britaniya budjet tizimida asosan dotatsiyalar, AQSH, Italiy, Germaniya va Yaponiya budjetida esa subvensiyalar asosiy rol o’ynaydi. 27

Mahalliy budjetlarning xarajatlari ko’p jihatdan mamlakatda olib borilayotgan budjet siyosati bilan chambarchars bog’liq bo’ladi. Budjet siyosati mahalliy budjetlar moliyaviy resurslari shakllanishida muhim va salmoqli rol o’ynaydi. Mahalliy budjetlar tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning davlat budjeti xarajatlariga nisbatan ulushi turli mamlakatlarda har xil bo’ladi. Masalan, Finlandiya, Germaniya, Norvegiya, Fransiyada hududlar budjetining xarajatlari davlat markaziy budjeti xarajatlaridan anchayin ko’p. Bunga sabab bo’lib mahalliy budjetlar moliyalashtirilishi ko’zda tutilgan xarajatlar guruhlarining davlat budjeti zimmasida gi xarajatlardan ortiq ekanligi xizmat qiladi. Mahalliy budjetlar hisobidan asosan iqtisodiy va ijtimoiy infrastruktura xarajatlari moliyalashtiriladi: hududning transport xarajatlari, suv va gaz ta’minoti, maktab va kollejlar qurilishi (Germaniyada bu xarajatlarning mahalliy budjet xarajatlaridagi ulushi 25%ni tashkil qiladi, Yaponiya va Fransiyada esa 30%, Buyuk Britaniya va AQSHda esa 40%dan ortiq). Bundan tashqari mahalliy boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari, politsiya va sud, yo’l qurish xarajatlari ham mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladi. Hududiy budjetlar xarajatlar qismida katta ulushga ega bo’lgan yana bir xarajat guruhi bu sog’liqni saqlash xarajatlaridir. Masalan, Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiyada bu toifa xarajatlarning mahalliy budjetlar xarajatlaridagi ulushi 50%dan ham oshadi. Bundan tashqari mahalliy budjetlar xarajatlari tarkibida olingan qarzlar va ular bo’yicha foiz majburiyatlarini qaytarish sarflari ham o’rin olgan. Misol uchun, Fransiyada olingan ssudalar bo’yicha hisoblangan foizlarni qaytarish xarajatlari jami xarajatlarning 10% dan ortig’ini tashkil etsa, olingan qarzlarni qaytarish xarajatlarining ulushi deyarli 20%ga yetadi. Ko’pchilik rivojlangan mamlakatlar budjet tizimida mahalliy budjetlardan tashqari mahalliy fondlar ham tashkil qilingan. Bu fondlar o’zining ma’lum maqsadga yo’nalganligi bilan alohida o’ringa ega. Masalan, maxsus kredit fondlari turli majburiyatlar bo’yicha operatsiyalarda ishlatilsa, ijtimoiy sug’urta 28

fondlari esa maqsadli ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirish uchun qo’llaniladi. Ba’zi mamlakatlarda bu kabi fondlardan mahalliy budjetlar ijrosida vujudga keladigan turli uzilishlarni qoplashda ham foydalaniladi. Mazkur fondlarni shakllantirishning manbai bo’lib har xil yig’imlar, budjetdan tashqari fondlardan kelib tushgan mablag’lar xizmat qiladi. I bob bo’yicha xulosa Malakaviy ishning birinchi qismi bo’yicha shuni xulosa qilish mumkinki, har qanday hududiy boshqaruv organlarining bosh moliyaviy asosi ― bu mahalliy budjetlardir. Chunki mahalliy budjetlarning yalpi daromadni taqsimlash jarayonidagi o’rni juda muhim bo’lib, ularning ishtirokisiz bu jarayonni amalga oshirib bo’lmaydi. Ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarni moliyalashtirishda asosiy manba sifatida aynan mahalliy budjetlar xizmat qiladi. Davlat o’z vazifa va funksiyalarini bajarish, hududlarning iqtisodiy salohiyatini rivojlantirish, ijtimoiy tusdagi umumdavlat tadbirlarni amalga oshirish mahalliy budjetlar faoliyatidan keng foydalanadi. Mahalliy budjetlarning mana shunday muhim jihatlarini hisobga olgan holda mahalliy hokimiyat organlari o’z budjetlarining barqaror rivojlanishini ta’minlashlari lozim, zero hududning qay darajada taraqqiy topganligi uning budjetining naqadar barqaror va mustahkam ekanligi bilan chambarchars bog’liq ekanligi hammaga ma’lum. Bu yo’lda esa yangicha islohotlar olib borish, budjet qonunchiligini yanada takomillashtirish, shuningdek ushbu yo’nalishda xorij tajribasidan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. 29

II BOB. BUDJET TIZIMIDA MAHALLIY BUDJETLAR O’RNI VA AMALIY TAHLILI 2.1. Mahalliy budjetlarning budjet tizimidagi o’rnining tahlili Ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va aholiga yetkazish asosan mahalliy budjetlar orqali amalga oshiriladi. Bunda xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy, kommunal sohasi bilan bog’liq xarajatlar mahalliy budjetlar orqali moliyashtiriladi. Mahalliy budjetlar aholini ijtimoiy himoya qilish bo’yicha olib boriladigan davlat siyosatining joylardagi asosiy tayanchi hisoblanadi. Davlat tomonidan ijtimoiy himoya bilan bog’liq siyosatni amalga oshirish katta miqdordagi moddiy va moliyaviy resurslarni talab etadi va bu muhim vazifalar mahalliy hokimiyat organlari zimmasiga yuklatilgan. Aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog’liq chora tadbirlarni moliyalashtirish asosan mahalliy budjetlar hisobidan amalga oshiriladi. Umumdavlat pul mablag’larini budjet bog’inlari o’rtasida taqsimlashning asosini hududiy budjetlar mustaqilligi, ularni davlat tomonidan moliyaviy qo’llab-quvvatlanishi, ular daromadlarini hududiy manbalar hisobidan shakllanishi tamoyillari tashkil etadi. Mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan sohalar qonunchilik bilan belgilab berilgan va O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonunda mahalliy budjetdan moliyalashtiriladigan sohalar quyidagicha guruhlangan 8 : 1) Fan, ta’lim, madaniyat, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (mahalliy budjetdan moliyashtiriladigan tashkilotlar bo’yicha); 2) Ijtimoiy ta’minot; 3) Aholini ijtimoiy himoya qilish; 8 O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni. 2000-yil 14-dekabr. 23-modda 30

4) Mahalliy hokimiyat organlari faoliyatini ta’minlash; 5) Iqtisodiyot turli tarmoqlarining budjet tashkilotlarini saqlash; 6) Qonun hujjatlarga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dastur va tadbirlarni amalga oshirish; 7) Qonun hujjatlarda nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 1-rasm O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlari daromadlari tarkibida mahalliy soliqlarning salmog’i tarkibiy dinamikasi 9 (jamiga nisbatan foizda) Mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantirish O’zbekiston Respublikasining Budjet tizimi to’g’risidagi qonunning 18-moddasiga asosan amalga oshiriladi. Ushbu moddaga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar daromadlari: 9 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli, 2009-yil 22- dekabrdagi PQ1245-son, 2010-yil 24-dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011-yil 30-dekabrdagi PQ-1675-sonli qarorlari ilovalari asosida tayyorlangan. 31

1. Qonun hujjatlariga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga o’tkaziladigan mahalliy soliqlar, yig’imlar, bojlar, shuningdek to’lovlar va soliq bo’lmagan boshqa tushumlar; 2. Qonun hujjatlarida belgilangan normativlarga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga yo’naltiriladigan umumdavlat soliqlari, yig’imlari, bojlari, shuningdek majburiy to’lovlar hamda boshqa umumdavlat tushumlari; 3. Qonun hujjatlarida belgilangan normativlar bo’yicha davlat mulkini joylashtirish, foydalanishga berishdan olingan daromadlar; 4. Qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari; 5. Budjet subvensiyalari, dotatsiyalari va yuqori budjetdan beriladigan ssudalar; 6. Yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chetl el davlatlaridan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; 7. Qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllantiriladi. Shunga muvofiq mahalliy budjetlar daromadlari o’z daromadlari(mahalliy soliqlar va yig’imlar) va yuqori budjetdan ajratiladigan ajratmalar (umumdavlat soliqlaridan ajratmalar, dotatsiyalar) hisobidan shakllanadi. Mahalliy budjetning eng birinchi daromad manbai bo’lib, mahalliy soliqlar va yig’imlar xizmat qiladi. Bu daromad turlari qonunchilikka asosan mahalliy budjetlarga to’liq biriktirilgan daromad manbai hisoblanadi. 1-rasmda O’zbekiston Respublikasi mahlliy budjet daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar ulushining dinamikasi aks ettirilgan. Rasm ma’lumotlaridan ko’rinib turganidek, mahalliy budjetlar daromadlari tarkibida asosan yer solig’i, mol-mulk solig’i va obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i asosiy o’rin egallab kelmoqda. 32

1-jadvalda Buxoro viloyati Romitan tumani budjeti daromadlarining 20112012-yildagi ijrosi bo’yicha ma’lumotlar aks ettirilgan. 1-jadval Romitan tumani budjeti daromadlarining 2011-2012-yil ijrosi 10 (mln.so’m) Tushumlarning nomi 2011-yil 2012-yil Farqi O‘sish (%) (+,-) DAROMADLAR JAMI 36 159,6 44 933,8 8 774,2 124 1. Bevosita soliqlar 11 225,9 14 532,6 3 306,7 130 Yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘i 1 119,7 3 256,2 2 136,5 291 Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovidan Davlat budjetiga ajratmalar 3 032,2 2 367,1 -665,1 78 Yagona soliq to‘lovidan Davlat budjetiga ajratmalar, shu jumladan kichik korxona va mikrofirmalar bo‘yicha 1 692,9 2 183,7 490,8 129 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 4 524,3 5 189,7 665,4 115 Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar daromadidan olinadigan qat’iy belgilangan soliq 857,0 1 536,0 679,1 179 2. Bilvosita soliqlar 13 507,5 14 822,3 1 314,8 110 Qo‘shilgan qiymat solig‘i 12 467,2 13 279,8 812,6 107 Aktsiz solig‘i, jami 0,0 0,0 0,0 0 Jismoniy shaxslar tomonidan transport vositalari uchun iste’mol qilinadigan benzin, dizel yeqilg‘isi va suyultirilgan gaz uchun soliq 1 040,3 1 542,5 502,2 148 3. Resurs to‘lovlari va mulk solig‘i 9 176,4 14 493,8 5 317,3 158 Yuridik shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq 4 825,5 9 545,3 4 719,7 198 Jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq 531,7 524,6 -7,2 99 Yer solig‘i (yagona yer solig‘idan tashqari) 2 365,1 1 655,7 -709,4 70 Yagona yer solig‘i 1 438,3 2 746,6 1 308,3 191 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 15,7 21,6 5,9 138 4.Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i 2 249,7 1 085,1 -1 164,6 48 10 Romitan tuman budjeti ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 33

5. Boshqa daromadlar - - - Jadval ma’lumotlarida ko’rinib turganidek, 2012-yilda Romitan tuman budjetining jami daromadlari 44933774,0 ming so’mni tashkil etib, bu o’tgan 2011-yilga nisbatan 8774184,0 ming so’mga yoki 124,3 % ga ko’p demakdir. 2012-yilda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan ajratmalar miqdori o’tgan yildagiga nisbatan 21,9% ga, jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq tushumi 1,3% ga, yer solig’i 30% ga, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’idan tushumlar miqdori 51,8% ga pasayganligi mahalliy budjet daromadlari hajmining tushib ketishiga olib kelmagan. Bunga asosan qolgan turdagi soliq to’lovlari bo’yicha tushumlar miqdorining o’tgan yildagi tushumlarga qaraganda ko’proq bo’lganligi sabab bo’lgan deb ko’rsatish mumkin. Jumladan, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining 2011yildagiga nisbatan qariyb 300% ga, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan qat’iy belgilangan soliqlardan tushumlar miqdorining 79% ga, yagona yer solig’i bo’yicha budjetga tushumlar miqdorining 91% ga o’sganligi tuman budjeti daromadlar qismining o’tgan yilga nisbatan o’sishiga o’zining sezilarli ta’sirini ko’rsatgan. Mahalliy budjet xarajatlari ob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo’lib, ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, u xalq xo'jaligi tarmoqlarini moliyaviy ta’minlashga qaratilgan xarajatlardan iborat. Ikkinchidan esa bu xarajatlar korxonalarning daromadidan tashkil topadi. Mahalliy budjet mablag'larini egasi sifatida amaldagi me’yoriy hujjatlarga asoslanib, umumiy hajmi budjet to'g'risidagi qonunda belgilangan miqdorda pul mablag'larini ajratadi. Budjet xarajatlariga davlat hokimiyati, davlat boshqaruv idoralari, moliya-kredit idoralari tizimi orqali ta’sir tegishli mablag'larga ehtiyoj sezilgan paytdan to ularni sarf-xarajat qilgunga qadar bo'lgan butun davr davomida yuz berib turadi. R espublikamizdagi iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning rivojini mahalliy budjetlar xarajatlari qismida o‘zining yorqin ifodasini topadi. Mahalliy 34

hokimiyat organlarining asosiy vazifasi shu mintaqadagi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirish rejalarini ishlab chiqish va amalga oshirishdan iborat. Asosan, yangi tumanlarda aholi sonining o‘sishi, turar joy-kommunal xo‘jalikni rivojlantirish tadbirlarini amalga oshirish mahalliy budjetlar xarajatlarini o‘sishini talab etadi. Mahalliy budjet xarajatlarning o‘sishi yangi qurilishlar qurilishi bilan, turar-joy va madaniy maishiy ob’ektlarni saqlash xarajatlarini o‘sishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Aytib o‘tish kerakki, alohida mahalliy budjetlarning xarajatlar tarkibi bir xil bo‘lmaydi va shu mintaqadagi turli darajada bo‘lgan xo‘jalik va idoralarning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun viloyat, shahar, tuman boshqaruv organlariga bo‘ysinadigan mahalliy sanoat, turar joy-maishiy xo‘jalik, savdo muassasalarining mahalliy budjet xarajatlaridagi salmog‘i anchagina. Viloyat, shahar, tuman boshqaruv organlariga asosan ijtimoiy-madaniy muassasalar bo‘ysinadi, shundan kelib chiqqan holda, mahalliy budjet xarajatlarining 60 foizga yaqini ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlardan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda quyidagilarga mo‘ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi: • fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saklash, jismoniy tarbiya va sport; • ijtimoiy ta’minot; • aholini ijtimoiy himoyalash; • Qoraqalpogiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash; • iqtisodiyot turi tarmoqlarining Qoraqalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri budjet tashkilotlarini saqlash; • qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarni amalga oshirish; • qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 35

Quyidagi 2-jadvalda Romitan tumani budjetining 2011-2012-yildagi xarajatlar tarkibi ko’rsatilgan. Jadval ma’lumotlari shundan dalolat bermoqdaki, 2012-yilda tuman budjetining xarajatlari 2011-yilga nisbatan sezilarli darajada o’zgargan. Agar 2011-yilda budjet xarajatlari jami bo’lib 39 537 502 ming so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012-yilga kelib bu miqdor 46 913 929 ming so’mga yetgan. O’tgan yilga nisbatan o’sish ko’rsatkichi 7 375 522 ming so’mni yoki 118% ni tashkil etmoqda. . Xarajatlar tarkibiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ularning asosiy qismini ijtimoiy xarajatlar tashkil etganini ko’rishimiz mumkin. Mazkur guruh xarajatlari o’tgan yildagiga nisbatan 5 877 679 ming so’mga yoki 116%ga oshgan. 2-jadval Romitan tuman budjeti xarajatlarining 2011-2012-yildagi ijrosi 11 (mln.so’m) 2011-yil 2012-yil Farqi (+,-) O‘sish (%) Xarajatlar - jami 39537,5 46913,0 7375,5 118,7 1. Ijtimoiy soxa 36 529,7 42407,4 5877,7 116,1 Maorif 18752,9 22522,7 3769,8 120,1 Sog‘liqni saqlash 11002,6 13216,9 2214,3 120,1 Madaniyat va sport, ommaviy axborot vositalari 97,4 137,0 39,6 140,7 Ijtimoiy ta’minot 53,1 63,9 10,8 120,4 Ijtimoiy himoya 6591,7 6444,1 -147,6 97,8 2.Iqtisodiyotga xarajatlar 1609,0 2405,5 796,5 149,5 Qishloq xo‘jaligi vazirligi tashkilotlari 238,8 282,9 44,1 118,5 Obodonlashtirish 1269,1 2122,6 853,5 167,3 3.Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini saqlash 370,8 562,0 191,2 151,6 11 Romitan tumani budjeti ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 36

4.Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini saqlash 1012,9 1519,1 506,2 150 5.Zahira jamg‘armasi 2,5 3,0 0,5 120 6. Boshqa xarajatlar 12,6 15,6 3,4 127.4 Jumladan, ijtimoiy xarajatlar sirasiga kiruvchi maorif va sport xarajatlari 20% ga, madaniyat va sportga qilingan xarajatlar esa jami 40%ga o’sgan. Ijtimoiy xarajatlar salmog’ining o’sishi hukumatimiz olib borayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning samarasi deb aytish mumkin. Shuningdek budjet xarajatlarining qolgan yo’nalishlarida ham o’sish kuzatilganini ko’rishimiz mumkin. Binobarin, tuman budjetining iqtisodiyot xarajatlaridagi o’sish 796494 ming so’mni yoki 149.5% ni, davlat hokimiyati va boshqaruv xarajatlaridagi o’sish 191205 ming so’m yoki 151.6%ni hamda boshqa xarajatlar toifasiga kiruvchi xarajatlarning o’sishi esa 3436 ming so’m yoki 127,4%ni tashkil etgan. Mahalliy budjetlarning xarajatlar tarkibida ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari juda tez sur’atlarda fan, ta’lim, sog‘liqni saqlashga xarajatlarning oshishi tufayli ko‘paymoqda, bu esa shu budjetdan moliyalashtiriladigan ijtimoiy soha muassasalari ko‘payishi va ilmiy-tekshirish ishlarini kengayishi, ma’muriy-territorial kompleksning rivojlanishi, mahalliy xo‘jalikni boshqarishni avtomatlashtirilishi bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va hududiy boshqarmalar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar mahalliy budjetlar xarajatlarini rejalashtirish jarayonidayoq ko‘zga tashlanib qoladi. Mahalliy budjetlar xarajatlarini rejalashtirishda O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rejadagi daromadlaridan kelib chiqadi, xududlar esa o‘z xarajatlarini rejalashtirishda o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqadilar, bu ehtiyojlar tabiiyki O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rejasidan ortiqcha bo‘ladi. Kelishuv jarayonida mahalliy budjetlarning eng maqbul xarajatlari rejasi aniqlanadi, bu reja esa har holda 37

daromad bazasidan kelib chiqadi. Ushbu salbiy holatlarni bartaraf etish maqsadida mahalliy budjetlar xarajatlarini me’yor asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hozirgi bosqichda mahalliy budjetlar xarajatlarini jon boshiga to‘g‘ri keladigan me’yorlar asosida sohalar bo‘yicha aniqlash, bunda tuman koefitsentlarini hisobga olish eng oddiy va alternativ usul hisoblanadi. Davlat budjeti mablag‘lari tasdiqlangan budjet ajratmalari doirasida, xarajatlar smetasiga muvofiq budjet mablag‘larini oluvchilar tomonidan moliya yili davomida bosqichma-bosqich, muayyan davrga va tegishli summaga tayinlash sertifikatini rasmiylashtirish yo‘li bilan, respublika budjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo‘yicha O‘zbekiston Rspublikasi Moliya Vazirligi tomonidan, mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo‘yicha tegishli moliya organi tomonidan sarflanadi. Xarajatlarni rejalashtirishda amal qilinishi lozim bo‘lgan qoidalardan biri ― budjet mablag‘larini taqsimlashda kompleks maqsadli moliyalashtirish va barcha darajadagi budjet mablag‘lardan samarali foydalanishga erishish uchun pul mablag‘larini taqsimlashda mutanosiblikka amal qilishdan iboratdir. Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining takomillashishi, islohotlarning tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Respublika va mahalliy budjetlarning bajarilishi ustidan moliyaviy nazorat samaradorligini oshirish muammolari belgilangan parametrlar doirasida xarajatlarni amalga oshirish, budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni shakllantirish, budjet mablag‘lari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarning hisobini yuritishda katta ahamiyat kasb etadi. Davlat budjeti xarajatlari, davlat xarajatlarini tashkil etishga oid tamoyillar, mablag‘larni maqsadli taqsimlash, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish, davlat moliya-budjet intizomiga amal qilinishiga erishish maqsadida samarali moliyaviy nazorat tizimiga ega bo‘lish lozim. Jumladan, budjet jarayonini mavjud qonunchilik asosida, budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida 38

ijro etish, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag‘lardan samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish budjet jarayonlarida mablag‘larni maqsadli taqsimlash, mablag‘lardan eng yuqori samaraga olinishiga erishiladigan holda foydalanish va tejamkorlik hamda moliya-budjet intizomini ta’minlash va uni nazorati orqali erishish mumkin bo‘ladi. Hozirgi iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish davlatning budjet siyosatiga xam chambarchas bog‘liq sharoitda eng muhim vazifa qilib budjetlarning qat’iy bajarilishi ustidan doimiy nazoratni, moliya qonunchiligiga rioya etilishi va budjet intizomini ta’minlash, budjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, mavjud mablag‘larni oqilona taqsimlash, ijtimoiy xarajatlarning aniq maqsadli va egali bo‘lishiga erishishdan iborat. Shuningdek, markazlashgan budjet mablag‘laridan belgilangan maqsadda foydalanishini nazorat qilish, shuningdek, ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan budjet mablag‘laridan foydalanish dastur asosida aniq ro‘yxatli bo‘lishini, budjetdan mablag‘ oladigan budjet muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini soddalashtirish, bu bilan budjet mablag‘laridan foydalanish hisobini yuritish nazoratini ta’minlanishini tahlil qilishni taqozo etadi. Budjet mablag‘lari mamlakatning makroiqtisodiy barqarorlikka erishish yo‘lida hukumat tomonidan yaqin va uzoq davrlarga mo‘ljallangan davlat dasturlarini amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda moliyaviy resurslarning cheklanganligi sharoitida ijtimoiy xarajatlarning aniq maqsadli va manzilli bo‘lishiga erishishga zaruriyat tug‘iladi. Bu esa Davlat budjetining mavjud mablag‘larini maqsadli to‘g‘ri taqsimlanishini doimiy nazoratini amalga oshirishni talab etadi. Bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy o‘zgarishlarni ta’minlashdagi jarayonlar, jumladan, budjet jarayoni, budjet 39

ijrosini qat’iy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish va undan maqsadli, samarali foydalanishda budjet intizomini mustahkamlash borasida olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham mavjud. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish budjet siyosatini to‘g‘ri yuritish, budjet mablag‘laridan samarali, oqilona foydalanishni talab etadi. Budjet dasturlarining aniq va o‘z vaqtida bajarilishi ayni paytda davlat dasturlarining ham pirovard natijada ijobiy bajarilishini ta’minlaydi. 2.2. Budjet tizimida mahalliy budjetlar yuzasida olib borilgan islohotlar tahlili O’zbekistonning bozor iqtisodiga o’tib borishi jarayonida xususiylashtirishning yanada chuqurlashib borishi, demokratik jarayonlarning rivojlanib borishi mahalliy budjetlarning davlat budjetidagi salmog’ining oshishiga olib keladi. Shu sababli umumdavlat soliqlarini turli darajadagi budjetlar o’rtasida taqsimlanishini takomillashtirib borish zarurdir. Bunda umumdavlat soliqlaridan ajratmalarning faqat mahalliy budjetlarni daromadlar bilan ta’minlash emas, balki mahalliy hokimiyat organlarining yuqori budjetlarda mablag’lar yig’ilishidagi manfaatdorligini, hududlarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bilan bog’liqligiga e’tibor berilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi. Hududlarning budjetdan amalga oshirilayotgan xarajatlarining yetarli daromadlar bila ta’minlanmaganligi, mahalliy budjetlarni davlat tomonidan tartibga solishda birlamchi Respublika budjetida yig’ilgan daromadlarni bir qismini qayta taqsimlashni talab qiladi. Davlat budjeti mablag‘lari turli darajadagi budjetlar o‘rtasida quyidagi yo‘llar bilan qayta taqsimlanadi: - tasdiqlangan normativlarga muvofiq, tartibga soluvchi umumdavlat soliqlarini respublika budjeti va Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar budjetlari o‘rtasida qayta taqsimlash; 40

- yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet dotatsiyalari va budjet subventsiyalari berish; - daromadlarni o‘tkazib berish; - budjet ijrosi jarayonida paydo bo‘lgan o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha mablag‘larni yuqori budjetdan quyi budjetga, shuningdek, quyi budjetdan yuqori budjetga yo‘naltirish; - budjet ssudalari ajratish. Odatda barcha davlatlar amaliyotida dotatsiya va subvensiya kabi vositalardan ko’proq foydalaniladi. Hozirgi kunda O’zbekistonda mahalliy budjetlar daromadlarini tartibga solishda subvensiyalardan keng foydalaniladi. Keyingi yillarda dotatsion hududga kiruvchi mahalliy budjetlar soni qisqartirib, uning o’rniga subvensiyalardan foydalanish ko’zda tutilgan. Subvensiya o’z mohiyati jihatidan, davlat budjeti hisobidan muhim xo’jalik va ijtimoiy-madaniy tadbirlarni amalga oshirish uchun yuqori budjetdan mahalliy moliya organlariga ajratiladigan, maqsadli xarakterga ega bo’lgan pul mablag’laridir. O’zbekistonda mahalliy budjetlarga subvensiya davlatning aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadida olib borayotgan siyosatini amalga oshirishdagi mahalliy hokimiyat organlarining ishtirokini tegishli pul mablag’lari bilan ta’minlash maqsadida berilmoqda. Subvensiya mahalliy budjetlarni daromadlari va xarajatlarini moslashtiruvchi usul sifatida kamchiliklarga ega. Mahalliy budjet daromadlarining bu manbai mahalliy hokimiyat organlarida boqimandachilik kayfiyatini yuzaga keltiradi, mahalliy hokimiyatlarni qo’shimcha daromad topishi, o’z daromadlarini ko’paytirish borasidagi qiziqishlarini so’ndiradi, budjetlar daromadlar qismini bajarish imkoniyatlarini cheklabgina qolmay, moliyaviy nazoratni pasayishiga sharoit yaratadi. Ammo shunga qaramasdan mahalliy budjetlarni kerakli mablag’lar bilan ta’minlash usuli sifatida undan voz kechish ham mumkin emas. 3-jadvalda 2011-2012-yillarda Respublika budjetidan mahalliy budjetlarga ajratilgan subvensiyalarning yuqori chegarasi haqidagi ma’lumotlar aks 41

ettirilgan. 3-jadvaldagi ma’lumotlarni tahlil qilgan holda quyidagilarni xulosa qilish mumkin: Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent, Farg‘ona viloyatlari va Toshkent shahri tartibga soluvchi soliqlar hisobiga balanslashtiriladi. Ya’ni mazkur mintaqalarning xarajatlari o’z daromadlari manbaidan qoplanadi. Fikrimcha, bunga ushbu hududlardagi sanoat korxonalarining (shu jumladan, “O’zbekneftgaz” milliy xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi korxonalar) boshqa joylarga nisbatan ko’pligi va iqtisodiy salohiyatning yuqoriligi bois soliqli daromad manbalarining yetarliligi asosiy sabab sifatida xizmat qiladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Andijon, Samarqand, Sirdaryo, Jizzax va Xorazm viloyatlari tartibga soluvchi soliqlar, o‘tkazib beriladigan daromadlar hamda ish beruvchilarning ajratmalarini, ijtimoiy nafaqalarni va markazlashtirilgan investitsiyalarni amalga oshirishga subvensiyalar yordamida balanslashtiriladi. 3-jadval 2011 va 2012-yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlarining xarajatlarining hajmlari, respublika budjetidan ajratiladigan maqsadli subvensiyalarning yuqori chegarasi 12 (foizda) Hududlar nomi Mahalliy budjet xarajatlari Ish beruvchililarning chegirmalarini, ijtimoiy nafaqalarni va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirishga subvensiyalar 2011-yil 2012-yil 2011-yil 2012-yil Qoraqalpog'iston 100,0 100,0 50,8 50,6 Andijon 100,0 100,0 44,8 47,9 Buxoro 100,0 100,0 - - Jizzax 100,0 100,0 53,8 52,3 Qashqadaryo 100,0 100,0 - - Navoiy 100,0 100,0 - - 12 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida” 2011-yil 29-dekabrdagi PQ-1449-son va 2012-yil 22-dekabrdagi PQ-1675-son Qarorlarning ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan . 42

Namangan 100,0 100,0 52,6 51,3 Samarqand 100,0 100,0 52,8 50,6 Surxondaryo 100,0 100,0 52,3 53,5 Sirdaryo 100,0 100,0 30,2 38,7 Toshkent v. 100,0 100,0 - - Farg'ona 100,0 100,0 - - Xorazm 100,0 100,0 47,4 48,3 Toshkent shahri 100,0 100,0 - - Jami 100,0 100,0 26,8 27,2 Jumladan, 2012-yil misolida olib qaraydigan bo’lsak, yuqoridagi hududlar orasida eng yuqori subvensiyalanish darajasi Surxondaryo viloyatiga to’g’ri kelishini ko’rishimiz mumkin, ya’ni ― 37,1%. Undan so’ng esa 30-32%li ko’rsatkich bilan Qoraqalpog’iston, Jizzax, Namangan va Samarqand viloyatlari joy egallagan. Biroq, oldingi 2011-yil ko’rsatkichlari bilan solishtirganda barcha hududlarga ajratilgan subvensiyalr miqdori kamaygan. Bu esa mazkur budjetlarning moliyaviy ahvoli ijobiy tomonga o’zgarayotganidan dalolat beradi. Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent, Farg‘ona viloyatlari va Toshkent shahri hududlari bo’yicha ko’rsatkichlar shuni ko’rsatmoqdaki, mahalliy soliqlarning mahalliy budjet daromadlaridagi o’rni juda katta ahamiyatga ega. Shu tufayli qolgan subvensiyalanuvchi hududlarda ham ko’plab sanoat va ishlab chiqarish korxonalari barpo etish orqali mazkur hududlar budjetlari daromadlari bazasini kengaytirish va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada hukumatimiz olib borayotgan kichik biznesni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish borasidagi islohotlar kelajakda o’zining yorqin samarasini berishini katta ishonch bilan ta’kidlab o’tish mumkin. Mamlakatimiz budjet tizimida subvensiyalanovchi mahalliy budjetlar qatorida dotatsion hududga kiruvchi mahalliy budjetlar ham mavjud. Namangan va Surxondaryo viloyatlariga umumdavlat soliqlaridan ajratmalardan, o‘tkazib beriladigan daromadlar va subvensiyalardan tashqari 2012-yilga qadar dotatsiyalar ham ajratilgan. 4-jadvalda O’zbekiston Respublikasining 20092011- yillarda dotatsion hududga kirgan mahalliy budjetlari to’g’risida ma’lumotlar jamlangan. 43

Jadval ma’lumotlari shundan dalolat bermoqdaki, 2011-yilda Namangan viloyatining budjet xarajatlari 736,2 mlrd so’mni tashkil etib, o’tgan yilgan nibatan 128,8 mlrd so’mga oshgan. Viloyat mahalliy budjetining dotatsiyalanish darajasi esa 3,1% ni tashkil qilgan. 2012-yilda esa Namangan viloyati to’liq dotatsion hudud sirasidan chiqib ketdi. Surxondaryo viloyati 2009-yilda dotatsiya zonasiga kirgan bo’lsada, 2010-yilgan kelib viloyat budjeti dotatsion hududdan chiqib ketishiga erishilgan. 2011- yilda viloyat mahalliy budjetining jami xarajatlari 628,2 mlrd so’mni tashkil qilgan holda o’tgan yilga nisbatan o’sish ko’rsatkichi 138,5 mlrd so’mga yetgan. Respublika budjetidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlariga budjet dotatsiyalari va budjet subvensiyalari qabul qilingan Davlat budjeti doirasida ajratiladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlaridan tumanlar va shaharlar budjetlariga budjet dotatsiyalari va budjet subvensiyalari qabul qilingan tegishli budjetlar doirasida ajratiladi. 4-jadval 2010-2011-yillarda O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlarining dotatsiyalanishi 13 (mlrd so’m) Ma'muriy hududlar Mahalliy budjetning xarajatlari Ajratilgan dotatsiyalar Mahalliy budjetning dotatsiyalanish darajasi (%) 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 Namangan 473,1 607,4 736,2 143,3 161,1 23,1 30,3 26,5 3,1 Surxondaryo 489, 7 - - 108,3 - - 22,1 - - 13 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida” gi 2009-yil 19-dekabrdagi PQ-1024-son, 2010-yil 22-dekabrdagi PQ-1245-son va 2011- yil 29- dekabrdagi PQ-1449-son Qarorlarning ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan 44

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetida, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlarida nazarda tutilgan ayrim xarajatlarni maqsadli moliyalashtirish uchun quyi budjetlar hisobiga kiritiladigan daromadlarni respublika budjetiga o‘tkazishi mumkin. II bob bo’yicha xulosa Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda shuni aytib o’tish mumkinki, mahalliy budjetlarning soliq yig‘imlarini ko‘paytirishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish va dotatsiya hamda boshqa moliyaviy yordam tularini qisqartirish maqsadida, rejadan ortiqcha tushgan soliq miqdorini taqsimlash mexanizmini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish kerak. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mahalliy budjetlarni balanslashtirish maqsadida soliqlar va boshqa ko‘rinishidagi daromadlar manbalarini turli darajadagi budjetlar o‘rtasida quyidagi tamoyillarga asosan taqsimlanishi maqsadga muvofiqdir: • budjet tizimining bo‘g‘inlari o‘rtasida daromadlar taqsimlanishi yagona tamoyillar va yondashuvlar asosida barqaror ravishda bo‘lishi; • har bir darajadagi budjet bo‘g‘inining o‘z daromadlari ularga biriktirib qo‘yilgan xarajatlar vakolatlarini bajarish uchun asosiy resurslar manbai bo‘lib qolishi; • soliq vakolatlari va daromad manbalari taqsimlanishi budjetning vertikal (budjet bo‘g‘inlari o‘rtasida) balanslashuvi tamoyillariga asoslanishi; 45

• tartibga soluvchi soliqlardan tushadigan tushumlarning bir qismi mahalliy budjetlar o‘rtasida shakllangan usullar asosida (aholi soni bo‘yicha, budjet taminoti bo‘yicha va h.k.) taqsimlanishi. III BOB. MAHALLIY BUDJETLARNING BUDJET TIZIMIDAGI O’RNINI OSHIRISH MASALALARI O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan islohotlarning chuqurlashishi, mahalliy hokimiyat organlari hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya budjet sohasidagi huquqlarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustahkamlash zaruratini keltirib chiqaradi. Boshqa rivojlangan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda ham so’ngi yillarda mahalliy budjetlarning budjet tizimidagi salmog’i oshib bormoqda. Mahalliy budjetlar salmog’ining oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liqdir. Ya’ni, davlat iqtisodni, ijtimoiy infratuzilmani, ishchi kuchini tayyorlash bilan bog’liq xarajatlarni joylarga berib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan, mahalliy hokimiyatlar o’zlarining budjet va budjetdan tashqari fondlarini tuzish huquqiga egadirlar. Bugungi kunda ushbu huquqlarni amalga oshirishning moddiy bazasini yaratish va rivojlantirish zarurati vujudga kelmoqda. 46

Hududlarning moliyaviy resurslarining aksariyat qismi mahalliy budjetlarda shakllanadi va ular orqali taqsimlanadi. Mahalliy budjetlar davlat budjet tizimida asosiy o‘rinni egallaydi. Mahalliy budjetlar orqali mahalliy hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatidan rivojlanishi moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy budjetlarning davlat budjetidagi tutgan o‘rni ularning budjet daromadlarini shakllantirish va taqsimlash borasidagi hissalarini tahlil etishda yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Taxlil natijalaridan ko‘rinib turibdiki, mahalliy budjetlar orqali davlat budjetining asosiy moliyaviy resurslari shakllanishi bilan birga ularning taqsimotini ham katta qismi mahalliy budjetlar orqali amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi yillardagi islohotlarning dastlabki bosqichlarida, umumdavlat budjeti mahalliy budjetlardan ustun mavqeda turdi. Biroq, islohotlarni erkinlashtirish sharoitida bizning oldimizda turgan masala mahalliy budjetlarning o‘zaro munosabatlari haqida emas, balki respublika budjetning budjet tizimidagi rolini qisqartirish va mahalliy budjetlarning asl funktsiyalarini shakllantirish masalasidir. Ayni paytda quyi budjetlardan fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy ta’minot, aholini ijtimoiy himoyalash, boshqaruv hamda davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash, budjet tashkilotlarini joriy xarajatlari, maqsadli dasturlari va tadbirlar amalga oshirish moliyalashtiriladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, bu xarajatlarda davlatning mintaqalardagi iqtisodiy siyosatining asosiy qismi mujassam etilgan. Aslida budjetlarning o‘zaro munosabatlari va aloqalarida respublika budjetining bu qadar salmoqli ustivorligi bo‘lmasligi kerak. Iqtisodiyot sohasida erkinlashtirish davlatning xo‘jalik sub’ektlari ishiga aralashuvini cheklashni, ularning iqtisodiy erkinligi va iqtisodiyotning barcha sohalarida xususiy mulk miqyoslarini kengaytirishni nazarda tutadi. Bu 47

vazifalarni faqat budjet siyosati tamoyillarini mahalliy budjetlar foydasiga tubdan o‘zgartirmasdan turib hal qilib bo‘lmaydi. Mamlakatda ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda davlat aholiga bepul beradigan ijtimoiy ne’matlarning roli oshib boradi va ularni moliyalashtirish budjetdan bo‘ladi. Budjetning asosiy vazifasi ijtimoiy ne’matlarni takroran yaratib, ularni el xizmatiga taqdim etishdir. Bu xizmatlarni talab-ehtiyojlarga mos ravishda yaratish ularni mahalliylashtirish zarur bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida mahalliy budjetlar ahamiyatini oshiradi. Biroq ijtimoiy ne’matlar umummilliy va mahalliy ahamiyatga molik bo‘ladi. Mana shuning o‘zi ularni turli manbalar hisobidan moliyalashtirishni talab etadi. Bular markazlashgan va mahalliy mablag‘lar bo‘lishi mumkin. Turli manbalar nisbati budjetlararo munoosabatlarni yuzaga keltiradiki, u ob’ektiv sharoitdan kelib chiqadi, chunki ijtimoiy ne’matlarning tabiati ular is’temolini va shunga binoan ularni hosil etish jarayonini moliyalashtirishni ko‘p manbali qiladi. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda, budjetning zarurligini fuqarolik jamiyati ehtiyojlaridan tashqari, ijtimoiy ehtiyojlarni bo‘lishidan va ularni markazlashtirilgan resurslar hisobidan qondirilishi bilan asoslash mumkin. Davlatning yuridik va jismoniy shaxslar bilan moliya munosabatlari davlat budjetining daromadlari va xarajatlari asosida shakllandi. Budjetning daromadlari va xarajatlari maxsus iqtisodiy shakllar bo‘lib, ularning asosida jamiyatda yaratilgan moliyaviy resurslarning qayta taqsimlanishi yuz beradi. Demak, markaziy va mahalliy darajadagi budjet mohiyati jihatidan budjet daromadlari va xarajatlari ko‘rinishida amal qiladi. Davlat o‘zining asosiy e’tiborini ustivor yo‘nalishlarga qaratadi. Bunday ustivor yo‘nalishlarga quyidagilarni kiritish mumkin: • iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish; • ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini rivojlantirish; • transport tarmog‘ini qurish va uning ishlashini ta’minlash. 48

Davlat iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda va aholini ijtimoiy himoya qilishda chora-tadbirlar ko‘rishda faol rol o‘ynamog‘i lozim. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning muammolari, xususan, sobiq sotsialistik mamlakatlarda davlat imkoniyatlarining nomukamalligi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning ko‘pgina sohalarida rivojlanish istiqbollari uchun jiddiy to‘siq sifatida baholanadi. Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solishda bir necha muhim maqsadlar ko‘zlanadi. Birinchi navbatda, bozor iqtisodiyotining normal faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash va ijtimoiy-iqtisodiy tizimning o‘zini ijtimoiy larzalardan himoya qilish kiradi. O’zbekiston bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tizimga o’tar ekan, bu jarayonda mahalliy budjetlar rolini oshirish va moliyaviy resurslarni boshqarish alohida ahamiyatga ega. Bunday yondashuvga asos shuki, davlat budjeti daromadlarini ko‘paytirish va shakllantirishda asosiy hissani mahalliy budjetlar qo‘shadi. Ikkinchi tomondan, mahalliy budjetlarni mustahkamlash bo‘yicha tadbirlar majmuida joylarda umumiy iqtisodiy ahvolni yaxshilashga yordam beradigan katta ahamiyatga ega bo‘lgan tadbirlar mavjud. Mahalliy budjetlarning daromadlar balansini mustahkamlashning quyidagi yo‘llarini sanab o‘tish mumkin: • mahalliy budjetlar uchun subventsiyalar faqat ustivor yo‘nalishlarga qaratilishi lozim va ushbu mablag‘larni maqsadli sarflashni nazoratga olish; • mahalliy budjet daromadlarini oshirishda korxona va tashkilotlarning soliq yukini kamaytirish bilan ularning ishlab chiqarish faoliyatini tiklash va moliyaviy faoliyatini mustahkamlash; • mahalliy organlar tomonidan mahalliy soliqlarni joriy etishdagi huquqlaridan to‘liq foydalanish; • daromad rejalarining bajarilishiga qarab rejadan ortiq olingan daromadlardan mahalliy budjet qismiga hisoblanadigan foiz stavkalari normativlarini ko‘paytirish. 49

Ushbu tadbirlarni amalga oshirish mahalliy organlarning daromad rejalarini ortig‘i bilan bajarilishiga bog‘liq bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi. Daromadlarni tushirishda moliya organlarining javobgarligini oshrish kerak. Mahalliy budjetlarni xarajatlari tarkibi bevosita mahalliy hokimiyat organlarining hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi vazifalari hamda davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish masalalarini amalga oshirish bilan belgilanadi. Mahalliy budjetlar hududlarda ijtimoiy infrastrukturani saqlash va rivojlantirishda, milliy daromadni ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o‘rtasida taqsimlanishda hamda hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda muhim o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek, «Iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlangan hamda moliyaviy barqarorlikka erishishga yo‘naltirilgan islohotlarni hozirgi davrida davlat moliyasi va ayniqsa, budjet tizimi barqarorligini mustahkamlash muhim strategik vazifa hisoblanadi» 14 . O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlar iqtisodiy nazariya, budjet jarayoni va budjetning huquq va majburiyatlarini bajarilishini ijtimoiy-iqtisodiy yaratuvchanlik ruhida qayta ko‘rib chiqishni talab etmoqda. «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunda belgilab qo‘yilgan o‘zaro bog‘liqlik so‘zlari ifodalangan. Mahalliy budjetlar darajasida ahvol hozirgi erkin bozor iqtisodiyoti talablari darajasiga mos bo‘lishi uchun xuddi shu qonunda bu normativlarning minimal parametrlarini belgilab qo‘yish yoki g‘arb mamlakatlari amaliyotida ko‘p qo‘llaniladigan quyi va yuqori chegaralar chizig’ini» belgilab qo‘yish mumkin. 5-jadval Umumdavlat soliqlarning Respublika va mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanishi 15 (foizlarda) Hududlar QQS Foyda Jismoniy shaxslardan daromad solig'i 14 Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari.-T. : O‘zbekiston, 1998-yil 15 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 567-son qarori 50

Mahalliy Respublika Mahalliy Respublika Mahalliy Respublika Qoraqalpog'iston 100 0 100 0 100 0 Andijon 100 0 100 0 100 0 Buxoro 38 62 40 60 50 50 Jizzax 100 0 100 0 100 0 Qashqadaryo 96 4 98 2 100 0 Navoiy 12 88 12 88 50 50 Namangan 100 0 100 0 100 0 Samarqand 100 0 100 0 100 0 Surxondaryo 100 0 100 0 100 0 Sirdayro 100 0 100 0 100 0 Toshkent vil. 22 78 22 78 50 50 Farg'ona 78 22 40 60 50 50 Xorazm 100 0 100 0 100 0 Toshkent shahri 7 93 5 95 13 87 Joylarda mahalliy xom-ashyolarga asoslangan ishlab chiqarishni kengaytirish, mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanishga, mamlakat tabiiy boyliklarini keng ishlatishga sharoit yaratadi va valuta mablag‘larining tejalishini ta’minlaydi. «Mustaqil moliyaviy siyosatni respublikaning budjet tizimini mustahkamlash, mahalliy budjet daromadlarining to‘ldirilishini ta’minlaydigan va amaliy faollikni rag‘batlantiradigan izchil soliq siyosatini o‘tkazish, shuningdek, korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini sog‘lomlashtirish, ularning tadbirkorlik va sarmoyadorlik faoliyatini rivojlantirish yo‘li bilan shakllantirish mo‘ljallanmoqda» 16 . Mahalliy budjetlar xarajatlari tarkibi daromadlariga qarab juda tez o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkinligi ko‘rinib turibdi. Shundan ma’lum bo‘ladiki, mamlakatimizda budjet jarayoni samaradorligi, turli darajadagi budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar nuqtai nazaridan, birinchi navbatda mahalliy budjetlar real daromadlariga bog‘liq. Shu sababli masalaning shu jihatlariga alohida e’tibor berish lozim. Barcha darajadagi budjet xarajatlarida yangi moddalarning yuzaga kelishi bozor munosabatlariga o’tish sharoitlarida kuchli ijtimoiy siyosatning amalga 16 Karimov I. A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to‘g‘risida.T., O‘zbekiston, 2005. -102-bet 51

oshirilishi bilan ham bog‘liq. Bu xarajatlar jumlasiga aholini ijtimoiy himoyalash bo’yicha chora-tadbirlar uchun ajratiladigan xarajatlar kirib, ular bolali oilalar va kam ta’minlangan oilalarga beriladigan nafaqalar hamda budjet hisobidan aholiga ijtimoiy ahamiyatdagi xizmatlarga qo’yiladigan narxlardagi farqlarni qoplashni o’z ichiga oladi. Budjet tizimi daromadlarini taqsimlashning asosiy vazifasi O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarini alohida budjetlar o’rtasida shunday qayta taqsimlashdan iboratki, ulardan har biri o’ziga ajratilgan barcha xarajatlarni qoplaydigan mablag‘lar bilan ta’minlangan bo’lishi shart. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan davlatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, xarajatlarni taqsimlashda vakolatlar bo’linishi, soliqlarni biriktirib qo’yish, quyi budjetlarga moliyaviy yordamlar taqdim etish shakllari turlichadir. Shuni ham hisobga olish lozimki, budjet xarajatlarini amalga oshirishda bir qator kamchiliklar mavjud. Xususan, budjet mablag‘larini hisobidan sotib olinadigan tovarlar bahosini sun’iy ravishda oshirish, budjet mablag‘larini maqsadsiz ishlatish hollari ko’p uchramoqda. Davlatning kelgusi davrdagi maqsad va vazifalarini moliyalashtirishni ta’minlashning asosi negizi sifatida barcha darajalardagi byujetlarni tayyorlash, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish jarayoni muddatlari hamda bosqichlari jihatidan kelishilgan har bir bosqichning aniq ijrochilari ko’rsatilgan yagona budjet tizimi bo’ladi. Belgilangan qat’iy muddatlar budjet jarayoni barcha qatnashchilarining muvofiqlashtirilgan tarzda ishlashlariga ko’maklashadi. Ayrim bosqichlarda muddatlarni o’zboshimchalik bilan belgilash esa butun jarayonni izdan chiqarib yuborishi mumkin. Bu esa birinchi navbatdagi sarfxarajatlarning o’z vaqtida moliyalashtirilmay qolishiga olib kelishi mumkin. «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetida, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlarida nazarda tutilgan ayrim xarajatlarni maqsadli moliyalashtirish uchun quyi budjetlar hisobiga kiritiladigan 52

daromadlarni respublika budjetiga o’tkazishi mumkin» 17 . Bu tartibda qayta taqsimlashdan shu narsa yaqqol ko’rinadiki, aksariyat holda mahalliy budjetlar holati hech qanday himoyalanmagan. Bunday vaziyatda, mahalliy budjetlar qo’shimcha daromad topishdan ko’ra respublika budjeti mablag‘larini o’z foydasiga qayta taqsimlash yuzasidan manfaatdor bo’lib qoladi. Davlat moliyasi boshqarishning asosiy muammolaridan biri turli darajadagi budjetlar o’rtasida xarajatlar majburiyatlarini vakolatlarining taqsimlanishidir. Xarajatlar majburiyatlarining bir qismini budjet tizimining quyi darajalariga berilishi shart, chunki mustaqil budjetlarni boshqaradigan hokimiyat organlari mavjud. Bunda turli darajadagi hokimiyat organlarining asosiy funksiyalaridan biri ushbu ma’muriy-hududiy birlik rezidentlarining talabxohishlariga muvofiq holda, mahalliy ijtimoiy ne’matlarni taqsimlashdan iborat bo’ladi, fuqarolar ma’muriy-hududiy tuzilmaning turli bo’g‘inlarida taklif etilayotgan ko’p turli ijtimoiy ne’matlardan o’zi uchun eng maqbulini tanlab olish imkoniga ega bo’ladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat budjeti hisobiga mablag‘ bilan ta’minlanadigan sohalarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, budjet mablag‘laridan samarali foydalanishni nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda xulosa qilish mumkinki, davlat xizmatining ayrim turlarini mahalliy hokimiyat organlari orqali taqdim etish orqali ularni samaradorligini oshirish mumkin. «Bunday holda mintaqada aholining turmush farovonligi ta’minlaydigan davlat xizmatining tarkibi va sifati aniqlanishi kerak» 18 . Mazkur muammolarni yechish uchun davlat xarajatlarining samaradorligi oshirish bo’yicha turli mamlakatlardagi xarajatlar majburiyatlarini taqsimlanish usullarini ko’rib chiqish zarur. Shuningdek, Respublikamizda bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlashdagi jarayonlar, jumladan, 17 O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni. 2000- yil 14-dekabr. 21-modda 18 Грицюк. Т.В. Проблемы организации государственных финансов в многоуровневой структуре. Финансы. 2003. №7. стр27. 53

budjet ijrosining bajarilishini qat’iy ta’minlashda, budjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda va budjet mablag‘laridan maqsadli, samarali foydalanishda budjet intizomini mustahkamlash borasida olib borilayotgan chora-tadbirlarni yanada takomillashtirish lozim. Buning uchun, birinchi navbatda, har qanday xarajatlar majburiyatining uch tarkibiy qismgaqonun bilan tartibga solish, moliyalashtirish va ma’muriy boshqarishga bo’linishiga e’tibor berish zarur. Bugungi kunda xarajat vakolatlarining respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida chegaralanishi tizimlashmagan shaklga ega. Moliya vazirligi va mahalliy moliya organlari o’rtasidagi kelishmovchiliklar mahalliy budjetlar xarajatlarini rejalashtirish vaqtidayoq paydo bo’ladi. Mahalliy budjetlar xarajatlarini rejalashtirayotganda Moliya vazirligi o’z imkoniyatlaridan, ya’ni rejalashtirilayotgan daromadlardan kelib chiqadi. Hududlar darajasida esa xarajatlar rejalashtirilishi ehtiyojlardan kelib chiqadi va bu Moliya vazirligi rejasidan oshib ketadi. Mahalliy budjetlar xarajatlarini rejalashtirayotganda kelishmovchiliklarni bartaraf qilish normativlaridan foydalanilgandagina mumkin bo’ladi. 6-jadval O‘zbekiston Respublikasida YIM da va mahalliy budjet xarajatlarida hududlarning hissasi 19 (foizlarda) YIMdagi hissasi Mahalliy budjet xarajatlaridagi hissasi 2010-yil 2011-yil 2012-yil 2010-yil 2011-yil 2012-yil Qoraqalpog'iston 2,8 2,5 2,3 6,4 5,9 6,6 Andijon 8,1 8,3 7,4 7,9 7,5 8,1 Buxoro 6,4 6,6 6,3 5,9 5,6 5,3 Jizzax 2,9 2,6 2,6 3,9 3,8 3,8 Qashqadaryo 6,4 6,4 7,0 8,3 9,4 8,9 Navoiy 3,9 4,0 4,6 3,7 3,3 3,8 Namangan 3,2 5,0 4,7 7,1 7,0 7,3 Samarqand 7,7 7,3 7,5 8,5 9,0 8,9 19 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida” gi 2010-yil 22-dekabrdagi PQ-1245-son va 2011-yil 29- dekabrdagi PQ-1449-son Qarorlarning ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan 54

Surxondaryo 5,1 5,1 5,4 6,9 6,7 6,5 Sirdayro 2,1 2,1 2,0 3,2 3,0 3,1 Toshkent vil. 9,9 9,7 9,7 8,0 8,3 8,4 Farg'ona 10,2 9,4 9,1 9,3 9,4 9,9 Xorazm 4,5 3,8 3,9 5,2 5,0 5,0 Toshkent shahri 13,4 14,3 14,0 15,1 15,4 13,8 O'zbekiston Respublikasi 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Hozirgi bosqichda mahalliy budjetlar xarajatlarini yo’nalishlar bo’yicha aholi jon boshiga to’g‘ri keladigan o’rtacha normativlar asosida, tuman koeffitsentlarini hisobga olib baholash eng maqbul usul hisoblanadi. Shuningdek, soliqlarni davlat hokimiyati darajalari o’rtasida taqsimlashda xarajatlar majburiyatlarini markazlashtirmaslik tamoyiliga asoslanishi lozim. Bu tamoyilga ko’ra, mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlarining davlat moliya resurslarini taqsimlash funktsiyalari asosan ma’muriy-hududiy birlik aholisiga davlat xizmatlarini bevosita ko’rsatishdan iborat bo’lishi lozim. Yuqorida keltirilgan tahlillardan xulosa chiqarishimiz mumkin. Demak, hokimiyatni demokratik asosda qurish, mahalliy muammolarni hal etishga fuqarolarning jalb etilishi budjet xarajatlariga ta’sir etadi. Chunki O’zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichida budjet tizimlarining o’zaro munosabatlarini rivojlantirish ikki asosiy talabga-kuchli fuqarolik jamiyatini shakllanttirish va mamlakatda iqtisodiy va ijtimoiy hayotni har tomonlama erkinlashtirishga javob berishi talab qilinadi. Bundan tashqari, respublikada YIMni yaratishda mintaqalarning hissasini hisobga olish diqqatga sazovor. Hozirgi davrda mintaqalar hissalarini qiyoslaydigan bo’lsak, ularning YIMni yaratishdagi hissalari mintaqalar mahalliy budjetlarining xarajatlari salmog‘iga muvofiq kelmaydi (5-jadval). Bu dinamika ayrim mintaqalarda budjetlar xarajatlaridagi hissa YIM dagi hissadan barqaror ortiq bo’lsa, YIMda bir qator mintaqalarning hissabay ishtirokini qisqarib ketganligini ko’rsatadi. Demak, budjetlararo munosabatda daromadni qayta taqsimlashda ustivorlik beriladi. Islohotlarni erkinlashtirish 55

sharoitida bu holat mahalliy soliqlar holatiga ham bevosita ta’sir ko’rsatishi lozim. III bob bo’yicha xulosa Shunday qilib, mahalliy budjetlar ehtiyojlari ularning amaldagi budjet xarajatlari chegarasida shakllandi, bu esa budjet federalizmi tamoyillariga zid bo’lib chiqadi. Qayd etamizki, mahalliy budjetlarning ijtimoiy funktsiyalari xarajatlar tarkibi ko’rinishida o’z daromadlari bilan ko’proq ta’minlanishi kerak. Odatda, qoida tarzida bu xarajatlarning hammasi markazlashtirilgan holda oldindan belgilangan bo’ladi. Shu jihatdan mahalliy budjetlarning o’z vazifalarini bajarishini ta’minlaydigan daromadlarning qanday shakllanishi g‘oyat muhim masala hisoblanadi. XULOSA Bitiruv malakaviy ishi yakunida xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, har qanday mamlakat budjet tizimining eng muhim bo’g’ini bu mahalliy budjetlardir. Mahalliy budjetlar har qanday mamlakat budjet tizimining son jihatdan eng ko’p bo’lgan tarkibiy qismi hisoblanadi. Davlat budjet tizimining eng quyi pog’onasi sifatida, mahalliy budjetlar bu tizimning asosi vazifasini bajaradi hamda butun budjet tizimining ishonchliligi va barqarorligi aynan mana shu hududiy budjetlarning qay darajada mustahkam ekanligi bilan bog’liq bo’ladi. Ularning moliya tizimidagi o’rni va ahamiyati hukumat organlari faoliyatining takomillashi, mahalliy boshqaruv organlari vakolatlar doirasining 56

kengayishi hamda davlat va budjet qurilishidagi boshqa o’zgarishlar natijasida oshib boraveradi. Mahalliy budjetlar ― mamlakatda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlar natijasini qayta taqsimlash va aholiga yetkazishning eng asosiy kanallaridan biri hisoblanadi. Aynan ular orqali umumjamiyat iste’mol fondlari aholining turli guruhlari o’rtasida qayta taqsimlanadi. Ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishi, shu jumladan oziq-ovqat sanoati, kommunal xo’jalik va boshqa shunga o’xshash aholi hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan sohalar faoliyati ham mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtirilib boriladi. Mahalliy budjetlarning iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, ular mahalliy boshqaruv organlari faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan pul mablag’lari fondini vujudga keltiradilar, bu fondlarni xalq xo’jaligi tarmoqlari o’rtasida qayta taqsimlaydilar hamda korxona va tashkilotlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilib boradilar. Mahalliy budjetlar faoliyatining yana bir muhim jihati shundaki, ular umumdavlat tusidagi iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni, ayniqsa ijtimoiy infrastrukturani saqlash va rivojlantirish bilan bog’liq davlat mablag’larini taqsimlashda ishtirok etadilar. Mazkur mablag’lar mahalliy budjetlar tarkibiga kiruvchi ko’p sonli shahar va tuman budjetlari orqali taqsimlanadi. Davlat o’z ijtimoiy siyosatini amalga oshirishi uchun katta miqdordagi moddiy va moliyaviy resurslar talab qilinadi. Mahalliy budjetlar vositasida davlat faol ravishda ijtimoiy siyosatni olib boradi. Mahalliy hokimiyat organlariga qarashli budjetlarga moliyaviy resurslar yo’naltirish orqali hududning ijtimoiy xarajatlari, jumladan xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, kommunal xizmatlar ko’rsatish, qurilish va yo’llarni saqlash xarajatlari moliyalashtiriladi. Bunda moliyalashtiriladigan tadbirlar doirasi kengayib bormoqda. Umumta’lim maktablari, umumta’lim maktablari mol-mulkini saqlash xarajatlari, tibbiy markazlar, shaharlarni obodonlashtirish va boshqa shu kabi xarajatlar ham mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladigan bo’ldi. 57

Zaruriy moliyaviy resusrlar oqimini ko’paytirmasdan turib, mahalliy budjet zimmasidagi xarajatlar yo’nalishlarini kengaytirilishi mazkur xarajatlar moliyalashtirishda uzilishlarga olib keladi. Mening fikrimcha, mahalliy budjetlar daromadlarining xarajatlariga nisbatan kamligi, hamda bir qator manbalardan tushadigan tushumlarning markaziy, ya’ni respublika budjetiga yo’naltirilishi, keyingi moliya yili uchun qabul qilinadigan dasturlarni prognozlashtirishda daromadlar amaldagidan ko’proq, xarajatlar esa aslidagidan kamroq hisoblanishi mahalliy budjetlarning moliyaviy resurslar bilan ta’minlanish darajasining pasayishiga olib kelmoqda. Shu sababli yuqoridagi omillar natijasida mahalliy budjetlarda ko’p hollarda moliya yili yakuniga kelib, budjet taqchilligi kuzatilmoqda. Bundan tashqari mahalliy budjet faoliyatini nazorat qilish jarayonini ham yanada kuchaytirish kerak deb hisoblayman. Birinchi navbatda, mahalliy boshqaruv organlari va budjet bo’linmalari rahbar xodimlarining zimmalariga yuklatilgan vazifalarni o’z mansab lavozimlarini suiste’mol qilmagan holatda amalga oshirayotganliklarini nazorat ostiga olish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, budjet tashkilotlarining moliya yili uchun mo’ljallangan smetalar va shtatlar jadvalini tuzishda ham qonuniylikka rioya qilinishini ta’minlash jiddiy va sifatli moliyaviy nazoratni talab qiladi. Sanab o’tilgan muammolar hal qilinmas ekan, mamlakat budjet mexanizmi faoliyati yuqori darajada yaxshilanishiga, mahalliy budjetlarning to’la mustaqilligiga erishib bo’lmaydi deb hisoblayman. Chunki aynan mahalliy budjetlar barqaror bo’lsagina, davlat budjet tizimi ham mustahkam bo’ladi, bu esa o’z navbatida mamlakat moliya tizimi va iqtisodiy ahvolini eng yuqori cho’qqilarga yetishiga olib keladi. Shu sababdan mahalliy budjetlarning mamlakat budjet tizimidagi o’rnini yanada oshirish va ularning mustaqil faoliyat olib borishini ta’minlash bugungi kun moliya tizimi oldidagi dolzarb masalalardan biridir .Boshqa tomondan mahalliy budjetlarning moliyaviy 58

jihatdan mustaqil bo’lishi ― barqaror va rivojlangan davlat qurishning eng muhim shartidir. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T., O‘zbekiston 1992 . -32b. 2. O‘zbekiston Respublikasining Soli і Kodeksi. T.: 1999. Adolat. -123 b. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi Qonuni. Xalq so‘zi. 2000. 14 yanvar. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida»gi Qonuni. Xalq so‘zi. 2004. 29 oktayabr. 59

$5. O‘zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida"gi qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi. №9. 1993. 6. O‘zbekiston Respublikasining "Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida"gi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi. 5son. 1999. II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarorlari 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 22-dekabrdagi PQ- 1887sonli “O’zbekiston Respublikasining 2013-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risidagi qarori. 8. “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 19-dekabrdagi PQ- 1675sonli “O’zbekiston Respublikasining 2012-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risidagi qarori. 9.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 24-dekabrdagi PQ- 1449sonli “O’zbekiston Respublikasining 2011-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risidagi qarori. 10.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 22-dekabrdagi PQ- 1245sonli “O’zbekiston Respublikasining 2010-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risidagi qarori. III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlari 11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 26-apreldagi 144-son «Davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish» loyihasini amalga oshirishga tayyorlanish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori. Xalq so‘zi. 2002. 12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 3-sentyabrdagi 414-son «Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida»gi Qarori. \\ Xalq so‘zi. 1999. 4-sentyabr. 60$ $13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 11-fevraldagi 66-son “Budjet intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirishning chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. IV. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 14.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. ―Toshken:O’zbekiston, 2009. 15. Karimov I. A. O‘zbekiston i і tisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T., O‘zbekiston, 1995 .- 269 b. 16. Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo’sag’asida; xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O‘zbekiston, 1997 .-326 b.198 1 17.Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari.-T. : O‘zbekiston, 1998-yil 18. Karimov I. A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish- bosh yo‘limiz. –T.: \\ Xalq so‘zi, 2002-yil 15-fevral. 19.Karimov I. A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. Xalq so‘zi. 2002-yil 30-avgust. 20. Karimov I. A. Odamlarning tashvish va orzu-intilishlari bilan yashash faoliyatimiz mezoniga aylansin.Turkiston, 2002-yil 20-iyul, №88 (14579). 21. Karimov I. A. Islohotlar strategiyasi – mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishdir. Xalq so‘zi, 2003 yil 18 fevral, №40. 22. Каримов И.А. Мирная жизнь и безопасностьстраны зависят от единство и твердой вольи нашего народа. Узбекистан.НМИУ. 2004. 23. Karimov I.A. «Erishilgan marralarimizni mustahkamlab, islohatlar yo‘lidan izchil borish-asosiy vazifamiz». Xalq so‘zi 2004. 10 fevral. 24. Karimov I. A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to‘g‘risida.T., O‘zbekiston. 2005. -526b. 61$

25.Karimov I.A. Inson manfaatlarini ta’minlash, ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish-ustivor vazifa. Xalq so‘zi gazetasi. 2006 yil 8 dekabr. V.O’zbekiston Respublikasi Vazirliklari me’yoriy-huquqiy hujjatlari 26. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2012-yil 2-yanvardagi 1-son «2012-yil budjetda ko‘zda tutilgan xarajatlarni to‘liq va o‘z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlash va budjet mablag‘larining maqsadli ishlatilishi ustidan nazoratni kuchaytirish haqida» gi Buyrug‘i. 27. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2005 yil 3 yanvardagi 1-son «O‘zbekiston Respublikasining 2005 yilgi Davlat budjetining daromadlar va xarajatlar parametrlarini taqsimlash, rejalashtirish va ijrosini ta’minlashdagi moliya organlari va nazorat taftish boshqarmalarining ustivor vazifalari to‘g‘risida» gi Buyrug‘i. 28. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 3 fevraldagi 888- son «Respublika va mahalliy budjetlarga qarashli budjet tashkilotlarining smeta xarajatlarini tuzish, ko‘rib chiqish, tasdiqlash to‘g‘risida»gi me’yoriy hujjat. 29. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2001 yil 12 apreldagi 1025son “Qoraqalpog‘iston Respublikasi va mahalliy budjetlarning ko‘zda tutilgan daromadlari va xarajatlari yillik rejasining choraklararo taqsimlanishining tartibi, budjetni bajarish jarayonidagi o‘zgartirishlar kiritish hisobi, budjetda ko‘zda tutilgan tashkilot va tadbirlarni moliyalashtirish to‘g‘risida”gi buyrug‘i. 30. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 9 dekabrdagi 230- son “Davlat budjeti xarajatlari to’g’risida”gi buyrug‘i. Darsliklar, o’quv qo’llanmalar va ilmiy maqolalar 62

31. Axmedjonov A. va boshqalar. Amerka Qo‘shma shtatlarining federal budjet tizimi. O‘quv qo‘llanma. Fan. 2004. 430b. 32. Андик Ф. Децентрализация и государственные финансы. Экономическое обозрение. 2002. №10 . 33. Ахмеджанов А. Государственные расходы: увеличивать или сокращать? Экономическое обозрение. 2002. №10 . 34. Asamutdinov X. Ijtimoiy sohalarda islohotlar. // Mulkdor. 2003. 15 avgust. 35. Бабич А.М., Павлова Л.Н. Государственные и муниципиальные финансы. Учебник. –М.: Финансы. 2001. -687с.. 36. Бюджетный федерализм: проблемы, теория, опыт. -М.: Консорциум по вопросом прикладных экономических исследований. 2001. 37. Бетин О.И. Бюджетный федерализм В России: проблемы регулирования и управления. –М.: МГУ. 1999. 38. Бюджетная система Российской Федерации. Учебник. под редак. Романовского. -М.: ЮРАЙТ. 2000. -615с . 39. Грицюк.T.В. Проблемы организации государственных финансов в многоуровневой структуре. Финансы.2003 40. Vahabov A., Burxonov U., Jumaev N. Chet mamlakatlar moliyasi. Yangi asr avlodi. 2003. -333b. 41. Vahobov A., Burxonov U., Jumaev N. Darslik. Xalqaro moliya munosabatlari.Toshkent. Sharq. 2003. 400b. 42. Vahobov A.A. Qosimova.G.A., Jamolov X.N., O‘quv qo‘llanma. Budjetsoliq siyosati yaxlitligi. «Moliya». T., 2004. 296 b. 43. Vaxobov A.A. Jamolov X.N., Ucheb. posobiya. Soglasovanie mejbyudjetnыx otnosheniy. «Moliya». T., 2002. 267 b. 44. Гизатулин Х.Н., Зарипова И.Р. Формирование и проблемы расширения самостоятельности местных бюджетов в условиях рыночных отношений. 2-изд. Уфа: Институт экономики УрО РАН, 2001. 248с. 63

45. Дробозина Л. А. Финансы, денежное обращение, кредит. Учебник. М.: Банки иБиржи. Издательское объединение «ЮНИТИ», 1999 46. Жамолов Х. Н., Иминохунов А. Вопросы совершенствования институциональной структуры доходной базы местных бюджетов Аспирант и соискатель. М.: 2003. №1. 40-41с. 47. Кабулов Х. Факторы и принципы оптимального управления бюджетами территорий. Аспирант и соискатель. М.: 2003. №1. 42-43с. 48. Лексин В., Швецов А. Бюджетный федерализм в период кризиса и реформ. Вопросы экономики.1998, №3. 49. Ли А. Ўзбекистон Республикаси молия ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2004. 398б. 50. Ли В. Проблемы обеспечения устойчивости бюджетных поступлений. Экономическое обозрение. 2003. №7. 51. Letkemen N. Budjet tizimini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillashtirish. // Bozor, pul va kredit, 2001. iyul. 52. Максимова Н.С. О реформировании межбюджетных отношений в Российской Федерации. // Финансы, 1998. №6. 53. Максимова Н.С. Местные финансы и формирование бюджетов муниципальных образований. // Финансы, 1997. №11. 54. Ostonakulov M. Budjet hisobi va budjet ijrosining nazorati. Toshkent. Moliya. 2005. -338b. 55. Максимова Н.С. Местные финансы и формирование бюджетов муниципальных образований. // Финансы, 1997. №11. 56 Пыхова И.А. К решению проблем межбюджетных отношений на территории. Финансы, 1998. №6. 57. Rahmatullaev B. Budjet-davlat iqtisodiy qudrati asosi. //Bozor, pul va kredit, 2001.№7. 58. Robert Makkenl. Amerika iqtisodining asoslari Tarjimon X. Karomatov.,Sharq - 212 b. 64

59. Xvan L.B. Soliq huquqi. T.: Konsauditinform. 2001. -656b. 60. Христенко В.Б. Межбюджетные отношения и управление региональными финасами: опыт, проблемы, перспективы. М., "Дело", 2002. -608с. 61. O‘lmasov A. Vaxobov A. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. Shark. 2006. 480b. 62. Яндиев М.И. Финансы региональных органов власти. М., "Финансовый издательский дом. 1999. -420с. 63. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. -T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2000. -168b. 64. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. -T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003 yil. -248b. 65. Qosimova G.A. G‘aznachilik faoliyatini tashkil qilish. O‘quv qo‘llanma. «Iqtisod-moliya». T., 2005. -305 b. 66. G.A. Qosimova. Ijtimoiy-madaniy sohalarni rivojlantirishda budjet siyosati. «Moliya». Monografiya.T., 2004. 152 b. 67. Qosimova G. A. Xarajatlarni boshqarish asosi. Jamiyat va boshqaruv. 2005yil 1-son.3133 bet. 68. Qosimova G. A. Davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi. Soliq to‘lovchining jurnali. 2005yil 5-son. 47-48 bet. 69. Qosimova G. A. «G‘aznachilik faoliyatining tashkil etishning dolzarb muammolari. «O‘zbekiston Respublikasi bank va moliya tizimlarida islohotlarni chuqurlashtirish muammolari» mavzusidagi xalqaro ilmiy- amaliy anjuman materiallari. Toshkent. Bank-Moliya Akademiyasi. 2005 yil. 15 iyun. 70. Qosimova G. A. «Budjet tizimini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari». «O‘zbekiston bank-moliya tizimi islohatlarini chuqurlashtirish muammolari va uni iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ta’sirini kuchaytirish» mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Toshkent. Bank- moliya Akademiyasi. 2003 yil. 3 iyun. 409-411 65

71. Qosimova G. A., To‘ychiev M. O‘rta maxsus ta’limni moliyalashtirishning yangi shakl va uslublari. // Bozor, pul va kredit. 2003 yil. №10. 45-48 b. 72. Qosimova G. A. Ijtimoiy-madaniy sohalar taraqqiyotining moliyaviy muammolari. Iqtisodiyot va ta’lim. 2003yil 2-son. 98-106 bet. 73. Qosimova G. A. Davlat moliyasini boshqarish islohotlari. Jamiyat va boshqaruv. 2003. 4-son. 46-48 b. 74. Qosimova G. A. Davlat budjeti soliqli daromadlarining g‘aznachilik tizimidagi nazorati. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliq tizimini va sug‘urta faoliyatini takomillashtirish yo‘llari. Toshkent Toshkent Moliya instituti. 2004 yil 11-12 fevral. 60 61b. 75. Qosimova G. A. Kuchli ijtimoiy siyosatning ustivor yo‘nalishlari.//Bozor, pul va kredit. 2004 yil. №3.53-55 b. 76. Qosimova G. A. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni moliyalashtirish manbalari. Iqtisodiyot va ta’lim. 2004yil 1-son. 117-125 bet. 77. Qosimova G. A. Mahalliy budjetlarni boshqarish. Jamiyat va boshqaruv. 2004yil _3-son. 24-25 bet. 201 78. Qosimova G. A. G‘aznachilik-budjet ijrosini ta’minlashning yangi usuli. Iqtisodiyot va ta’lim. 2004yil 3-son. 85-87 bet. 79. Qosimova G. A. G‘aznachilik faoliyatining huquqiy bazasini yaratish masalalari. Xo‘jalik va huquq. 2004yil 12-son. 30-31 bet. 80. Qosimova G. A. Ijtimoiy sohalarni moliyalash jarayonlarini erkinlashtirish. // Bozor, pul va kredit. 2005 yil. №2-8. 25-28 b. 81. Qosimova G. A., To‘ychiev M. O‘rta maxsus ta’limni moliyalashtirishning yangi shakl va uslublari. // Bozor, pul va kredit. 2003 yil. №10. 45-48 b. 82. Qosimova G. A. Ijtimoiy-madaniy sohalar taraqqiyotining moliyaviy muammolari. Iqtisodiyot va ta’lim. 2003yil 2-son. 98-106 bet. 83. Qosimova G. A. Mahalliy budjetlarni boshqarish. Jamiyat va boshqaruv. 2004yil 3-son. 24-25 bet. 66

$84. Qosimova G. A. Ma’muriy buyruqbozlikdan-iqtisodiy usullarga. \\ Soliq to‘lovchining jurnali. 2006yil 3-son. 29-31 bet. 85. Qosimova G. A. Budjet mablag‘i va uning samadorligini oshirish muammolari. // Mulkdor. 2006 yil. 7 aprel. 14(597)-son. -7b. 86. Qosimova G. A., Rixsieva R., Rixsiev Z. Iqtisodiyotning oltin qoidasi. // Mulkdor. 2006 yil. 14 aprel. 15(598)-son. -2b. 87. Qosimova G. A. «Hududlarda ijtimoiy soha resurslarini boshqarish iqtisodiy modelini shakllantirish masalalari». «Kichik biznes xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish xorijiy tajribalari va O‘zbekistonda ularning eksport salohiyatini yuksaltirish muammolari» mavzusidagi ilmiy- amaliy anjuman materiallari. Toshkent. Iqtisodiyot Davlat Universiteti. 2005. 21 oktyabr. 234- 236b. 88. Qosimova G. A. Sog‘liqni saqlash sohasida o‘z-o‘zini moliyalashtirish. // Bozor, pul va kredit. 2006 yil. №4. 41-44 b. 89. Qosimova G.A. Ijtimoiy sohalarni rivoj-lantirish.\\Jamiyat va boshqaruv. 2006. 1-son. 62-64 bet. 90. T.S.Malikov, P.T.Jalilov. Budjet-soliq siyosati// Toshkent Moliya Instituti.―Akademnashr, 2011. Internet saytlari. www.gov.uz ( O’zbekiston Respublikasi hukumat portali) www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ) www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotalri milliy bazasi) www.publicfinance.uz (O ’zbekiston byudjet tizimi islohoti) www.google.com (qidiruv mashinasi) www.wikipedia.org (internet ensiklopediya) 67$

O'xshashlar

G’aznachilik tizimida budjet nazoratining mohiyati, shakllari va ular taraqqiyotining hozirgi zamon muammolari

O’zbekiston Respublikasida budjet tizimi va budjet munosabatlarining rivojlanish bosqichlari

Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida davlat budjeti xarajatlari samarali ijrosini ta’minlash

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet daromadlarini shakillantirish mexanizmini takomillashtirish

Davlat budjeti g‘azna ijrosining tashkiliy elementlari va o‘ziga xos xususiyatlari