Hozirgi zamon ingliz va o`zbek tillaridagi o`timsiz fe`llarning ishlatilishi, uning gapdagi vazifalarini

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

358.5 KB

Ko'chirib olish

Mundarija : Kirish: I – bob: Fe`l haqida ma`lumot 1,1. Ingliz va o`zbek tillarida fe`l 1,2. o`timli va o`timsiz fe`llar haqida. II – bob: O`timsiz fe`llar tahlili 2,1. O`timsizlikning fe`l birikmalari bilan ishlatilishi. 2,2. O`timli, o`timsizlikning birlamchi va ikkilamchiligi. 2,3. Ikki funksiya bajaradigan fe`llar. 2,4. Holatni yoki turg`unlikni bildiruvchi leksik-semantik guruhlarga kiruvchi o`timsiz fe`llar. 2,5. Harakatni bildiruvchi leksik-semantik guruhga kiruvchi fe`llar. 2,6. Tashqi muhitga bo`lgan ta`sir ko`rsatuvchi fe`llar. Xulosa a) Foydalangan badiy adabiyotlar. b) Foydalangan ilmiy adabiyotlar. Ilova

Bitiruv malakaviy ishimning dolzarbligi. Bitiruv malakaviy ishim – Hozirgi zamon ingliz va o`zbek tilidagi o`timsiz fe`llar fe`l birikmalari bilan kelishini anglatgan ma`nosiga ko`ra turli guruhlarga bo`linishini, o`timli fe`llar uch bo`lakli, o`timsiz fe`llar ikki bo`lakli guruhlarga bo`linishini badiy adabiyotdan olingan misollar asosida yoritishdir. Ingliz tilidagi o`timsiz fe`llarni o`zbek tilidagi o`timsiz fe`llar bilan taqqoslab ularni sufiks va lar yordamida ifodalanishni misollar asosida yoritib berdim. Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi va vazifalari: - Hozirgi zamon ingliz va o`zbek tillaridagi o`timsiz fe`llarning ishlatilishi, uning gapdagi vazifalarini o`rganishni tashkil etadi. Ingliz tilidagi fe`llarning ko`pchiligi o`zlarining sintaktik distrubutsiyalariga qarab ayni bir vaqtda ham o`timli ham o`timsiz fe`l sifatida ishlatilishi mumkin. Ba`zi fe`llar o`timsizlik ularda yasama ikkinchi darajali ma`no kasb etadi. Ayrimlari o`timsiz bo`lib sintaktik distrubutsiya ishlatilishi natijasida yasaladi. Bitiruv malakaviy ishimning ilmiyligi va amaliy ahamiyati. - bitiruv malakaviy ishning ahamiyati shundaki, mazkur bitiruv ishdagi materallar qiyosiy grammatika mashg`ulotlarida, amaliy grammatika mashg`ulotlarida foydalanish mumkin. Mavzuga oid barcha adabiyotlarni to`plash va ular asosida o`timsiz fe`llarni sintaktik – semantik qatlamlarini o`rganib chiqishdan iborat. Shu sohada ish olib brogan olimlarning fikriga tayangan holda “hozirgi zamon ingliz va o`zbek” tillarida o`timsiz fe`llarni badiy adabiyotdan olingan misollar asosida tahlilni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Bitiruv malakaviy ish – Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki bitiruv ishidagi materiallardan o`quv qo`llanmalar tuzish, tadqiqot izlanishlar natijasida to`plagan materiallar leksikologiya, amaliy grammatika so`zlashish nutqini o`stirishda, o`quv qo`llanmalar tuzishda keng qo`llanilishi mumkin. I – bob: Bitiruv malakaviy ishimning birinchi bobida ingliz va o`zbek tillaridagi so`z turkumlari haqida qisqacha ma`lumot berdim. Ingliz va o`zbek tillaridagi fe`l va uning turlaridan o`timsiz va o`timli fe`llar haqida to`xtalib o`tdim. Bundan tashqari hozirgi zamon ingliz va o`zbek tilidagi o`timsiz fe`llar haqidagi olimlarning fikrlarini, qarashlarini ularni gapda sintaktik vazifa bajarib kelishini misollar asosida yoritishga harakat qildim. Holatni yoki turg`unlikni bildiruvchi leksik- semantik guruhlarga kiruvchi o`timsiz fe`llar haqida to`xtalib o`tdim. Bundan tashqari harakatni bildiruvchi leksik – semantik guruhga kiruvchi fe`llar to start, to go, to come, to arrive, to march, to jump kabi fe`llarni tashqi muhitga bo`lgan ta`sirini ifodalovchi fe`llar haqida yoritib berishga harakat qildim. Tashqi muhitni ifodalovchi fe`llar quyidagilar: to laugh, to cry, to smile, to sorrow.

II – bob: Bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi bobida o`timsiz fe`llarning tahlili va ish – harakatning obyektga yo`naltirilishi o`timsizlik hodisasi ro`y beradi. O`timsizlik – fe`l birikmalari vositasida ham ifodalanishi mumkin. Hozirgi zamon ingliz tilidagi o`timsiz fe`llarning o`timli fe`llarga o`tishi oson. Deyarli hamma o`timsiz fe`llar ot bilan ishlatilishi natijasida o`timlilashib kauzativ ma`noga ega o`timsiz fe`llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo`ladi. O`timli fe`llar esa avval to`ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Bundan tashqari o`timsizlikni fe`l birikmalari bilan ifodalanishi haqida to`xtalib o`tdim. Ingliz va o`zbek tillaridagi fe`l birikmalarni misollar asosida ko`rib o`tamiz. She began to make bed – U o`rin solishni boshladi. His coffee grew cold – Uning kofisi sovib qoldi. She tried not smile too much – U ko`p kulmaslikga harakat qildi. O`zbek tilida bunday fe`llarga afsus chekmoq, azob yemoq, ajrim bo`lmoq, abgor bo`lmoq va shunga o`xshash birikmalar kiradi. O`timli, o`timsizligi teng huquqli bo`lgan ikki xil ma`noli fe`llar deyiladi. To move – siljimoq – siljitmoq To stop – to`xtamoq – to`xtatmoq To finish – tugamoq – tugatmoq Bundan tashqari bitiruv malakaviy ishimning II – bobida o`timli, o`timsizlikning birlamchi va ikkilamchiligi haqida to`xtalib o`tdim. Fe`lning o`timli, o`timsizlikka aylanish darajasiga qarab, fe`llar birlamchi o`timli, birlamchi o`timsiz, ikkilamchi o`timli va ikkilamchi o`timsizlarga bo`linadi. Turli tillarning semantikasiga ko`ra ba`zi fe`llar otimlilikni, ba`zilari o`timsizlikni anglatadi. Ingliz tilida come, live, sleep . O`zbek tilida kelmoq , yashamoq, uxlamoq kabi fe`llar birlamchi o`timsiz fe`llardir. Ular egani to`g`ridan –to`g`ri aniqlaydi. Ikkilamchi o`timli, o`timsizlik turli yo`llar bilan ifodalanadi.

O`timli, o`timsizlik bilan aloqador bo`lgan so`z yasovchi morfemalar fe`l negiziga qo`shilish natijasida Fe`lga nisbat formalarini yasovchi Grammatik morfemalar natijasida Sintaktik usul bilan yangi ma`no yasash natijasida ikkilamchi o`timsizlik yuzaga keladi II – bobimizning so`ngida ikki funksiya bajaradigan fe`llar haqida to`xtalib o`tdim. Suffikslar ma`lum nisbat bilan aloqador bo`lgan birnecha suffikslarni qo`yish mumkin. Nisbat yasovchi suffiks bir vaqtning o`zida ikki funksiya bajarib keladi. Fe`l yasaydi Nisbat yasaydi. Fe`l yasovchi funksiyaga –lan va –lash suffikslarini kiritish mumkin. Nisbat yasovchi funksiyaga kauzativ o`timli fe`l yasovchi –m suffiksini kiritish mumkin. to`latmoq, o`ynatmoq I- bob – Ingliz va o`zbek tillarida so`z turkumlari haqida. So`zlar bir- biridan ma`no va Grammatik xususiyatlari jihatidan farq qiladi. Ba`zi so`zlar mustaqil ma`no ifodalay olsa , ayrimlari boshqa so`zlar bilan birgalikdagina ma`lum Grammatik ma`noni ifodalab, o`zicha mustaqil ma`no bildirmaydi, shu sababli mustaqil qo`llana olmaydi. Shunga ko`ra so`zlar uch turkumga ajratiladi: Mustaqil so`zlar (ot, sifat, son, olmosh, fe`l, ravish) Yordamchi so`zlar (ko`makchi, bog`lovchi, yuklama) Undov so`zlar va taqlid so`zlar: J. Bo`ronovning fikricha – ingliz va o`zbek tillarida fe`l so`z turkumi harakat yoki holatni bildirib, zamon, aspekt, mayl, nisbat, perfekt va boshqa grammatik kategoriyalarga ega bo`lgan so`z turkumi fe`l deyiladi. Fe`l – asosan shaxs

faoliyatini ko`rsatib keladi. Fe`llarning aniq va noaniq formalari (finite and non- finite forms of the verb). Fe`l formalari gapda tuslanib yoki tuslanmay kelishiga ko`ra aniq yoki predikativ forma va noaniq yoki predikativ bo`lmagan formaga bo`linadi. Shaxs, zamon, son va mayl kategoriyalarida o`zgarib, gapda kesim vazifasida keluvchi fe`l formalari fe`lning aniq yoki predikativ formalar deyiladi. Harakat yoki holatni umuman ko`rsatish bilan birga qisman belgi yoki predmetlashganlikni ko`rsatib keluvchi fe`l formalari fe`llarning noaniq yoki predikativ bo`lmagan formalari deyiladi. Fe`lning noaniq formalari harakat yoki holatni gapning egasi bilan bog`lanib emas, balki undan ajralgan holatda, o`z - o`ziga ko`rsatib kelishi mumkin. Fe`lning – noaniq formalari odatda shaxs-son, zamon, mayl kabi kategoriyalarini to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatmaydi. Bu formalarga hozirgi ingliz tilida infinitiv, sifatdosh gerundiy kiradi. Fe`llarning aniq formalari gapda kesim vazifasida keladi, noaniq formalari ega gapda kesim bo`la olmaydi. Balki uning bir qismi vazifasida kelishi mumkin. fe`l strukturasi (verb structure) yasalgan fe`llar qo`shma yasama fe`llar deyiladi. Predmetning harakatini va jarayon tarzidagi holatini bildirgan mustaqil so`z turkumi fe`l deyiladi. Fe`l nima qlmoq? so`rog`iga javob bo`ladi. Yozmoq, o`qimoq, bormoq, kelmoq, topmoq kabi. Fe`llar shaxs va predmetlar harakatini ifodalash bilan birga turlicha holatini, belgining o`zgarishini ham harakat tarzida anglatadi. O`zbek tilida harakat va holat ma`nosi doim fe`llar orqali ifodalanavermaydi. Otlar ham mavhum harakat va holatni anglatadi. Fe`l ish-harakatning biror bajaruvchi tomonidan ma`lum vaqtda bajarilganligini bildiradi. Fe`llar ham boshqa so`z turkumlari kabi sodda, yasama va qo`shma fe`llarga bo`linadi. Sodda yoki tub fe`llar. Bir o`zakdan iborat bo`lgan fe`llar sodda fe`llar deyiladi. Masalan: to come, to see, to work, to bright, to draw va boshqalar. Fe`l, zamon, shaxs, nisbat kabi grammatik kategoriyalarida kelgan kategorial grammatik suffekslar uning strukturasini o`zgartirmaydi, ya`ni fe`llar sodda

fe`ligicha qoladi. Masalan: Work – worked , works-working. Yasama fe`llar o`zak va affikslarning qo`shilishidan yasalgan fe`llar yasama fe`l deyiladi. Qo`shma fe`llar ikki yoki undan ortiq o`zaklarning o`zaro qo`shilishidan yasalgan qo`shma fe`l deyiladi. Qo`shma fe`llarga boshqa suffekslar qo`shilishi natijasida harakat bilan bajaruvchi orasida aloqa gapda fe`lning shaxs-son shakllar orqali egaga tobeligining ko`rsatadi .Fe`l biror holat belgining o`zgarishini bildirishi jixatidan sifatga zid qo`yiladi. Fe`l faol o`zgarishi jarayonidagi harakat va xolatni ma`lum vaqt bilan bog`liq tarzida ifodalaydi. Bu uning zamon shakllarida ko`rinadi. Fe`l- gap tizimida ot kabi sintaktik asos bo`lib xizmat qiladi. Fe`llarida uyushtiruvchilik xususyati kuchli bo`lib, ko`pincha boshqa so`zlarni o`ziga ergashtirib, uni boshqarib keladi. Gapning ikkinchi darajali bo`laklari xol va to`ldiruvchi asosan fe`lga bog`lanadi. Ma`no xususyatiga qarab, fe`llar ikki turga bo`linadi: 1).Mustaqil fe`llar 2). Yordamchi fe`llar Mustaqil fe`llar harakat va holat ma`nosini mustaqil ravishda bildiradi, fe`lga xos barcha grammatik xususyatlarga ega. Yordamchi fe`llar mustaqil fe`llarga birikib, xilma-xil ma`no anglatgan formalar xosil qiladi: o`qib chiqdi, cho`chib ketdi, o`qib beradi, o`qiy boshladi kabilar. Yordamchi fe`llarning bir turi deb qaraluvchi to`liqsiz fe`llar asosan fe`lning analitik zamon shakllarini yasashda xamda ot kesimning bog`lama qismi vazifasida qo`llaniladi. Fe`l- nisbat, mayl, zamon va shaxs-son kabi grammatik kategoriyalari predeaktiv munosabati ifodalanishining asosiy shakllariga kiradi. Fe`lning o`timli va o`timsizligigi, bo`lishili va bo`lishsizligi shakllari ham uning o`ziga xos xarakterli belgilaridandir. Fe`llar bo`lishli va bo`lishsiz shaklda bo`ladi. Fe`lning bo`lishli shakli harakatning bajarilishi xaqida tasdiqni bildirsa, bo`lishsiz shakli esa harakatning bajarilishi haqida inkorni bildiradi.

Masalan: yozaman, -yozmayman, o`qiyman,- o`qimayman . Fe`lning bo`lishli shakli maxsus affiksga ega emas. Bo`lishsiz shakli ega maxsus affeksga ega emas. Bo`lishsiz shakli esa maxsus grammatik vositalar orqali hosil qilinadi. 1). Fe`l asosiga – ma , affiksini qo`shish bilan. Bu affiks fe`l shakllarida inkor ma`nosini ifodalovchi asosiy morfologik ko`rsatgich xisoblanadi. -ma affiksi bilan yasalgan bo`lishsiz shaklda xarakatning bajarilmasligi , bajarilmayotganligi ifodalanadi: Masalan: Uning havas bilan ishlayotganligini ko`rib indamadi. 2). Emas- yordamchi bilan: emas – yordamchisi asosan gap affikili sifatdan va moqchi- affikisi kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shaklini xosil qiladi. Masalan: 1).U xalqni , kalxozni aldamoqchi emasdi.2).Urushga qatnashganlar unitilmaydi. 3).yuq- yordamchi bilan hosil qilinadi . Bu yordamchi asosan –gan, -yotgan affiksli sifatdoshlarga qo`shilib, bo`lishsiz shakl xosil qiladt Masalan: Bu asarni hech kim o`qiyotgani yuq. 4). Na----na –inkor yuklamasi yordamida ifodalanadi. Bu yuklama bo`lishli fe`l bilan ishlatiladi. Bo`lishsizlik ma`nosi ifodalanadi. Masalan: Na o`qidi, na yozdi. Osmonda na yulduz bor, na oy bor edi. Fe`l ish –harakatini ifodalovchi so`z turkumidir. Fe`ldan anglashilgan ish-harakat to`g`ridan to`g`ri grammatik obyektga o`tmasdan faqat grammatik subyektning o`zigagina bog`liqligini ko`rsatuvchi fe`l o`timsiz fe`l deyiladi. Tillarning strukturasi va turidan qat`iy nazar ulardagi o`timlilik va o`timsizlik xamda nisbat kategoriyalari o`zaro bog`liq va bir-biri bilan aloqador bo`ladi. “O`timli va o`timisiz fe`llar masalasi tarixan nisbat kategoriyasi bilan bog`liq“ deb yozgan edi akademik V.Vinogradov.O`timsizlik kategoriyasi leksika va grammatikaga ta`luqli bo`lgani uchun uni leksik-gramatik kategoriya deb ataydi. Uning leksikaga mansubligi shundaki, u leksik birliklar yordamida , ya`ni fe`lda o`z aksini topadi. O`timli va o`timsizlik kategoriyasining leksika bilan aloqasi uning semantik strukturasini belgilaydi. Ish-xarakatning gap obyektiga yo`naltirilgan yoki yo`naltirilmaganligi ushbu kategoriyasining semantik

strukturasi ya`ni yunaltirilganlik yoki yunaltirilmaganlikning ifodalanishi xar xildir. Ish-xarakatning yunaltirilgan yoki yunaltirilmaganligi fe`l ma`nosiga qarab aniqlanadi. O`timli o`timsizlik sof sementik asosida ajratilib, tipologik umumiyligi bilan xarakterlanadi.Birinchi bor Xind-Yevropa tilshunosligida qo`llanilgan termenlar ko`p yillardan beri turli tillarda o`ziga xos atalgan til xizmatini o`tamoqda. Sestemasi Hind- Yevropa tillarnikiga o`xshamagan tillarda o`timli o`timsizlik kategoriyasi butunlay ifoda etilgan. O`timli, o`timsizlik kategoriyasini fe`l negizining semantik xususyatiga ko`ra aniqlanadi. Shu nuqtai nazardan u leksik kategoriya xisoblanadi. O`timli o`timsizlik obyekti bilan birikish birikmasligiga ko`ra sintaktek kategoriyadir. Fe`l- boshqaradigan nomlar fe`lning xusuyatiga qarab, turli formalarda bo`lishi mumkin. Ba`zi fe`llar mustaqil bo`lishiga qaramay obyektsiz funksiya bajarmaydi, ba`zilari esa ma`lum darajada bajaradi. Ana shu qobiliyatiga qarab, fe`llar o`timli, o`timsizga ular bilan birikadigan obyektlarga bo`linadi. O`timli fe`llar ham o`timsiz fe`llar xam otlar bilan birikib keladi. Bu birikuv har hil bo`lsa xam marfalogik va sintaktik jixatidan bir-biri bilan bog`liqdir. Kelishik qo`shimchalarining asosiy vazifasi so`zlarni sintaktik aloqaga kiritish bo`lsada, ular bir vaqtning o`zida o`timli va o`timsizlik, vositali va vositasizlikni ham ifodalaydi. Masalan: fe`llarning vositali to`ldiruvchi bilan birikuvi o`timsizlikni ko`rsatidi . Shuning uchun fe`ldan keyin vositasiz to`ldiriuvchining bo`lishi shart. Shu nuqtai nazardan o`timsizlik va vositasizlik bir-birini mustasno etadi. Fe`l –quyidagi hollarda obyektsiz qo`llaniladi. 1).Grammatik qisqarish - sodir bo`lganda bunday xollarda vositasiz to`ldiruvchi nazarda tutiladi, chunki u gapda asosiy xisoblanmaydi. Obyektsizlikning bu turi xamisha biror to`ldiruvchi bilan qo`llaniladigan o`timli fe`l yordamida aniqlanadi. 2).Fe`l o`timsizlanganda: - o`timsiz fe`llar o`z semantikasiga ko`ra vositasiz to`ldiruvchining istisno qiladi.

3 ). Fe`l o`timligiga ko`ra: - belgilanganda shu fe`ldan keyin qanday so`z kelish kerakligi o`z- o`zidan aniq bo`ladi. Sementik jixatdan o`timli o`timsizlik nisbatini ma`lum bo`limlari bilan bog`liqdir. Masalan: Maxsus morfemalardan yasalgan, tegishli formalar bilan ifodalangan majxullik, o`zliklik va birgalikni bir paytning o`zida o`timsizlikni ifodalaydi., aks xolda kuzatuvlik o`timlikka sabab bo`ladi. Tillarning qurilishiga ko`ra o`timsizlik turli usul va xar hil formalar bilan ifoda etiladi. Masalan: agar Hind – Yevropa tillarida o`timlilikning ifodalash uchun tushum kelishigining o`zi kifoya qilsa, ingliz tilida bunga bir talay o`zgarishlar kiritiladi . Ingiliz tilida fe`l bilan ifodalangan faoliyatning o`tuvchanligi fe`l, predlog yoki ko`makchi bilan anglatish mumkin. O`timsizlik – leksik grammatik kategoriya ekaniga va fe`lning ot bilan turlicha birikish xususyatiga asoslanib, shartli ravishda maxsus biriktiruv signali ajratadi. Biriktiruv signali ham morfologik , ham sintaktik yaruslarda aniqlanadi. Morfologik jixatidan o`timsizlik signali kuzatuvlik morfemasini fe`l negiziga qo`shish bilan ifoda etiladi. Sintaktik yarusda o`timli biriktiruv signali quyidagicha yuzaga keladi. a) kuzatuvlikning sintaktik belgilari bo`lmaganda. b) sintaktik belgilar bor bo`lganda. Keyingi holda kuzatuvchanlik morfemasi nolga teng bo`lganda o`timlmi fe`l vositasiz to`ldiruvchi bilan birikkanda uning ma`nosi to`la ochiladi O`zidan keyin grammatik obyekt qilib, ish- xarakatning grammatik obyekt vazifasida keluvchi so`zga ko`chganligini ko`rsatuvchi fe`llar o`timli fe`lla r deyiladi. To send –yubor, to beet –urmoq, to eat – emoq, to love-sevmoq O`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchini qabul qilmaydigan fe`llar o`timsiz fe`llar deyiladi. Masalan: to live a long life - uzoq umr ko`rmoq , to die a violet death –birov tomonidan o`ldirilmoq. 3). to fight of heroes – qaxramonlarcha kurashmoq.

O`timli fe`l bilan vositasiz to`ldiruvchining munosabiti fe`l otlanganida ham saqlanadi. Fe`lning o`timli – o`timsizlikka aylanish darajasiga qarab, fe`llar birlamchi o`timli, birlamchi o`timsiz va ikkilamchi o`timli , ikkilamchi o`timsizlarga bo`linadi. Birlamchilik va ikkilamchilik mazkur ma`noning fe`l negizida bo`lish- bo`lmasligi qarab aniqlanadi.Turli tillarda semantekasiga ko`ra ba`zi fe`llar o`timlilikni , ba`zilari o`timsizlikni anglatadi. Masalan: ingiliz tilida come, live, sleep, o`zbek tilida kelmoq, yasamoq, uxlamoq va boshqa bir qancha fe`llar birlamchi o`timsiz fe`llardir. Ular egani to`g`ridan to`g`ri aniqlaydi. O`timsiz fe`llar –gapning egasi bilan bevosita aloqador bo`ladi. O`timli fe`llar ega avval to`ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Birlamchi o`timli –o`timsizlik asosan o`zak fe`llar yoki qo`shma fe`llarga xosdir. Lug`at so`zlashish sifatida birlamchi o`timsiz fe`llar, birlamchi o`timligiga nisbatan ancha mustaqildir. Shuning uchun birlamchi o`timli fe`llar lug`atlarda turli fe`l obyekt birikmalar bilan bayon etiladi. O`timli fe`llarning leksik ma`nosi vositasiz to`ldiruvchini talab etadi. Aks xolda uning ma`nosi to`la bo`lmaydi. O`timli – o`timsiz fe`llar ma`nolarini qanchali mustaqilligiga qarab, tilda ikki bo`lakli va uch bo`lakli kostruksiyalar paydo bo`ladi. S-V ikki bo`lakli, S-V-D uch bo`lakli konstruksiyalardir. Ikkilamchi o`timli – o`timsizlik turli yo`llar bilan ifodalanadi. a) o`timli – o`timsizlik bilan aloqador bo`lgan so`z yasovchi mofemalar fe`l negiziga kirilishi natijasida; b) fe`lga nisbat formalarini yasovchi gramatik morfemalar qo`shilish natijasida c) sintaktik usul bilan yangi ma`no yasash natijasida; 1. J. Bo`drenov “Ingiliz va o`zbek tillarning qiyosiy gramatikasi” 150-153 bet Toshkent 1973 y Bu xolatning o`lchovi ham o`zbek tili uchun birlamchi va uchinchisi ingiliz tili uchun hosdir. Nisbat belgilari bir vaqtning o`zida o`timli – o`timsizlikning hosil qilish mumkun. Shuning uchun ham ikkilamchi o`timli – o`timsizlik garammatik usul deb ataladi. Fe`lning o`timlilikdan- o`timsizlikka o`tishini hamda ularga nisbatan yasovchi affiksni qo`shishni, ikkilamchi o`timli – o`timsizlik yasalishining morfologik usul deyiladi. Boshqa turkiy tillar qatorida o`zbek tilida ham nisbat yasovchi suffiks o`timli – o`timsizlikni o`zgartira oladi. Fe`llar o`timli – o`timsizlarga yasalishining leksik – morfologik usuli so`z yasovchi afekslar ishtirokida amalga oshiriladi. Afeksal morfima yordamida yasalgan har bir fe`l yo o`timli fe`llar guruhiga yo o`timsiz fe`llar guruhiga ta`luqli bo`ladi. Bazilarida o`timlilik, bazilarida esa o`timsizlik ustun bo`ladi. Leksik – morfologik usul unchalik xarakterli emas, chunki affeks yordamida yasalgan fe`lning o`zi bir vaqtda ham o`timli ham o`timsiz fe`l kabi qo`llanilishi mumkin. O`timli – o`timsizlik yoki ikkilamchi o`timli - o`timsizlik yasalishining ko`rsatilgan usullari so`z va forma yasash usullari bilan bog`liqdir. Morfologik va sintaktik usullar va forma yasash bilan leksik usul mustaqil so`zlar yasash bilan bog`liqdir. O`timli – o`timsizlikning o`zgarishini va boshqa so`z turkumlaridan yasalgan yangi fe`llarning qo`llanilishini keyingi ot bilan fe`lning birikishiga

bog`liqdir. Undan tashqari o`timli – o`timsizlikning darajasi ko`proq gapda ega vazifasida kelgan so`zining hususiyatiga ham bog`liq. Ingliz til sistemasida o`timli- o`timsizlik muxim axamiyatga ega. Avvalo fe`lning nisbat aloqasi fe`lning o`timli va o`timsizlik hususiyatiga bog`liq bo`lsa, otning subyekt va obyekt funksiya bajarishi ham shunga bog`liq. Hozirgi ingliz tilida o`zlilik, birgalilik, umumiylik kabi nisbat ma`nolarini ifoda etish uchun maxsus nisbat formalari yuq. Buning ustiga fe`l bilan birikadigan otlarning yo`naltirilgan va yo`naltirilmaganligi morfologik jixatlardan aniqlanmagan. O`timli – o`timsizlilik ingliz tili fe`l sistemasida murakkab masali xisoblanadi. Ushbu masala yuzasidan proffessor B.A.Ileshi “fe`llarning o`timli va o`timsizga ajratish masalasi nazariy grammatikadagi eng qiyin masalalar qatoriga kiradi” deb yozadi. Ingliz tilida to`ldiruvchi o`timli- o`timsizlik va yo`naltirilgan – yo`naltirilmaganlik belgilari yo`qligi sababli o`timli va o`timsiz fe`llar orasiga aniq chegara kiritish qiyin. Ingliz tilining semantik planida o`timsizlik deganda fe`l bilan ifodalangan ish- xarakat yoki subyektdan obyektga ish – xarakatini bajaruvchidan qabul qiluvchiga, ish-xarakatning bajaruvchidan uning obyektiga o`tish tushuniladi. Sintaktik birikish usuliga ko`ra o`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchining qabul qiladigan fe`llar o`timli fe`llar deyiladi. O`timsizlik – deganda ish –xarakatning bajaruvchidan qabul qiluvchiga o`tmasligi tushuniladi. O`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchini qabul qilmaydigan fe`llar o`timsiz fe`l deyiladi. ( Intransitive verb ) Ingliz va o`zbek tillarida o`timsizlik murakkablashgan sodda, yasama va qo`shma fe`llar vositasida yasalib, bu xususyat har ikki tilga ham mansubdir. Demak fe`l-ish – harakatni ifodalovchi so`z turkumi xisoblanadi. Fe`ldan anglashilgan ish – harakat to`g`rida - to`g`ri Grammatik obyekt o`tmasdan faqat Grammatik subyektning o`zigagina bog`liqligini ko`rsatuvchi fe`l – o`timsiz fe`l deyiladi. Tillarning strukturasi va turidan qatiynazar ulardagi o`timliylik va o`timsizlik hamda nisbat kategoriyalari o`zaro bog`liq va bir-biri bilan o`zaro aloqador bo`ladi. “O`timli va o`timsiz fel`llar masalasi tarixan nisbat kategoriyasi bilan bog`liq” deb yozgan edi akademik V.Vinogradov. O`timsizlik kategoriyasi leksika va grammatikaga taaluqli bo`lgani uchun uni leksik – grammatik kategoriya deb ataydi. Uning leksikaga mansubligi shundaki, u leksik birliklar yordamida, ya`ni fe`lda o`z aksini topadi. O`timli va o`timsizlik kategoriyasining leksika bilan aloqasi uning semantic strukturasini belgilamaydi. Ish –harakatning gap obyektiga yo`naltirilgan yoki yo`naltirilmaganlikni ifodalanishi har xildir. Ish –harakatning yo`naltirilgan yoki yo`naltirilmaganligi fe`l ma`nosiga qarab aniqlanadi. O`timli- o`timsizlik sof-semantik asosida ajratilib, tipologik umumiyligi bilan xarakterlanadi. Birinchi bor Hind-Yevropa tilshunosligida qo`llangan terminlar ko`p yillardan beri turli tillarda o`ziga xos atalgan til xizmatini o`tamoqda. Sistemasi Hind –Yevropa tillarinikiga o`xshamagan tillarda o`timli- o`timsizlik kategoriyasi butunlay ifoda etilgan. O`timli-o`timsizlik kategoriyasi fe`l negizining semantic xususiyatiga ko`ra aniqlanadi. Shu nuqtai nazarda u leksik

kategoriya xisoblanadi. O`timli –o`timsizlik obyekti bilan birikish –birikmasligiga ko`ra sintaktik kategoriyadir. Fe`l boshqaradigan nomlar fe`lning xususiyatiga qarab turli formalarda bo`lishi mumkin. Ba`zi fe`llar mustaqil bo`lishiga qaramay, obyektsiz funksiya bajarmaydi, ba`zilari esa ma`lum darajada bajaradi. Anashu qobiliyatiga qarab, fe`llar o`timli –o`timsizga, ular bilan birikadigan obyektlar esa vositali va vositasiz obyektlarga bo`linadi. O`timli fe`llar ham o`timsiz fe`llar ham otlar bilan birikib keladi. Bu birikuv har xil bo`lsa ham morfologik va sintaktik jihatdan bir - biri bilan bog`liqdir. Kelishik qo`shimchalarning asosiy vazifasi so`zlarning sintaktik aloqaga kiritish bo`lsada, ular bir vaqtning o`zida o`timli va o`timsizlik, vositali va vositasizlikni ham ifodalaydi. Masalan: Fe`llarning vositali to`ldiruvchi bilan birikuvi o`timsizlikni ko`rsatadi. Shuning uchun fe`lldan keyin vositasiz to`ldiruvchining bo`lishi shart. Shu nuqtai nazardan o`timsizlik va vositasizlik bir- birini mustasno etadi. Fe`ll quyidagi hollarda obyektsiz qo`llaniladi. 1. Grammaik qisqarish sodir bo`lganda; Bunday hollarda vositasiz to`ldiruvchi nazarda tutiladi, chunki u gapda asosiy hisoblanmaydi. Obyektsizlikning bu turi hamisha biror to`ldiruvchi bilan qo`llaniladigan o`timli fe`l o`timli fe`l yordamida aniqlanadi. 2. Fe`l o`timsizlanganda ; O`timsiz fe`llar o`z semantikasiga ko`ra vositasiz to`ldiruvchini istisno qiladi. 3. Fe`l o`timliligiga ko`ra belgilanganda shu fe`ldan keyin qanday so`z kelishi kerakligi o`z-o`zidan aniq bo`ladi. Semantik jihatdan o`timli-o`timsizlik nisbatining ma`lum bo`limlari bilan bog`liqdir. Masalan: maxsus morfemalardan yasalgan tegishli formalar bilan ifodalangan majhullik, o`zliklik va birgalilik bir paytning o`zida o`timsizlikni ifodalaydi, aks holda kauzativlik o`timlilikga sabab bo`ladi. Grammatikaga subyektning ikkinchi bir subyektni ish harakat yoki protsesni bajarilishiga majbur qilishni yoki ish-harakatning biror predmet ustidan bajarilishini ko`rsatuvchi kategoriya kauzativlik kategoriyasi deyiladi. Kauzativlik kategoriyasi ingliz tilida faqat leksik-semantik yaruslarda ifodalanadi. O`zbek tilida esa kauzativlik, morfologik, leksik va semantik yaruslarda ifoda etiladi. Fe`l –o`z navbatida quyidagi kategoriyalarga bo`linadi. Bog`lovchi fe`llar: do, shall, will, can va boshqalar. Bular asosiy fe`lga quyidagi fe`llarni qo`shib ishlatiladi. Ya`ni may do, shall see, will do . Munosabatni bildiruvchi fe`llar: to consist – tashkil topmoq to resemble – o`xshamoq to lack - yetishmaslik o`zining formasi jihatidan fe`llar quyidagi bo`linmas grammatik darajalarga ega. Bular zamon, aspekt va nisbat kategorialaridir. Fe`lning eng asosiy ma`nosi ish – harakatning bajaruvchisi shaxs yoki predmet bilan ifodalanadi. Fe`l odatda harakat obyekti sifatida keladi. Fe`lning shaxsli va shaxssiz formasi mavjud. 1. They all laughed. - Ular kulishdi. (shaxsli)

2. He looked at me over their heads . – U ularning boshlari uzra menga qaradi (Sshaxsli forma) 3. Writing was began. – Yozish boshlangan edi (shaxssiz) Fe`llar o`timli va o`timsiz bo`lishi mumkin. O`zidan keyin to`ldiruvchini talab qilsa, u holatda fe`l o`timli bo`ladi. Masalan: To read - o`qimoq (what - nimani) To watch – ko`rmoq Ba`zi fe`llar faqat o`timsiz bo`ladi. Masalan: To go - bormoq To start – boshlanmoq, jo`namoq Bundan tashqari yana bir guruh fe`llar uchraydiki, ular ikki ma`noli fe`llar hisoblanadi. To move – siljitmoq siljimoq To stop – to`xtatmoq to`xtamoq 1. Move your chair nearer to the fire – stulingizni gulxanga yaqinroq siljiting. 2. It was calm and not a leaf moved. – tinch edi birorta ham barg siljimagan. O`timli, o`timsizlik ingliz tili fe`l sistemasida murakkab masala hisoblanadi. Ushbu masala yuzasidan professor B. A. Ilish “fe`llarni o`timli va o`timsizga ajratish masalasi eng qiyin masalalar qatoriga kiradi” deb yozadi. Hozirgi ingliz tilida to`ldiruvchi o`timli –o`timsizligi va yo`naltirilgan, yo`naltirilmaganlik markerlari yo`qligi sababli o`timli va o`timsiz fe`llar orasidagi chegarani aniq qo`yish qiyin, chunki bir fe`lning o`zi ham o`timli, ham o`timsiz funksiyada qo`llanilishi mumkinligini yuqorida ko`rib o`tdik. Fde`ldan anglatadigan ma`nosining boshqa predmetga qaratilganligini biror obyektga ko`chganligini ko`rsatish va shu harakatning yuzaga kelishi uchun boshqa predmetning ishtirok etishiga qarab fe`llar o`timli va o`timsiz fe`llarga bo`linadi. Hozirgi zamon ingliz tilida fe`llarning o`timli va o`timsizligini ko`rsatuvchi maxsus grammatik ko`rsatkich yo`q. O`timli va o`timsizlik bevosita fe`llarning o`zagi orqali ifodalanadi. Ingliz tilida fe`lning o`timliligi va o`timsizligini o`rganish fe`lning ot bilan birikishi xususiyatini aniqlashdan iboratdir. Lingvistik adabiyotlarda ingliz fe`llari odatda o`timli fe`llar (transitive verbs) va o`timsiz fe`llar (intransitive verbs) ga bo`linadi. Ammo ingliz tilida fe`llarning ko`pchiligi ularning sintaktik distributsiyalariga qarab, ayni bir vaqtda ham o`timli ham o`timsiz fe`l sifatida ishlatilishi mumkin. Ba`zi fe`llar asosan o`timli bo`lib, o`timsizlik ularda yasama ikkinchi darajali ma`no kasb etadi. J. Bo`ronovning fikrcha “ayrim fe`llar esa umuman o`timsiz bo`lib, o`timlilik ularning ma`lum sintaktik distributsiyada ishlatilishi natijasida yasaladi”. Shu asosda ayrim grammatika kitoblarda fe`llar hatto uch gruppaga ya`ni o`timli –o`timsiz va ikki xil ma`noli fe`llarga bo`linadilar. Shuni ham ta`kidlash joizki, o`timli, o`timsizligiga ko`ra ajratilgan. Uchala guruh barcha fe`llarni o`z ichiga ololmaydi, ya`ni bir qancha fe`llar ham borki, ular o`timli

va o`timsizlardan farq qilib ingliz tili fe`l sistemasida alohida o`rin tutadi. Bunday fe`llar “bog`lama fe`llar” (linking verbs) yoki kopulyativ (copilative) fe`llar deyiladi. Yuqorida aytib o`tilganlarga asoslanib ingliz tili fe`l sistemasida: 1. O`timli fe`llar 2. O`timsiz fe`llar 3. Ikki funksiyali fe`llar 4. Bog`lama fe`llar. V.I Ilish o`zining “ современный английский язык ” Moskva 1948. kitobida fe`llar siemantikasiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1. tugal fikr anglatib, vositasiz to`ldiruvchini talab etmaydigan fe`llar; 2. tugal fikr anglatib, izohlovchi vositasiz to`ldiruvchini talab etishi mumkin bo`lgan fe`llar. 3. tugal ma`no anglatmay vositasiz to`ldiruvchi bilan qo`llaniladigan fe`llar kiradi. Ingliz tilida fe`llarning o`timli va o`timsizlik kategoriyasi, leksik ma`nosiga bog`liq bo`lganligi sababli bu kategoriya doimiy grammatik oppozitsiya tashkil qilmaydi, ya`ni hamma fe`llarni bir vaqtning o`zida sintaktik sistematik o`timli va o`timsizga ajratib bo`lmaydi. Masalan: ingliz tilidagi to grow – fe`lning o`smoq, o`stirmoq variantlari bu fe`lning ikki xil leksik ma`noni boshqalari esa faqat o`timsiz ma`noni bildiradi. To go – bormoq To be – bo`lmoq To shine – nur sochmoq To smile – tabasssum qilmoq Fe`llari faqat o`timsiz bo`lsa; To see – ko`rmoq To kill – o`ldirmoq To make – qilmoq, yasamoq To catch – tutmoq To polish – moylamoq, bo`yamoq “You must come and see our show” Soames made an effort and looked into her face. Fe`llari asosan o`timli hisoblanadi. Tillarning strukturasi va turidan qatiy nazar ulrdagi o`timlilik va o`timsizlik kategoriyalari bilan uzviy bog`liq va bir-biriga aloqadordir. O`timli va o`timsiz fe`llar masalasi tarixan nisbat kategoriyasi bilan bog`liq deb yozgan edi V.V. Vinogradov. Ma`lumki Hind-yevropa tillarida o`timli-o`timsizlik fe`llarning muayyan kelishikdagi ot bilan birini ishiga qarab aniqlanadi. Hind-yevropa tillarida o`timli-o`timsizlik fe`llarning muayyan kelishikdagi ot bilan birikmadan kelib chiqadi. O`tmsizlik –deganda ish-harakatning bajaruvchidan qabul qiluvchiga o`tmasligi tushuniladi. Ish-harakat faqat ish harakatning bajaruvchisi atrofida sodir bo`lib, ish-harakat yo`naltiriladigan adresat bo`lmaydi.

O`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchini qabul qilmaydigan fe`llar “o`timsiz fe`llar” deyiladi. O`timlilikni ifodalashda ba`zi mualliflar umumiy qabul qilingan qoidalarga tayanadilar, ya`ni ular o`timliylikni vositasiz to`ldiruvchi birikma asosida aniqlanadi. Ingliz tili nazariy grammatikasining mualliflari V.N. Jigadlo va boshqalar “hozirgi zamon ingliz tilida o`timli fe`llarga faqat predlogsiz to`ldiruvchi bilan birikadigan fe`llar, o`timsiz fe`llarga esa bunday to`ldiruvchini talab etmaydiganlari taaluqlidir” deb yozishadi. L.S. Barxudarov va D.A. Shtelling biror obyektga yo`naltirilgan ish-harakatni ifodalaydigan fe`llarni o`timli, obyektga o`tmay subyektga (bajaruvchida) tugallanadigan ish –harakatni ifodalovchi fe`llarni esa o`timsiz fe`llar deb hisoblaydilar. V.N. Jigadlo o`timli fe`lga predlogsiz to`ldiruvgchi bilan birikadigan fe`llarni kiritsa, L.S. Barxudarov ham Shtelling ham predlogsiz ham predlogli to`ldiruvchini talab etadigan fe`llarni o`timli fe`l deb yuritadi. Bizningcha ikkinchi ta`rif to`g`ri, chunki ingliz tilida ba`zi fe`llarning qo`llanilishi predloglarga bog`liqdir. Predlog o`zidan oldin kelgan fe`lning o`timliligini ko`rsatish uchun hizmat qiladi. Ikki ma`noli fe`llarga ham o`timli, ham o`timsiz funktsiyani bajaradigan fe`llar kiradi. Fe`lning o`timli-o`timsizligini uning kontekstda qanday qo`llanilganligiga qarab aniqlanadi. So`zning leksik ma`nosini yolg`iz o`zi kelganda bu ma`noni aniq ifoda etmaydi. Bunday fe`llarga change –o`zgarmoq, o`zgartirmoq; turn – burmoq, burilmoq; move –siljitmoq, siljimoq kabi fe`llar kiradi. Masalan: 1. You have changed a lot – o`timsiz 2. I have changed my plans – o`timsiz 3. He turned on the lights –o`timli 4. He turned to me –o`timsiz 5. They moved to London - o`timsiz 6. They moved the table – o`timli O`timli-o`timsiz fe`llarni tasniflashda fe`lning har xil turi yoki so`z turkumlari biron birikishiga va passiv transformatsiyada ishlatilishiga va nominalizatsiyaning ma`lum turiga kirishiga asoslanadi. Fe`lning to`ldiruvchi bilan birikishiga, bu fe`l birikmalarini boshqa so`zlar bialn birikuvini aniqlashga asoslanib, P. Robert`s fe`llarni quyidagi guruhlarga bo`ladi: 1. O`timsiz fe`llar (intransitive verbs) 2. O`timli fe`llar (transitive verbs) 3. Faraz qilish ma`nosini ifodalaydigan fe`llar (seenrclass verbs) 4. Paydo bo`lishni ifodalaydigan fe`llar (middle verbs ) Ish-harakat obyektga yo`naltirilganda o`timsizlik deyiladi. O`timsiz fe`llar gapda eganing faoliyatini ko`rsatadi. Ba`zi bir hollarda hisoblaganda S-V- strukturali gaplarda aniq nisbat formasidagi fe`l ish –harakatning bajaruvchisi gapning egasi ekanini ko`rsatadi. Ingliz va o`zbek tillarida o`timsizlik murakkablashmagan sodda,

yasama va qo`shma fe`llar vositasida ifodalanib, bu xususiyat har ikki tilga majburdir. O`timsizlik – fe`l birikmalari vositasida ham ifodalanishi mumkin. 1. Everyone began to move (wells) 2. His coffee grew cold while he scanned the paper indifferently. (drisser) Fe`ldan anglashilgan ish-harakat to`g`ridan-to`g`ri grammatik obyektga o`tmasdan faqat grammatik subyektning o`zigagina bog`liqligini ko`rsatuvchi fe`l o`timsiz fe`l deyiladi. O`timsiz fe`llar – anglatgan ma`noga ko`ra quyidagi gruppalarga bo`linadi. a) Holat yoki turg`unlikni ko`rsatuvchi fe`llar. To be – bo`lmoq, bor bo`lmoq To exist - mavjud bo`lmoq To live - yashamoq To die – o`lmoq b) Harakatni bir yerdan ikkinchi yerga ko`chishini ko`rsatib keluvchi fe`llar: To start - jo`namoq To go - bormoq To come – kelmoq To arrive – yetib kelmoq To march – yurmoq To jump – irg`imoq, sakramoq c) Tashqi muhitga bo`lgan ta`sirini ifodalovchi fe`llar: To laugh – kulmoq To cry – yig`lamoq To smile – iljaymoq To sorrow – g`am chekmoq Ex. 1) Yes, I know of him. He has surely lived in England for same time. – Ha, men uni bilaman. U haqiqatdan ba`zida Angliyada yashagan. 2) I fear it is a thankless business (I bid) – Men qo`rqamanki bu befoyda biznes. Hozirgi zamon ingliz tilida o`timsiz fe`llarning o`timli fe`llarga o`tishi oson. Deyarli hamma o`timsiz fe`llar ot bilan ishlatilishi natijasida o`timlilashib, kauzativ ma`noga ega bo`ladi masalan: To march – yurmoq To march some one – birovni yurgizmoq To walk – piyoda yurmoq To walk a horse – otni yurgizmoq O`timsiz fe`llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo`ladi. O`timli fe`llar esa avval to`ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Fe`l kesimning gapning boshqa bo`laklaridan ajratish bilan bu hodisani to`laroq ayon etish mumkin. Masalan: agar o`z suxbatdoshimizga is coming desak, unda unga Who? Deb savol beriladi. Agar is cutting desak birinchi savol albatta What? Bo`ladi. Vositasiz va vositali to`ldiruvchilar haqida O. Yespersen quyidagi gapni ta`kidlaydi:

Ex: 1) They offered the butter a reward. Reward – so`zi What? Savoliga javob bo`ladi. Bunga sabab vositasiz to`ldiruvchining o`timli fe`l bilan mustahkam aloqadorligidir. Paradigmatic potensial o`timli o`timsizlikning o`zgarishi va nisbat kategoriyasining yasalishi jarayonida sodir bo`ladi. Yasalish uslubiga ko`ra paradigmatik potensialni morfologik va leksik, morfologik potensiallarga bo`lishi mumkin. O`timli o`timsizlik kategoriyasining yasalishini paradigmatik potensiali nisbat kategoriyasi va nisbat ma`nolari yasalishining asosiy usullariga bog`liq. Nisbat markerlari bir vaqtning o`zida o`timli, o`timsizlikni hosil qilishi mumkin. Shuning uchun bu usul perederial yoki grammatik usul deb ataladi. Boshqa turkey tillar qatori hozirgi o`zbek tilida ham nisbat yasovchi suffikslar o`timli – o`timsizlikni o`zgartira oladi. Masalan: Majhullik suffiksi L-N hamda ularning fonetik variantlari o`zlik va birgalik nisbat suffikslari –n, - sh, hamda ularning fonetik variantlari fe`llarning o`timli – o`timsizlik formasini yasaydi. 1) Bo`yamoq – bo`linmoq 2) O`tmoq – o`tishmoq 3) Azoblamoq - azoblanmoq 4) Aytmoq – aytishmoq Masalan: 1) Ular uyni yuvib, karovatlarni sarishtalab, bo`lgach, yuvinishib, taranishib, ozoda kiyimlarini kiyib sinfga keldilar. Ingliz tili sistemasida o`timli-o`timsizlik muhim ahamiyatga ega. Avvalo fe`lning o`timli va o`timsizlik hususiyatiga bog`liq bo`lsa, otning subyekt va obyekt funksiya bajarilishi ham shunga bog`liq. Hozirgi ingliz tilida o`zlilik, birgalilik, umumiylik, kauzativlik kabi nisbat ma`nolarini ifoda etuvchi maxsus nisbat formalari yo`q. Buning ustiga fe`l bilan birikadigan otlarningyo`naltirilgan va yo`naltirilmagan yangi morfologik jihatdan aniqlanmagan. Nisbat ma`nolarini ifoda etish usullari va nisbat konfigiuratsiyasining yasalishi fe`lni o`timli-o`timsiz funksiya bajarishga ikki hissa bog`liq bo`lib qoladi chunki o`timli-o`timsizlik so`zning biror formasini emas balki umuman tasvirlaydi. O`zbek tilida ham o`timsizlik fe`l birikmalari vositasida ifodalanishi mumkin. Masalan: abgor bo`lmoq, afsus yemoq, asir bo`lmoq va shunga o`xshash fe`l birikmalaridir. O`timsiz fe`llar haqida “Hozirgi o`zbek adabiy tili” darsligida Tursunov J. Muxtorov, Sh. Raxmatullayev kabi tilshunoslar quyidagicha fikr yuritadilar. O`timsiz fe`llar tushum kelishidagi so`zni boshqarib kela olmaydi. Odatda, boshqa narsaga o`tmagan, bajaruvchining o`zida kelgan harakatni bildiradi. Masalan: 1) Sobir hayajonlanib o`rnidan turdi. 2) Uning siymosidan uzoq vaqtgacha nur arimadi . Kaushanskaya V. L., R. L. Kovner va boshqalar o`zidan keyin to`ldiruvchi olmaydigan fe`llarga o`timsiz fe`llar deb ta`rif berishadi va bunday fe`llarga: to stand, to sleep, to laugh, to think, to lie, to swim kabi fe`llarni kiritadi. Yana shuni ham aytib o`tish joizki, tilda shunday fe`llar ham borki, ular kontekstda qanday

so`zlar bilan bog`lanib kelishiga qarab o`timli ham, o`timsiz ham bo`lib keladi. Bu fe`llarda o`timli-o`timsizlik gap ichida shu fe`lning o`z ma`nosidayoki ko`chma ma`noda qo`llanganiga qarab aniqlanadi. Fe`ldagi – o`timli-o`timsizlik kategoriyasi bilan uzviy bog`liq, chunki nisbiy yasovchi affiksni olgan fe`lning o`timli, o`timsizligida quyidagicha o`zgarishlar yuz beradi. a) O`timli fe`l, o`timsizga aylanadi . yuvdi-yuvindi, yozdi-yozildi, kuydi – kuyindi, o`qidi-o`qildi kabi fe`llardir. b) O`timsiz fe`l – o`timliga aylanadi o`timli bo`lganda (ortirma nisbat shaklida) keldi –keltirdi, kuldi-kuldirdi, yurdi –yurg`izdi, semirdi-semirtirdi, uxladi- uxlatdi kabilar. Yuqorida ta`kidlagandek ingliz tilida ham o`timli va oham o`timsiz bo`lgan fe`llar mavjud. Shunday fe`llar borki, ularning birinchi ma`nosi o`timli, ikkinchi ma`nosi o`timsizdir. Bunday fe`llarga quyidagilar kiradi. To sell – sotmoq To read – o`qimoq To add – qo`shmoq To act – ijro etmoq va boshqalar. Yana ingliz tiida shunday fe`llar ham borki, ularning birinchi ma`nosi o`timsiz, ikkinchi ma`nosi esa o`timlidir. Bunday fe`llarga quyidagilar kiradi. To walk – sayr qilmoq To run – chopmoq To work – ishlamoq Shunday fe`llar ham borki, ulardagi qaysi ma`noni birinchi o`rinda turishi yoki qaysi ma`noning ikkinchi o`rinda turishini aytish qiyin. Ular kontekstga qarab, o`timli yoki o`timsiz fe`l bo`lib kelishi mumkin. Bunday fe`llarga quyidagi fe`llar kiradi. To open, to move, to turn, to change, to drop va boshqalar. 1) The women opened the door 2) While she stood hesitating the door opened. Yuqorida aytilganlarga shuni qo`shimcha qiladigan bo`lsak, ingliz tilida fe`lning o`timli, o`timsizligi kontekstga bog`liqdir. “O`timsiz – fe`llarning leksik-semantik gruppalarga bo`linadi”. 1. Holat yoki turg`unlikni bildiruvchi leksik-semantik gruppaga kiruvchi o`timsiz fe`llar. Bunday fe`llarga ingliz tilida: to live, to be, to sit, to lay, (yotmoq), to sleep, to stay, to be asleep, to recover (tuzlamoq) kabi fe`llar kiradi. Ex. 1) Diane sat at the table very sleepy – Diana stulda mudrab (uxlab) o`tirardi. (E.H.F) 2) The girl stood just inside the door - Qiz bo`sag`aga (eshik oldiga) turgandi. (K.M.SSp125) 3) There lay a young man, fast asleep – U yerda bir yigit qattiq uxlab yotardi. 4) The girls were in Belgium last week – Qizlar o`tgan haftada Belgiyada bo`lishdi.

5) We live in a house in a village. (E. H.r)-Biz qishloqdagi bir uyda yashaymiz. 6) We had been in the country – Biz shahardan tashqarida bo`ldik. (E.H.p5) 7) I slept on the floor of the corridor – men koridor polida uxladim. (E.H.F.p113) 8) Stay here in the sunlight (T.Ch.V)- shu yerda quyosh nurida turing. 9) Man was asleep in the chair - O`sha kishi stulda o`tirganch uxlab qoldi. 10) He is slowly recovering from his illness – U kasaldan sekinlik bilan tuzalmoqda. II. Harakatni bildiruvchi leksik –semantikguruhga kiruvchi o`timsiz fe`llar: Bunday fe`llarga ingliz tilida: To do to return to travel To walk to move to cross To start to enter to visit To come to drive to appear To leave to work va boshqa o`timsiz fe`llar kiradi. Biz yig`gan faktik materiyallar ichida eng ko`p to do, to walk, to come fe`llari uchraydi. O`zbek tilidagi harakatni bildiruvchi fe`llarga: bormoq, kelmoq, qaytmoq, ko`chmoq, suzmoq kabi fe`llar kiradi. Example: 1) I want up the ladder (E.H.F p185) 2) We have to just walk here (E. H. F. p22) 3) We had come into the town (E.H.F. p5) 4) She returned to the street (T.Y.B. p25) 5) I walked on down a back street (E.H.F. p90) 6) The moved into the dining –room (K. mss p34) 7) English family had not arrived got. (Y. M as p2) 8) I swim in the river (B.Y.S. p194) 9) They entered the room (Y. M. as. P 21) 10) The magor stepped into a richly furnished-room (Y.M.as. p39) Yuqorida keltirilgan gaplarning deyarli hammasida o`timsiz fe`llardan keyin “predlog + s” (predlog + ot) birikmasi kelgan. O`zbek tilida ega ot kelishik qo`shimchalari yoki ot ko`makchi bilan birga birikib kelishi mumkin. O`zidan keyin predlogli birikmalarning kelishiga qarab, harakatni bildiruvchi o`timsiz fe`llarni ham o`z navbatida biror tomonga, predmetga yoki obyektga bo`ladigan yo`nalishni bildiruvchi fe`llarga ichkariga bo`ladigan yo`nalishni, tashqariga bo`ladigan yo`nalishni yoki bir tomondan, bir predmetdan boshqa tomonga bo`ladigan yo`nalishni ko`rsatuvchi fe`llarga bo`lishi mumkin. a) Biror predmet yoki tomonga bo`ladigan yo`nalishini ko`rsatuvchi fe`llar: 1) …a countryman pointed out in direction of the cottage. (C.F.S p73) 2) I want to the window (E. H. F. p39)- Men deraza yoniga bordim. 3) We returned to the hospital – Biz kasalxonaga qaytdik

4) She went over to the wash stand- U rakovina tomonga ketdi 5) The boy ran to me like a wild thing – Bola men tomonga telbalarcha yugurib keldi. 6) Suddenly he walked towards Janny – To`satdan u Jenya tomon yurdi 7) He looked in the direction of the park – U park tomonga qaradi. v) Biror predmet yoki biror tomonga bo`ladigan yo`nalishni ko`rsatuvchi o`timsiz fe`llarga quyidagi fe`llar kiradi. To do to come to run To return, to walk to point to look va boshqa fe`llar kiradi. Bu fe`llar o`zidan keyin in the direction of + s, to + s, towards +s, at + s kabi predlogli birikmalarni oladi. Ko`pincha ingliz tilida o`timsiz fe`llarbiror tomonga bo`lgan yo`nalishni bildirganda o`zidan keyin predlog olmaydi. Ko`pincha bunday hollarda predlogli birikmalar o`rniga “home, there, here” va somewhere kabi so`zlar ishtirok etadi. He would go home. Husbands, sons, and brothers were coming home I`m going home. He did not look there. I wouldn`t go there. Biroq “home” so`zi oldidan egalik olmoshi kelsa “to” yuklamasi qo`llaniladi. Example: 1)… she thought of the others home (P. Y. D. p 103) 2) He has gone to his home (P.Y. D. p 104) c) biror predmetdan boshqa tomonga bo`ladigan harakatni ko`rsatadi. 1) The voice came to him again out of the darkness - ovoz unga yana qorong`ilikdan kelardi (P.Y.D p155) 2) He had fallen from a tree (P.Y.D. p167) - U daraxtdan yiqilib tushdi. 3) A porter came out from under the shelter - Hamma kulba tagidan chiqib keldi. 4) John fe`ll down the tru (O.D.Sh.P p127) - Jon daraxtdan yiqildi. 5) Wind flew from the east (E.H.F. p5) - Shamol sharqdan esardi. 6) He stepped out of bed (E.H.p173) - U kravotdan turdi d) Ichkariga bo`ladigan harakatni bildiradi. 1) Laura came into the hall – Laura zalga kirdi 2)He ran into the hall holding a box high in the air (K.MSS.p89) – U zalga yugurganiga, qo`lida qutichani baland ko`targan holda keldi. 3) They moved into the dining-room – Ular oshxonaga ko`chib kirishdi. 4) You walked into the waiting-room – Siz kutish xonasiga kirib ketdingiz

5) She went into the hall – U zalga bordi. 6) They entered the room – Ular xonaga kirishdi. Yuqorida keltirilgan misollarda to come (kelmoq) to run (chopmoq yugirmoq), to move – ko`chmoq, to walk – yurmoq fe`llaridan keyin into + s predlogli birikmasi kelgani uchun ichkariga bo`ladigan harakatni ko`rsatadi va bu fe`llarning hammasi o`zbek tiliga ichkariga ko`chmoq, deb tarjima qilinadi. To enter – kirmoq, fe`li o`zidan keyin “into” predlogini olmaydi. Agar “into” predlogini o`rniga “in” predlogi kelsa, u holda “in” predlogi o`zidan keyin yo`nalishni ko`rsatganda S (otni) olmaydi. – Laura come in – She run in – They moved in – She went in – You walked in f) tashqariga bo`ladigan harakatni bildiradi. 1) They went out of the room together (K.MSS.p27) - Ular xonadan birga chiqib ketishdi. 2) We went out the corridor. - Biz koridorga chiqdik 3) I went out then through the dining –room – (E.H.p121) - men ovqatlanish xonasidan chiqib ketdim. 4) We went out for a walk. - Biz tashqariga sayrga chiqdik 5) I looked outside it was dark (E.H.p38) - Men tashqariga qaradim, atrof qorong`i edi. 6) They come out with a shudder (K.MSS.p66) - Ular titragancha tashqariga chiqishdi. Ingliz tilida tashqarida bo`ladigan harakatni ko`pincha, to do, to come, to look kabi o`timsiz fe`llar out, out of predloglari va predlogli birikmalar yordamida beriladi. Biz harakatni bildiruvchi leksik-semantik guruhga kiruvchi o`timsiz fe`llarni ularning o`zidan keyin qanday predlog va predlogli birikmalari olishga qarab to`rtga bo`ldik, ya`ni biror predmetga tomon bo`ladigan harakat ichkariga bo`ladigan harakatni ko`rsatuvchi o`timsiz fe`llar v tashqariga bo`ladigan harakatni ko`rsatuvchi fe`llardir. Lekin ingliz tilidagi boshqa harakatni ifodalovchi fe`llar odatda predlogsiz va predlogli birikmalarsiz ishlatiladi. Bunday fe`llarga ingliz tilidagi to enter, to cross, to pass va shu kabi fe`llar kiradi. 1) We crossed the brickyard (E. H.F. p38) – Biz g`ishtli hovlini kesib o`tdik. 2) First we passed the regiment (E.H.F. p26) – Eng avval biz polk yonidan o`tdik. 3) He passed the Negro again (C.Mas. 14) – U yana negr yonidan o`tdi. Tashqi muhitga bo`lgan ta`sirini ko`rsatuvchi fe`llar, bunday fe`llarga ingliz tilida To laugh – kulmoq, to warry (bezovtabo`lmoq) to try – harakat qilmoq kabi fe`llar kiradi.

Examole: 1) Miss Brill nearly laughed out… (K.M. p96) - B rill xonim o`zini kulishdan zo`rg`a tutib turardi. 2) His noise trembled withanger (H.O.D p69) - Uning ovozi jahldan titradi. 3) We were trembling with cold. - Biz sovuqdan titradik 4) She was shaking with cold (B.Y.Y. p371) - U sovuqdan qaltirardi. 5) I`m tired of this monotonous music. - Men bu bir xil ohangdagi musiqadan charchadim. 6) He is still hesitating about journer (B.Y.Y. p29) - u hali safar haqida ikkilanyapti. 7) Yes, I know of him. He has surely lived in England for same time. - Ha, men uni bilaman. U haqiqatdan ba`zida Angliyada yashagan. 8) I fear it is a thankless business (I bid) - Men qo`rqamanki, bu befoyda biznes. II- BOB 2,1. O`timsizlikning fe`l birikmalari bilan ishlatilishi. Ingliz tilida shuningdek o`zbek tilida ham o`timsizlik ko`pincha fe`l birikmalari bilan ifodalanadi. Buni biz ingliz va o`zbek tillarida quyidagi fe`l birikmalar misolida ko`rishimiz mumkin. Example: 1) She began to make bad. (K.MSS. p79) U o`rin solishni boshladi 2) … Girl don`t want to go to the front (E.H.p43) Qiz frontga borishni hohlamadi. 3) He went to sleep (E.H.p73) U uyquga ketdi 4) She tried not smile too much (K.MSS. p99) U ko`p kulmaslikga harakat qildi. 5) My aunt desided to move … (Y. M. as. P 19) Mening holam ko`chishga qaror qildi. 6) He desided to get up and look at the boys photograph. (K.MSS. p133) U o`rnidan turib bolalarning suratiga qarashga qaror qildi. 7) He started to go to up the road (E.H.p60) U yo`l bo`ylab ketishni boshladi. 8) … He started to cry (E.H.M p61) U baqirishni boshladi. 9) He stopped doing his lessons and feel asleep U dars qilishdan to`xtadi va uyquga ketdi. 10) His coffee grew cold … (Driser) Uning kofisi sovib qoldi. O`zbek tilida bunday fe`llarga afsus chekmoq, azob yemoq, ajrim bo`lmoq, abgor bo`lmoq va shunga o`xshash birikmalar kiradi.

O`timli va o`timsizligi teng huquqli bo`lgan fe`llar ikki xil ma`noli fe`llar deyiladi. Masalan: to move – siljimoq, siljitmoq To stop – to`xtamoq, to`xtatmoq To finsh – tugamoq, tugatmoq To widen – kengaymoq, kengaytirmoq Bu fe`llarning o`timli, o`timsiz bo`lib kelishi sintaktik distrubutsiyaga bog`liqdir. The sun is shining well - quyosh yaxshi nur sochyapti. He shine the knife washing special powder – u maxsus parashok bilan pichoqni yuvib yaltiratdi. Ingliz va o`zbek tillarida o`timli va o`timsiz fe`llarning ishlatilishi quyidagicha. O`zbek tilidagi singari ingliz tilida ham fe`llar ikki gruppaga bo`linadi. O`timli va o`timsiz. Ularning o`timli yoki o`timsiz bo`lishi obyektga qaratilgan ish – harakatga bog`liq. Qanday predmetga yoki shaxsga qaratilganligi muhimdir. O`timli fe`llar o`z-o`zidan harakatli aniq shaxs yoki predmetga o`tganligini ko`rsatadi, bunday fe`llar odatda o`zidan keyin to`g`ri to`ldiruvchini talab etadi. O`zbek tilida tushum kelishigiga to`g`ri keladi. Masalan: to see - ko`rmoq (nimani) What? To give – bermoq (nimani) What? To attempt a task – an attempt at a task. To essay a problem – an essay at a problem. Ingliz va o`zbek tillarida ham shunday fe`llar uchraydiki, ular ham o`timli, ham o`timsiz bo`lishi mumkin. Bu ularning qanday ishlatilishiga bog`liq. Masalan: to open – ochmoq (nimani?) To open – ochilmoq (nima?) Example: to analyse a text - matnni tahlil qilmoq To explore the Antarctica – Antraktidani tadqiq qilmoq. To examine a picture – rasmni ko`zdan kechirmoq To examine conditions To examine a question To investigate a case To scrutinize smb`s face To scrutinize a proposal To talk over the mother The mother is talkd over O`timli va o`timsizlikning birlamchi va ikkilamchiligi quyidagilardan iborat. Fe`lning o`timli – o`timsizlikka aylanish darajasiga qarab, fe`llar birlamchi o`timli birlamchi o`timsiz va ikkilamchi o`timli va ikkilamchi o`timsizlarga bo`linadi. Birlamchilik va ikkilamchilik mazkur ma`noning fe`l negizida bo`lishi bo`lmasligiga qarab aniqlanadi. Turli tillarda semantikasiga ko`ra ba`zi fe`llar o`timlilikni, ba`zilari o`timsizlikni anglatadi: Ingliz tilida come, live, sleep, o`zbek tilida kelmoq, yashamoq, uxlamoq va boshqa bir qancha fe`llar birlamchi o`timsiz fe`llardir. Ular egani to`g`ridan- to`g`ri aniqlaydi. Qo`yidagi kill, cut, love, lift, take – o`ldirmoq, kesmoq, sevmoq, ko`tarmoq, olmoq kabi fe`llarda esa o`timsizlik negizi bilan ifodalanadi.

O`timsiz fe`llar gapning egasi bilan bevosita aloqada bo`ladi. O`timli fe`llar esa avval to`ldiruvchi bilan keyin esa ega bilan birikadi. Fe`l kesimning gapning boshqa bo`laklaridan ajratish bilan bu xodisani to`laroq bayon etish mumkin. Masalan: Agar suxbatdoshimizga is coming desak unda u “Who” deb savol beradi. Agar is cutting desak, birinchi savol albatta “What” bo`ladi. Vositali va vositasiz to`ldiruvchilar haqida O. Esperin qo`yidagi fikrni aytadi. “He offered the butter a reward” misolida “reward” so`zi “What” savoliga javob bo`ladi. Bunga sabab esa vositasiz to`ldiruvchining o`timli fe`l bilan mustahkam aloqadorligidir. Birlamchi o`timli, birlamchi o`timsiz asosan o`zak fe`llar va qo`shma fe`llarga xosdir. Birlamchi o`timli – o`timsizlik asosan o`zak fe`llar va qo`shma fe`llarga xosdir. Qo`shma fe`llarning ikkinchi komponenti yo birlamchi o`timli yo birlamchi o`timsiz bo`ladi. Lug`at so`zi sifatida birlamchi o`timsiz fe`llar birlamchi o`timliga nisbatan ancha mustaqildir. Shuning uchun birlamchi o`timli fe`llar lug`atlarda fe`lning turli obyekt birikmalar bilan bayon etiladi. O`timli fe`llarning leksik ma`nosi vositasiz to`ldiruvchini talab etadi, aks holda uning ma`nosi to`la bo`lmaydi. O`timlilik va o`timsizlik ma`nolarining qanchalik mustaqilligiga qarab tilde ikki bo`lakli va uch bo`lakli konstruksiyalar paydo bo`ladi. Sub – verb - ikki bo`lakli Sub – verb – object – uch bo`lakli konstruksiyalardir. Struktura jihatdan o`timli fe`llar uch bo`lakli Np – V – Np. O`timsiz fe`llar ikki bo`lakli Np – V bo`ladi. Masalan: 1) She has made a wonderful care (Np – V – Np) (Derd 170) 2) He managers a firm (Np – V – Np) (De, RD, 170) 3) You must forgine our suspicious (Np – V – Np) 4) Drake lay on the root (I Bid) (Np – V ) Endi bu xodisani o`zbek tilida ko`rib chiqsak: 1) U ajoyib tort tayyorladi. 2) U firmani yuritadi. 3) Siz bizni shubhalarimizni unutishingiz lozim 4) Dreik tomda yotadi. O`zbek tilida fe`lda shaxsni ko`rsatuvchi affiks bo`lganligi uchun gapda egani qo`llash shart emas. Shuning uchun o`imli – o`timsiz fe`llarning subyektini ko`rsatishda ega shaxs morfemasiga qarab aniqlanadi. Ikkilamchi o`timli o`timsizlik. Ikkilamchi o`timsizlik turli yo`llar bilan ifodalanadi. a) o`timli o`timsizlik bilan aloqador bo`lgan so`z yasovchi morfemalar fe`l negiziga qo`shilishi natijasida. b) fe`lga nisbat formalarini yasovchi Grammatik morfemalar qo`shilishi natijasida. c) sintaktik usul bilan yangi ma`no yasash natijasida. Til - yaruslariga nisbatan olinsa, birinchi holat leksik yarusga, ikkinchisi morfologik yarusga, uchinchisi sintaktik yarusga tegishlidir. Bu holatning uchovi ham o`zbek tili uchun, birinchi va uchinchisi (ikkinchi birozdir). Ingliz tili uchun

xosdir. Fe`lning semantic xususiyati bo`lishi o`timli – o`timsizlik paradigmatika va sintagmatikada o`z aksini topadi. Fe`llar o`timli – o`timsizligi yasalishining leksik – morfologik usuli so`z yasovchi affikslar ishtirokida amalga oshiriladi. Affiksal morfema yordamida yasalgan har bir fe`l yo o`timli fe`llar guruhiga yo o`timsiz fe`llar guruhiga ta`luqli bo`ladi. Ba`zi fe`llarda o`timlilik ba`zilarida esa o`timsizlik ustun bo`ladi. So`z yasovchi affikslar bilan o`timli, o`timsizlik o`rtasida munosib ingliz tilida na o`zbek tilida yaxshi o`rganiladi. Shunga qaramay fe`llarning yasalishi jarayoni o`timli – o`timsizlik bilan chambarchas bog`liqdir. Hozirgi zamon ingliz tilida so`z yasovchi affikslarga, biror guruhga ta`luqli bo`lgan bir necha fe`l yasovchi affikslarga bo`lishi mumkin. Be – bemoan – a`za tutmoq, yig`lamoq. Moan – ingramoq Un- unbalance – halovatini buzmoq. Balance – muvozanat Un – unbolt – tamboni olmoq. Bolt – tomba Dis – disable – jarohat yetkazmoq Able – moxir Disarm – qurolsizlantirmoq Arm – qo`pol. Mis – misplace – noto`g`ri qo`ymoq Place – joy Disrule – noto`g`ri qo`llamoq Rule – boshqarmoq En- enrich – boyitmoq Rich – boy Enlarge – oshirmoq Large – keng Remove – siljitmoq Yuqorida ko`rsatilgan fe`llarda – be, -re, -en prefikslari –en, -dis, suffikslar yo fe`ldan fe`l yasash bilan birga o`timsiz fe`lni o`timli fe`lga aylantiradi. –en, -dis, affikslari boshqa so`z turkumlaridan fe`l yasaydi. Bu affikslar ishtirokida yasalgan fe`llar asosan o`timli bo`ladi. Hozirgi zamon o`zbek tilida ham shu usul bilan ham o`timsiz ma`noli fe`llar yasaladi. Fe`l negizida va boshqa so`z turkumidan yasalgan yo o`timli- o`timsiz bo`lishi mumkinligini ushbu usulning tilde ham mavjudligidan binobarin, o`timli- o`timsizlik yasalishi leksik morfologik usulning umumlashganligidan guvoxlik beradi. – la affiksi ham o`timli ham o`timsiz fe`l yasaladi. a) o`timsiz fe`l: ishlamoq – to work fikrlamoq – to think o`tlamoq – to grare

1) I`ve been working hard day (H. O.D. p749) Men kun bo`yi qattiq ishladim. 2) You should think before doing it (H. O.D. p680) - Siz buni qilishingizdan oldin o`ylashingiz kerak edi. 3) Cows and sheeps grare in the fields – sigirlar va qo`ylar dalalarda o`tlashadi. - a suffiksi ham o`timli, ham o`timsiz fe`l yasaydi. O`timli fe`llar : qiynamoq – to torture sanamoq – to count. O`timsiz fe`llar: bo`shamoq – to became empty Qonamoq – to bleed Example: 1) If you cut your finger, it will blud (H.O.D p60) Agar barmog`ingizni kesib olsangiz u qonaydi 2) Day by day the box is becoming empty. Kundan kun qutti bo`shab bormoqda. -y (oy) asosan o`timsiz fe`l yasaydi Tikkaymoq – to stand up Qoraymoq – to blacken Example: Where have you been? You have blacken - Qayerda bo`ldingiz? Qorayib ketibsiz. -r (ar) o`timsiz fe`llar yasaydi Eskirmoq- to be old Qisqarmoq – to shorten Example: The days are being to shorten (H.O.D p600) - Kunlar qisqarmoqda -i suffiksi o`timsiz fe`l yasaydi. Boyimoq – to be rich Tinchimoq – to be clam Example: 1)Most of people want to be rich. - Ko`pchilik kishilar boyishni hohlashadi 2) Don`t go into that room. The baby has just been calm. - U xonaga kirmeng. Bola hozirgina tinchlandi. - kir (qir) – suffiksi ham o`timli ham o`timsiz fe`l yasaydi. a) o`timli fe`l chaqirmoq – to invite b) o`timsiz fe`l baqirmoq – to cry, to call example: The child cried from hunger - Bola ochlikdan baqirdi. - irla (illa)suffiksi ham o`timsiz fe`l yasaydi. Dirkillamoq – cackle Taqqilatmoq – to knock - qar (g`or) – suffiksi o`timli fe`l yasaydi. Boshqarmoq – to lead Sug`ormoq – to water Yuqoridagi suffikslarga ma`lum nisbat bilan aloqador bo`lgan bir necha suffikslarni qo`yish mumkin. nisbat yasovchi suffiks bir vaqtning o`zida ikki funksiyani bajarib keladi. a) fe`l yasaydi.

b) nisbat yasaydi. Fe`l yasovchi funksiyaga – lan va – lash suffikslarini kiritish mumkin. bunda – la so`z yasovchi morfema –n, - sh suffikslari esa o`zlilik va birgalilik kabilarni ifodalovchi morfemadir. Example: jonlanmoq –to become alive Ikkilanmoq – to hesitate Bu so`zlarda so`z yasovchi suffikslar va nisbat yasovchi formantlar bir birini istisno qiluvchi morfemalardir. Fe`l suffiksi – la boshqa so`z turkumlari negiziga mustaqil nisbat yasovchi morfemalarsiz qo`yilishi mumkin. Nisbat yasovchi funkksiyaga kuzatuv o`timli fe`l yasovchi – m – suffiksini kiritish mumkin to`latmoq, o`ynatmoq. Ingliz tili fe`l sistemasida o`timli – o`timsizlik yasalishida sintagmatik potensialning muhim ahamiyati bor. O`timlilikning ikkilamchi (yordmchi) markerlari sintaktik usulni ma`lum darajada neytrallashtirilganligi sababli sintagmatik potensial o`zbek tilida kam tarqalgan. Mazkur sintaktik usulning mohiyati shundaki, u konstruksiya yoki gapda o`zi uchun ajratilgan doimiy yoki ikkilamchi o`timsizga aylantiradi. Natijada fe`lning sintaktik vazifasi o`zgaradi. Agar o`timli fe`l uchun gap strukturasi Np – V- Np yoki S-V-O bo`lsa o`timsiz fe`l uchun gap strukturasi Np – V- (SV) bo`ladi.substansiyali o`zgarishlardan keyin konstruksiya harakteri o`zgarmay aksincha fe`lning o`timliligi va o`timsizligi o`zgaradi. Buni biz quyidagi misollarda ko`rishgimiz mumkin. 1) He leys on the sofa (D.E.R. D. p161) 2) He laid the book on the table (D.E.R. D. p161) 3) He leaned over the table (D.E.R. D. p161) 4) He leaned the ladder against the wall (D.E.R. D. p161) O`zbek tilida 1) U divanda yotardi 2) Ukitobni stol ustiga qo`ydi 3) U stolga engashdi 4) U norvonni devorga suyab qo`ydi Yuqorida berilgan misollarda birinchi gapda to lay fe`li o`timsiz bo`lib kelgan, ikkinchi gapda to lay fe`li o`timli fe`l bo`lib kelgan. Uchinchi gapda esa to lean o`timsiz fe`l, to`rtinchi gapda esa to lean fe`li o`timli fe`l bo`lib kelgan. Shunday qilib o`timli- o`timsizlik fe`lning sintaktik joylashishiga qarab o`zgaradi. O`timli-o`timsizlikning o`zgarishi fe`lning semantikasiga ta`sir etadi. Ya`ni semantik ta`sir fe`lning sintaktik funksiya bajarilishiga bog`liq bo`ladi. Example: 1) I play the child - Men bolani o`ynataman 2) I stand – men turibman 3) I stand the child – Men bolani turg`izaman. 4) I play – Men o`ynayman Xuddi yuqorida keltirilgan misollardagidek bu gaplarda ham to play so`zi birinchi gapda o`timli fe`l, oxirgi gapda esa bu fe`l o`timsiz fe`l bo`lib kelgan.

To stand – fe`li ham birinchi gapda o`timsiz fe`l, ikkinchi gapda esa o`timli fe`l bo`lib kelgan. 1) I stand the child gapida esa to stand- fe`li bir vaqtning o`zida kauzativlikni kasb etadi. O`timli, o`timsizlik yoki ikkilamchi o`timli-o`timsizlik yasalishining ko`rsatilgan usullari so`z va forma yasash protsesi bilan bog`liqdir. Sintaktik yoki analitikligidan qatiy nazar dunyo tillarning barchasi, so`zning asosiy ma`nosi ularning ma`lum birikmada konstruksiyada umuman nutq kontekstda qo`llanilishigagina qarab aniqlash mumkin. So`z ma`nosining (fe`lning) bog`liqligi haqidagi masalaning turli tomonlariga har xil nuqtai nazardan Sh. Balli, Vinogradov, O. Espersen va boshqa ko`p olmlar e`tibor berishgan. Ikki funksiyani bajaradigan fe`llar Semantikasiga ko`ra ba`zi fe`llar o`zi bilan birga kelgan otga ko`proq bog`liq bo`lsa boshqalari biroz bog`liq bo`ladi. Fe`llarning uchinchi guruhi bu jihatidan netral bo`lib, o`timlilik va o`timsizligiga ko`ra bir xil funksiyani bajaradi. Ularning bu xususiyati S+V+V+D modelida qanday qo`llanilishida aniqlanadi. Ingliz tilida ikki funksiya bajaradigan fe`llar juda ko`p. ularga abate, acclimatire, approach, assay, bail, bank, clariby, play, leave, end, move, change kabi fe`llarni kiritish mumkin Example: The shopkeepers mouthes opened (p. lesile) (intransitive) – sotuvchilarning og`zi hayratdan ochilib qoldi .Bu gapda “opened” o`timsiz fe`ldir.Ingliz tilida ham o`timsiz, ham o`timli fe`l sifatida qo`llanilishiga va o`timli- o`timsizlikka chidamliligiga qarab, bu fe`llar ikki guruhga kiradi. a) ma`no jihatdan ikki funksiyani bajaradigan fe`llar b) funksiyasi jihatidan bog`liq (ikki xususiyatli) fe`llarga bo`linadi. a) ma`no jihatidan ikki funksiyani bajaradigan fe`llar B.A. Ilishning fikricha read, write, eat, drink, drow kabi fe`llar bo`lib, ular I`m reading, I`m eating, I`m drinking, I`m drowing kabi gaplarda What? savoliga javob bo`ladi. What is he writing? What is he eating? What is he drawing? Javob berilganda tasdiqlab, aytiluvchi so`zlarni ya`ni to`ldiruvchini qo`yish mumkin. 1) I`m writing a latter – men xat yozyapman. 2) I`m eating bread – Men nonni yeyapman. 3) I`m drowing a picture – Men rasm chizyapman. O`timli fe`llardan farq qilib, o`timsiz fe`llar o`zidan keyin kelgan otga bog`liq emas, ya`ni uning ot bilan birikishi shart emas, otlar protsess yoki ish-harakatni ma`nosini kengaytirishga xizmat qiladi. 1) The children are playing in the yard – Bolalar hovlida o`ynayapti. Bu gap umumiy ifodalangan. The children are playing football – Bolalar futbol o`ynashyapti Example. 1) After supper he changed his clothes (transitive)

- Tushlikdan so`ng u kiymlarini almashtirdi (o`timli) 2) I didn`t recognize him. He had changed a lot - Men uni tanimadim. U juda o`zgarib ketgan (o`timsiz ) Funksiyasi jihatidan bog`liq bo`lgan ikki xususiyati fe`llarga, ikki ma`nolikka yo`l qo`ymaydigan, o`timli va o`timsiz fe`llar kiradi. Bu fe`llar strukturasi yoki maxsus Grammatik talabga ko`ra, o`timli yoki o`timsiz fe`llarga aylanishi mumkin, ya`ni turli sabablarga ko`ra to`ldiruvchining tushib qolishi mumkin. Bunga esa ingliz tilidagi self ni tushirib qoldirilishi bilan yasalgan o`zlilikni, o`timsizlanishini misol keltirish mumkin. I wash, I shave, kabi fe`llar ya`ni gaplar I wash myself, I shave myself – larning transformatsiyalashtirilgan variantlaridir. Yuqorida keltirilgan misollardan ko`rinib turibtiki, o`timli fe`llarning o`timsizlanishi nisbat nuqtai-nazaridan fe`l ma`nosiga ta`sir qiladi, ya`ni wash va shave o`zlik fe`llariga aylanadi. I wash myself, I shave myself boshqa hollarda o`zlik olmoshining qo`llanilishi shart chunki ularning tushib qolishi semantiksizlikga sabab bo`ladi, ya`ni fe`l semantikasini o`zgarishiga olib keladi. O`timsiz fe`l qardosh to`ldiruvchi (cognate object) deb ataluvchi to`ldiruvchi bilan qo`llanganda, u o`timli fe`llar qatoriga kiradi. Example: fight, the good, fight die, death live a life, pray a prayer, a run a rase, to sleep, the of the just bunday fe`llar o`zbek tili uchun ham xos bo`lib, ingliz tilidagiga juda mos ya`ni o`xshashdir masalan: yoshini yashamoq, oshini oshamoq, gap –gapirmoq, so`z-so`zlamoq, ish- ishlamoq va shu kabi fe`llardir. He moved. He moved the table – U siljidi. U stolni qimirlatdi The sun is shining well - quyosh yaxshi nur sochyapti. He shone the knife washing special powder – U maxsus parashok bilan pichoqni yuvib yaltiratdi. Tilshunoslar semantic va formal o`timlilikni mos kelmasligi haqida gapiradilar. Chunonchi ko`p fe`llar semantic jihatidan o`timliligiga qolib, bir xil kelishik formasidagi otni talab etadi. bu hodisa hozirgi rus tilidagi fe`llarga ham hosdir. Fe`llarni ana shu hususiyatlariga qarab Vinogradov vositasi o`timli va vositasiz o`timsiz fe`llarni bir biridan farqlagan. O`timli fe`llarning o`rganish sistemasida asosiy muammo o`timli leksemalar bir necha mustaqil so`z turkumlari ot, sifat, ravish, bosh bo`lak vazifasida ishlatilib, leksik munosabat o`timli leksema va laeksema to`ldiruvchi vazifasida ishlatiladi. Bu munosabatlar eng avvalo leksik- semantik gruppalarga o`timli fe`llarning paradigmatik qatorlariga substantive obyektiv va adverbal leksemalarga oid bir asosli o`timli fe`llar qaysiki bitta to`ldiruvchili ikki asosli o`timli fe`llar ikki to`ldiruvchili hisoblanadi. Masalan: ingliz tilidagi bir o`timli fe`llar hissiyot, hayajon, hayratni anglatadigan fe`llardir. To adore a woman – ayolni sevmoq To dislike a boy – bolani yoqtirmaslik To hate a person – biror kishini yomon ko`rmoq

To admire a beauty – go`zallikdan hayratlanmoq Yuqoridagi fe`llarda o`ttizdan ortiq misollar keng harakterlangan, ular jonli predmetlar va obstrakt tushunchalarni anglatadi. Taqqoslash orqali ko`rib o`tilganidek, o`timli fe`llar frazekonstruksiyalari gap boshqaruvida yoki alohida so`z birikmalari hollarida ham boshqaruv sodir bo`ladi. O`timli fe`llar uch guruhga mansubligi turli tuman transformatsiyalar sodir bo`ladi. “ to adore a woman for” Masalan: otlashgan transformatsiada: 1) to adore a woman – adoration for a woman Ayolni qattiq sevmoq – ayolni qattiq sevish 2) to dislike a boy – dislike for a boy Bolani yomon ko`rmoq – bolani yomon ko`rish 3) to hate a person – hatred for a person Odamdan nafratlanmoq – odamdan nafratlanish 4) admire beauty – admiration for a beauty Go`zallikdan hayratlanmoq – go`zallikdan hayratlanish 5)to analyse a text – an analyse of a text Matinni taxlil qilmoq – matinni taxlil qilish O`timli va o`timsiz fe`llarning semantik strukturasiga qarab ko`makchilar va predloglar ishtirokida ham ifodalanishi mumkin. Fe`lning vositasiz to`ldiruvchi bilan birikuvi o`timlilikni ko`rsatadi. Shu nuqtai nazardan o`timsizlik va vositasizlik bir-birini mustasno etadi. Fe`l quyidagi hollarda obyektsiz qo`llanadi. 1)Grammatik qisqarish sodir bo`lganda: Bunday hollarda vositasiz to`ldiruvchi nazarda tutiladi, chunki u gapda asosiy hisoblanmaydi. Obyektsizlikning bu turi hamisha to`ldiruvchi bilan qo`llanadigan o`timli fe`l yordamida aniqlanadi. Ba`zi olimlar bu holatni absalyut holat deb atashadi. 2) Fe`l o`timsizlashganda o`timsiz fe`llar semantikasiga ko`ra vositasiz to`ldiruvchini istisno qiladi. 3) fe`l o`timligiga ko`ra belgilanganda: shu fe`ldan keyin qanday so`z kelishi kerakligi o`z-o`zidan aniq bo`ladi. Semantic jihatidan o`timli-o`timsizlik nisbatning ma`lum bo`limlari bilan bog`liqdir. Masalan: maxsus morfemalardan yasalgan, tegishli formalar bilan ifodalangan, majhullik, o`zlilik va birgalilik bir paytning o`zida o`timsizlikka sabab bo`ladi. Aniq nisbat o`timli, o`timsizlikni ham ifoda eta oladi, chunki formasi belgilanmagan. Aniq nisbat formasi nisbatning boshqa turlari kauzativlik, o`zlilik, birgalilik ma`nolarini ham o`z ichiga oladi. Shuni aytib o`tish kerakki, ifoda planida bayon etilgan, o`timli, o`timsizlik ma`nolari maxsus farmoyishiga moyil bo`lmasligi ham mumkin. Tillarning ko`rinishiga ko`ra o`timli-o`timsizlik turli usul va har xil formalar bilan ifoda etiladi. Masalan: agar Hind – Yevropa tillarida o`timlilikni ifodalash uchun tushum kelishigining o`zi kifoya bo`lsa, ingliz tilida fe`l bilan ifodalangan faoliyatining o`tuvchanligini fe`l predlog yoki ko`makchi bilan o`zbek tilida esa fe`l tushum kelishigidagi ot yoki ko`makchi bilan anglatish mumkin. Fe`lni vositasiz to`ldiruvchi bilan ifoda etish asosiy usulga qo`shimcha vazifani o`taydi. Masalan: Xizmat yuzasidan qidirilgan odamni topa olmadim. Nisbatning majhullik, o`zlilik,

birgalilik va umumiylik kabi kategorial ma`nolari morfologik yarusda bir- birini mustasno qiluvchi hisoblanadi. agar bu kategorialar sintaktik yarusda majhullik, o`zlilik, birgalilik va o`timsizlikni anglatadi, ular o`zaro bog`liq kategoriyalar sanaladi, chunki nisbatning asosiy grammatik marker (belgisi) xizmatini o`tovchi va sintaktik birliklari o`zaro sinonimidir. Belgilarni qo`shish bilan ko`rsatiladi, intaktik yarusda muayyan signal nisbatning sintaktik belgilarining fe` va ot bilan birikishda namoyon bo`ladi. Majhullikning maxsus morfemalar bo`lmagan tillarda (o`zbek tilida) yo substantiv fe`l yordamida, yo unga o`xshagan fe`l vositalari yordamida yasaladi. Bunga ingliz tilidagi substantiv be ni va unga yaqin bo`lgan become, remain, get turidagi fe`llar va yetakchi fe`lning sifatdosh II formasini kiritishimiz mumkin. Bundan keyin grammatik obyekt talab qilib, ish harakatni grammatik obyekt vazifasida keluvchi so`zga ko`chganligini ko`rsatuvchi fe`llar o`timli fe`l deyiladi. Ingliz tilining o`ziga xos xususiyatlaridan biri ayrim fe`llarning ma`lum predloglar bilan qo`shilib, o`timlilikni ma`nosini anglatishdir. Bunday fe`llarga ma`lum predloglar bilan doimiy bog`lanib asosan yo`nalishni ko`rsatuvchi fe`llargina kiradi. Masalan: to wait for – kutmoq 1) We are waiting for a better weather. To look at – qaramoq, boqmoq 2) He looked up at the ceiling. – U shiftga tikilib qaradi. To depend on – bog`liq bo`lmoq 3) children depend on their parents. For food and clothing To fly over – uchib o`tmoq To ask for something – biror narsani so`ramoq. Endi biz ingliz tilida va o`zbek tillaridagi o`timsiz fe`llarni sintaktik semantik belgilarini qiyosiy tahlilini va sintaksem analizini badiy adabiyotdan olingan misollar asosida ko`rib chiqamiz. A. M. Muxinning “ синтаксемный анализанглизкого предложения ” nomli asarida ta`kidlashicha: - o`timsiz fe`llarni bir gap ichidagi munosabatini paradigmatik planda ko`rish zaruriyati tug`iladi. Hozirgi zamon o`zbek va ingliz tilidagi o`timsiz fe`llarning sintaktik- semantik belgisini ko`rib chiqamiz. Biz o`timsiz fe`llarni ikki muhim aspektda o`rganamiz. Birinchisi sintaktik belgilarni hisobga olgan holda gapda sintaksema sifatida o`rganamiz. Birinchi aspektda yadroviylik predikatsiya etuvchi va predikatsiya etiluvchi bo`laklar sifatida namoyon bo`ladi. Yuqorida aytilgan birikmalarni fikrlarini isbotlagan holda badiy adabiyotdan olingan misollar asosida gapning yuneksion va kompenent modulini yuritishimiz mumkin. Holatni yoki turg`unlikni bildiruvchi leksik – semantik guruhga kiruvchi fe`llar.

O`timsiz fe`llarning leksik – semantik gruppalari “ushlamoq” ma`nosiga ega bo`lgan o`timli fe`llarning 5 tasi quyidagicha LSG (Leksik Semantik Gruppa) tuzadi, va uning modeli quyidagicha vtr+c 1. LSG ni tashkil qiladigan fe`llar: Clench – siqmoq Clasp – siqmoq Shragged – qismoq Fold - buklamoq Grip – ushlamoq Bu fe`llar quyidagi frazalarni tashkil qiladi: To clench smth (his hands) a clench smth clenching smth. Biror narsani siqmoq (uning qo`llarini) – biror narsani siqish – siqilayotgan narsa. To glasp smth – a glasp smth (her hend) – glasing smth. To shrug smth (my shoulders) – a shrug smth – shrugging smth Biror narsani qismoq (mening yelkalarimni) – biror narsani qisish – qisilayotgan narsa. LSG – bu gruppadagi fe`llar “qimirlatmoq” ma`nosiga ega bo`lib, 10 ta fe`ldan tashkil topadi va uning LSG modeli quyidagicha bo`ladi. Vtr + c To shook – qimirlatmoq To blink – pirpiratmoq To touch – turtib yubormoq To kick – tepib yubormoq To rais – ko`tarmoq To stand – turmoq To move – qimirlatmoq To bent – engashtirmoq To turn – burmoq To stir – silkitmoq Bu LSG dagi fe`llar quyidagi frazalarni tashkil qiladi va ular substantive yoki oyektiv boshqaruvga ega bo`lishi ham mumkin to shook smth (her head) – a shook smth – shocking smth biror narsani qimirlatmoq (uning boshini) – biror narsani qimirlatish – qimirlayotgan narsa. Np 1 – Nuclear predicating – yadroviy predikatsiya etuvchi bo`lakdir. – ega. Np 2 - Nuclear predicating – yadroviy predikatsiya etuvchi bo`lakdir. – kesim. D 1 dependent – tobe bo`lak.

1. Diane sat at the table very sleeply Diana stulda mudrab (uxlab) yotardi. (E.H.F) 1 2 3 4 Np 2 D 1 Np 1 D 2 2) the girl stood just inside the door. Qiz eshik oldida (bo`sag`ada) turgandi. (K.M.S. p125) 1 2 3 4 Np 2 D 1 Np 1 D 2 3) There lay a young man fast asleep U yerda bir yigit qattiq uxlab yotardi. 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 4) The girl were in Belgium last week Qizlar o`tgan haftada belgiyada bo`lishdi . 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2

5) We live in a house in a village (E.H. p96) Biz qishloqdagi bir uyda yashaymiz 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 6) We had been in the country Biz shahar tashqarisida bo`ldik (E.H. p75) 1 2 3 Np 1 Np 2 D 1 7) I slept on the floor of the corridor Men koridor polida uxladim (E.H. p113) 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 8) Stay here in the sunlight Shu yerda quyosh nurida turing 1 2 3 4

D 1 Np 1 Np 2 D 2 9) Man was asleep in the chair O`sha kishi stulga o`tirgabcha uxlab yotardi (E.H. p110) 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 10) He is slowly recovering, from his illness U kasaldan sekinlik bilan tuzalmoqda 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 11) I went up the ladder (E.H. p125) 1 2 3 Np 1 Np 2 D 1 12) I went to the window Men deraza yoniga bordim (E.H p29) 1 2 3

$Np 1 Np 2 D 1 13) We returned to the hospital. Biz kasalxonaga qaytdik (E.H. p126) 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2 14) She went over to the wash stand. U rakovina tomonga ketdi. 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 15) The boy ran to me like a wild thing. Bola men tomonga telbalarcha yugurib keldi. (E.H. p19) 1 2 3 4 \ D 1 Np 1 Np 2 D 2 16) Suddenly he walked towards Janny U to`satdan Jenya tomon yurdi (F. A. p120) 1 2 3 4$ $Np 1 Np 2 D 1 D 2 17) He looked in the direction of the park. Park tomonga qarab yurdi. 1 2 3 4 \ D 1 Np 1 Np 2 D 2 18) He has gone to his home (P.D.J) U o`zini uyiga ketdi. 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2 19) The voice came to him again, out of the darkness Ovoz unga yana qorong`ulikdan kelardi. (P. Y. D. p167) 1 2 3 4 5 D 1 Np 2 Np 1 D 2 20) He had fallen froma tree U daraxtdan yiqilib tushdi. (P. Y. D. p155)$ 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2 21) A porter came out from under the shelter (P. Y. D. p120) Hamma kulba ichidan chiqib keldi. 1 2 3 4 5 D 1 Np 2 Np 1 D 2 22) John fell down the tree (O.D.Sh. p127) Jon daraxtdan yiqildi. 1 2 3 Np 2 D 1 Np 1 23) Wind flew from the east (E.H. p110) Shamol sharqdan esardi. 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 24) He stepped out of bed (E.H. p173)

1 2 3 D 1 Np 1 Np 2 21) A porter came out from under the shelter (P. Y. D. p120) Hamma kulba ichidan chiqib keldi. 1 2 3 4 5 D 1 Np 2 Np 1 D 2 22) John fell down the tree (O.D.Sh. p127) Jon daraxtdan yiqildi. 1 2 3 Np 2 D 1 Np 1 23) Wind flew from the east (E.H. p110) Shamol sharqdan esardi. 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 24) He stepped out of bed (E.H. p173)

U kravatdan turdi. 1 2 3 Np 2 D 1 Np 1 Np 2 25) He ran into the hall holding a box high in the air (K.M.S. p29) U zalga yugurganicha qo`lidagi quttichani baland ko`targanicha keldi. 1 2 3 4 5 D 1 Np 2 D 3 Np 1 D 2 26) they moved into the dinning room. Ular oshxonaga ko`chib kirishdi. 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 27) You walked into the waiting-room (E.H. p96) Siz oshxonaga kirib ketdingiz 1 2 3 D 1

$Np 1 Np 2 28) We went out for a walk (P.J.D. p28) Biz tashqariga sayrga chiqdik 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 29) I looked outside it was dark (E.H. p38) Men tashqariga qaradim, atrof qorong`u edi. 1 2 3 4 5 D 2 Np 2 D 1 Np 1 D 3 30) They came out with a shudder (K.M.S. p66) Ular titragancha tashqariga chiqishdi. 1 2 3 4 \ D 1 Np 1 Np 2 D 2 31) We crossed the brickyard (E.H. p38) Biz g`ishtli hovlini kesib o`tdik. 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2$ $32) Miss Brill nearly laughed out (K.M.S. p90) Brillxonim o`zini kulishdan zo`rg`a tutib turardi. 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2 33) His noise trembled with anger (H.O.D. p69) Uning ovozi jaxildan titradi. 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2 34) We were trembling with cold Biz sovuqdan titradik (B.Y.Y. p133) 1 2 3 4 \ D 1 Np 1 Np 2 D 2 35) She was shaking with cold (B.Y.Y. p320) U sovuqdan qaltiradi. 1 2 3 D 1 Np 1 Np 2$ $36) I`m tired of this monotonous music Men bu bir xil ohangdagi musiqadan charchadim. 1 2 3 4 \ D 1 Np 1 Np 2 D 2 37) He is still hesitating about journey (B.Y. p26) U hali safar haqida ikkilanyapti. 1 2 3 4 D 1 Np 1 Np 2 D 2 38) I fear it is a thankless business (E.H. p29) Men qo`rqamanki bu befoyda biznes 1 2 3 4 Np 1 Np 2 D 1 39) She tried not smile too much (K.M.S. p98) U ko`p kulmaslikka harakat qildi. 1 2 3 4 \ D 1 Np 1 Np 2 D 2$