Some va Any olmoshlarining sintaktik-semantik tahlili - Ingliz tili - Diplom ishlar

Some va Any olmoshlarining sintaktik-semantik tahlili

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

617.6611328125 KB

Ko'chirib olish

“Some va Any olmoshlarining sintaktik-semantik tahlili” mavzusida yozgan .

MUNDARIJA KIRISH……………......................................................................…...............3 I BOB. Olmoshlarning umimiy xususiyatlari. 1.1. Olmoshlarning morfologik xususiyatlari................................................... 5 1.2. Olmoshlarning grammatik vazifalari ………….…………..………… 8 1.3. So`z turkumlari haqida umumiy ma'lumot ………………………….. 20 II BOB . Some va any so'z larining sintaktik-semantik tahlili 2.1. Some va any so'zlarining grammatik xususiyatlari. ………………………30 2.2. One va none so'zlariining o'rindosh vazifasida ishlatilishi………………… 46 Xulosa……………………………………………………….…………………........62 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati……………………………………….................65

KIRISH O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi "Oliy ta`lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`grisidagi" P.Q- 2909-sonli qarori. 1 Mamlakatimizda ta'lim sohasida olib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol avlodni tarbiyalashda davlat siyosatining o'rnini va rolini xalqaro jamoatchilikning o'rganishi va tanishishini ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodga juda katta e'tibor qilmoqda. Darhaqiqat, mamlakatimizda xalqimiz ma`naviy rivoji uchun barcha sharoitlar yaratilayotgan ayni vaqtd а jamiyatimizda til madaniyatini oshirish borasida ham ko`p ish qilishimiz lozimligini ham unutmasligimiz kerak. Ayniqsa rasmiy doiralarda adabiy til qoidalariga rioya qilmaslik, faqat ma`lum bir hududga doir ayni bir paytda, tilshunoslik fani ham shu maqsad uchun xizmat qilmog'i darkor. Mustaqil rivojlanish yo`lini tanlagan milliy tilshunosligimiz hozirgi paytda, jahon tilshunosligiga xos bo`lgan ilg'or g'oyalarni o`zlashtirgan holda tilning inson ijtimoiy faoliyatida tutgan o`rnini aniqlash, uning kommunikativ mohiyatini hamda uning foydali xususiyatlarini tadqiq qilish yo`lidan bormoqda. Tadqiqotning dolzarbligi : O'rganilgan mavzuning dolzarbligi ingliz tilidagi olmoshlarning grammatik va morfologik xususiyatlari izohlanadi. Ingliz va o`zbek tillarida olmoshlarning qiyosiy tahlili chuqur o`rganishga, unga xos xususiyatlarni ta'riflashga, qolaversa, ularning morfologik va grammatik xususiyatlarni o'rganishga ham katta ahamiyat beriladi. Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasi strukturasiga asosan tillar o'z grammatik strukturasiga ko'ra sintetik va analitik bo'ladi. Biroq bu grammatik jihatlar hamma tillar uchun xos emas. Har bir tilning o'z grammatik xususiyatlari va funksiyalari bor.

So'z turkumlari bir biridan ma'no va funksiyalari bilan farq qiladi.Ingliz tili grammatikasiga oid bir qator masalalar tilshunos olimlar tomonidan o'rganilganda turli baxs-munozaralarga sababchi bo'lgan birgina olmoshlarni olsak, ba'zi olimlar "Olmoshlar odatda nominativ so'zlarninig o'rnida qo'llanuvchi vosita hisoblanadi." (M.Irisqulov.2008.) fikricha olmoshlar leksik ma'nosi jihatdan alohida so'z turkumiga ajratish kerak deb hisoblashadi. Aynan shu fakt ba'zi tilshunos olimlarni olmoshlarni alohida so'z turkumi sifatida ajratish shart emas , ularni ot va sifat so'z turkumiga tarqatib yuborish kerak degan xulosaga olib keladi. Lekin bu fikr muammoni yanada chigallashtirdi. Chunki olmoshlarning boshqa so'z turkumlariga o'xshamaydigan jihatlari bor. Tahlil qilinayotgan so'zlar formalari jihatdan bir xil bo'lsada nutqda faollashganda har-xil sintaktik- semantik vazifani bajarishi mumkin. Tadqiqotning o'rganish darajasi : Bugungi, zamonaviy tilshunoslikning muhim yo`nalishlaridan bo`lgan kommunikativ lingvistika til birliklaridan nutqiy faoliyat vositasi sifatida foydalanish qonuniyatlari va tamoyillarini aniqlash hamda turli hodisalarning real muloqot sharoitlarida voqelanishi bilan bog'liq xususiyatlarini belgilash maqsadini ko`zlaydi. Ushbu tadqiqotning dolzarbligi va uning bir tomondan asosiy bo`lgan olmoshlar hamda ularning xususiyatlarini tahlil qilishda alohida e`tibor qaratilishi belgilansa, ikkinchi tomondan sintaktik - semantikga ega bo`lgan olmoshlarning masalasi batafsil tavsifsiz qolib kelayotganligi bilan izohlanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari:. .Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi some va any olmoshlarinig gapdagi ishtirokiga ko'ra sintaktik- semantik tahlil qilish. Bu olmoshlarini sintaktik-semantik tahlil qilishda ingliz yozuvchilarining asl asarlaridan foydalanildi va ularning gapda turli sintaktik-semantik ma'nolarda kelganligini isbotlashdan iborat bo'ldi. Hozirgi zamon ingliz tilidagi olmoshlarining morfologik va sintaktik xususiyatlarini nazariy va amaliy jihatdan, shuningdek sintaktik-semantik jihatdan

har tomonlama o'rganib chiqishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifa qilib belgilandi: -Hozirgi zamon ingliz tilida olmoshlarini o'rganish bo'yicha olib borilayotgan ilmiy-nazariy ishlarni ko'rib chiqish va ularga munosabat bildirish. Ushbu malakaviy bitiruv ishining asosiy maqsadi. - olmoshlarining sintaktik -semantik tahlili. -Zamonaviy Ingliz va Amerika yozuvchilarining badiiy asarlaridan olingan misollardan foydalanib, olmoshlarinig sintaktik va semantik xususiyatlarini har tomonlama o'rganib chiqishdir. Bitiruv malakaviy ishning obyekti : Ushbu bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida some va any olmoshlari va ulaming sintaktik-semantik tahlili olingan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi va amaliy ahamiyati . Ushbu bitiruv malakaviy ishining ilmiy-nazariy xulosalari ingliz tilining nazariy va amaliy grammatikasi fanlari uchun ilmiy qiymatga ega bo'lib, some va any olmoshlari mavzusida ilmiy maqolalar yozishda, ingliz tili grammatikasidan shu mavzuda amaliy mashg'ulotlar o'tishda foydalanish,ilmiy seminarlar o'tkazish mumkin. BMIning vazifalari . O`rganilayotgan mavzuning muammoligini asoslashda kommunikatsiya jarayoninidagi o`rnini aniqlash, olmoshlar klassifikatsiyalash muammolarini ko`rib chiqishi o`rganilish holatini yoritishi ularning sintaktik-semantik xususiyatlari aniqlanadi, olmosh , sifat va ot tasnifiy belgilarini aniqlashdan iborat. Tadqiqot metodlari . O'rganib chiqilgan mavzuning vazifalarni hal etishda ma`lum ko`rinishdagi tadqiq metodlaridan foydalanildi, jumladan: 1) olmoshlarni turlariga ajratish hamda ularning tasnifiy belgilarini aniqlashda tavsiflash metodidan foydalanildi some va any olmoshlarinig sintaktik-semantik xususiyatlari aniqlandi.

Umuman olganda, ishda to`plangan materialni tahlil qilish asosida til birliklarining nutqiy faollashuvi qonuniyatlarini aniqlashni nazarga tutadigan induktiv- deduktiv yondashuv metodi asos qilib olingan. Tadqiqotning metodologik asosi. Olmoshlarni o'rganishda tilshunoslar E.M,Gordon, V.L.Kayshanskya, Yu.S.Stepanov, hamda o`zbek tilshunoslari A.A.Abduazizov, D.U. Ashurova, Sh.Safarov, N.Mahmudov, A.Nurmanov, M.Hakimov, M.H.Yusupov, S.Rahimov M.Irisqulov va boshqalarning til tizimi tahlillari faoliyat nazariyasi nuqtai nazaridan yondashuv, faollashuvi shakl va mazmun munosabatini ta`minlovchi omil bo`lishi haqidagi g'oyalari biz tanlagan muammoning xususiy masalalarini hal etishda metodologik asos vazifasini o`tadi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi : Mazkur bitiruv malakaviy ishining ilmiy-nazariy xulosalari ingliz tilining nazariy va amaliy grammatikasi fanlari uchun ilmiy qiymatga ega bo'lib, ulardan hozirgi ingliz tilidagi some va any olmoshlarinig qo'llanilishi mavzusida amaliy mashg'ulotlar o'tishda shuningdek ilmiy maqolalar yozishda foydalanish mumkin. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2012 yil 10-dekabrda imzolagan PQ-1875-son "Chet tillarini o`rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g'risida" 1 nomli farmoyishida chet tillarni o`qitishning barcha bosqichlari uchun zamonaviy o`quv adabiyotlarini yaratish vazifasi alohida ta`kidlangan. O`ylaymizki, tadqiqot natijasida erishilgan xulosalardan some va any olmoshlarining sintaktik- semantik tizimi va grammatik mohiyatini yanada chuqurroq o`rganishda foydalanish mumkin. Shuningdek, ish natijalari magistrlik dissertatsiyalari, bitiruv malakaviy va kurs ishlarini tayyorlash jarayonida ham foyda keltirishi mumkin. . Bitiruv malakaviy ishdagi tahlil natijalari asosida nazariy, amaliy, va qiyosiy grammatika fanlarini o`qitishda qolaversa, chet tillarini o`qitish va o`rganish 1 2012 yil 10-dekabrda imzolagan PQ-1875-son "Chet tillarini o`rganish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to`g’risida bet 12

jarayonlarida ham foydalanish mumkin Bitiruv malakaviy ishning hajmi: Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro'yhatidan iborat. Bitiruv malakaviy kirish qismida ishning maqsadi va vazifalari, dolzarbligi, ilmiyligi va amaliy ahamiyati bayon qilingan. I-BOB. Olmoshlarning umimiy xususiyatlari 1.1. Olmoshlarning morfologik xususiyatlari Tilda mavhum ma`no va mustaqil funksiyaga ega bo`lgan, predmetlarni va ularning belgisini hamda predmetlar o`rtasidagi sintaktik aloqalarni qisman ko`rsatib kelgan so`z turkumiga olmosh deyiladi. Olmoshlar garchi har xil so`z turkumlari o`rnida ishlatilsa ham ular predmet va ularning ma`nosini to'g'ridan-to`g'ri ifodalamaydi. Olmoshlar shaxsni ko`rsatishiga ko`ra shaxsni bildiradigan va shaxsni bildirmaydigan olmoshlarga bo`linadi. Kishilik(personal) ,egalik(possissive) va o'zlik(reflexive),so'roq olmoshlar (interrogative) ,noaniq olmoshlar(indefinite) shaxs bildiradigan olmoshlarga kiradi, qolgan olmoshlar esa shaxs bildirmaydigan olmoshlardir. Olmosh-ot shaxsni ko`rsatadi, predmetni ajratadi. Predmet olmoshi: Men, sen, u, o`zim, kimdir . Disjunctive pronoun o`zlik olmoshning asosiy formasi. Roman tilida shuni ko`rsatadiki ob`ekt uning sub`ektdan ishlatilishini bildiradi. Bog'lovchi olmoshlar (conjunctive pronouns). Bu olmosh bog'lovchi funksiyasi yoki bog'lovchi so`zlar bilan ishlatiladi. Ko`rsatish olmoshi -sifatni ko`rsatadi, ko`rsatish so`zlarni ham. Demonstrative pronouns: this ,that, these, those.

Emfatik olmoshi - emphatic pronoun uni chizib ko`rsatayotgan oddiy fe`lli-o`zlik olmoshlarini ajratib ko`rsatib uni aniqlaydi: Men buni o`zim qila olaman.I can do it myself.Siz va Sen olmoshlarining leksik-semantik xususiyatlari. Ma`lumki, o`zbek tilida kishi ba`zan nabirasi tengi shaxsga ham hurmat bilan siz deb murojaat qiladi. Keyingi paytlarda, hurmat nuqtai nazaridan,shaxsning shaxsga munosabati turli davralarda tez-tez ko`tarilayotganligi, eng muhimi, hurmat ma`nosini ifodalash boshqa ba`zi xalqlarga nisbatan o`zbek xalqi tili va mentalitetida nihoyatda muhim ahamiyat ega, mazkur masalaga aniqlik kiritishni taqozo etmoqda. Hurmat ma`no tizimi -hurmat, hurmatga zid yoki betaraf ma`nolar sub`ektning ob`ektga bo`lgan munosabatini ifodalovchi vosita hisoblanib, asosan lisoniy-nutqiy birliklar, shuningdek, harakat-holat, imo-ishora namoyon bo`ladi. Tabiiyki, lisoniy-nutqiy birlikning asosiy va qo`shimcha ma`no hamda ma`no nozikliklari ijtimoiy munosabatlar asosida shakllanadi. Shu nuqtai nazardan sub`ekt va ob`ekt o`rtasidagi munosabatlarni aks ettiradigan birliklarining ma`no qirralarini bevosita ijtimoiy munosabatlarga tadqiq etish hurmat ma`no tizimini, uning shakl va mazmunini o`rganishda asosiy prinsip bo`la oladi. Bunda asosan ikki holatga e`tibor berish kerak: 1) bevosita ijtimoiy munosabatlarda mavjud bo`lgan, "kim so'rog'iga javob bo`ladigan " ob`ektga bildiriladigan hurmat ma`no tizimi, har ikki holatda ham hurmat ma`nosining shakl va mazmuni sub`ekt va ob`ektning o`zaro aniq yoki mavhumligi hamda ular o`rtasida ijtimoiy munosabatlar bor-yo`qligi va qay darajada ekanligiga ko`ra belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlarda mavjud bo`lgan, kim? so`rog'iga javob bo`ladigan ob`ektga nisbatan shaxs tomonidan bildiriladigan hurmat ma`no tizimi "leksik-morfologik vositalar hamda kesim orqali", ba`zan esa hurmat ma`nosi ism-sharifni to`liq qo`llash, imloda bosh harf ishlatish orqali ifodalanadi. An`anaviy tilshunoslikda II shaxs ko`plik olmoshi" siz" (you)sub`ektning ob`ektga nisbatan hurmatini, birlik ko`rsatkichi"sen" (you)esa hurmatga zid ma`nodagi munosabatini ifodalovchi birliklar hisoblanadi. Alohi da olingan shaxsga

nisbatan hurmat yoki hurmatga zid ma`nolardan birini qo`llashda ommaviy ravishda majburiylik bo`lmaydi. Shaxsning shaxsga nisbatan bildiradigan hurmat ma`no tizimi alohida tarixiy-ijtimoiy sharoit hamda makon va zamonda ishlatiladi, hurmat, ijtimoiy vaziyatga qarab, hurmatga zid ma`noga almash yoki aksincha xolat yuz berishi mumkin, hurmat ma`nosini ifodalovchi dominantga birlik-siz ba`zan , piching o`rnida hurmatga zid, ya`ni birlikning leksik ma`nosiga teskari ma`noda qo`llanadi. Shu bilan birga, sub`ekt sen birligidan ob`ektga nisbatan o`zining hukmdorligini yoki samimiyatini ta`kidlovchi vosita sifatida foydalanishi ham mumkin . Kim, nima so`rog'iga javob bo`ladigan, ijtimoiy munosabatlarda mavjud bo`lmaydigan ob`ektga bildiradigan hurmat ma`no tizimi jamiyatdagi hurmat ma`no tizimidan birmuncha farq q iladi. Bunda siz orqali ifodalanadi. Leksik-morfologik vositalar va kesim ham kishilar o`rtasidagi hurmatga zid ma`noni ifodalovchi shaklda bo`ladi. Ana shu shakl matnning umumiy mazmuniga ko`ra hurmat, hurmatga zid va betaraf ma`nolarni ifodalaydi . Jonlantirilgan narsa predmet va xodisalarning o`zaro ramziy nutqda: Baxshi aytur: "Ne dersan, so`zni bilmay aytursan"(Xalq dostonlaridan) Yozma nutq, badiiy yoki she`riy uslubda sub`ektning ichki, ya`ni o`ziga qaratilgan nutqining tarzida berilishi jamiyat a`zolari tomonidan hurmatga betaraf ma`no tarzida qabul qilinadi. She`riyatda sub`ekt bilan nutqiy jarayonda hozir. Ya`ni bevosita ijtimoiy munosabatda (zamondosh yoki yuzma-yuz) bo`lmagan ob`ekt - ota-ona va boshqalarga nisbatan: Sening-chun,ey g'aribim, ich-ichimdan buzlagaydurman (dostondan) Vatan, er, zamin, tabiat, yoshlik, yor va boshqalarga nisbatan: Yurtim, senga she`r bitdim bu kun, qiyosingni topmadim aslo.. ( A. Oripov.)Tarzida qo`llanishi jamiyat a`zolari tomonidan hurmat ma`nosi tarzida qabul qilinadi.Har qanday tilda ham voqelik ifodasi uchun shu til imkoniyatlaridan keng foydalaniladi.

1.2. Olmoshlarning grammatik vazifalari. Ba`zan, badiiy adabiyotlarda yozuvchi tomonidan hayvonlar shaxslantiriladi. Ana shunday xollardan ularning nomlari o`rnida kishilik olmoshlarini qo`llash mumkin bo`ladi, masalan: Who is there? It is me. Who is me?George Jackson, sir( M. Twain 42). Shaxs bildiradigan olmoshlarni bunday shaxsllantirilgan olmoshlardan farq qila bilish zarur. Olmoshning kishilik, egalik, o`zlik, emfatik, ko`rsatish, birgalik, so'roq, nisbiy, bog'lovchi, gumon belgilash, bo'lishsizlik turlari mavjud. Kishilik olmoshlari ( Personal Pronouns ). Shaxslarni (odamlarni) bildirib, ot o`rnida qo`llanuvchi so`zlar kishilik olmoshlari deyiladi. Masalan: He is a man who wants to be just like every one else, but he is cursed by an obsession that marks him as different ( B.J. Friedman ). She was a long - nosed woman of twenty-nine . Kishilik olmoshlarining xarakterli belgilaridan biri shuki, ular asosan so`zlovchi (speaker), tinglovchi (listener) va nutqda ishtirok etmovchi uchinchi shaxsni ifodalaydi. Bu xarakterli belgi kishilik olmoshlarining predmet ma`nosini ifodalovchi otlardan bo`lgan farqini ko`rsatadi. Bundan tashqari shaxs bildiradigan olmoshlarga qo'yidagilarni kiritish mumkin : I ( me ), my, mine, he ( him ), his, she ( her ) hers, you, your, we (us), our, ours, they ( them) their, theirs, myself, himself, yourself, yourselves, ourselves, themselves, who, whom, whose, whoever , whomever , each, other, somebody,someone, anybody,anyone, everybody, no one ,nobody ,one, none va qisman some, any, all. Shaxs bildirmaydigan olmoshlar : it, its, this ( these ), that ( those ), such, which, what, whatever, nothing, everything, something etc. It kishilik olmoshi faqat yosh bolaga nisbatan ishlatilgandagina shaxs bildirishi mumkin. Example: Where is the boy? - It is here:

Ba`zan, badiiy adabiyotlarda yozuvchi tomonidan xayvonlar shaxslantiriladi. Ana shunday xollarda ularning nomlari o`rnida kishilik olmoshlarini qo`llash mumkin bo`ladi, ex: He was not made a bargain with me or with all proper Dogs after me (R.Kipling). Shaxs bildiradigan olmoshlarni bunday shaxsllantirilgan olmoshlardan farq qila bilish zarur. Bu xarakterli belgi kishilik olmoshlarining predmet ma`nosini ifodalovchi otlardan bo`lgan farqini ko`rsatadi. Undan tashqari I-men so`zi hamma jinsga kiruvchi odamlar bilan ishlatilishi mumkin. Kishilik olmoshlari ega vazifasida kelganda who ? so'rogiga, to`ldiruvchi vazifasida kelganda whom? yoki who? so'roqiga, jonsiz predmetlar o`rnida qo`llanganda what ? so'roqiga javob bo`ladi. Kishilik olmoshlarining grammatik kategoriyalari. Kishilik olmoshlari uchun shaxs, son, kelishik va qisman rod kategoriyasi xarakterlidir. Shaxs va son kategoriyalari. Kishilik olmoshlari birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxsda qo`llanadi. Birinchi shaxs birlik va ko`plik formalarining o`zaro oppozitsiyasidan iborat: I-men, We-biz. Birinchi shaxs ko`plik formasi suppletiv yo`l bilan ma`lum uzaklardan yasalgan. 1. Bosh kelishikda kishilik olmoshlari gapda, ega vazifasida, keladi va who? - kim; what ?- nima so'rog'iga javob bo'ladi. I run in the morning. We go to the libirary. You don't remember him. You look through a document. He is a laywer They will be a happy. She is a pretty. I tried the door. It was locked. (.E. M. Gordon p.23) 2. Obyekt kelishigidagi kishilik olmoshlari gapda to'ldiruvchi vazifasida, keladi va whom? Kimni, kimga, what nimani, nima so'rog'iga javob bo'ladi. a) To'ldiruvchi vazifasida, kishilik olmoshlari gapda, kesim ya'ni fe'ldan keyin keladi.Me,you,him, her, it,us,them.

They rang up us on the phone. I called them. They invite me here. I saw her there, she gave us many books. We sent her letter. She can read it. (The lost world) Egalik olmoshlari biror - bir narsa predmetning kimgadir tegishli ekanligini yoki kishining biror bir narsa, predmetga nisbatan, egaligini ko'rsatadi. Common form -oddiy shakl (yoki possessive adjectives) Absolute form - mustaqil shakl ( yoki possessive pronouns) Common form (possessive adjectives) - oddiy shakl Oddiy shaklda egalik olmoshlari gapda har doim ot bilan birikib keladi va o'sha otning (narsa-predmetning) kimgadir tegishli, qarashli ekanligini ko'rsatib gapda aniqlovchi vazifasida keladi va whose?-kimning ? so'rog'iga javob bo'ladi. Oddiy shakldagi egalik olmoshlari o'zbek tiliga -ing, -ning qo'shimchalari bilan tarjima qilinadi.Example: My book is interesting.. - mening kitobim qiziqarli. Your home is old. - sening o'ying eski.Tom is repairing his car.- Jek mashinasini tuzatayaptiHer hair is beautiful. - Uning chochi chiroyli.The dog guards its host. - It egasini qo'riqlaydi.I am going to buy this coat . I don't like its colour. - Men bu paltoni sotib olmoqchimasman. Menga uning rangi yoqmadi. (A grammar of present -day English.E.M.Gordon). Ikkinchi shaxs uchun hozirgi ingliz tilida adabiy forma you ishlatiladi. O`zbek tilidagi sen so`zining inglizcha tarjimasi thou dir. Ammo bu olmosh arxaik bo`lib, uni faqat she`riyatda, tarixiy va diniy matnlarda va ayrim shevalarda uchratish mumkin xolos. Agar thou arxaik olmoshi ishlatilsa, fe`llarda ham arxaik forma -est ishlatilishi shart. Hozirgi ingliz tilida ikkinchi shaxs birlik va ko`plikni ifodalash uchun faqat you formasidan foydalaniladi.ex: Take him with you when you go hunting ( R. Kipling). " You are welcome, Hiawatha " (R. Kipling ). Esa ! Esa ! shame upon you ! You are Ugudwash, the sunfish You are not the fish I wanted,

You are not the King of Fishes !" (H.W. Longfellow) Shunday qilib, hozirgi ingliz tilida ikkinchi shaxs uchun birlik va ko`plik sonlarining formal oppozitsiyasi yuq desa bo`ladi. You olmoshning birlik yoki ko`plikdaligi kontekstdan yoki nutq vaziyatidan aniqlanadi . Uchinchi shaxs birlikda uchta forma bo`lib, ular he erkaklar uchun, she ayollar uchun, it turli predmetlar va yosh bolalar uchun ishlatilishi mumkin. It olmoshning boshqa vazifalari bayon etildi. He, she olmoshlari ertak va maxsus matnlarda xayvon va parandalarni shaxslantirish uchun ishlatilishi mumkin. Bunda ular xayvon jinsiga qarab tanlanadi.Ex:Kaa was not a poison snake, and if he hugged somebody that was the end ( R.Kipling), mother Wolf threw herself down among the cubs and she said to Father Wolf:" Keep him ! " ( R. Kipling ). It kishilik olmoshi hozirgi ingliz tilida juda ko`p qo`llanadi, u anaforik ( davom ettiruvchi ) ( anaphoric ) va boshlab boruvchi ( anticipatory ) tarzida qo`llanadi. Avval ishlatilgan so`z va konstruktsiyalar o`rnida it kishilik olmoshining qo`llanilishi - anaforik ishlatilish deyiladi. Ex : He remained with her for an hour, and Dr.Macphail watched the rain. It was beginning to get on his nerves ( W.S.Maugham ). They finished the meal in silence. When it was over the two ladies got up and took their work ( Tresure Island ). Bu misolda it olmoshi rain yomgir va meal ovqat so`zlarini takrorlamaslik uchun ishlatilgan. It kesimdan keyin keladigan so`z konstruktsiya o`rnida qo`llansa, boshlab boruvchi ishlatilish ( anticipatory )deyiladi. It was singular that Horm should ask him that question, for he also had the idea that the missionary was mysteriously at work ( W. S. Maugham ). It's terrible the way the men who are in authority seek to evade their responsibility . It was dreadful to see her ( Conan Doyle,The Lost World). It olmoshi shaxssiz gaplarda juda ko`p qo`llanadi. It was nearly bed time and when they awoke next morning land would be in sight

( W.S.Maugham ) .It is hot. It is winter.It is morning.It is time.(M.G'offorov) He, she, it ning ko`plik formasi they ( ular )dir. They ingliz tiliga skandinav tillaridan utgan bo`lsa-da, hozirgi ingliz tilida sof ingliz so`zlari kabi ishlatiladi va u he, she, it kishilik olmoshlarining suppletiv yo`l bilan yasalgan ko`plik formasi hisoblanadi. Ex: I jazz her. Then they come after me and I cut out to Harlem. 1 cut out so they never find me (B.F.Freidmen). Hozirgi ingliz tilida kishilik olmoshlarining asosiy vazifalaridan biri kesimning shaxsini bildirishdir. Chunki hozirgi ingliz tilidagi fe`llarda shaxs qo`shimchalari yo`q bo`lib, ularning vazifalarini kishilik olmoshlari bajaradi. Xozirgi kunda olmoshlarsiz fe`lning qaysi shaxsda ekanligini aniqlash qiyin . Uzbek tilidagi shaxs qushimchalari ingliz tiliga kishilik olmoshlari vositasida tarjima qilinadi. Example: Boraman-I go boramiz-we go Borasiz -you go borasiz -you go Boradi - he, it, she goes boradilar- they go Kelishik kategoriyasi ( The Category of Case ) Kishilik olmoshlari uchun ikkita kelishik - nominativ ( Nominative) va ob`ektiv (Objective) kelishik - formalari xarakterlidir. Masalan:Take him ( ob`ektiv ) with you ( ob`ektiv ) when you ( nominativ) go hunting (R. Kipling).Lanny lit a cigarette and settled near her. Mabel looked at them ( P. Abrahams ). We won't let Tan't Annue outdo us . Take them Mother . He won't let me make tea .Yuqoridagi misollarda I, he, she, we, they olmoshlari o`z formalariga qarama-qarshi, ya`ni I-me, he-him, she-her, we-us, they -them tarzida ishlatiladi. You (siz) hamda jonsiz predmetlar, xayvon va parrandalar nomlari bilan ishlatuvchi it (u) olmoshlari o`zlarining sintaktik funktsiyalariga ko`ra Nominative va Objective formalari ma`nolarini anglatsa ham o`z formalarini o`zgartirmaydilar. Shuning uchun ham you va it olmoshlarini shakldan kelishik formalariga neytral olmoshlar deb

yuritiladi. Ex: You ( nominativ ) pull, and I'll push with my heels. (J.Aldredge). " Did he actually shove you ?"( ob`ektiv ) asked Stern (B.J.Friedman). " Can you (nominativ) remember whether he actually shoved you ( ob`ektiv ) dawn ? " he asked her. All my heart is buried with you ( ob`ektiv ). All my thoughts go onward with you (ob`ektiv) (H. W.Longfellow ). It ( nominativ ) was rarely he saw his master's face; he did not look that if I ride hard I may just catch the Porsmouth train at Guied ford, and go to Haslemere in it (ob`ektiv) (V. Shaw) ". Yuqorida ko`rsatilgan that ( sen ) arxaik olmoshining ob`ektiv kelishikdagi formasi thee bo`lib, xozirgi ingliz tilida o`z shaklini yuqotgan. Ayrim she`riy asarlarda you kishilik olmoshining arxaik formasi ue |ji:| ham uchrab turadi. And he shouted from below them, Cried exulting from the caverns : " O ye sea - gulls ! O my brothers !" I have slain the sturgeon, Nahma ?(H. W. Langfellow ). Ba`zan ob`ektiv kelishik formasidagi kishilik olmoshlari predikativ funktsiyasida kelganda ob`ektiv kelishikda qo`llanilishi mumkin. Ingliz tilida bunday olmoshlarni disjunctive ( ajratib ko`rsatilgan ) yoki separative pronouns ( ajratilgan olmoshlar ) deb yuritiladi. Ex: It is I - it is me: It is she - it is her:It is he - it is him: It is we - it is us: It is they - it is them.Egalik olmoshlari ( Possessive Pronouns ). Ma`lum bir shaxsning biror narsaga egaligini, biror shaxsga ega ekanligini ko`rsatib keluvchi olmoshlar egalik olmoshlari deyiladi. Mustaqil shaklda egalik olmoshlari o'zbek tiliga - iki, - niki qo'shimchalari bilan tarjima qilinadi. Mustaqil shaklda egalik olmoshalri gapda hech qachon ot bilan birgalikda ishlatilmaydi. Mustaqil shakldagi egalik olmoshlari gapda yakka holda ishlatiladi. Mustaqil shaklda egalik olmoshlari gapda ega, kesim va to'ldiruvchi vazifasida keladi.

Singular Plural Mine- miniki ours-bizniki his - uniki theirs - ularniki hers - uniki yours - sizlarniki its - uniki Xozirgi ingliz tilida egalik olmoshlarining bogliq ( Conjoint Form ) va mustaqil formalari (Absolute Form ) mavjud. Egalik olmoshlarining bog'liq formasi. Egalik olmoshlarining bog'liq formasi o`zi aniqlab kelgan so`zlar bilan birga ishlatilib, gapda aniqlovchi bo`lib keladi. Bu formadagi egalik olmoshlari o`zbek tilidagi kishilik olmoshlarining qaratqich kelishigi formasida tarjima qilinadi. Masalan : my - mening, your -sening, his- uning, our- bizning, your- sizning, their - ularning. Ingliz egalik olmoshlari o`zbek tiliga faqat egalik qo'shimchalari yordamida ham tarjima qilinishi mumkin. Example: My favourite subject is Math. Your idea is very important. He is not nice like our friend the squirrel ( V. I. Friedman ). Why had you a pencil in your ear ? ( D. H. Lawrence ). They each had their own room and all (G.D. Salinger). Noaniqlikni ko`rsatish uchun his, her, its egalik olmoshlari o`rnida olmoshning one's formasini ishlatish mumkin. Masalan: one must know one's duty - xar kim o`z burchini bilishi kerak. To change one's voice - o`z ovozini o`zgartirmoq Egalik olmoshlarining mustaqil formasi. Ingliz egalik olmoshlarining mustaqil formasi o`zbek egalik olmoshlariga to`g'ri keladi. Masalan: mine-meniki, thine-seniki, his-uniki, hers-uniki, its-uniki, ours-bizniki, yours-siz(lar)niki, theirs-ularniki. Egalik olmoshlarining mustaqil formasi tarixan egalik olmoshining boq'liq formasi bilan bir xil bo`lsa-da, keyinchalik struktura va ishlatilishi jihatdan undan

ajralib chiqqan. Egalik olmoshnining mustaqil formasi asosan egalik olmoshining bog'liq formasiga -s ko`plik kushimchasin qo'shish orkal и yasaladi. Masalan: our+s, your+s, their+s. If this game of ours is going to be what I think it will, the easier we make our sound pictures the better for everybody ( R. Kipling ). My wife should be looking after her own indulgences - she has an excellent result adviser - I employ you look after mine ( G.Greene ) " The money was not his, and he shot himself ( H.I.Wells ). Tarixiy asarlarda egalik olmoshlarining har ikkala formasi bir xil qo`llansa ham (O, my prophetic sou ! Mine uncle !( Shakespeare) O`zlik olmoshlari (Reflexive Pronouns ). Ish-harakatning bajaruvchi ham sub`ekt ham ob`ekt ekanligini va gapning egasi biror harakatni o`zi bajarganligini bildiruvchi olmoshlar o`zlik olmoshlari deyiladi. O'zlik olmoshlari bajariladigan ish harakatning yakka bir shaxsga yoki bir guruh shaxsga, tegishli bo'lishini ko'rsatadi. Ingliz tilida o'zlik olmoshlari birlikda olmoshlarga "self" qo'shimchasini qo'shish bilan ko'plikda "selves" qo'shimchasini qo'shish bilan yasaladi. Ish harakatning bajaruvchisi ham sub'yekt ham ob'yekt ekanligini va gapning egasi biror harakatni o'zi bajarganligini bildiruvchi olmoshlar o'zlik olmoshlari deyiladi. 2 (reflexive pronouns)Strukturasiga ko'ra o'zlik olmoshlari qo'shma so'zlarga kiradi.O'zlik olmoshlari ob'yektiv kelishigidagi kishilik yoki egalik olmoshlariga self (selves) qo'shimchasi qo'shish bilan yasaladi: 3 Myself, yourself, ourselves, himself, herself, itself, them selves. O'zlik olmoshlariga shaxs, son va rod grammatik kategoriyalari bo'lib, ulardan tashqari jonsiz predmetlarga maxsus itself formasi ham ishlatiladi. Shaxs va son kategoriyalari (The category of person and number). O`zlik olmoshlarining grammatik kategoriyalari.O`zlik olmoshlarida shaxs, son va 2 Смирницкий А. И. Морфология английского языка. М. 1959.ctp. 426 3 Starshimova E. K. Vasilyeva M. A. Practical grammar of English. Moscow 1975. P.57

rod grammatik kategoriyalari bo`lib, ulardan tashqari jonsiz predmetlar uchun maxsus itself formasi. Shaxs va son kategoriyalari ( The Category of Person and Number). O`zlik olmoshlarining uchta shaxs, ya`ni birinchi, ikkinchi, uchinchi shaxslari bo`lib, xar bir shaxs o`z navbatida birlik va ko`plikdagi olmoshlarning o`zaro oppozitsiyasidan iboratdir. (Tablitsaga ko`rsatilgan). Birlik va ko`plikmalari bir- biridan fonetik jixatdan farq qiladi. Ex: birlikda self-ko`plikda selves -qo`llanadi. "On my return, I come round a corner and find myself before a big barrack (I.B.Shaw)... then look at ourselves never free from feeling the toothaches of others ( J. Galsworthy ). I saw afraid you didn`t enjoy yourself at all ", said Mary Jane hopelessly ( J.Joyce). Gabriel asked himself was the cause of her abrupt departure . Why didn't you think of it before. She said shifting herself in annoyance (V. I. Friedman) Worth millions, this beauty, yet displaying itself for nothing to the just and the unjust, the rich and the poor ( B.Shaw ). On the station platform Sterm stood next to two tall starched, elderly men both of whom looked like entire organizations in themselves (B.J.Friedman). O`zlik olmoshlari predloglar bilan ham ko`p qo`llanadi : "Why should I be ashamed of myself? " asked Gabriel, blinking his eyes and to smile ( J. Joyce ). " O, innocent Amy ! " I have found out that you write for the Daily Express, Now, aren't you ashamed of yourself ? O`zlik olmoshlari kishilik va egalik olmoshlari singari uchinchi shaxs birlikda mujskoy va jenskiy rodda kelishi mumkin. Masalan, himself erkaklar uchun, herself ayollar uchun, itself jinsi ko`rsatilmagan hamma hollarda ishlatiladi. Ex: Stern saw himself writing and proclaming a show about fair play . ( B.J.Friedman). He felt quite at ease now for he was an except carver and liked nothing better than to find himself at the head of a wellladen table ( J.Joyce ). Gabriel laughed nervously and patted his tie reassuringly, while Aunt Kate nearly doubled herself, so heartily did she enjoy the joke . She laughed herself this time good humouredly and then added quickly

(E.M.Gordon .p. 14). Then, suddenly raising herself on tiptoe and resting her hands lightly on his shoulders she kissed him . She had worked herself into a passion and would have continued in deference of her sister ( The Lost World. Arthur Conan.)). Jonsiz predmetlar uchun himself ishlatilishga misol keltiramiz : The high colour of his sheeks pushed upwards even to his forehead where it scattered itself in a few formless patches of pale red (J.Joyce). Kishilik olmoshlari kabi o`zlik olmoshlarida ham noma`lumlik yoki umumiylik oneself so`zi yordamid а ko`rsatiladi. "To attain full growth, one mustn't be squeamish. To strave oneself emotionally's a mistake ( Galsworthy)". Ingliz o`zlik olmoshlari o`zbek o`zlik olmoshlaridan quyidagilari bilan farq qiladi. A) ingliz o`zlik olmoshlari o`zbek tilidagi o`zlik olmoshlar singari turlanmaydi. Shu sababli o`zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilinganda predloglardan foydalaniladi. Ex:O`zim-myself.O`zimning- of myself ( yoki my own ) O`zimga - to ( for) myself . B) ingliz o`zlik olmoshlari ega vazifasida mustaqil ishlatilmaydi. Emfatik ( kuchaytiruvchi ) olmoshlar Emphasizing (Emphatic) Pronouns . Gapning egasi biror ishni mustaqil bajarilaganligini bildiruvchi olmoshlar emfatik olmoshlar deyiladi. Emfatik olmoshlar formasiga ko`ra o`zlik olmoshlaridan farq qilmaydi. Bu olmoshlar asosan, izohlovchi vazifasini utab, yo egadan keyin, yo gapning oxirida keladi. Kishilik olmoshlari yoki ot bilan ifodalangan ega va ularni kuchaytirish uchun ishlatilgan emfatik olmoshlar o`zbek tiliga uni o`zi, u yakka o`zi, mustaqil kabi so`zlar yordamida tarjima qilinadi. Masalan: I myself - men o`zim, men yakka o`zim, he himself-(y) o`zi, she herself-(y) o`zi, it itself (u) o`zi, we ourselves -biz o`zimiz, you yourself-sen o`zing,uou yourselves-siz o`zingiz, they themselves-ular uzlari (yakka).A shurt smiled te the flowers ! A flower herself ( Galsworthy). O`zlik olmoshlarining emfatik olmoshlardan asosiy farqi shundan iboratki, o`zlik

olmoshlari kesimdan anglashilagan ish-harakatni bildiradi yoki kesimga to`g'ridan- to`g'ri tobe bo`ladi, emfatik olmoshlar esa egaga tobe bo`lmaydi. O`zlik olmoshlari to`ldiruvchi vazifasida kelsa, emfatik olmoshlar qushimcha ma`noga ega bo'ladi " To take a pick itself", said Mary. Jane, " after all your banking " ( J.Joyce ). Ba`zan emfatik olmosh kesimdan keyin kelishiga qaramay ma`nosidan uning emfatik olmoshligi sezilib turadi.Ex:She laughed herself this time good humouredly ... ( J.Joyce ).Emfatik olmoshlar by, for kabi predloglar bilan ham ishlatilishi mumkin. Ex: By myself - men uzim. For myself. For myself emfatik olmoshi ko`proq to do, to see kabi fe`llari bilan ishlatiladi. He walked by himself and all places were alike to him ( K. Kipling ). And while she herself finished mixing the mustard, she gave Millie a few verbal stabs for her excessive slowness. (H.I.Wells ). Ko'rsatish olmoshlari (demonstrative pronouns) faqat uchunchi shaxs birlik va ko'plikda ishlatiladi. Gapda asosan ega va aniqlovchi vazifasida keladi. Ko'rsatish olmoshlari so'zlovchiga yaqin yoki uzoqda turgan predmet yoki predmetlarni ko'rsatish uchun qo'llaniladi: This/that. These/those. Ko`rsatish olmoshlari formasini o`zgartirishi yoki o`zgartirmasligiga kura ikkiga bo`linadi: 1) o`zgaruvchan ko`rsatish olmoshlari: this (these), that (those) 2) o`zgarmas ko`rsatish olmoshlari: such, the same. Masalan : this, that birlik, these, those ko`plik This message, that horse,these letters, those telegrams. This va that olmoshlari substantiv va ad`ektiv funktsiyalarda kelishi mumkin. This va that olmoshlari substantiv funktsiyada kelganda ot o`rnida ishlatilib, boshqa so`zlar tomonidan aniqlanadi va gapda ega yoki to`ldiruvchi bo`lib keladi.

1.3 . So`z turkumlari haqida umumiy ma'lumot. So’z turkumlari muammosi ham umumiy lingvistika nazariyasi, ham alohida tillar analizida katta qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Hozirgi zamon ingliz tilida qaysi so'z turkumi muhim o'rinda turishi haqida bir necha umumiy masalalarni ко 'rib chiqamiz. So'z turkumi termini (rus, nemis, fransuz va boshqa tillarda ham shu nom bilan ataladi) juda mustahkam, hammaga ma'lum termin bo'lsada, bizning fikrimizcha bu juda to'g'ri emas. Masalan, fe'l boshqa so'zlardan faqat zamon kategoriyasi bor bo'lgani uchun farq qiladi. "work" so'zining o'tgan zamon shakli faqat "worked" bo'ladi degan javob bo'lishi muqarrar, lekin shu o'rinda "city" yoki "elbow" so'zining o'tgan zamon shakli nima bo'ladi deyish noo'rin, noto'g'ri savol bo'ladi. Chunki zamon kategoriyasi fe'lni boshqa so'zlardan ajratib turadigan asosiy xususiyatlaridan biridir. Hozirgi kun grammatikalarida so'zlarni turkumlarga ajratishda asosan besh belgi: - so'znining leksik -grammatik ma'nosi: - so'zning grammatik shakli: - so'zninig sintaktik vazifalari: - so'z yasovchi morflar: - so'zning disributsiyasidan foydalaniladi: So'zning leksik-grammatik ma'nosi deganda, so'z anglatadigan aniq ma'no emas, balki uning umumlashgan ma'nosi nazarda tutiladi. Masalan: bog', ko'kat, qor, do'stlik so'zlarinig aniq ma'nolari bor. So'zning grammatik xususiyati deganda, u yoki bu so'zga xos bo'lgan grammatik kategoriyalar, shakl yasovchi, so'z o'zgartuvchi affiksal morflar tushuniladi. Ba'zi so'z turkumlari turli grammatik kategoriyalarga ega. Masalan: fe'llar mayl, zamon, aspect nisbatan shaxs va son kategoriyalarga ega; otlar son va kelishik

kategoriyalariga ega; sifatlar esa daraja kategoriyasiga ega. Boshqa so'z turkumlari o'zgarmasdan, ular faqat bir shaklga ega. Hozirgi zamon ingliz tilidagi so'z turkumlarining soni turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi.Ayrim olimlar hozirgi amalda bo'lgan 10 ta so'z turkumiga (ot, sifat, son, olmosh, fe'l, ravish, predlog, bog'lovchi, artikl va yuklamalar), yana to'rtta qo'shib (modal so'zlar, holat kategoriyasi so'zlari, undovlar, javob so'lari) so'z turkumlari sonini 14 taga yetkazdilar.So'z turkumlari anglatgan ma'nolarga va gapdagi vazifalariga ko'ra uch guruh: mustaqil so'z turkumlari, yordamchi so'z turkumlari va undovlarga ajratiladi. Bularga predloglar, bog'lovchilar, yuklamalar va hokazolar kiradi. Ingliz tilidagi so'z turkumlari mustaqil va yordamchi so'z turkumlariga bo'linadi. Masalan: fe'llar gapda ega yoki to'ldiruvchi, sifatlarning sintaktik funksiyasi aniqlovchi yoki predikativdir, ravishlar esa asosan hol vazifasida keladi: 4 Mustaqil so'z turkumlari quyidagilar: 1. Ot-noun 6. Ravish-adverbs 2. Sifat-adjective 7. Holatni bildiruvchi so'zlar-adverbial modefire 3. Son-numerals 8. Modal so'zlar-modal words 4. Fe'l-verb 9. Undalma-extramatory 5. Olmosh-pronoun. Yordamchi so'z turkumlari mustaqil so'z turkumlaridan semantik ya'ni ma'no jihatdan farq qiladi. 1) asosan grammatik ma'noga ega bo'lib, gapda so'zlarni bir- biriga bog'lash uchun xizmat qiladi:.2) Grammatik kategoriyalarga ega emas.: 3) negiz yasovchi morflarga ega emas, ulardan yangi so'zlar odatda yasalmaydi: 4) gapda mustaqil gap bo'lagi sifatida uchramaydi: 4 Gordon E. M. “A grammar of present day English” M, 1974 bet 201 M. T. Irisqulov.”Tilshunoslikka kirish”2009. Toshkent. bet108

5) son jihatdan chegaralangan yopiq tizimni tashkil etadi: 6) ular son jihatdan kam bo'lishiga qaramay ishlatilish darajasi jihatdan nutqda boshqa mustaqil so'z turkumlaridan ancha yuqori turadi. Ingliz tilidagi barcha so'zlar anglatgan leksik-grammatik ma'nosi, morfologik formasi va o'zaro sintaktik aloqaga kirishishi hamda gapdagi vazifasiga ko'ra ma'lum guruhlarga bo'linib, ular grammatikada so'z turkumlari deb yuritiladi. Ingliz tilidagi so'z turkumlarini turli olimlar turlicha talqin qiladilar. Masalan, Dioniskiy o'zidan avvalgi olimlarning fikriga tayanib, so'zlarni quyidagi sakkizta turkumga ajratadi : l. Ot (noun) 2. Fe'l (verb) 3. Sifatdosh (participle) 4. Artikl,(article) 5. Olmosh,(pronouns) 1. Predlog,(preposition) 2. Ravish,(adverb) 8. Bog'lovchi(conjunction) 1. So 'z turkumlari tushunchasiga aniqlik kiritildi. 1. Tilda ifodolovchi va ifodalanuvchi elementlar borligi ko'rsatildi. 2. Ot kategoriyasiga sredniy rod tushunchasi kiritildi. So'z turkumlari haqidagi muammo umumiy tilshunoslik nazariyasida va har bir til tahlilida eng ko'p munozarali muammolardan biridir. So'z turkumlarini tasnif qilish uch turdagi prinsipga asoslanadi: 1)Ma'no 2)Shakl 3)Funksiya 1) Ma'no deganda biz ma'lum bir guruhga kiruvchi hamma so'zlarning umumiy ma'nosini va mohiyatini tushunamiz.Masalan, "Ot" so'z turkumiga to'xtaladigan bo'lsak, "ot" so'z turkumining so'z sifatidagi struktural ma'nosini tashkiletadi. 2.So'z turkumining shakli deganda biror bir so'z turkumiga kiruvchi

so'zlarning morfologik xarakteristikasi nazarda tutiladi.Shunday qilib "ot " so'z turkumi son kategoriyasi (birlik, ko'plik ) bilan xarakterlansa, fe'l so'z turkumi zamon, mayl kabi kategoriyalar bilan xarakterlanadi. Predlog bog'lovchi kabi bir qator so'zlarning shakli o'zgarmasligi bilan xarakterlanadi. 3. Funksiya deganda biz so'zning sintaktik xususiyatini tushunamiz, bu esa ikkiga bo'linadi: 1) uning boshqa so'zlar bilan birikishi 2) uning gapdagi vazifasi. Birinchisi frazalar (so'z birikmasi), ikkinchisi gap strukturasiga bog'liq. Masalan, 1) read articles yoki read quickly. 2) fe'lning gap strukturasidagi kesim vazifasi. Masalan, misol tariqasida fe'l so'z turkumiga oid so'zni olib qaraydigan bo'lsak, "fe'l" "ot" so'z turkumi bilan birikadi: "read articles", "write questions" va shu bilan birga fe'l so'z turkumi ravish bilan ham birikadi: "read quickly", "discuss seriously". Fe'l so'z turkumining gapdagi sintaktik funksiyasi kesimdir. Ko'pchilik olimlar so'z turkumlarini morfologiyaning bir bo'lagi deb qarashadi, lekin shunga qaramay so'z turkumlarini sintaksisga bog'lab o'rganmaslik xato bo'ladi. Bu muammoga turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. Akademik A.A.Shaxmatovning fikricha, so'z turkumlari sintaksisda o'rganilishi kerak 5 .Tilshunos olim B.Ilyish so'z turkumlari nazariyasini ba'zi sintaktik jihatlarini ham o'z ichiga olgan holda morfologiyaning asosiy qismi deb qaraydi 6 .Tilshunos olim E.M.Gordon so'z turkumlariga quyidagicha to'xtalib o'tadi 7 : "Har bir tildagi mavjud so'zlar ma'lum so'z turkumlariga mansub bo'lib, har bir so'z turkumi o'z xususiyatiga 5 А.А.Шахматов "Синтаксис русского языка" М., 1941.ctp.321 6 B.Ilyish "The structure of Modem English". Leningrad, 1971 p. 85 7 E.M.Gordon, I.P.Krylova "A Grammar of Present - Day English" M., 1974bet 254

ega . So'z turkumlari bir-biridan ma'nosi, formasi va gapdagi funksiyasiga ko'ra farq qiladi". Butun dunyo tillarida so'z turkumlarining o'rni beqiyosdir. Barcha tillarda so'zlar turkumlarga ajratib o'rganiladi. J.Bo'ronov, M.Bo'ronova, 8 M.Toshboyevalar tomonidan yozilgan "Ingliz tili grammatikasi"da so'z turkumlari 14 da deb ko'rsatiladi: l. Ot (Noun) 2. Sifat (The Adjective) 3. Olmosh (The Pronoun) 4. Son (The Numeral) 1. Fe'l (the Verb) 2. Ravish (The Adverb) 3. Holat kategoriyasi (The category of State) 4. Modal so'zlar (The Modal words). 5. Predlog (The Preposition) 10.Yuklama (The Particle) 1l. Bog'lovchi (The Conjunction) 12.Undov so'zlar (The Interjection) 13. Artikl (The Article) 14. Javob so'zlar (The Response Words) 9 M.A.Ganshina esa so'z turkumlarini 13 ta deb ko'rsatadi.Ular quyidagilar: I . O t ( n o u n ) 2. Sifat (adjective) 3. Olmosh (pronouns) 4. Son (numerals) 1. Fe'l (verb) 8 Bo'ronov J.B., M.Bo'ronova, M.Toshboyaev. "Ingliz tili Grammatikasi" T.1978, 5-bet. 9 Ganshina M.A. va Voselevskaya, "English Grammar", Higher School Publish House, M.,1964.15-bet

2. Ravish (adverb) 3. Predlog (prepositions) 4. Bog'lovchi (conjunctions) 5. Artikl (article) 10. Yuklama (The particle) I I . Modal so'zlar (modal words) 1. Tasdiq va inkoq gaplar (respond and negative sentenses) 2. Undov so'zlar (Interjection words) V.L.Kaushanskayaning "A Grammar of English language" asarida so turkumlari quyidagilarga ajratiladi: l.Ot (noun) 2.Sifat (adjective) 3.olmosh (pronouns) 4.Son (numerals) 1. Fe'l (verb) 2. Ravish (adverb) 3. Holat kategoriyasi(The category of state) 4. Modal so'zlar(Modal words) 5. Undov so'zlar(Interjection) Yordamchi so'z turkumlari: 10. Predlog(prepositions) 1 l.Bog'lovchi ( conjunction) 1. Yuklama (The particle) 2. Artikl (Article) Tilshimos olimlar K.N.Kachalova, E.E.Izrailevich 10 lar so'zlarni quyidagi belgilariga ko'ra so'z turkumlariga ajratishadi: 10 .Н.Качалова, Е.Е.Израилович " Практическая грамматика английского языка" M., 1996.cтp. 265

1) ma'nosiga ko'ra 1) gapdagi vazifasiga ko'ra 2) so'z yasash formasiga ko'ra 3) so'z o'zgarish formasiga ko'ra Ingliz tilida so'z yasalish formasi va so'z o'zgarishi bir so'z turkumini boshqa so'z turkumidan ajratishda unchalik ahamiyat kasb etmaydi.Tilshunos olim K.N.Kachalova 11 so'z turkumlarini quyidagi so'z turkumlariga ajratadi: 1) ot(noun) 2) sifat(adjective) 3) son(number) 4) olmosh (pronouns) 5) fe'l(verb) 6) ravish (adverb) 7) predlog ( prepositions) 8) bog'lovchi (conjunction) 9) undalma (the particle) K.N.Kachalova ot, sifat, son, olmosh, fe'l va ravishni ularning gapdagi predmetni , belgin, ish-harakatni va gapda ma'lum bir sintaktik funksiyani bajarganligi uchun mustaqil so'z turkumlariga ajratadi. Predlog, bog'lovchi va artiklni yordamchi so'z turkumlariga ajratadi. Undalmani Kachalova mustaqil so'z turkumiga ham, yordamchi so'z turkumiga ham kiritmaydi, chunki ular gapda hech qanday sintaktik funksiyani bajarmaydi. Bundan tashqari tilshunos olim E.M.Gordon so'zlarni 3 asosiy guruhga bo'ladi: 1) mustaqil so'zlar 2) yordamchi so'zlar 3) mustaqil elementlar. Mustaqil so'zlarning aniq leksik ma'nosi bo'lib, ular gapda mustaqil funksiyani bajaradilar. Demak, ular gapda gapning bosh bo'laklari bo'lib kelishi mumkin. 11 .К.Н.Качалова, Е.Е.Израилович " Практическая грамматика английского языка" M., 1996.cтp, 68

Mustaqil so'zlarga fe'l, ot, sifat, son, olmosh va ravish so'z turkumlsriga kiruvchi so'zlar kiradi. Yordamchi so'zlar mustaqil so'zlardan semantik jihatdan farq qiladi. Yordamchi so'zlar gapda biror bir funksiyani bajarmaydi.Lekin ular gapda so'zning ma'nosini aniqlaydi.Masalan, "the" yoki "a" artikllarini olib qaraydigan bo'lsak A flower the flower gul gul. (noma'lum) (ma'lum) Ingliz tilida artikl, yuklama, predlog va bog'lovchilar yordamchi so'z turkumlariga kiradi. Mustaqil elementlar turli ma'nolari bilan xarakterlanadi. Mustaqil elementlar gapda hech qanday sintaktik funksiyani bajarmaydi.Example: He certainly understands all about it. U albatta buni tushinadi.. Mustaqil elementlar ba'zan bitta gapni taskil qilishi ham mumkin. Ex: Yes. No. Mustaqil elementlarga E.M.Gordon quyidagilarni kiritadi: 1. Modal so'zlar (Modal words) 2. His-hayajon so'zlar (Exclamatory words) 3. Tasdiq va inkor so'zlar.(Respond and negative sentences) Har bir tilda mavjud so'zlar ma'lum guruhlarga bo'lingan bo'lib, ular so'z turkumlari deyiladi So'zlarni guruhlarga bo'lishda ularning ham leksik, ham grammatik formalari hisobga olinganligi uchun so'z turkumlari so'zlarning leksik grammatik razryadlari ham deyiladi. Masalan, ot turkumiga kiruvchi so'zlarning hammasi predmet nomini bildirib keladi. Ammo shuni qayd etish kerakki, hamma narsa predmet bo'lishi shart emas. Ayrim so'zlar predmetni bildirmasada, baribir predmet o'rnida ishlatiladi. Masalan, ingliz tilidagi heart-yurak enjoy-quvonch o'zbek tilidagi do'stlik, omad va hakozalardir. Har bir so'z turkumiga mansub so'zlarning oziga xos morfologik formalari bo'lib, u formalar morfologik paradikmalarni tashkil qiladi. Masalan ingliz

tilidagi otga qo'shilgan -s qoshimchasi son kategoriyasini, fe'ldagi -ed qo'shimchasi esa zamon kate'goriyasini anglatadi. Bundan tashqari, har bir so'z turkumiga kiruvchi so'zlar gapda ma'lum bir sintaktik vazifani ham bajarib keladi. Masalan, ot asosan ega, to'ldiruvchi, kesimning predikativqismi vazifasida, sifat aniqlovchi, kesimning predikativ qismi fazifasida, fe'l asosan gapning kesimi, ravish hoi vazifasida keladi. Ikki va undan ortiq so'z turkumi gapda bir xil vazifani bajarib kelishi mumkin.bu hozirgi ingliz tilidagi ot va fe'lda ayniqsa yaqqol ifodalanadi. Hozirgi ingliz tili morfologik ko'rsatkichga boy emas. Shuning uchun ham bir so'z turkumining formasi o'zining boshlang'ich formasi yoki o'z paradigmasining dastlabki formasida kelganida ikkinchi so'z turkumidan farq qilmasligi mumkin. Masalan: water, telephone, mistake so'zlari bir vaqtning o'zida ham ot, ham fe'l vazifasida keladi. So'z turkumlarining bir qismi yuqorida ko'rsatib o'tilgan har uchala xususiyatga ham ega bo'lishi, ayrimlari esa leksik ma'no va morfologik formaga ega bo'lsada, gapda mustaqil gap sifatida ishlatilmasligi mumkin. Shu munosabat bilan so'z turkumlari ikki qismga bo'linadi: 1. Mustaqil so'z turkumlari 2.Yordamchi so'z turkumlari. Mustaqil so'z turkumlariga kiruvchi so'zlar leksik nuqtai nazardan mustaqil ma'noni ifodalab, boshqa so'zlar yordamisiz ham predmetlarni atab, miqdorini, belgisini qay darajada bajarilishini so'zlovchining o'z nutqi mazmuniga bo'lgan aloqasini ko'rsatadi. Mustaqil so'z turkumlari grammatik tomondan ma'lum grammatik kategoriyalar bilan bog'liq bo'lgan paradikmatik formalariga ega bo'lib, gapda ma'lum bir vazifani bajarib kelishi mumkin. Yordamchi so'z turkumlariga gapda mustaqil maxsus ma'no anglatmay, mustaqil so'zlarni bir-biri bilan grammatik aloqaga kiritib, ular o'rtasidag sintaktik- semantik munosabatni ko ? rsatuvchi gap bo'lagi vazifasida qo'llanilmaydigan so'z turkumlariga kiradi. Yordamchi so'z turkumlariga gap tarkibida urg'u tushmaydi.Ingliz

tilida yordamchi so'zlarga asosan predloglar va bog'lovchilar, o'zbek tilida esa ko'makchi va bog'lovchilar kiradi. Ot, sifat, olmoshlarning bir qismi ayrim ravishlar va fe'llar o'rganuvchi so'z turkumlarini qolganlari esa, o'zgarmaydigan so'z turkumlarini tashkil qiladi. So'z turkumlari anglatgan leksik grammatik ma'nolari morfologik formasi yoki ma'lum paradigma yasashi, boshqa so'zlar bilan birika olishi, gapdagi vazifasi, ma'lum suffikslar vositasida yasalishi yoki derivatsion kontrastiga ko'ra guruhlarga ajratiladi. 1.Leksik grammatik ma'no deganda ma'lum so'z turkumiga kiritilgan har bir so'zning ham alohida ifodalagan ma'nosi, ham umumlashgan grammatik ma'nosi tushuniladi.copy-book, famous, state, peace kabi so'zlarning har biri alohida lug'aviy ma'noni anglatadi.Shu bilan birga ularning hammasi uchun umumiy bo'lgan predmetlik ma'nosi mavjud. Ko'rsatilgan har ikkala ma'no so'z turkumlarining asosiy me'zonlaridan biri hisoblanadi. 2.Morfologik forma. So'zlarning kategorial paradigmatik formalari bo'lib, grammatik ma'noni ifodalash uchun ishlatiladi. Hozirgi ingliz tilida morfologik yoki kengroq qilib aytganda grammatik forma yo sintetik, yo analitik tarzda ifodalanishi mumkin: a) sintetik forma so'z shaklini yasovchi grammatik formalarini qo'shish vositasida yasaladi. Masalan: He translates many texts. U ko'pgina matnni tarjima quladi. She went to the garden. U bog'ga bordi.. She learned many languages. U ko'p tillarni o'rgandi.(R.Murphy.) Yuqoridagi gaplarda grammatik forma yordamida yasalgan, chunki grammatik formalar hisoblanuvchi -s(shaxs, son va zamon qo'shimchalari), -ed (o'tgan zamon

formasini yasovchi qoshimcha), -(e)s (ko'plik son qo'shimchasi) so'z negiziga to'g'ridan to'g'ri qo'shilyapti. Ichki fleksiya so'zlarning o'zagidagi unlilarni o'zgartirish vositasida so'z formalari yoki grammatik kategoriyalar yasashdir. Example: I sent a letter to my girl friend. (Men wiz do'stimga xat junatdim). My sister has very beautiful geese.(Singlimning juda chiroylig'ozlari bor.) gaplarida sent (junatdim) fe'lining ichki fleksiya vositasida yasalgan. Hozirgi inglliz tilida ichki fleksiya juda keng qo'llanmasada, hamon o'z ifodasini yo'qotgani yo'q.Sintetik formalar qatorini ma'lum o'rinni turli so'z turkumlari uchun xos bo'lgan suppletiv formalar deb yuritiluvchi maxsus Grammatik formalar egallaydi. Suppletivizm ma'lum Grammatik kategoriyani turli o'zaklardan yasalgan formalar vositasida ifoda etilishidir. Masalan, I - we (men - biz). He, she, it - they (u - ular) "To break" fe'lining shakllari.To break-broke- broken. "To swim fe'lining shakllari: To swim- swam -swum.(from the dictionary) b) Analitik forma ikki va undan ortiq so'zlarning o'zaro qo'shilishi vositasida yasalib, ulardan biri o'z leksik ma'nosini saqlab qoladi. Qolganlari esa, faqat Grammatik ma'nolarni anglatish uchungina ishlatiladi. Har bir analitik formada ham leksik, ham Grammatik formalar mavjud bolib, leksik element grammatik ma'no bilan qisman bog'liq bo'ladi. Masalan, perfekt kategoriyasini ifodalovchi analitik formada to have ko'makchi fe'li grammatik kategoriyani ifodalasa, asosiy fe'l leksik ma'noni va qisman grammatik ma'noni ifodalaydi. Boshqa so'zlar bilan birikish deganda har bir so'z turkumining bir va ikki tomonlama ya'ni yo ong, yo chap tomondagi so'zlar bilan birika olish imkoniyati tushuniladi.

So'zlarning gapdagi roli so'z turkumlarining o'ziga xos xususiyatini aniqlashdagi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ayrim so'z turkumlari gapda gap bo'lagi vazifasida kelsa, ayrimlari bu vazifani bajara olmaydi.Shunga binoan, so'z turkumlari mustaqil so'z turkumlari (National parts of speech) va yordamchi so'z turkumlari (Structural parts of speech) bo'linadi.Ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe'l, holat kategoriyasi va boshqalar mustaqil so'z turkumlari, predlog, bog'lovchi, artikl, ko'makchi va boshqalar yordamchi so'z turkumlari hisoblanadi. Ma'lumki, yangi so'z yasalganda faqat yangi leksik birlik yasabgina qolmay, bir vaqtning o'zida yangi so'z turkumi ham yasaladi. Predlog (the Preposition) U.H.Hoshimovning "Ingliz tili grammatikasining normativ kursi " asarida mustaqil ma'no anglatmay, "ot" va olmosh va boshqa so'z turkumlarining ma'nolarini to'ldirib, ularning bir-birlariga, shuningdek ma'lum hodisaga ega bo'lgan munosabatini bildiruvchi yordamchi so'z turkumlari predloglar deyiladi 12 . 1.3 . Olmoshlar haqida umimiy ma'lumot Tilda mavhum ma'no va mustaqil funksiyaga ega bo'lgan predmetlarni va ularning belgisini hamda predmetning o'rtasidagi sintaktik aloqalarni qisman ko'rsatib kelgan so'z turkumiga olmosh deyiladi. Olmoshlar garchi har xil so'z turkumlari o'rnida ishlatilsa ham ular predmet va ularning ma'nosini to'g'ridan to'g'ri ifodalamaydi. 13 Ingliz tili grammatikasida ham bir qator masalalar tilshunos olimlar tomonidan 12 Hoshimov U.H., "Ingliz tili rammatikasi" Т., 1968 bet 29 13 Ilish B. A. The structure of modern English. M. 1959. Page. 46

o'rganilganda turli-baxs munozaralarga sabab bo'lmoqda. Ana shu muammoli masalalardan biri olmoshlardan leksik ma'no jihatdan alohida so'z turkumiga ajratish biroz mushkul. Chunki ko'pchilik olmoshlar otlik xususiyatlariga ega bo'lsa, ba'zilarining sifat bilan umumiy o'xshashlik tomonlari ko'p. aynan shu fakt ba'zi tilshunos olimlari alohida so'z turkumi sifatida ajratish shart emas, ularni ot va sifat so'z turkumiga tarqatib yuborish kerak degan fikrga olib keldi, lekin bu fikr muammoni yanada chigallashturdi. Chunki olmoshlarning boshqa so'z turkumlariga o'xshaydigan jihatlari ko'p. Olmoshlar ma'no va ishlatilishiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi: 1. Substantiv olmoshlar. (Substantive or noun pronouns ). 2. Ad'ektiv olmoshlar. (Adjective pronouns). Ot o'rnida kelib ega, to'ldiruvchi va predikativ vazifasida qo'llaniladigan olmoshlar substantiv olmoshlar deyiladi. Masalan: When they had taken their places, she said : I have a crow to pluck with you (G. Joyce). Ular o'z joylarini egallashgandan so'ng u qo'pollik bilan dedi. Mening qarg'am bor siz bilan patlarini yulish uchun. They got up and looked round her (E M Gordon 10 ). Ular o'yqidan turdi va uning atrofida qaradi. Substantive olmoshlar son va kelishik kategoriyalariga ega: Masalan: birlikda I, he, she, it; ko'plikda we, you, they; I (nominative case)-me (objective case). He (nominative case)-him (objective case). Masalan: The girl Glanced back at him over her shoulder and said with great bitterness. (J. Joyce). Qiz unga tikilib orqasiga qaradi va chuqur g'am bilan aytdi. Predmetning belgisini, sifatini aniqlab gapda asosan aniqlovchi vazifasida

keluvchi olmoshlar deyiladi. Masalan: The bridesmaid helped her hair,dress and flowers (J. Joyce). Kelin dugonasi uning sochiga ko'ylagiga va gullariga yordam berdi. Ayrim olmoshlar ham substantive, ham ad'ektiv olmosh vazifasida kelishi mumkin. Masalan: All (substantiv) was dark in the room. (Galsworthy). Hamma narsa xonada qorong'u edi. But we don't want all (ad'ektiv) those (ad'ektiv) teeth: Only put two. (R. Kipling). Lekin biz ana shu tushlarning hammasini xoxlamaymiz, faqat 2 ta qo'ying. Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida ot, sifat, son, ravish kabi so'z turkumlari o'rnida qo'llanilib ularni ko'rsatishga xizmat qiluvchi va ularning (ba'zi) vazifasini bajaruvchi so'z turkumi olmosh deyiladi. Olmoshlar narsani uning belgisi va miqdorini anglatmaydi, balki faqat ularni ko'rsatish, ularga ishora qilish uchun xizmat qiladi. Olmoshning ma'nosi uning qaysi so'z turkumi o'rnida kelganligi konteksda yoki nutq vaziyati orqali aniqlanadi. Chunki olmoshlarning ko'pchiligi alohida olganda juda umumiy, mavhum ma'noga ega bo'ladi. Olmoshlarning mavhum ma'no anglatishi ularning qo'llanish meyorida ham ko'rinadi. Jumladan, narsani bildiruvchi olmosh ko'pincha otlardan keyin qo'llanib, shu otning ekvivalenti, morfologik sinonimi, uning o'rinbosari bo'lib keladi 14 . Olmoshlar ma'nosi va xususiyati jihatidan qaysi so'z turkumi o'rnida kelishiga qarab umumlashgan predmet (olmosh-ot), umumlashgan belgi (olmosh-sifat), umumlashgan miqdor (olmosh-son) bildiruvchi olmoshlarga ajratiladi. Narsani bildiruvchi olmoshlar predmetni ko'rsatadi, shu sababli, ot kabi kelishik bilan turlanadi, gapda ot bajargan vazifada keladi: I, you, he, she, it, we, they, somebody, someone, who, what, anyone, nobody, nothing, something kabilar. Umumlashgan belgi bildiruvchi olmoshlar esa sifat va ravishlar o'rnida ishlatiladi, forma jihatidan o'zgarmaydi, gapda asosan aniqlovchi va ham vazifasini 14 L.S.BarxunaroB 'Trammatika anamiz Yazik" M.1993bet 32

bajaradi. This, that, these, every, some, all, how, which, when, never, any, somehow, such, each kabilar shunday olmoshlarga kiradi. Olmoshlar boshqa so'z turkumi o'rnida kelishi, shu so'zlarning grammatik xususiyatlariga ega bo'lishi bilan birga ularning o'ziga xos alohida grammatik belgilari bor. Bu beligilar esa olmoshlarni alohida so'z turkumiga ajratish imkonini beradi. Jumladan, umumlashgan narsa bildiruvchi olmoshlar ma'lum grammatik beligilari bilan otlardan farq qiladi. Bu olmoshlar grammatik son kategoriyasini boshqacharoq ifodalaydi- birlik va ko'plik shakllari bo'lgan I va we olmoshlari o'rtasidagi bog'lanish otlardagi birlik va ko'plik shakllariga o'xshamaydi. I olmoshi yakka so'zlovchi shaxsni ko'rsatadi, we olmoshi esa bir qancha so'zlovchi emas, balki bir so'zlovchining boshqa narsalar bilan birgalikdagini ko'rsatadi. Olmoshlar faqat morfologik jihatdagina emas, sintaktik xususiyatlari bilan ham otlardan farq qiladi. Umumlashgan belgi va umumlashgan miqdor bildiruvchi olmoshlar shakllar sifat va sondan farq qilmaydi, ammo olmoshga xos mavhum umumiy ma'no anglatish xususiyati ularni bir so'z turkumlaridan farqlovchi asosiy belgi sanaladi 16 Substantiv olmoshlari son va kelishik kategoriyalariga ega. Masalan: I, he, she, it ko'plikda we, you, they. I(nominative case) -me (objective case). He(nominative case) -him (objective case). Predmetninng belgisini, sifatini aniqlovchi vazifasida keluvchi olmoshlar ad'ektiv olmoshlar deyiladi. She nodded her head gravely (J.Joyce) Olmoshlar shaxsni bildiradigan va shaxsni bildirmaydigan olmoshlarga bo'linadi.

Kishilik, egalik, o'zlik, qisman so'roq va noaniq olmoshlar shaxs bildiradigan olmoshlarga quyidagilarni kiritish mumkin: I(me), my, mine, he (him), his, she (her) hers, you, your, we (us) our, ours, they (them) their, theirs, myself, himself, yourself, yourselves, ourselves, themselves, who (Whom, whose, whoever) each, other, somebody, anybody, everybody, none va qisman some, any, all. Shaxs bildirmaydigan olmoshlar: it, it's this, (these), that (those) such, which, what, whatever, nothing, everything, something. It kishilik olmoshi faqat yosh bolaga nisbatan ishlatilgandagina shaxs bildirishi mumkin: Ba'zan, badiiy adabiyotlarda yozuvchi tomonidan hayvonlar shaxslantiriladi. Ana shunday hollarda ularning nomlari o'rnida kishlik olmoshlarini qo'llash mumkin bo'ladi: He has not made a bargain with me or with all proper Dogs after me. Shaxs bildiradigan olmoshlarni bunday shaxslantirilgan olmoshlardan farq qila bilish zarur. Both gumon olmoshi ham jonli, ham jonsiz predmetlar uchun ishlatiladi. both olmoshi both va ob'yektiv kelishigidagi kishilik olmoshlari bilan ishlatilishi mumkin. We both-ikkovimiz, ikkalamiz, biz ikkalamiz; You both-ikkovingiz, ikkingiz, siz ikkalangiz. They both-ikkovi, ikkovlari, ikkovi ham, ular ikkalasi ham. Masalan: We both have a pair now (J. Joyce). Bizning ikkalamizning ham paramiz bor hozir. Both kishilik olmoshlari bilan ishlatilganda kesimdan keyin kelsada, uning ega bilan aloqasi buzilmaydi. Masalan: My grandmothers were both around seventy years old or even more than that.Mening buvumlarimning ikkalasi ham 70 yosh atrofida yoki undan ham kattaroq bo'lishi mumkin.

I-me, he-him, somebody-somebody's These-this, that-those, who-whom, twhose whoever va boshqalar. Hech qanday grammatik kategoriyalarda turlanmaydigan olmoshlar: such, which (the) some, no, neither kabilar. both shaxs bildirmaydigan so'zlar bilan ham ishlatilinishi mumkin. The life I was leading made me both harde and frugal. Either belgilash olmoshi asosan ad'ektiv sifatida ishatilib Grammatik kategoriyada nisbatan neytraldir. Either ma'nosiga ko'ra predmetni ajratib ko'rsatadi: Either olmoshi or bog'lovchisi bilan birga ishlatilganda bog'lovchilar turkumiga o'tib ketadi. Another, other olmoshlari anglatgan ma'nolariga ko'ra bir hil bo'lsada funksiyasiga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Another tarixan an noaniq artiklining other bilan tuzilishidan yasalgan shu sababli an other ma'nosida noaniqlikni bildiradi. . Another - boshqa, yana boshqa, baribir.yana bitta deb tarjima qilinadi. Other olmoshi son va kelishik kategoriyalariga ega: other -others, other -other's. I talk about things that happened to me other things Other predloglar bilan han ishlatilinadi: Syntactic Functions of the Pronouns (olmoshlarining sintaktik funksiyalari). Yuqorida ко 'rib chiqqanimizdek, olmoshlarning turlari asosan sakkista turini aniqladik. Endi ularning gapdagi sintaktik vazifalarini umumiy holatda ко 'rib chiqamiz. Olmoshlar gapda quyidagi vazifalarda keladi: 1; Subject (ega vazifasida). – After tea the others went off to bathe (V L Kayshanskaya.L1967). object (to'ldiruvchi) - when he brought his suit-case down into the hall,Izabel left the others and went over to him... ( V, L,Kayshanskaya)

1. aniqlovchi vazifasida ( attribute) - You mean thet this pleasing youth killed his father (I.K.Chester son). Sen o'sha yoqimtoy yigitcha o'z otasini o'ldirdi demoqchimisan. 4. Predicative (kesim) - who's there - ? kim u ? Ingliz tilida o'timli fe'llar o'zidan keyin to'ldiruvchi talab qiladi. Ingliz tilida 2 xil to'ldiruvchi bor. 1. Direct object - vositasiz to'ldiruvchi. 2. Indirect object - vositali to'ldiruvchi. Ingliz tilida bu to'ldiruvchilar gapda fe'llardan keyin qo'yidagi tartibda joylashadilar: S+verb+ indirect object + direct object Indirect object - vositali to'ldiruvchi - bu kishini bildiruvchi to'ldiruvchi hisoblanadi. Vositali to'ldiruvchilar jonli narsa-predmetlar hisoblanadi. Direct object - vositasiz to'ldiruvchi - bu narsani bildiruvchi to'ldiruvchi hisoblanadi. Vositasiz to'ldiruvchilar kishi yoki narsa bo'lishi mumkin. Ya'ni fe'llardan keyin birinchi vositali to'ldiruvchi, ikkinchi vositasiz to'ldiruvchi ishlatiladi. e.g. John gave me a book. Ba'zi bir fe'llardan keyin indirect object - vositali to'ldiruvchi va direct object - vositasiz to'ldiruvchi gapda o'zaro o'rin almashishi mumkin va ular o'zaro o'rin almashganda gapning ma'nosi o'zgarmaydi. Indirect object - vositali to'ldiruvchi va direct object - vositasiz to'ldiruvchi gapda o'zaro o'rin almashganda Indirect object - vositali to'ldiruvchi lar oldidan to yoki for predloglari ishlatiladi. S+verb+ direct object + to/for + indirect object e.g. John gave a book to me.- Jon menga kitob berdi. John bought a coat for me. - Jon menga palto olib berdi.

Indirect object - vositali to'ldiruvchi va direct object - vositasiz to'ldiruvchi gapda o'zaro o'rin almashganda qo'yidagi fe'llardan keyin Indirect object – vositali to’ldiruvchi lar oldidan to predlogi ishlatiladi. Bring, give, lend, pay, post, sell, send, show, tell, write, pass, read, offer, promise, owe, hand. Bring me that book. → Bring that book to me. (Menga anavi kitobni olib bering). II BOB . Some va any so'z larining sintaktik-semantik tahlili 2.1 Some va any so'zlarining grammatik xususiyatlari. Gumon olmoshlari noaniqq shaxs va predmetlarni ko`rsatib keladi va anglatgan ma`nolariga ko`ra shaxs ko`rsatuvchi olmosh hamda predmetni ko`rsatuvchi olmoshlarga bo'linadi. Shaxsni bildiruvchi gumon olmoshlari ikkita kelishikda, bosh va egalik kelishigida keladi. Shaxs bildiruvchi gumon olmoshlari bo'lib some va any olmoshlari substantive olmoshdir. Bu gumon olmoshlari odamlarning h am predmetlarning noaniq, taxminiy miqdorini ko`rsatib keladi.The indefinite pronouns express various degrees and various kind of indefiniteness. We find the following subgroups among them: indefinite pronouns proper: some, any, no, somebody, anybody, nobody. Something, anything, nothing,one, none . Some, any ad`ektiv funktsiyada ishlatilganda predmet, odam va boshqa jonli narsalarning sonini yoki miqdorini ko`rsatib kelishi mumkin. Some va any gumon olmoshlari ma`nolariga ko`ra bir xil bo`lsa ham qo`llanishda bir-biridan tubdan farq qiladi, ya`ni some asosan bulishli gaplarda, any esa so`roq va bulishsiz gaplarda ishlatiladi. Ex: I have some interesting books- menda bir qancha qiziq kitoblar bor. There is some tea in the cup - Piyolada ozgina choy bor Is there any tea in the cup ?-Piyolada choy bormi ? There is not any tea in the cup ? - Piyolada ham choy yuq? There isn't any mistake in his dictation - Uning diktantida xech qanday xato yuq(M.

G'offorov.) There's some extra-ordinary things in newspapers, for example said the mariner (H.I.Wells). Without any great surprise, he found it had the stickness and colour of drying (H.I.Wells). Grammatik formalariga ko`ra bu olmoshlar o`zgarmasdir. Masalan, some olmoshi ega vazifasida kelganda, kesim unga moslashib ham ko`plikda, ham birlikda kelishi mumkin.Some of the students go in for sports.(E.M.Gordon) . Some va any substantiv olmosh vazifasida kelganda ko`pincha of predlogli bilan birga keladi. Masalan: I doubt if any of them think much of the Mausers waiting beyond the waves (B.Shaw). Any olmoshi bo'yruq va darak gaplarda ham ishlatilishi mumkin, ammo bunday paytlarda any qanday bo'lmasin, har bir, xoxlaningiz so`zlari yordamida tarjima qilinadi. Masalan: Give me any book - menga qanday bulmasin bitta kitob bering.In any house-xoxlagan uyda. Xar bir uyda .In any case-xap extimolga qarshi .At any time- xoxlagan vaqtda ... and when they finally drove up to this one Stern felt under obligation to buy some house, any house, since leaven had spent so much time with them (B. J.Friedman). Some more birikmasida kelgan some so`roq gaplarda ham ishlatilishi mumkin : " Can't I have some more to eat before I tell all that? " ( H.I. Wells). Somebody va anybody olmoshlari ishlatilishiga ko`ra some va any olmoshlariga uxshashdir. Ammo bu olmoshlar substantiv olmoshlar bo`lib, faqat shaxsni anglatadi. Ular o`zbek tiliga allakim, kimdir, birov, bir odam, xech kim kabi so`zlar yordamida tarjima qilinadi. Gapda somebody, someone, anybody, anyone.nobody, no one ega vazifasida keladi. Bu so'roq gaplarda xatto ular inkor gaplar bo'lsa ham someone, somebody, something, somewhere ishlata olamiz.Shuning uchun gapiruvchi butunlay bu savolga" xa"deb javob bera oladi.These questions can be made even more definite if they are made negative. In this case, the speaker is absolutely certain he will receive the answer "Yes". Somebody ran by outside (H.I.Wells). Does anybody ever come here? Davy

asked him (J.Aldridge). But he never told anybody (K.Kipling). Somebody va anybody olmoshlari umumiy hamda egalik kelishigida kelishi mumkin:Somebody-somebody's , Anybody-anybody's Somebody's house birovning xonadoni.Anybody's advice - birovning maslahati. Someone, anyone olmoshlari ham ma`nolari va ishlatilishga ko`ra somebody, anybody olmoshlariga uxshash bo`lib, ularda ham kelishik kategoriyasi bor:Someone- someone's . Anyone-anyone's.I want someone to see the house ", said Stern ( J.Friedman). Stern had to walk through using a pocket flashlight and not really sure whether he was on someone's ptoperty , does anyone have a match ? . He wondered too whether anyone would ever "go" in his arms and If they were an old person . Badiy adabiyotda some va any olmoshlari one olmoshidan ajratib yozilishi mumkin " Perhaps, she thought they may want some one and crossed over to enter ( Th. Dreiser). "Any one could see that " (I.H.Wells). am ishlatish mumkin. Something, anything olmoshlari predmetlarni ko`rsatuvchi o`zgarmas olmoshlar bo`lib, o`zbek tiliga bir narsa, allanima, allanarsa, nimadir, qandaydir narsa kabi so`zlar bilan tarjima qilinadi . Something olmoshi bo`lishli gaplarda, anything olmoshi so`roq va bo'lishsiz gaplarda ishlatiladi:Ex: He turned away and started looking for something among papers on his desk.(The Lost World. P. 10) If he just said something, well, a man can say something. I just with you had something on under there (B.J.Friedman). I'm not going to do anything like that . But he was afraid to say anything to a handsome young who had worked on the grounds of Italian nobility . Fools, common men-even common mathematicians, do not know anything of what some general expression may mean to the student of molecular physics (H.I.Wells). Gumon olmoshlari noaniq shaxs va predmetlarni ko'rsatib keladi va anglatgan ma'nolarga ko'ra shaxs ko'rsatuvchi olmosh hamda predmetni ko'rsatuvchi

olmoshlarga bo'linadi.O.Jesperson, L. S. Barxudarov va boshqalar gumon olmoshlari to'g'risida qo'yidagi fikrlarni bildirishgan: 15 "Shaxsni bildiruvchi gumon olmoshlari ikkita kelishikda, bosh va egalik kelishigida keladi. Shaxsni bildiruvchi gumon olmoshlariga some va any olmoshlari kiradi. Ular substantive funksiyada kelganda ham odamlarning, ham predmetlarning noaniq taxminiy miqdorini ko'rsatib keladi." 16 Nominative Case Possesive Case No Case Somebody allakim, Somebody's Some allakim, ayrimlar, Anybody Kimdir. Anybody's Any qandaydir, allaqanday, Someone birov, Someone's qanday bo`lmasin kim Anyone one bir odam Anyone's bo`lmasin, birov One`s Some-allakim, ayrimlar, qandaydir, allaqanday. Any-qanday bo'lmasin kim bo'lmasin, birov. Some, any ad'yektiv funksiyada ishlatilganda predmet odam va boshqa narsalarning sonini yoki miqdorini ko'rsatib kelishi mumkin. We have some interesting articles. There is some tea in the cup. Bizda qiziqarli bir qancha maqolalar bor. Chashkada biroz choy bor. Are there any mistakes in the dictation ? Diktantda bironta xato bormi? There is not any tea in the cup. Chashkada hech qanday choy yo'q. There isn't any mistake in his dictation. Bu diktantda hech qanday xato yo'q. Grammatik formalariga ko'ra bu olmoshlar o'zgarmasdir. Some va any substantive olmosh vazifasida kelganda ko'pincha of predlogi bilan birga keladi:I doubt if any of them think much of the mauses waiting beyond the waves (B. Shaw). 15 O. Jesperson. “Essentials of English grammar” London. 1953.p. 429 16 Иртеньева И. Ф. «Граммар современного английского языка» М. 1956. 147

Any olmoshi buyruq va darak gaplarda ham ishlatilishi mumkin, ammo bunday paytlarda Any "qanday bo'lmasin, bari-bir, xoxlaganingiz" deb tarjima qilinadi. Take any book from the library. ….in any house-xohlagan uyda; In any case-har ehtimolga qarshi; At any time-xohlagan vaqtda; Some more birikmasi kelgan some so'roq gaplarda ham ishlatilishi mumkin. Do you want some more water? No, I don't want any water.( Maltz). Hammasi aytishdan oldin, biroz ko'proq yeb olsam bo'lmaydimi? Somebody va anybody olmoshlari ishlatilishiga ko'ra some va any olmoshlariga o'xshashdir. Ammo bu olmoshlar substantive olmoshlar bo'lib faqat shaxsni anglatadi. Ular o'zbek tiliga, allakim, kimdir, birov, hech kim kabi so'zlar yordamida tarjima qilinadi.Somebody is knocking the door (H. I. Wells) Does anybody see it here ( V.L Kayshanskaya) Biror kishi bu yerda uni ko'rdimi? But he never told anybody. U hech qachon hech kimga aytmadi. (R. Kipling). Somebody va anybody olmoshlari umumiy hamda egalik kelishigida kelishi mumkin. "I want someone to see the house ", said Stern ( J.Friedman). Stern had to walk through using a pocket flashlight and not really sure whether he was on someone's ptoperty (Ibid), does anyone have a match ? (Ibid). He wondered too whether anyone would ever "go" in his arms and If they were an old person (Ibid). " Perhaps, she thought they may want some one and crossed over to enter ( Th. Dreiser). "Any one could see that " (I.H.Wells). Someony va anyone olmoshlari ham ma'nolari va ishlatilishiga o'xshab ishlatiladi. Badiiy adabiyotda some va any olmoshlar one olmoshidan ajratib yozilishi mumkin.Perhaps, she thought they may want some one and crossed over to enter. Some va any so'zlari ko'rsatgichlar vazifasini ham bajaradi. Shu bilan birga boshqa ko'rsatgichlar ham bor.The, a, an artikllari,egalik olmoshlari: my,your,his, her,it, our your, their.Ko'rsatish olmoshlari:

this,that, these,those.Otlar oldida bitta ko'rsatgichlar ishlatiladi . Ex: Give me some water.There is not any milk in the bottle. The milk is on the table. This is my son. (E.M.Gordon. p. 279) The pronouns some may be used as an adjective pronouns and a noun pronouns. It has several meanings. Example:I had been playing cricket with some of the neighbouring children.( E.M. Gordon. P.280) Some ,used with a singular countable noun, may mean a particular but unidentified person or thing. Ex: Some buy had written a Latin word on the blackboard.(E.M. Gordon. P.280) Some is very often used for contrast.Keyin some kuchli o'rg'i oladi. I enjoy some music, but not much of it.( E.M.Gordon. p. 280) Some shungdek tahminiy ma'noni ham bildiradi. It happened some twenty years ago. When used as a noun pronoun, some may be singular or plural. Ex: Some of his opinions were hard to accept.Some darak gaplarda ishlatiladi. So'roq va inkor gaplarda any va no ishlatiladi.I have some guestions.It happens when the guestion or negative contained in the sentence does not concern the part of the sentence containing some . May I give you some more tea? I couldn't answer some of his guestions. Did you see some of his poems published in the magazine? The pronouns any is also used as an adjective pronoun and as a noun pronoun.In affirmative sentences any means it does not matter who, what,or which. Ex: Come any day you like. Any who have guestions to ask are requested to do so in writing. "Which newspaper do you want me to buy ?" " Any will do".So'roq va inkor gaplarda some o'rniga any ishlatiladi. Is there any chance of seeing any of his pictures?I didn't see any change in his life.(The Lost World .p. 12) It should be noted that a negative meaning may be conveyed in the sentence not only by not, but also never, without, seldom, hardly. Ex: He never had any luck.He went away without saying good-bye to any of us. Now that he lived in the country he

seldom had any visitors. Any is used when some doubt or condition is implied. This often occurs in object clauses introduced by if or whether or in conditional clauses.If and whether bog'lovchisidan keyin darak gap bo'lsa ham any, anything, anybody, anyone va ravish vazifasida anywhere ishlatiladi. Ex: Let me know if you bear any news. If you have any news, call me up right away. If anybody comes you may call me.Any may be used as an adverbial modifier of degree on the sentences.He isn't any better. 2.2 One va none so'zlarining o'rindosh vazifasida ishlatilishi . One va Ones - O'rinbosar so'zlarining ishlatilishi. One va ones o'rinbosar so'zlari gapda biron bir ot yoki olmoshni qayta takrorlamaslik uchun ishlatiladi. "One" gumon olmoshi ham shaxsni anglatadi, shu bilan birga uni predmetlarga nisbatan ham ishlatilishi mumkin. V. L. Kaushanskaya hamda K. N. Kachalovalar fikricha one olmoshida grammatik kategoriyalaridan son va kelishik kategoriyalari mavjud. 17 One - Sanaladigan birlikdagi otlarning o'rniga ishlatiladi. Ones - sanaladigan ko'plikdagi otlarning o'rniga ishlatiladi. Don't use that cloth . Use this clean one . (R. Murphy. P. 75) U lattani ishlatma. Mana bu tozasini ishlat. I don't want to wear my old shoes . I want to wear my new ones . Men eski tuflimni kiyishni istamayman. Men yangisini kiyishni xohlayman. One va ones olmoshlari narsani bildirgan otlar o'rniga ishlatilish bilan birga kishini bildirgan otlar o'rniga ishlatilishi ham mumkin. Do you know John Smith ? He is the one who phoned last night. Sen Jon Smitni taniysanmi? Kecha telefon qilgan o'sha edida. 17 Качалова К. Н. «Грамматика английского языка» М. 1964.

Do you remember the Lavrovs ? They are the ones who lived next to us. ( E. M.Gordon. p. 892) Sen Lavrovlarni eslaysanmi? Bizning yonimizdagi uyda yashagan o'shalar edi. One va ones olmoshlari hech qachon sanalmaydigan otlar o'rniga ishlatilmaydi. Sanalmaydigan otlarning o'zi qayta ishlatiladi yoki umuman ishlatilmaydi. Don't use that milk . Use this fresh milk . ( or use this fresh ) U sutni ishlatmang. Mana bu yangi sutni ishlating. Ba'zan this, that, these, those; each, another; which; va sifatlarning orttirma darajasidan keyin one va ones o'rinbosar so'zlarini tushurib qoldirishimiz mumkin. Sababi this, that, these, those; each, another; which; va sifatlarning orttirma darajasi gapda yakka holda ishlatila oladi. 1 don't like these sweaters. I prefer those (ones) over there. Menga bu sveterlar yoqmadi. Menga anavilari yoqdi. I tried all three numbers, and each (one) was engaged. Men uchta nomerga ham telefon qilib ko'rdim, lekin hammasi band ekan. The product is available in all these colours. Which (one) would you like? Bu mahsulot bu yerdagi hamma ranglarga mos kelar ekan. Qaysi biri sizga yoqdi. The last question is the most difficult (one). - Eng oxirgi savol eng qiyini ekan. Which (one) would you like? This (one) or that (one) ? - I'd like the large one /the red one . One va ones o'rinbosar so'zlarini the, every olmoshlaridan keyin va sifatlardan keyin tushurib qoldirib bo'lmaydi. Sababi the aniq artikli, every olmoshi va ba'zi sifatlar gapda yakka holda ishlatila olmaydi. The film wasn't as good as the one we saw last week. Bu film o'tgan hafta biz ko'rganimizdagidek yaxshi emas ekan. Which woman? - The one in the green dress. Qaysi ayol? - Yashil kuylakdagisi. Which boys? - The ones behind the tree. Qaysi bolalar? - Daraxtning orqasidagilari.

I rang all the numbers, and every one was engaged. Men hamma nomerlarga telefon qilib ko'rdim, lekin hammasi band ekan. I'd like a box of tissues. A small one, please. Menga bir quti o'rama qog'oz kerak. Kichkinisidan bering. threw away my old shoes and bought some new ones. Men eski tuflilarimni tashlab yuborib yangilarini sotib oldim. Oddiy darajadagi sifatlardan keyin ba'zan one va ones o'rinbosar so'zlarini tushurib qoldirishimiz ham mumkin. Which one/ones would you like? - The large / The red . Yuqorida aytib o'tilganidek this, that, these va those olmoshlaridan keyin one va ones o'rinbosar so'zi ishlatilmaydi. I want this. I want that. I want these. I want those. Lekin this/that/these/those ko'rsatish olmoshlari sifatlar bilan birikib kelsa ulardan keyin one va ones o'rinbosar so'zlari ishlatiladi. This/that + adjective + one. These/those + adjective + ones. I want this/that white one .I want these/those white ones. It va One olmoshlarining qo'llanish farqi. Biz o'zimizga allaqachonlar aniq bo'lgan narsalar haqida gapirganimizda it olmoshidan foydalanamiz. e.g. I can't find the newspaper . Where did you put it ? Gazetani topolmayapman. Uni qayerga qo'ygansan? ( bu yerda it olmoshi ishlatilyapti, chunki biz qaysi gazeta haqida gapiryatganimiz ma'lum) Has the letter arrived this morning? - Yes, it has just arrived Xat ertalab keldimi? - Ha, u hozirgina keldi. O'zimizga aynan ma'lum bo'lmagan narsalar haqida gapirganimizda one olmoshi ishlatiladi. Can I have a dictionary ? - I am sorry, I haven't got one.- Menga bironta luga't berib turolmaysizmi? - Afsus, menda birontayam yo'q edi. ( one olmoshi ishlatilyapti, chunku aynan qaysi lug'at haqida gapiryotganimiz aniq emas) Has a letter arrived ? - Yes, one has arrived. Bironta xat keldimi? -Ha, bitta keluvdi. The pronoun one is used as a noun pronoun and as an adjective pronoun.As an

adjective pronoun one is inveariable. Ex: One had many various uses in English. One may have the meaning of a person. Ex: He is not one to be easily frightened. One olmoshida grammatik kategoriyalardan son va kelishik kategoriyalari mavjud. Bu olmoshning son kategoriyasi birlikdagi one formasining ko`plikdagi ones formasiga bo`lgan oppozitsiyasidan, kelishik kategoriyasi esa nominative dagi one formasining Possesive kelishikdagi one's formasiga bo`lgan o`zaro oppozitsiyasidan yasaladi. One olmoshi o`zbek tiliga birov, bir kishi, kimdir, kimki kabi so`zlar yordamida tarjima qilinadi. The plants never went back to normal, and since it was too massive a job to replace each one, Stern and his wife learned to approach them only from certain angles, ones from which they looked complete, and printed they were whole shrubs instead of half ones (B.J. Friedman). He imagined a scene in which he was putting all the dead boy's toy's in a box but continually finding new ones as years rolled by One olmoshi xayvonlarga nisbatan ham ishlatilishi mumkin : They skimmed through the night and came to an abrupt halt at his feet, their gums drawn back, teeth white, both dogs reaching high above his waist. One took Stern's wrist between his teeth ... (B.J.Friedman) One o`zidan oldin ishlatilgan otning qaytarilmasligi uchun urinbosar so`z / prop- word / vazifasida kelishi mumkin :" There are only five people in America who would appreciate this story. You are one of I had a fight with that guy from a year and them (B.Freidman). The one who said the thing to you . Ayrim hollarda urinbosar so`z vazifasida keluvchi one usha ot so`zlaridan avval etakchi so`z vazifasida ham kelishi mumkin : "You're the only one from New York I've known and you are differed ", she said to him (Ibid).One shaxsi noaniq va shaxsi umumlashgan gaplarda ishlatilishi mumkin : If one wants .. agar birov xoxlasa, ... If one is not well ... agar kishi sog' bo`lmasa. One could see that the furniture was of that poor, hurriedly patched together quality

sold by the installment house (Th. Dreiser) " One might think we were in the thirteenth century " (H.B.Wells). One predmetlarga nisbatan ishlatilganda predmetni anglatuvchi otning qaytarilmasligi uchun ishlatiladi. Masalan : The book which I've read is a very interesting one. "One" gumon olmoshi ham shaxsni anglatadi, shu bilan birga uni predmetlarga nisbatan ham ishlatilishi mumkin . V. L. Kaushanskaya hamda K. N. Kachalovalar fikricha one olmoshida grammatik kategoriyalaridan son va kelishik kategoriyalari mavjud. 18 " There are only five people in America who would appreciate this story. You are one of I had a fight with that guy from a year and them (B.Freidman). The one who said the thing to you (Ibid)."One that goes through "I cried. (The lost world. P.95) Inkor ma'no anglatuvchi bo'lishsizlik olmoshlariga.Any gimon olmoshi inkor so'z sifstida ishlatiladi.No - hech, hech qanday, hech qaysi, hech qanaqa . None - hech kim, hech narsa, hech bir Noone - hech kim Nobody - hech kim Nothing - hech narsa, hech nima Neither - bittasi ham, bunisi ham emas. Agar gapda bo'lishsizlik olmoshlari ishlatilsa hozirgi ingliz tili qonuniga asosan inkorni bildiruvchi ikkinchi bir so'z ishlatilmaydi. Qiyoslaymiz: nobody comes - hech kim kelmadi. Noaniqlovchi vazifasida ishlatilganda hech, hech qanday, hech qaysi so'zlari yordamida tarjima qilinishi mumkin. We had never married his position did not alove of it no woman him to it (J.Joyce)No boy at school has ever seen the sea.There are no letters for you today. ( E.M.Gordon) .No gerundiy yoki otlashgan fe'l bilan ishlatilib taqiqni yoki ruxsat etilrhaganlikni bildirishi mumkin: No smoking! - chekilmasin! No talking! - gaplashilmasin No faqatgina olmoshgina bo" lib qolmay ravish vazifalarida ishlatilishi mumkin. U otlashganda otga hos bo'lgan grammatik kategoriyalarini oladi. Two noes 18 Качалова К. Н. «Грамматика английского языка» М. 1964. Bet.258

- make a yes - ikkta "yo'q" "xa" - tasdiqni anglatadi. - I don't like your no - sizni уо л q - yo"q deyishingiz menga yoqmaydi. None gumon olmoshining manosiga bogliq holda fe'l ham birlikda ham ko'plikda kelishi mumkin: None has come yet.None have came yet - hali hechkim kelmadi None bo'lishsizlik olmoshi ma nosiga ko'ra kishilarni hamda predmetlarni ifodalab kelishi mumkin.I see none to be afraid of (R.Stevenson) -"None whatever", said stranger (H.Wells).None ravish vazifasida kelishi mumkin:None the better - hecg narsa yaxshi emas.None the less - hech qancha, kam emas, har qalay. ... But I felt none the less sure of my cobclusion because it was founded. No one va nobody inkor olmoshlari o'zbek tilidagi hechkim olmoshiga to'g'ri keladi. Bu olmoshlar ingiliz tiliga faqat insonlarga nisbatan ishlatilib kelishik kategoriyasiga ega:No one - no one's; nobody.Bu olmoshlar o'rniga any olmoshi ishlatilishi mumkin. Ex:I see nobody. I don't see anybody.(Murphy.) no one can ever hope to defeat the powerful Billy one - foot (E.M.Babadjan.) there is no one to complain to. No one who could help stern with that kind of problem Nobody would harm him (P.Abrahams), hechkim unga shikast yetkaza olmaydi. Nobody! Nobody could get her except'in a light plane (J.Aldridge) Hech kimsa! Hech kim unga yetolmaydi faqat yengil samalyot bo'lmasa. Neither ma'nosiga ko'ra either so'ziga qarama - qarshi turadi. neither of them knew exactly what(Th. Dreiser) neither olmoshi nor so'zi bilan kelsa, bog'lovchiga aylanadi: Neither Tom nor Bob came - Nothing olmoshining grammatik kategoriyasi yo'q. Bu olmosh ma nosiga ko'ra something olmoshiga qarama - qarshi qo'yiladi.Dave said nothing (J.Aldridge) She is het not to do deceive you, she has noshing whatever to do with: My story (B.Shaw)And there was noshing flit six crosses to explain the cause. (R.Stevenson) Noaniqlovchi vazifasida ishlatilganda hech, hech qanday, hech qaysi so'zlari yordamida tarjima qilinishi mumkin.None of us can hold on for ever.(Galsworthy))

Nobody seemed to know him well(E.M.Gordon).No man could stand it for a moment.(Galsworthy)p.68 . None gumon olmoshining manosiga bogliq holda fe'l ham birlikda ham ko'plikda kelishi mumkin: None has done yet.None have done yet - hali hechkim bajarmadi.None bo'lishsizlik olmoshi ma nosiga ko'ra kishilarni hamda predmetlarni ifodalab kelishi mumkin:I see none to be afraid of (R.Stevenson).None of us knows where he is going to work. (E.M.Gordon) None ravish vazifasida kelishi mumkin. None the better - hecg narsa yaxshi emas.None the less - hech qancha, kam emas, har qalay. .I wanted some more coffee but none was left .Men biroz kofe xoxladim lekin xech qanch qolmagan. (E.MGordon).Neither olmoshi nor so'zi bilan kelsa, bog'lovchiga aylanadi: Neither rain nor snow- Nothing olmoshining Grammatik kategoriyasi yo'q. Bu olmosh ma nosiga ko'ra something olmoshiga qarama - qarshi qo'yiladi.He said nothing (R,Murphy)There is nothing to worry about (Galsworthy).

Xulosa Mazkur bitiruv malakaviy ishda some va any olmoshilari mustaqil so'z turkumiga mansub bo'lganligi tufayli avvalom bor so'z turkumlari haqida to'xtalib o'tdim. So'z turkumlari umumiy tilshunoslik nazariyasida eng ko'p munozaralarga sabab bo'lgan mavzudir. So'z turkumlari ham morfologik, ham sintaktik xususiyatlarga ega. So'z turkumlarini tasnif qilish uch turdagi prinsipga asoslanadi. Ular ma'no, shakl, funksiya ega. So'z turkumlari uch prinsipga, ya'ni o'z ma'nosiga, shakliga (kategoriyalariga), funksiyasiga ko'ra mustaqil so'z turkumlari va yordamchi so'z turkumlariga bo'linadi. Mustaqil so'zlarning aniq leksik ma'nosi bo'lib, ular gapda mustaqil funksiyani bajaradilar. Demak, ular gapda gapning bosh bo'laklari bo'lib kelishi mumkin. Mustaqil so'zlarga fe'l, ot, sifat, son, olmosh va ravish so'z turkumlariga kiruvchi so'zlar kiradi. Yordamchi so'zlar mustaqil so'zlardan semantik jihatdan farq qiladi. Yordamchi so'zlar gapda biror bir funksiyani bajarmaydi. Lekin ular gapda so'zning ma'nosini aniqlaydi. Ko'pchilik olimlar so'z turkumlarini morfologiyaning bir bo'lagi deb qarashadi, lekin shunga qaramay so'z turkumlarini sintaksisga bog'lab o'rganmaslik xato bo'ladi. Bu muammoga turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. I Bobda hozirgi zamon ingliz tilidagi so'z turkumlari va ularning klassifikasiyalarining asosiy prinsiplari va olmoshlar haqida umumiy ma'lumot bayon etilgan. So'z turkumlarining mohiyati, turlariga oid tilshunos olimlaming nazariy fikrlari va qarashlari bayon etilgan. Bundan tashqari olmoshlar haqida va ularning

anglatgan ma'nolari va grammatik belgilariga ko'ra turlari haqida batafsil to'xtalib o'tilgan. II Bobda hozirgi zamon ingliz tilida some va any olmoshlaming sintaktik bog'lanishlari badiiy asarlardan olingan misollar orqali ko'rib chiqilgan. Some va any olmoshlaming sintaktik-semantik tahlili natijasi o'laroq, ularning sintaktik-semantik belgilari bayon etilgan bo'lib, mazkur sintaktik-semantik belgilar turli hil metodlar orqali aniqlangan. Tadqiqot natijasida hosil qilingan fikrlar xulosada umumiylashtirilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ishi 58 betdan iborat bo'lib, ishning oxirida foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar, lug'atlar ro'yxati berilgan. Mazkur Bitiruv malakaviy ishimda qisman bo'lsada olmoshlarning gap strukturasidagi ishtirokiga ko'ra sintaktik-semantik jihatdan analiz qilishga urinib ko'rdim.Olmoshlar ma'no va ishlatilishiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi: I Substantiv olmoshlar (Substantive or Noun Prounouns) II Ad'ektiv olmoshlar (Adjective Pronouns) Ot o'rnida kelib ega, to'ldiruvchi va predikativ vazifasida qo'llanadigan olmoshlar Substantiv olmoshlar deyiladi. Olmoshlar anglatgan ma'nolari v a grammatik belgilariga ko'ra quidagi turlarini aniqladik: kishilik olmoshlari (Personal pronouns) , o'zlik olmoshlari (Reflexive pronouns), Egalik olmoshlari (Possessive pronouns). Bobda hozirgi zamon ingliz tilida olmoshlaming sintaktik bog'lanishlari badiiy asarlardan olingan misollar orqali ko'rib chiqilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI. 1 I. A. Karimov. Yuksak ma'naviyat yengilmas kuch. Toshkent "Ma'naviyat"2008y. 2. Chet tillarni o'rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori 2012/10/12. 3. I. A. Karimov. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. O'zbekiston ovozi ro'znomasi 2010 yil 30 yanvar 4. Barxudarov L. S. Shteling D. A. "Грамматика английского языка” М. 1963. 5 Muzaffar Choriyev Muxammadi Gofforov “English Grammar” T. 2004yil.228 6 Е М Бабаджан Учебник Английского язька Москва 1964 314 с . 7Gordon. E. M. Kirilova. I. P. “A grammar of Present-day English.” M. 1974.330.p 8. Ilish B. A. The structure of modern English. M. 1971.315 p 9. Иртеньева И. Ф. «Грамматика современного английского языка». М. 1956.стр 220 10. Jesperson O. Essentials of English grammar. London. 1953.314p 11. Kaushanskaya V. L. Kovner R. L. “A grammar of the English language”. M. 1973.320 p 12 Kachalova K. N. «Грамматика английского языка». М. 1964.605 p 13. Korsokova A. the use of tenses in English Oxford University press. 1969.412p 14 Ralph B. Long a grammar of Contemporary English Chicago, 1961.318 p 15. Starshimova E. K. Vasilyeva M. A. Practical grammar of English. Moscow, 1975.218 p 16.G'ulomov A.G., Asqarova M.A. - «Hozirgi zamon o'zbek tili». «Davlat nashriyoti». Tashkent, 1961. 17.Blok Y.M. - «A course in theoretical English». Moskva, 1983. 18. Аракин В.Д. - Сравнителная типология английского и русского язков Ленинград , 1973 с - 259 19.Muxammadi G’offorov, Robiya Qosimova Ingliz tili.Gram. 2002 y. 318c

20.Barxudarov L.S. Shtelling A.D. – Грамматика английского языка . M 1973 21.Buronov B.J.Ingliz va O’zbek tillari qiyosiy grammatikasi “O’qituvchi” nashruyoti, Tashkent 1973. 283 b. 22. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2-nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 23A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 24.R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 25.Kaushaniskaya V.L. “A grammar of the English language” L. 1967-yil320 p 26. Kaushanskaya V.L. Kovner R.L. i dr. A grammar of the English language. Leningrad – 1979 220 p 27.Mirzaev M, Usmonov S, Rasulov I. – O'zbek tili “O'qituvchi” nashriyoti, Toshkent 1970 267 b. 28.Н.А.Бонк Г.А.Кotий ‘’ Учебник Английского язька Туркестан 2009-г I-част 637 c 29. Ilish B. A. The structure of modern English. M. 1971.315 p 30.I.K., Irisqulov - «Tilshunoslikga kirish» Toshkent, 1972бет Foydalanilgan badiy adabiyotlar. 1. Treasure Island. After R L.Stevenson Moskow 1981. 2. The Adventures of Tom Sawyer. Mark Twain. Tashkent. 2015 3. Dickens Ch. David copperfield Moskow 1980. 4. Dreiser Th. Sister Carrie. Moskow 1961. 5.Daniel Defoe. Robinson Crusoe.Tashkent. 2016

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI XORIJIY TILLAR FAKULTETI INGLIZ TILI FILOLOGIYASI KAFEDRASI SAMANDAROVA ZULAYHO AKMAL QIZI ning “5120100 –Filologiya “ Ingliz tili ” ta’lim yo’nalishi bо‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “Some va Any olmoshlarining sintaktik-semantik tahlili” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: dots. L.Turopova “Himoyaga tavsiya etildi”

Fakultet dekani: _________Murtazayev “___”______________2018 yil

O'xshashlar

So’roq gaplarning semantik – sintaktik tahlili

Inkor olmoshlarning sintaktik-semantik tahlili

”Between”, ”among”, ”amid”, “midst” so’zlarining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili