Gap bo’laklarining klassifikatsiyasi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Gap bo’laklarining klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

228.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA Kirish (introduction) I BOB . Gap bo’laklarining klassifikatsiyasi (The classification parts of the sentence)………………………. 1.1 Bosh bo’laklar (The principal parts of the sentence)………………… 1.2 Ikkinchi darajali bo’laklar (The secondary part of speech)…………………… 1.3 Ajratilgan bo’lakli gaplar (The detached parts of the sentence)……………… II BOB. Ajratilgan gap bo’laklarining turlari (The types of detached sentence)……………………….. 2.1 Ajratilgan bosh bo’laklar (Detached principal parts)…………………………… 2.2 Aniqlovchili ajratilgan gap bo’laklari (The detached attribute)…………………………… 2.3 To’ldiruvchili ajratilgan gap bo’laklari (The detached object)……………………………… 2.4 Holli ajratilgan gap bo’laklar (The detached adverbial modifair)………………… Xulosa (conclusion) Adabiyotlar. ( literatures) 1

Kirish Muhtaram prezidentimiz Islom Abdug ’ aniyevich Karimovning O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va senatining qo ’ shma majlisidagi ma ’ ruzasida bayon etilgan “ Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi ” nafaqat mamlakatimizda balki butun jahon hamjamiyatining diqqat markazida turibdi . Zero, Konsepsiyaning har bir bo’limi mamlakatimiz istiqbolini belgilovchi o’ziga xos dasturilamaldir. Konsepsiyada aholining faollashuvida katta o’rin tutgan siyosiy partiya larning rolini oshirishga, Oliy majlis palatalari faoliyatini takomillashtirish, qonun ustivorligiga berilgan e’tibor, shubhasiz, mamlakatimizning bironta fuqorosini befarq qoldirmaydi.Ularda vatan istiqboli uchun shu yurtda yashovchi har bir inson mas’ul ekani haqidagi qatiyat yanada yorqinroq ifodalangan. Bu davrda xususiy mulkni huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirush, mamlakatimizda har tomonlama baquvvat mulk egalari sinfini shakllantirish, fermerlik harakatini mustahkamlash, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishni ta’minlash, tadbirkorlik, avvalo kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun qulay shart sharoitlaryaratish, keng tarmoqli bozor infratuzilmasini barpo etishini nazarda tutadigan qonun hujjatlari yaratildi. Parlamentning mamlakatimizda kuchli fuqorolik jamiyatni shakllantirishga qaratilgan demokratik yangiliklar, liberal islohatlar targ’ibotchisiga aylanishga erishish eng asosiy vazifa bo’lmog’i zarur. O’zbekiston ekologik harakati yangi sifat bosqichiga ko’tarilad, atrof – muhitni muhofaza qilish masalalarini o’rtaga qo’yish va nazorat qilish, insonni va mamlakat aholisini ekologiyaning xavfli hamda tajovuzkor o’zgarisharidan himoya qilish uchun ulkan imkoniyatlarni qo’lga kiritadi. Fuqorolik jamiyati, institutlari, jumladan fuqorolikning o’zini – o’zi boshqarish organlarining jamiyat va davlat qurilishi tuzilishidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustivor yo’nalishga aylanishi zarur. 2

Bugingi kunda joylarda fuqorolarning eng dolzarb muammolarini o’z vaqtida va muvaffaqiyatli hal etish, ularning manfaatlarini himoya qilishda mahalla tuzimining ta’siri va ahamiyati qanchalik ortib borayotganligini barchamiz yaxshi bilamiz. Mahalla tuzimining tasiri va ahamiyati, mahallaning aholimiz, ayniqsa yoshlarimiz manaviy, axloqiy tarbiyasi bilan bog’liq masalalarini yechish ijtimoiy sohaning samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi, joylarda jamoat tartibi va xavfsizligini saqlash borasidagi hissasi tobora kuchayib bormoqda. Bugun hayotning o`zi oldimizga fuqorolik jamiyatin institulari tizimida ommaviy axborot vositalarining o’rni va rolini mustahkamlash vazifasini qat’iy qilib qo’ymoqda. Bu vazifalarni amalga oshirish yo’lida yurtimizda istiqlolga erishilgan dastlabki yillardan boshlaboq keng qamrovli ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, so’ngi o’n yilda ommaviy axborot vositalarini yanada liberallashtirish, so’z erkinligini ta’minlashga qaratilgan keng ko’lamli tashkiliy– huquqiy chora – tadbirlar amalga oshirildi. Konsepsiyaning mazmun – mohiyatidan kelib chiqqan holda biz talabalar ham mamlakatimizni modernizatsiya qilish, islohotlarni yanada chuqurlashtirish va demokratlashtirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirishda sidqidildan vatan uchun jon – jahdi bilan xizmat qiladigan yetuk kadrlar bo’lib yetishishga harakat qilishimiz kerak. Zero Prezidentimiz “ Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch “ asarida “ … millat yoki xalqning ma’naviyati uning bugingi hayoti va taqdirini o’sib kelayotgan farzandining kelajagini belgilashda shak – shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi ” 1 deganlarida albatta biz yoshlarning kamol topishimiz, jismonan va ma’nan sog’lom, eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo’lgan zamon talablariga to’liq javob beradigan, har tomonlama yetuk insonlar bo’lib kamol topishimizga juda katta umid bildirganlar. Buning uchun albatta biz yoshlar uchun barcha shart – sharoitlar mavjud. Zamon bilan hamnafas bo’lish, jahonda yuz beradigan yangiliklardan o’z vaqtida boxabar bo’lish, dunyo va vatanimiz taraqqiyotiga hissa qo’shish maqsadida biz yoshlar albatta xorijiy tillarni ham 1 I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” Toshkent 2009y, 4-bet 3

chuqur bilishimiz zarur. “ Hozirgi paytda xorijiy tillarni o’rganish va o’rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham, albatta, bejis emas. Bugun jahon hamjamiyatida o’ziga munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o`z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo’qdir … ” 2 Ushbu bitiruv malakaviy ishim ham xorijiy tillar ya’ni ingliz tili grammatikasini yanada chuqurroq o’rganishga bag’ishlangandir. Ishning dolzarbligi shundaki, ajratilgan gap bo’laklari garchi ingliz tili gap strukturasida muhim bo’laklardan sanalsada, ko’p olimlarning diqqat – e’tiborini tortmagan. Shu sababli ajratilgan gap bo’laklarini o’rganishga bo’lgan e’tibor ancha susaygan. Ingliz tili grammatikasi ustida ish olib borgan B.Il’in, B.L.Kaushanskaya, Barxudarov kabi olimlarning grammatika darsliklarini kuzatsak ajratilgan gap bo’laklari haqida qisqagina ta’rif berib o’tib ketganliklarini guvohi bo’lamiz. Zero, ajratilgan gap bo’laklari fikrni odatdagiga qaraganda kuchli, ifodali, ta’sirli qilib berish, bu bo’lakni mazmun jihatidan kuchaytirish, grammatik jihatdan (nisbiy mustaqillik) holga qo’yish fikrni emotsionallik bilan, ifodali, ta’sirli qilib berishga xizmat qiladi. Tadqiqotning o`rganilganlik darajasi ajratilgan gap bo`laklarining ingliz tili gap strukturasida muhim bo`lak sanaladi. Ammo ajratilgan gap bo`laklari ko`p olimlarning diqqat e`tiborini tortgan emas va alohida bo`lim sifatida ingliz tili bo`limi talabalariga o`rgatilmaydi. Shuning uchun biz ushbu mavzo`ni tadqiqot sifatida tanladik. Ushbu ishning asosiy maqsadi ajratilgan gap bo’laklarini muhim sintaktik – stilistik hodisa ekanligini anglab yetgan holda, ularni alohida bo’lim sifatida o’rganib chiqishdan iborat. Bu borada tadqiqot ishlarini kengaytirib, xorijiy tillarni o’rganayotgan talabalarga ham ajratilgan gap bo’laklarining gap strukturasidagi o’rni, ahamiyati haqida tushintirib, ma’lumotlar berishdan iborat. Ishning tadqiqot ob’ekti ajratilgan bo’laklardir. 2 I,A.Karimov “Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent 1998y, 8-bet 4

Tadqiqot predmeti ingliz tili mualliflarining badiiy asrlaridan fodalanib ajratilgan gap bo`laklarining sintaktik tahlil etish. Qo ’ yilgan maqsadga erishish quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishni taqazo etadi : -Ajratilgan gap bo’laklarini gap tarkibida tutgan o’rnini va rolini aniqlash; -Izohlanayotgan komponent bilan ajratilgan gap bo’laklari oralig’idagi sintaktik aloqani o’rganish; -Muallifning biron – bir gap bo’lagining ma’nosini kuchaytirib, kuchli, ifodali, ta’sirli qilib berishda ajratilgan gap bo’laklaridan asosiy vosita sifatida foydalanishini o’rganish. Tadqiqot metodlari : -Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlari; -ma`lumotlar yig`ish va tahlil qilish ; -badiiy adabiyotlardan olingan misollarning tahlil qilish; -olingan materiallarni ishlab chiqish; Tadqiqotning metodolik asoslari : mavzo`ga oid olimlarning fikirlari, manbalar, ingliz mualiflari asarlari va ilmiy amaliy koferensiyalar materiallari. Ishning yangiligi shundak i, ajratilgan gap bo’laklari ingliz tili grammatikasida birinchi marotaba muhim sintaktik–stilistik hodisa sifatida o’rganilmoqda. Ko’rsatib o’tilgan konstruksiyalarni o’rganishga bo’lgan yondashuv ham yangidir. Ajratilgan gap bo’laklari sodda va qo’shma gaplarning structural tizilmalarini murakkablashtirishlari bilan bir qatorda ular matn tarkibida ma’lum bo’laklargilar nisbatan muhim sintaktik, semantic, stilistik va kommunikativ funksiyalarni bajarish imkoniyatini beradi. Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati : tadqiqot natijasida ajratilgan gap bo`laklarini alohida bo`lim sifatida o`rganishiga erishildi. Ajratilgan gap bo`laklarining muallif uchun muhim uslub vosita sifatida ekanligi isbotlandi. Tadqiqotchilar va til o`rganayotgan barcha qiziquvchilar foydalanishlari mumkin. 5

Ushbu ishning materiali bo’lib, amerika va ingliz mualliflarining badiiy asaridan alohida tanlash metodi orqali tanlangan 1000 dan ortiq misollar xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishim kirish, 2bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ajratish hodisasi tufayli yuzaga kelgan ajratilgan gap bo’laklari ham xuddi boshqa sintaktik – stilistik hodisalar kabi o’z tarixiga ega. Tilshunos olimlardan akademik G’.Abdurahmonov o’zbek tilida ajratilgan gap bo’laklarining xususiyatlarini maxsus o’rgangan holda shunday yozadi: “ Gapning ajratilgan bo’laklari muhim uslub vositalaridan biridir. Murakkab fikrni soda, ixcham va ta’sirli ifodalash usullaridan biri ajratilgan bo’laklardan foydalanishdir.” 3 Ingliz tilida ajratilgan gap bo’laklari ustida ilmiy - tadqiqot ishlarini olib borgan olimlardan biri bu – K.Ya.Petrovskayadir.K.Ya.Petrovskaya o’zining “ Обособление второстепененные члены предложения в современнам английском языке ” nomli ilmiy tadqiqot ishida ikkinchi darajali bo’lakli ajratilgan gap bo’laklarini ko’p sonli faktik materiallar asosida o’rganib, ularni yuzaga keltirishda tasir etuvchi omillarni quyidagi tartibda izohlab beradi. Barcha ikkinchi darajali bolaklarning ajratilishiga sabab bo’lishi mumkin: 1. Ikkinchi darajali bo’laklarning ifodalanish usullari; 2. Ikkinchi darajali bo’laklarning gap tarkibida tutgan o’rni; 3. Bir nechta bir xil sintaktik xarakterga ega bo’lgan ikkinchi darajali bo’laklarning yonma yon turishi; 4. Ikkinchi darajali bo’laklarning stryktural hajmining kengayishi; 5. Muallifning shu gap bo’lagining ma’nosini bo’rttirib, boshqa bo’laklardan ajratib ko’rsatish niyati. Muallif gap bo’laklarining ajratilishida ta’sir qiluvchi omillarni quyidagi misollar izohida alohida ta’kidlaydi: I Holli ajratilgan gap bo’laklari: 1.“ He moved off to the house, the terrier running in front . 3 G`.Abdurahmonov “Ajratilgan ikkinchi darajali bo`laklar” Toshkent 1955y, 75-bet 6

2.“ George, on hearing the story “ grinned .” 3. “ Giving his and to Irene, he allowed every professional discretion , the riddle in Soames case”. II Aniqlovchili ajratilgan gap bo’laklari: 1. “His eyes, deep in his head , seemed to burn”. 2. “There came a girl with a face beautiful and attractive ”. III To’ldiruvchili ajratilgan gap bo’laklari: 1. “ She doesn’t change – except her hair ”. 2. “ Madame Lamotte, with coffee and liqueur , put an end to that colloquy” 4 Gap bo’laklarining ajratilishini nemis tili materiallari asosida olib borgan germanshunos olim prof.T.Tursunov K.Ya.Petrovskayaning gap bo’laklarining ajratilishiga ta’sir etuvchi keltirib o’tgan omillari orasida N5 raqamli omilni quyidagicha izohlaydi: “Ajratish va ilova hodisalari – bu o’z tabiatlariga ko’ra stilistik hodisalardir, shu sabali ham ularning badiiy matn doirasida yoyilish darajasi faqatgina u yoki bu yozuvchining individual uslubi bilan belgilanadi” 5 Ajratilgan gap bo’laklari to’g’risida olimlarning fikrlarini o’rganib chiqib, ajratilgan gap bo’laklari muhim sintaktik – stilistik hodisa ekanligiga, u gap bo’laklarini maxsus kuchaytirgan holda, matn mazmunini to’ldirib, yozuvchining aynan bir gap bo’lagini ajratib ko’rsatish orqali uning ma’nosini bo’rttirib boshqalaridan ajratib ko’rsatish istagini ro’yobga chiqarishga guvoh bo’ldik. 4 Питровская К.Я. «обособление втростипенние члени предложения в соврименном англиском языке» Автореф. Дисс. На учен. Степени конд. Филолог. Наук. М., 1953 стр-18 5 Турсунов Б.Т. «Обособление и присоединение» илми таткикотлар ахборотномаси. Самарканд 2004, №2 57- 60б. 7

I BOB. Gap bo’laklarining klassifikatsiyasi . Gap bo’laklari sintaktik kategoriya bo’lib, gap tartibidagi elementlarning o’zaro munosabatini, bu munosabatning xarakterini, gapning grammatik jihatdan qanday bo’laklarga ajratishini, so’zning gapdagi rolino ko’rsatadi. Bosh bo’laklar (ega va kesim) gapning mazmun jihatdan ham, formal jihatdan ham o’zaro bog’langan ikki uyishtiruvchi markazi bo’lib, ular o’zaro predikativ aloqa orqali tutashgan bo’ladi. Ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol) odatda, gapning ikki markazidan biriga bog’lanadi: egaga yo kesimga, shuningdek, bir ikkinchi darajali bo’lak boshqa ikkinchi darajali bo’lakka bog’lanishi mumkin. Har bir gap bo’lagi o’z leksik – morfologik xususiyatlariga ham ega: shu bo’lak uchun qaysi so’zning mos kelishi, qaysi bo’lak uchun qanday formaning xarakterli bo’lishi va boshqalar. Sodda gap uyushiq bo’laklar va ajratilgan ikkinchi darajali bo’laklar bilan kengaya boradi. Ajratilgan bo’laklar ikkinchi darajali bo’laklarning intonatsiya (pauza va urg’ular ham keng ma’noda shunga kiradi), inversiya yordami bilan ajratilgan holatdir. Natijada bu bo’laklar gapning odatdagi ikkinchi darajali bo’lagiga qaraganda nisbiy mustaqillikga ega bo’ladi. Ikkinchi darajali bo’laklarni ajratish fikrni kuchli, ta’kid bilan, emotsional tusda ifodali qilib berishga xizmat qiladi. Anglashiladiki, ajratilgan bo’laklar sodda gapning strukturasiga kiradigan sintaktik kategoriyadir. Ajratilgan konstruksiyalarning har xil kengaygan tillari qo’shma gaplar bilan ham bo’g’langandir. Gapning bo’laklarga ajralish fikrining qismlarga ajralishi bilan bog’liq. Gapning bo’laklari gapni tashkil qilishdagi, uning strukturasidagi rollariga qarab 2 xil bo’ladilar: bosh bo’laklar va ikkinchi darajali bo’laklar. Ega va kesimning o’zidangina iborat bo’lgan gap sodda yig’iq gap (an unextended sentence) deyiladi. Masalan: The car stopped. Bu gapda the car – ega, stopped – kesim vazifasida kelmoqda. 8

Gapda ega va kesimdan tashqari ikkinchi darajali bo’laklar ham bo’lsa, bunday gap sodda yoyiq gap (an extended sentence) deyiladi. Masalan: 1. The blue car stopped at the gate. Bu sodda yoyiq gapning tarkibida ega va kesimdan tashqari, ikkinchi darajali bo’laklar ham bor. Blue - aniqlovchi, the car egasini izohlab keladi, ikkinchi darajali bo’lak at the gate – hol, stopped kesimni izohlab keladi. 2. The manager of the office has received a telegram. Bu gapda ikkinchi darajali bo’lak of the office – aniqlovchi the manager – egani izohlaydi, ikkinchi darajali bo’lak a telegram – to’ldiruvchi has received – kesimni izohlab keladi. Egaga tegishli bo’lgan ikkinchi darajali bo’laklar ega guruhini (yoyiq egani) tashkil etadi. Kesimga tegishli bo’lgan ikkinchi darajali bo’larlar esa kesim guruhini (yoyiq kesim) tashkil etadi. Ega guruhi Kesim guruhi (Subject group) (Predicate group) The blue car stopped at the gate The manager of the office has received a telegram Ikkinchi darajali bo’laklar o’z navbatida gapning boshqa ikkinchi darajali bo’laklari bilan izohlanadi. 1. The manager has received an important telegram. Bu gapda ikkinchi darajali bo’lak important (aniqlovchi) bilan izohlanib kelib u bilan yoyiq to’ldiruvchini hosil qiladi. 2. The question was discussed at the meeting of the committee. Ushbu gapda ikkinchi darajali bo’lak at the meeting (o’rin holi) boshqa ikkinchi darajali bo’lak of the committee (aniqlovchi) bilan izohlanib kelib yoyiq holni tashkil qilad: at the meeting of the committee. Ushbu misollardan ko’rinadiki, gapning bo’laklari–gapning sostavidagi ma’lum Grammatik qoidalar asosida bir–biri bilan bog’lanib, turli sintaktik guruhlarni tashkil etadi. Undagi elementlarning holati, pozitsiyasi har xil bo’ladi. 9

Gapning bo’laklari ma’lum garammatik munosabat bilan hosil bo’lgan butunlikning bo’laklaridir. Gap bo’lagining xususiyati uning shu butunlikdagi vazifasiga, boshqa elementlar bilan bo’lgan munosabatlariga qarab belgilanadi. Umuman, gap bo’laklarini, ularning turlarini belgilashda bir qancha hodisalar sintaktik munosabatdagi holat, grammatik aloqaga kirishgan so’zlarning qaysi turkumga kirishi va formasi, gapdagi o’rni, intanatsion xususiyati hisobga olinadi. Bundan sintaktik munosabatlarning asosliligi, shuningdek yuqoridagi hodisalarning o’zaro bog’liqligi anglashilib turadi. Bunda sintaktik munosabatga kirishgan so’zlrning hamma leksik – Grammatik xususiyatlari hisobga olinadi. Lekin qaysi turkumga kirishigagina qarab belgilab bo’lmaydi. Masalan, biror bo’lakning ot bilan ifodalanganligining o’zi uni qaysi bo’lak ekanligini konkret aniqlab bermaydi: ot har xil formalarda va turli formalarda va turli o’rinlarda qo’llanib, gapning istalgan bo’lagi bo’lib kela oladi. Gapning Grammatik strukturasini, bo’laklarini aniqlashda yuqoridagi hodisalarning, fonetik hodisalarning ham bir – biriga bog’lab tekshirilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan: 1. The meeting is over. 2. He was at the meeting 3. Larry spoke at the meeting Ushbu misollarning barchasida meeting oti ishlatilgan bo’lib, birinchi gapda u ega vazifasida kelmoqda, ikkinchi gapda ot kesim vazifasida kelmoqda, uchinchi gapda esa o’rin holi vazifasida kelmoqda. Demak, gapdagi so’zning funksiyasi uni qaysi turkumga kirishiga qarab aniqlab bo’lmaydi, balki sintaktik munosabatga kirishgan so’zlarning mazmun jihatidan darajasini belgilash qaysi bir bo’lakning birinchi o’rinda turishini aniqlash so’zlovchining ko’zda tutgan, kuzatish maqsadiga, bo’laklarning o’zaro munosabatiga qarab belgilanadi. Lekin bunday darajalash gapning grammatik holatiga mos kelavermaydi. Bosh bo’laklarning birinchi darajali, qolgan bo’laklarning ikkinchi darajali sanalishi o’z grammatik asoslariga egadir. Bosh bo’laklar gapning asosini tashkil etadi. Bular gap konstruksiyasining asosidir. 10

Gapdagi qolgan bo’laklar odatda bu ikki asosdan biriga bo’g’lanadi. Bu ikki asosga bog’langan elementlar shu bo’lakka tobe bo’ladi. Demak ega va kesim o’ziga bog’langan so’zlar ustida hokim bo’lib, bularda boshqa xolat yo’q: bular hech qanday bo’lakka tobe emasdir. Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklarning biriga bog’lanib keladi, demak bularda absolyut hokimlik holati yo’qdir. Bosh bo’laklarning birinchi darajali sanalishi, boshqa elementlarni tobe etishdan qat’iy nazar, o’zicha mustaqillikka, bir butunlikka ega bo’lishi, gapning asosini tashkil qilishdandir: ularning odatda boshqa bo’laksiz ham yashay olishi, ikkalasi birgalikda gapdagi hokim bo’laklarni tashkil qilishi sabablidir. Qolgan bo’laklarning ikkinchi darajali sanalishi odatda o’zicha ayrim, to`liq gap hosil qilmay, bosh bo’lak orqali, shunga ergashib yurishidandir. Darajalarni faqat tobelikka qarab belgilasak, kesimni ham ikkinchi darajali sanash lozim bo’lar edi, chunki ega va kesim ikkalasi birlikda boshqa bo’laklarsiz ham bir butunlik, mustaqillik hosil eta oladi. Ikkinchi darajali bo’laklarda bu xususiyat yo’q. Bosh bo’laklarning Grammatik hokimligini, uyushtiruvchilik rolini, aktivligini yuqorida ko’rib o’tdik. Ularning yolg’iz o’zi odatda mustaqil gap tashkil qiladi, biroq ba’zi o’rinlarda ularning o’zidan to’liq fikr chiqmay qoladi. Bunday vaqtda ikkinchi darajali bo’laklar zarur element bo’ladi, ularsiz fikr to’liq anglashilmaydi. Demak, konstruksiyaning fikrni to’la ifodalaydigan gap tusida bo’lishi uchun ba`zan ega, kesimning o’zi kifoya qilmaydi, bunday vaqtda ikkinchi darajali bo’lak ham zarur bo’ladi. Masalan: 1. Two taxis took them to the station. 2. I got an important letter last night. 3. He could see the river from the top of the hill. Ushbu misollarda ko’rinib turibdiki faqat bosh bo’laklar bilan gaplarning mazmunini to’la ifodalab bo’lmaydi (a taxi took, I got, the could see) bu gaplarda albatta ikkinchi darajali bo’laklarning ishlatilishi muhim. Shuning uchun ham gap strukturasida ega, kesim, aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kabi bo’laklarning o’z o’rni bor va gap mazmunini konkretlashtirish, boyitishda, albatta ikkinchi darajali bo’laklarning roli muhimdir. Ega grammatik jihatdan absolyut hokim bo’lsa ham, 11

lekin gapga hos belgilarni ko’rsatishda kesimning roli kuchlidir: kesim juda aktiv bo’lakdir: ko’pincha zamon, shaxs – son ko’rsatkichlariga ega bo’lishi, intonatsion tugallikning kesim bilan zich bog’liq bo’lishi va boshqalar. Ikkinchi darajali bo’laklarning vazifasi bosh bo’laklarni aniqlash, ulardan anglashilgan fikrni to’ldirib kelishdir. Ikkinchi darajali bo’laklar egani, kesimni aniqlab keladi yoki bir ikkinchi darajali bo’lak boshqa bir ikkinchi darajali bo’laklarni aniqlab keladi, shunda ham aniqlangani yana bosh bo’laklarning biriga (egaga yoki kesimga) bog’lanadi (yoki bu ham boshqa bir ikkinchi darajali bo’lakka bog’lanishi mumkin. Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar bilan zich bog’liq bo’lib, gapning strukturasiga odatda shular orqali kiradi. Ega va kesimning sostaviga kiradigan so’zlar – bo’laklar qancha bo’lmasin, gapda baribir, ularning birligi, yaxlitligi seziladi. Bu elementlarning har biri yo eganing yo kesimning mazmunini to’latish uchun xizmat qiladi (ba’zilari biri ikkinchisini aniqlash orqali). Bular ega va kesimni kengaytirib, ega sostavi va kesim sostavining bosh elementlarini konkretlashtirishga, hokim elementlar bilan birgalikda haqiqiy sostav yaratishga xizmat qiladi. Gap ega va kesimdan iborat bo’lsa yig’iq sodda gap (an unextended sentence), gap faqat ega va kesimdan emas ikkinchi darajali bo’laklarni ham o’z ichiga olib tuzilgan bo’lsa yoyiq sodda gap (an extended sentence) bo’lishi haqida yuqorida aytib o’tgandik. Bu yerda esa yoyiq sodda gap ustida to’xtalamiz: I . To’ldiruvchili yoyiq gap (the objective extendent sentence): 1. I have bought a book 2. He asked me to do it 3. She spoke to me yesterday II. Aniqlovchili yoyiq gap (the atributive extendent sentence): 1. The school lesson begins at 11 o’clock. 2. Some magazines are lying on the table. 3. The man sitting at the window is my brother. III. Holli yoyiq gap (the adverbial modifair extendent sentence): 12

1. I came back because of the rain. (sabab) 2. I went to the cinema yesterday (orin va payt) 3. He read slowly (ravish holi) IV. Aralash yoyiq gap: a) to’ldiruvchili vholli yoyiq gap: 1. The buyers chartered a steamer yesterday. 2. The boy caught a fish rom the river 3. I see him at the cinema every night. B )to’ldiruvchili va aniqlovchili yoyiq gap. 1. I put my new coat on. 2. The managers received an urgent telegram from the buyers . 3. I gave an interesting book to my friend. c)aniqlovchi to’ldiruvchi va holli yoyiq gap: 1. We bought a new car last year. 2. We have received an important telegram today. 3. I sent her a beautiful present the day before yesterday . Gapning bo’laklari turli so’z turkumlari bilan ifodalanadi.Masalan, ega ko’pincha otdan, olmoshda, infinitivdan, gerundiydan, sondan hosil bo’ladi. Kesim esa fe’ldan, ot kesimlar, ot, olmosh, sifat, sifatdosh, infinitive, gerundiylar bilan ifodalanadi. Yuqoridagilarni ko’rib chiqib shunday xulosaga keldikki, gap tuzilishida bosh bo’laklarning roli muhimdir, ammo ikkinchi darajali bo’laklar ham gapda muhim sintaktik – stilistik vazifalarga ega. Bundan ko’rinadiki mutaxassis tilshunos bo’lish uchun nafaqat bosh bo’laklarning balkiIkkinchi darajali bo’laklarning ham sintaktik – semantik mohiyatini chuqur anglab yetish lozimdir. 13

1.1 Bosh bo`laklar (the principal parts of the sentence) Ega. (Subject) Ega shu gapdagi fikr qarashli bo’lgan – fikr o’zi haqida borayotgan. Belgisi kesim bilan aniqlanadigan predmetni ko ’ rsatadi . Egadan anglashilgan predmet kommunikatsiya predmetidir . Eganing ma ’ nosi har xildir: 1. Kesimi fe’ldan bo’lgan gaplarda ega doim shu harakatning bajaruvchisini anglatavermaydi, uning mazmuni gapning strukturasiga, umumiy mundarijaga qarab belgilanadi. Bunda ikki holat bor: Ega quyidagilar bilan ifodalanadi: I.Ot bilan (with noun): 1. The lesson is over. 2.Karim came to my place to see me. 3.The captain saved the life of the man. II Olmosh bilan (with pronoun): 1She does a lot of work. 2. Someone wants to speak to you. 3.I have never been to England. III. Infinitiv bilan (with infinitive) 1. To swim is pleasant. 2. To read is useful. 3. To smoke is not allowed here/ IV. Gerundiy bilan (with gerundiy) 1. Smoking is harmful for your health. 2. Goign thre is my duty. 3. Skating is pleasant. V. Son bilan (number): 1. Four were absent from the lecture. 2. The two is coming here. VI. Ot ma’nosini beradigan istalgan so’z va so’z birikmalari bilan: 1. “ Had” is the Past tense of the verb “to have ” 2. “ Free on board” is a commercial expression often used in contracts. 14

3. Her pleasure was traveling. Ikki ayrim – ayrim so’z bilan ifodalangan bo’lak, uyushgan bo’laklar formasida kelgan egalarni ularning kesim bilan shaxs va son jihatidan bo’lgan munosabatiga qarab belgilaymiz. Bu hodisa shunday ko’rinishlarga ega: 1. Ular shaxs jihatidan bir xil bo’laganda: a) ularning har biri kesim bilan bevosita bog’lana olsa, bu vaqt egalar uyushuq sanaladi: Masalan: He and Karim came; b) egalar kesim bilan yakkama – yakka bog’lana olmasa, faqat birgalikdagina biriksa, har ikkisi birgalikda ega sanaladi. Masalan: He and Karim went there. Bunday vaqtda egalarning ayrim – ayrim qo’llanmasligining asosiy sababi kesimning jamlik, birgalik anglatishi va uning har ikki egaga ko’plik formasida bog’lanishidadir. Bu hodisa fe’lli gaplarda emas otli gaplarda ham uchraydi. Masaln: Ivanov and Petrov are best friends. 2. U egalar shaxs jihatidan har xil bo’lganda: har ikki element birgalikda ega sanaladi, kesim bir xil shaxsni ko’rsatadi. Masalan: You and he are enemies. Ingliz tilida yana shunday konstruksiyalar borki, ular ham ega yasaydilar. Bular both…and, either…or, neither…nor . Both… and konstruksiyalaridan keyin keladigan kesim har doim ko’plikda ishlatiladi. Masalan: 1. Both he and I go to the University every day. 2. Both your parents and you are against with me. 3. Both Karim and Aziz want to go abroad. Either…or, Neither…nor konstruksiyalari ega vazifasida kelganda esa kesim yonidagi ega bilan moslashadi, kesimdan oldindagi ega birlikda turgan bo’lasa birlikda , ko’plikda turgan bo’lsa ko’plikda ishlatiladi. Masalan: 1. Either your children or my son has broken this vase. 15

2. Either he or his friends go to see him 3. Either our company or their company will make a report. Neither…nor inkor ma’nosini anglatadi. Bu konstruksiya ishlatilganda fe’l – kesim inkorda ishlatilmaydi. 1. Neither my friend nor I am fond of skating. 2. Neither he nor his parents intend to stay her for another week. 3. Neither Salim no Malik goes thre for the week – end. Formal ega It. Ingliz tilida gap tarkibida ega bo’lishi shartligi uchun shaxssiz gaplarda it olmoshi bilan ifodalangan formal ega ishlatiladi. It olmoshi formal ega sifatida quyidagi shaxssiz gaplarda ishlatiladi. 1. Tabiat hodisalari haqida ma’lumot berganda: 1) It is winter. 2) It is cold. 3)It is getting dark. 2. Ob – havo holatini ifodalaydigan fe’llardan oldin: 1) It often snows in February. 2) It has been raining since three o’clock. 3) It was freezing. 3. Vaqtni va masofani ifodalaganda: 1.It is early morning. 2It is five o’clock. 3It is on kilometre from our house to the river. It olmoshi formal ega funksiyasida ba’zi fe’llar bilan majhul nisbatda ham ishlatiladi. 1) It is said…- Aytishlaricha… 2) It is believed…- O’ylashlaricha… 3) It is expected…- Kutishicha… . One va they noaniq egalari . Agar ega bilan ifodalangan shaxs noaniq bo’lsa yoki umumiy fikrni ifodalasa, ega vazifasida one olmoshi ishlatiladi. Bunday 16

holatda one – har bir, har qanday kishi, odamlar ma’nosini beradi (so’zlovchini ham o’z ichiga olgan holda). Bunday holatlarda one ko’pincha modal fe’llar bilan ishlatiladi: Masalan: 1) One should be careful when crossing the road. 2) One must always keep one’s word. Huddi shu ma’noda they olmoshi ham ishlatiladi. They olmoshi bu funksiyada kishilar, insonlar ma’nosini anglatib, so’zlovchini o’z ichiga olmaydi. They bu funksiya ko’pincha to say fe’li bilan ishlatiladi: Masalan: 1.They say the weat crop in Uzbekistan will be fine this year. 2.They say the police caught two thieves yesterday. Kesim (Predicate ). Kesim ega bilan ishlatilgan shaxs, predmet va hodisaning belgisini bildiradigan bo’lakdir. Bunda belgi odatda tasdiq yo inkor yo’li bilan anglatiladi.(Bunda belgi so’zi keng ma’noda bo’lib, aktiv – belgi harakat, holat, xususan, sifat kabi mazmunlarni o’z ichiga oladi.) Kesim ikkinchi bosh bo’lak bo’lib, u ega haqidagi hukmni bildiradi. Kesim predikativlikni ko’rsatadigan asosiy elementdir. U ega bilan ifodalangan predmetning (predmet keng ma’noda: shaxs, predmet, voqea, hodisa) harakatini, holatini ko’rsatadi; biror sifatini, xususiyatini, jinsini, miqdorini, unga tengdosh belgini ko’rsatadi. Kesim gapning uyushtiruvchi markazlaridan biridir; u hukmni ifodalovchi, gaplarning asosiy belgilarini ko’rsatuvchi eng muhim bo’lak bo’laganligidan, gapning mazmunini, xarakterini belgilashda katta rol o’ynaydi. Ega temani (gapning nima tog’risida borishinigina) bildiradi, shu haqda nima deyilishini, xabarni kesim bildiradi. Kesimning qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishi gapning qanday xususiyatga ega ekanligini ko’rsatib turadi. Ega va kesimning munosabatida predikativlikni ifodalashda har xil vositalar ishtirok qiladi: maxsus affikslar, yordamchi vazifasida ko’chgan so’zlar, tartib (gap bo’laklari tartibi), intonatsiya. Demak, gapning bir butun yaxlit tugal hodisa ekanligi ega – kesim munosabati, gapdagi hamma qismlar intonatsiya va tartibning birligidan iborat. 17

Gapning eng asosiy Grammatik belgisi – predikativlik gapni maydonga keltirish, fikrni ifodalash xususiyatidir.Bu jihatdan kesimning gapdagi ahamiyati juda kattadir: u kommunikatsiyada (aloqa – aralashuv, xabar berishda) asosiy vazifani bajaradi. Gapdagi kesimning ayrim bo’lak sifatida ifodalanmay qolishi boshqa bo’laklarning ifodalanmasligiga qaraganda, juda kuchli, juda yaqqol sezilib turadi. Demak, gap tushinchasi, kesim tushinchasi bilan juda zich bog’langandir. Hukmning tasdiq yoki inkor bildirishiga kesim bo’lishli yo bo’lishsiz formada keladi. Gapda inkor bildiradigan not, never, hardly kabi bo’lak qo’llangan bo’lsa kesim odatda shu formada bo’ladi. Yuqorida biz kesimning egadan anglashilgan predmetning belgisini bildirishini ko’rib o’tdik. Bu jihatdan kesim bilan aniqlovchi orasida o’xshashlik border. Bularning funksiyasi, ma’nosi ancha yaqindir. Shuningdek bularning har ikkisi ham odatda predmetni aniqlaydi. Bundagi farq shu belgining qanday ifodalanishidadir. Aniqlovchida belgi tasavvuri predmet tasavvuri bilan qo’shilib bir murakkablik tug’dirgan holda, atributiv aloqa yo’li bilan ifodalanadi. Kesimda belgi odatda hukm – tasdiq yo inkor tariqasida, predikativ aloqa yo’li bilan ifodalanadi. Masalan: a white snow (aniqlovchi + aniqlanmish) – The snow is white (ega + kesim). Kesim eganing xususiyatini bildiruvchi bo’lak bo’lganligidan uning eng asosiy ifodachisi belgi bildiruvchi so’zlardir: fe’llar, sifatlar kesimni ifoda etuvchi eng oldingi tipik (typical) so’zlardir, lekin fe’l predikativlikni ifodalovchi maxsus vositalardan bo’lishi bilan ajralib turadi. Sifat belgi ma’nosini ifodalashi bilan kesim vazifasiga mos kelsa ham, lekin u o’zicha, yolg’iz o’zi, predikativlikni ko’rsatish xususiyatiga ega emas. So’z turkumlarining eng yirik guruhlari otlar va fe’llar to’dasi sifatida ajralgani kabi, bular bilan ifodalanadigan kesimlar ham ikki turga bo’linadi: sodda kesimlar ( the Simple predicate) va qo’shma kesimlar (The compound predicate). Qo’shma kesimlar o’z navbatida qo’shma ot – kesim (The Compound Nominal predicate) va qo’shma fe’l – kesim (The Compound Verbal predicate). Sodda kesim istalgan zamon, nisbat va maylda ifodalangan fe’l bilan yasaladi. Masalan: 18

She works at the library. I am reading. They will return soon. The goods were loaded by means of cranes. Ot - kesim . Bu kesim to be, to become, to grow, to get, to turn, to look, to seem fe’llari bilan yasaladi. Ot – kesim kesimning asosiy ma’nosini anglatadi va egani qanday, qanaqa, nima, kimligini ifodalaydi. Ot – kesim quyidagilar bilan ifodalanadi: 1 . Ot bilan: 1) I am a student. 2 ) They are workers. 3) He became a doctor. Ot – kesim quyidagilar bilan ifodalanadi: 1I . Olmosh bilan: 1) It is she. 2) This book is yours. III . Predlogli ot yoki olmosh bilan: 1) The room is in disorder. 20 She was in despair. 3) He is against it. IV . Sifat yoki sifatdosh bilan: 1) The morning was warm. 2) He is getting old. 3) The glass is broken. V . Infinitiv bilan: 1) Your duty is to help them immediately. 2) My intention is to go there. 3) Our plan is to solve this problem. VI. Gerundiy bilan: 1) He greatest pleasure was traveling. 19

2) His plan is solving the problem. 3) My duty is doing this work. Fe’l – kesim . Bu kesim odatda o’zicha kesim bo’lib kela oladigan mustaqil butunlik tusini olgan, o’zining mavjud bo’lishi uchun boshqa fe’lni talab qilmaydigan fe’llardan bo’ladi. Fe’l kesim uchun juda ham moslangan so’z turkumidir. Fe’l boshqa so’z turkumlariga nisbatan sintaktik xususiyati kuchli bo’lgan kategoriyadir. Har bir sof fe’l bir gapni hosil qiladi: bunda sub’ekt ma’nosi ham berilgan bo’ladi. Bu bir so’z tusidagi butunlik gapning eng sodda formasidir. Shaxs bildiruvchi fe’llardan shu shaxsning olmoshi ega sifatida anglashiladi, buning natijasida shaxs bildiruvchi fe’l gap mazmuniga teng bo’ladi. Sof fe’lning funksiyasi kesim bo’lib kelishidir, chunki bu fe’l predikativlikni ifodalab turadi. Fe’ldan boshqa so’zning kesim bo’lib, bu gapni tug’dirishi, kontekstning umumiy mazmuniga qarab intonatsion tugallikning kuchi bilan, shuningdek, o’rni bilan bog’lama qabul qilish natijasida maydonga keladi. Demak, fe’l predikativlikka ega bo’lgan so’zdir. Mustaqil fe’l kesim aniqlik, buyruq va istak mayllari formalaridagi fe’llardan bo’ladi: bular kesim vazifasida qo’llanuvchi fe’llardir. Qoshma fe’l - kesim . Quyidagilar bilan ifodalanadi: 1. Infinitiv va modal fe’llarning birgalikda kelishi bilan: 1) He may return soon. 2) You must read this book. 3) They have to do it. 2. Infinitiv yoki gerundiyning boshqa ko’pgina o’zlari to’liq ma’no berolmaydigan fe’llar bilan kelishi: 1) She began to translate the article. 2) He wants to help me. 3) I have finished writing the exercise. 20

Ikkinchi darajali bo’laklar. To’ldiruvchi (object) To’ldiruvchi o’z hokim so’ziga odatda boshqaruv yo’li bilan bog’lanadigan ikkinchi darajali bo’lakdir: to’ldiruvchining kesim bilan bo’lagan asosiy sintaktik munosabati boshqaruvdir. To’ldiruvchi odatda kesimdan anglashilgan harakat, belgi o’ziga yo’nalgan, o’tgan (shu harakatni o’ziga qabul qilgan) yo shu harakatga qandaydir yo’l bilan bog’langan predmetni ko’rsatadi. Demak, to’ldiruvchi ham predmetni ifodalovchi bo’lakdir. Bu jihatdan uning ega bilan o’xshashligi bor.: Biroq ega hokim holatdagi predmetni, to’ldiruvchi esa tobe holatdagi predmetni bildiradi. Bu hokim- tobelik ularning grammatik ifodalanishida ham o’z ayrimligini ko’rsatib turadi. Ega bosh kelishikdagi so’z bo’ladi, bu uning hokimligini bildiruvchi grammatik ko’rsatkichdir. To’ldiruvchining qanday formada kelishi boshqaruvchi so’zga bog’liqdir: boshqaruv aloqasining xususiyati shundan iboratdir. To’ldiruvchini harakatni o’ziga bevosita yoki bavosita qabul qilgan, harakat o’ziga o’tgan, yo’nalgan predmetni – ob’ektni anglatadigan bo’lak ekanligini bildik. Harakat bilan ob’ekt orasidagi munosabatning bunday farqlanishiga, qanday harakterda bo’lishga qarab to’ldiruvchilar ikki turga bo’linadi: vositasiz to’ldiruvchi (The direct object) va vositali to’ldiruvchi (The indirect object). Vositasiz to’ldiruvchi harakat o’ziga bevosita o’tgan predmetni ko’rsatadi (harakatning bevosita mo’ljali shu ob’ektdir, harakat shu ob’ektni to’la ravishda o’z ta’siriga oladi) Vositali to’ldiruvchi harakat o’ziga o’tgan predmetni emas, balki harakatga boshqa biror yo’l bilan bog’langan predmetni ko’rsatadi. Vositali to’ldiruvchi quyidagilar bilan ifodalanadi: 1. Ot bilan: 1) I have bought a book. 2) The plant produces tractors. 3) He received a letter yesterday. 2. Olmosh bilan : 1) I meet him yesterday. 2) He didn’t see anybody there. 21

3) We saw her in the street. 3. Son bilan : 1) How many books did you take from the library? – I took three. 2) I have read both books. I like the first better than the second . 4 . Infinitiv bilan : He asked me to do it. 5.Gerundiy bilan: I remember reading about it before. Vositali to’ldiruvchining ham ikki turi bor: predlogsiz vositali to’ldiruvchi (The indirect object) va predlogli vositali to’ldiruvchi (The prepositional object). Ba’zi o’timli fe’llar ( to give, to send, to show va boshqalar ) o’zidan keyin vositasiz to’ldiruvchi olishi bilan birga predlogsiz vositali to’ldiruvchini ham talab qiladi va to whom? Savoliga javob bo’ladi. Masalan: He gave the boy a book. I showed him the letter. Predlogli vositali to’ldiruvchi ko’p fe’llar va sifatlardan keyin ishlatiladi, turli xil savollarga javob bo’ladi: about whom? About what? Whith whom? For whom? Va boshqalar. Predlogli vositali to’ldiruvchi quyidagilar bilan ifodalanadi: 1. Predlogli ot bilan: 1) We spoke about our work. 2. He lives with his parents. II. Predlogli olmosh bilan: 1) He spoke to me yesterday. 2) I agree with you . III.Predlogli gerundiy bilan: 1) I am fond of reading. 2) He insists on doing it himself. Agar vositasiz to’ldiruvchi bo’lasa, predlogli vositali to’ldiruvchi vositasiz to’ldiruvchidan keyin qo’yiladi: 1) I have received a letter from my sister . 22

2) I spent a lot of money on books. Aniqlovchi (attribute). Aniqlovchi predmetning belgisini anglatadigan bo’lakdir. Bunda u belgi predikativlik yo’li bilan emas, balki atributivlik yo’li bilan aniqlanadi. Aniqlovchining belgi anglatishi predmetning biror sifatini, xususiyatini, miqdorini yoki qrashlilikni va shu kabi xususiyatlarni ifodalashdan iboratdir. Aniqlovchining predmet belgisini anglatishidan uning otga bog’lanishi kelib chiqadi. Bu ot gapning har qanday bo’lagi bo’lib kela oladi. Bu holat uning aniqlovchisiga ta’sir etmaydi. Aniqlovchi bo’lak aniqlanmish bilan zich bog’langan bo’ladi. Ularning ikkalasi birlikda aniqlovchili birikma sanaladi: aniqlovchi + aniqlanmish – aniqlovchili birikma. Aniqlovchi quyidagilar bilan ifodalanadi: 1. Sifat bilan. 1) I received an important letter yesterday. 2) I am going to tell you something interesting. 2. Sifatdosh bilan: 1) He bought some illustrated magazines. 2) The rising sun was hidden by the clouds. 3. Sifatdosh oborot bilan : 1) The student speaking to the teacher is my brother. 2) they sent us a list of goods sold at the auction. 4. Son bilan: Two thousand tons of sugar were loaded. The second lesson begins at 11 o’clock. 5. Olmosh bilan : Some magazines are lying on the table. This is my book. 6. Bosh kelishikdagi ot bilan. 1) The town library is closed on Sundays. 2) Poland and Germany have concluded a trade agreement. 7. Qaratqich kelishigidagi ot bilan: 23

1) The teacher corrected the student’s mistakes. 2) The expert’s conclusion was enclosed in the letter. 8. Predlogli ot bilan : 1) The leg of the table is broken. 2) I have lost the key to the entrance door. 9. Infinitiv bilan: 1) He had a great desire to travel. 10. Predlogli gerundiy bilan: 1)They discussed different methods of teaching foreign languages. Izohlovchi (apposition). (Izohlovchi ham aniqlovchining bir ko’rinishidir). Unda predmet boshqacha nom olishi bilan aniqlanadi, ya’ni shu predmetning o’zi yana boshqacha atalib, bu bilan u ma’lum xarakteristkaga ega bo’ladi. Demak, izohlovchida bir ot ikkinchi otni aniqlaydi, izohlaydi: predmet bilan predmet munosabati ifodalanadi: Izohlovchilar ikki turga bo’linadi: mustaqil izohlovchilar va mustaqil bo’lmagan izohlovchilar. 1. Mustaqil izohlovchilar . Bular anchagina ayrimlik, erkinlik holatiga ega bo’ladi. Bular o’zi bog’langan otdan tovush jihatidan ham ajralib turadi: ikki orada tovush uzilishi hosil bo’ladi. Mustaqil izohlovchilar odatda ajratilgan bo’ladi. Masalan: Alisher Navoiy , the great Uzbek poet , was born in 1441 Tashkent, the capital of Uzbekistan , is situated in Central Asia. 2 . Mustaqil bo’lmagan izohlovchilar . Bunday izohlovchi izohlanmish ot bilan juda yaqinlashib ketadi, bir tomondan, uning sifatlovchisi kabi qo’llanadi. Mustaqil bo’lmagan izohlovchi tovush jihatidan ham unch ayrim bo’la olmaydi. Mustaqil bo’lmagan izohlovchilar odatda o’zi bog’langan otdan avval keladi. Izohlovchilik yo’li bilan bog’lanib kelgan ikki otning biri atoqli ot bo’lganda, odatda turdosh ot izohlovchi sanaladi.Masalan : General Rakhimov is awarded. Ba’zan aksincha bo’ladi. Masalan: Professor, Kovolyov, is giving a lecture. Har ikkisi ham turdosh ot yoki atoqli bo’lsa, ular ma’no va grammatik jihatlariga, tartibga qarab aniqlanadi. 24

Aniqlovchi gapda doimiy bir joyga ega emas. U har qanday gap bo’lagini aniqlab kelishi mumkin: Masalan: 1) The beautiful new bridges across the river were built before the war. Bu gapda ega – bridges so’zi uchta aniqlovchiga ega: Beautiful, new, across the river, birgalikda yoyiq egani tashkil etyapti. The beautiful new bridges across the river. 2. I have received a letter of great importance . Bu gapda – a letter – to’ldiruvchisi of great importance aniqlovchisiga ega, u bilan yoyiq to’ldiruvchini tashkil etadi – a letter of great importance. 3. The question was discussed at the meeting of the Board. Bu gapda o’rin holi - at the meeting o’ziga of the board aniqlovchisini oladi va u bilan yoyiq holni tashkil etadi – at the meeting of the Board. Aniqlovchi aniqlanmishdan oldin kelishi ham mumkin, qachonki u : a) sifat bilan ifodalangan bo’lsa: She has bought an intiristing book Agar ot ikki yoki undan ortiq sifat bilan aniqlanayotgan bo’lsa, ular yonma – yon qo’yiladi: It was a cold autumn day. She put on a new black wollen dress . Agar sifat some, any, no, every olmoshlarining biridan yasalgan olmoshga tegishli bo’lsa u olmoshdan keyin qo’yiladi: I am going to tell you something interesting. b) sifat bilan ifodalangan bo’lasa: We received some illustrated catalogues yesterday. c) Son bilan ifodalangan bo’lsa: I’ve read only the first chapter of this book. d) Olmosh bilan ifodalangan bo’lsa: This pencil is very good. e) Bosh kelishikdagi predlogsiz ot bilan ifodalangan bo’lsa: Here is the town library. 25

f) Qaratqich kelishigidagi ot bilan ifodalangan bo’lsa: I followed the doctor’s advice. 2. Aniqlovchi aniqlanmishdan keyin keladi, agar u: a) sifatdoshli oborot bilan ifodalangan bo’lsa: Ships built for the transportation of oil are called tankers. b) predlogli ot bilan ifodalangan bo’lsa: The library of our University is very good. c) infinitive bilan ifodalangan bo’lsa: He expressed a desire to help me. d) predlogli gerundiy bilan ifodalangan bo’lsa: I have no intention of going there. Hol (adverbial modifair) Bu ikkinchi darajali bo’lak harakatning bajarilishidagi turli holatlarni bildiradigan, harakat – belgini xarakterlaydigan elementdir: harakat, holatning qanday bajarilishi, shu bajarilish bilan bog’langan shart – sharoit, sabab, maqsad, payt, o’rin, miqdor – daraja. Hol odatda fe’l bilan ifodalanadigan bo’lakka tobe bo’ladi. Hollar mazmundagi farqlariga ko’ra shunday turlarga bo’linadi: O’rin holi, (Adverbial Modifier of place), ravish holi (adverbial Modifier of Manner0, payt holi (Adverbal Modifier of time), sabab holi (Adverbial Modifier of Cause), Maqsad holi (Adverbial Modifier of purpose), miqdor – daraja holi (Adverbial Modifier of degree). O’rin holi fe’l bilan ifodalangan bo’lakka bog’lanib, harakatning bo’lishidagi umumiy o’rin ma’nosini anglatadi: 1) I found him in the garden. 2) We could see the river from the top. Ravish holi harakatning qanday bo’lishini, bajarilish sifatini aniqlaydi: He spoke slowly. She copied the letter with great care. Payt holi harakatning, ishning bo’lish vaqtini anglatadi: She will come soon. We reached the town the next morning . Sabab holi harakatning bo’lishidagi sabab ma’nosini anglatadi: 26

I came back because of the rain . The steamer could not leave the part owing to a severe storm. Maqsad holi ishning bo’lishidagi maqsadni anglatadi: I have come to discuss the matter. The steamer called at Odessa to take on a fresh supply of coal. Miqdor – daraja holi harakatning bajarilishini miqdor – daraja jihatidan xarakterlab keladi (harakatning takrorlanishi, uzoq davom etishi yoki aksi, bajarilish darajasi va shu kabilar): I quite agree with her. He has greatly changed. Hol quyidagilar bilan ifodalanadi: 1. Ravish bilan: The meeting was held yesterday . He quickly opened the door. 2. Predlogli ot bilan: He spent his vocation in the South. He was in the army during the war . 3. Sifatdosh bilan: He stood on the deck counting the cases. While reading the book I came across a number of interesting expressions. 4. Infinitiv bilan: I called on him to discuss this matter. He is clever enough to understand this . 5. Predlogli gerundiy bilan: He locked the door before leaving the office. On arriving at the station he went to the information bureau. 27

Ajratilgan bo’lakli gaplar. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari fikrni odatdagiga qaraganda kuchli, ifodali, ta’sirli qilib berish, u bo’lakni mazmun jihatidan kuchaytirish, grammatik jihatdan mustaqil holga qo’yish uchun ajratiladi. He felt the lurking of danger, unseen and unguessed . (J.L.”W.F” P.180) Bu misoldagi unseen and unguessed bo’lagi danger elementining aniqlovchisidir: unseen and unguessed danger. Bu aniqlovchini (unseen and unguessed) aniqlanmish (danger) dan keyin keltirib, uni maxsus pauza va intonatsiya orqali ajratib aytish natijasida shunday o’zgarishlar hosil bo’ladi: 1. Bu bo’lakning mazmun ahamiyati avvalgiga nisbatan kuchaydi: uning mazmuni ta’kid bilan beriladi, unga diqqat kuchaytirildi. 2. Buning natijasida u bo’lak avvalgi holatdagiga nisbatan kuchaygan ayrimlilik va mustaqilllik (nisbiy mustaqillik) ka ega bo’ldi. 3. Aniqlovchining ajratilishi fikrni emotsionallik bilan, ifodali, ta’sirli qilib berishga xizmat qilgan. Yuqori tipda ayrimlilikka ega bo’lagan ikkinchi darajali bo’laklar gapning ajratilgan bo’laklari sanaladi. Anglashiladiki, biror bo’lakni ajratish – ajratilmagan bo’lakni ajratilgan bo’lakka aylantirish hodisasi mazmun, grammatik (sintaktik) va intonatsion jihatdan o’zgarish hosil qilish bilan bog’langan. Demak, bunday vaqtlarda gapning strukturasida ham o’zgarish bo’ladi. Masalan: 1. The woman, Sarie Villier, had probably reported her encounter with him (P.A.”T.p.o.th”p73) 2. All around them were people, [people talking and laughing and shaking his hand and patting him on the back;] men and women, young girls and half – naked little pot – bellied children . (P.A.”t. p.o.th.p60) Endi №1,2 raqamli misollarda namoyish etilgan ajratilgan gap bo’laklarining tahliliga to’xtalamiz. Ushbu misollarda keltirilgan gap bo’laklari bir–birlariga ma’lum darajada o’xshasada, biroq bir–birlaridan keskin farq qiluvchi xususiyatlarga ham ega. Ularning o’xshahs tomonlari shundaki, ikala misol 28

tarkibida ham ajratilgan gap bo’laklari ega shaklida izohlanib kelmoqda. Ifodalanishiga ko’ra o’xshash bo’lgan bunday ajratilgan gap bo’laklari structural tuzulishining kengayishi jihatidan bir – birlaridan keskin farq qiladi. Msalan №1 raqamli misoldagi ajratilgan gap bo’lagi funksiyasida – Sarie Villier – shaklidagi ega ifodalanib kelmoqda, demak egadan egaga nisbatan izohlovchi funksiyasida kelmoqda. Izohlovchi, ya’ni ajratilgan gap bo’lagi funksiyasida keluvchi egaga nisbatan ba’zi bir ilmiy tadqiqot ishlarida «ikkilamchi ega», ma’lum bo’lak funksiyasida keluvchi egaga nisbatan «birlamchi ega» termenlari ishlatiladi. Demak ajratilgan bo’lak funksiyasida keluvchi ega, ma’lum bo’lak funksiyasida keluvchi eganing mazmunini aniqlaydi, izohlaydi, konkretlashtiradi, natijada ayol kishining – Sara Viller ekanligi aniqlanadi. Demak ajratilgan gap bo’laklrining ma’no xususiyatlari yordamida noaniqlikka aniqlik kiritiladi. Bu masalaning bir tomonidir. Endi ushbu izoh misolida masalani ikkinchi tomonini tushuntirishga o’tamiz. Har qanday ajratilgan gap bo’lagi ma’lum bo’lakka nisbatan ikki yoqlama sintaktik munosabatga kirishadi. U, avvalo ma’lum bo’lakning, ya’ni – the woman - ning mazmunini aniqlaydi, izohlaydi, so’ng esa gapning kesimi orqali butun gap mazmuni bilan ma’no munosabatiga kirishadi. Ajratilgan gap bo’laklariga hos bo’lagan bunday xususiyatlarni №2 raqamli misol tarfkibida ham kuzatish mumkin. Ushbu misol tarkibida sodda gapga ketma – ket ravishda ikkita ega shaklida ifodalanib kelgan ajratilgan bo’laklar birikib kelgan, ulardan biri – people talking and laughing and shaking his hand and pathing him on the back – hisoblansa, ikkinchisi: - men and women, young girls and boys and half – naked little pot – bellied children – hisoblanadi. Murakkab strukturaviy tuzilishga ega bo’lgan ikkala ajratilgan sintaktik konstruksiyalar bir vaqtning o’zida ma’lum bo’lak hisoblanish people mazmunini izohlaydi, konkretlashtiradi, to’ldiradi, izohlaydi, kengaytiradi. Ajratilgan gap bo’laklariga hos bo’lgan sintaktik yoki semantic funksiyalar bu bilan chegaralanmaydi. II. Ot – kesimli ajratilgan gap bo’laklari: 3. She was intelligent , a different thing from just being educated (P.A.”T.p.o.th”p 260) 29

4. Viljoen was a squatter on Gert’s land, his righthand man and overseer . (P.A”T.p.o.th”p183) III. To’ldiruvchili ajratilgan gap bo’laklari: 5. Quickly and deftly she laid a corner of the kitchen table – two coffee mugs, two little plates, a peace of cold meat , bread, fat cakes. (P.A.”T.p.o.th”p185) IV. Infinitiv guruhli ajratilgan gap bo’laklari. 6. He wanted to be alone, to think, to try and to remember what home was like. (P.A.”T.p.o.th”p13) 7. It would be good to be with her now; to hear her laughter and happy talk . (P.A”T.p.o.th”p116) Ajratilgan gap bo’laklarining sodda gaplar tarkibida o’rganish quyidagi xulosalarni keltirib chiqarishi mumkin. 1) Yozuvchilar P.Abraxams, J.London F.Kooper E.Hemengwaylarning biz o’rgangan ushbu asarlarida ajratilgan gap bo’laklari ma’lum darajada yoyilgan; 2) Ajratilgan gap bo’laklariri grammatik ifodalanishiga ko’ra turli xil strukturaviy guruhlarga bo’linadi: ega shaklida ifodalanib keluvchi ajratilgan gap bo’laklari; ikkinchi darajali gap bo’laklari shaklida ifodalanib keluvchi ajratilgan gap bo’laklari; Infinitiv va sifatdosh guruhlari yordamida ifodalanib kelgan ajratilgan gap bo’laklari; 3) Ajratilgan gap bo’laklari o’zlari bevosita tobe bo’lgan ma’lum bo’laklarga nisbatan qo’shimcha ma’no ifodalab, ularning mazmunini izohlaydi, aniqlaydi, to’ldiradi; 4) Ajratilgan gap bo’laklari ma’lum bo’lakka nisbatan sintaktik, semantic, kommunikativ va stilistik funksiyalar bajarib keladi; ajratilgan gap bo’laklari bilan ma’lum bo’laklar oralig’ida mavjud bo’lgan aloqalar konstruktiv aloqa tiplari asosida amalga oshadi. Ajratilgan gap bo’laklarga xos bo’lagan bunday xususiyatlar ularning alohida mavzu sifatida o’rganishga asos bo’lib xizmat qiladi. 30

II BOB. Ajratilgan gap bo’laklarining turlari. 2.1Ajratilgan bosh bo`laklar (detached principal part) Ajratilgan gap bo’laklarini o’rganish jarayonida biz ba’zi olimlar nafaqat ikkinchi darajali bo’laklar, balki bosh bo’laklar ham ajratiladi, degan fikr – mulohazaga duch keldik. Masalan, yirik germanshunos olim, ensiklopedist V.G Admoni o’zining “ Введение в синтаксис современного немецково языка ” nomli monografiyasida shunday deydi: “Barcha gap bo’laklari, faqat kesimning o’zgaradigan qismi bundan mustasno, ajratilishi mumkin. Biroq bosh bo’laklar, ikkinchi darajali bo’laklarga nisbatan kamdan – kam holatlrda o’ziga hos sharoitlar mavjud bo’lgantaqdirdagina ajratilishi mumkin” 6 . Biz ushbu fikirnini o’rganib chiqqan holda, ba’zi bir mualliflarning asarlarida egani ham, kesimni ham ajratilishini guvohi bo’ldik. Haqiqatdan buyuk olim V.G.Admoni aytganidek ega va kesim, ikkinchi darajali bo’laklarning ajralishi kabi keng yoyilmagan. Masalan, biz yuqorida ham tilga olgan Petr Abraxamsning “The path of thunder” asaridagi The woman, Sarie Villier had probably reported her encounter with him. (P.A.”T.P.O.TH”p73) misolini ko’rib chiqadigan bo’lsak, The woman komponenti gapni egasi bo’lib kelmoqda. Ushbu gap tarkibidagi “Sarie Villier komponenti egaga nisbatan ajratilgan bo’lak sifatida kelmoqda. Biz agar the woman – komponentini tushirib qoldirib, ajratilgan bo’lak Sarie Villier komponentini ega vazifasiga qo’ysak ham gap strukturasi o’zgarmaydi. Demak biz uni ajratilgan ega deb atasak bo’ladi. Ammo boshqa tomonlama qarasak ajratilgan egamiz ikkinchi darajali bo’lak bo’lgan ajratilgan izohlovchining aynan o’zidir (…betdagi ajratilgan izohlovchiga qarang) Mana shu yerda biz katta muammoga duch kelamiz. Ushbu Sarie Villier komponentini biz ajratilgan ega deymizmi yoki ajratilgan izohlovchi? Quyidagi xuddi shunga o’xshash misollar: 1. In the afternoon Miss Van Campen, the superintendent, came up to see me (E.H.”AFTA”p 95) 6 В.Г.Адмони “Введение в синтаксис совреьенного немецкого языка” Л,1955 c 82 31

2. They walked on in silence, the young Sewand the young Negro (P.A”TPOTH”p272) Ushbu misollarni o’rganib chiqqanimizda biz eganing ajralishiga (izohlovchi) guvoh bo’lamiz. Garchi ushbu misollardagi the superintendent, the young Sew and the young Negro komponentlari izohlovchi bo’lsalarda ular gapldagi Miss Van Campen, they komponentlarini ajratishishga sabab bo’lmoqda shuning uchun biz bularni ajratilgan ega deb atashga to’liq asosimiz bor. Biz ajratilgan eganing har doim izohlovchi bilan ifodalanishini biz o’rgangan adabiyotlardan olgan misollarimizdan bilib oldik. Biz ajratilgan ega ikkinchi darajali bo’laklarga nisbatan kam ishlatiladi degan olimlarimizning fikr – mulohazalariga qo’shilgan holda eganing ajratilishiga quyidagi xulosalarni qo’shishimiz mumkin: 1. Ega ham xuddi aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kabi ajratiladi. 2. Ajratilgan ega gapdagi asosiy egani to’ldiradi, izohlaydi, konkretlashtiradi. 3. Ega asosan izohlovchi bilan ifodalangan ot yoki otlashgan so’zlar orqali ajratiladi. 4. Ajratilgan ega muallifning fikrini o’quvchiga yanada aniqroq yetkazish uchun muhim vosita sifatida ishlatiladi. Endi bosh bo’laklardan bo’lgan kesimning ajratilishiga e’tibor qaratamiz. Kesim ham xuddi ega,aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kabi ajratiladi. Biz yuqorida keltirgan buyuk olim V.G.Admonining “…kesimning o’zgaradigan qismi bundan mustasno” degan fikrini tekshirib ko’rish uchun ayrim misollarga murojaat qilamiz: 1 There were three villages: Chernex, Fontanivent, and the other I forget (E.H.”AFT”p255). 2 He was too quick for them, too formidable, too wise (J.L”WF”p201) 3 He was the Wild – the unknown, the terrible, the ever menacing . (J.L”WF”p206 ). 4 Viljoen was a squatter on Gert’s land, his right hand man and overseer (P.A”TPOTH”p183). 32

Ushbu misollar namunasida biz kesimning ajratilishiga guvoh bo’lamiz va ingliz tili grammatisti V.Ilishning “Gapning bosh bo’laklari ajratilmaydi” 7 degan fikriga qarshi chiqamiz. Kesim ham ega kabi bosh bo’lak bo’lsa ham ajratiladi. Kesimning ajratilishiga sabab bo’luvchi asosiy omil qilib biz muallifning shu gap bo’lagining ma’nosini bo’rttirib, boshqalardan ajratib ko’rsatish niyatini ko’rsatamiz. Keltirib o’tgan misollarimizni ko’rib chiqqanimizda ham biz buning guvohi bo’lamiz. Masalan, 1 – raqamli misolga qarasak, were three villages – komponenti ot – kesim bo’lib kelgan va uni Chernex, Fontanivent, and the other I forget ajratilgan komponenti to’ldirib, izohlab, konkretlashtirib kelgan. Muallifning Cherneks, Fontanivent va boshqasi esimda yo’q degan izohi aynan ot – kesimdagi uchta qishloqqa tegishlidir. Bu misol namunasida biz kesim ham ajratiladi deya to’liq ishonch hosil qila olamiz. Ajratilgan bo’lak tarkibidagi Chernex, Fontanivent and the other I forget komponentini ajratilgan kesim deyishimizga asos bor. 2 – raqamli misolga ham e’tiborimizni qaratsak was too quick ot – kesimi,too formidable, too wise ajratilgan bo’lagi bilan to’ldirib, izohlab kelyapti. 3,4 – raqamli misollarda ham ot – kesim ajratilgan kesim tomonidan izohlanib kelayotganini guvohi bo’lamiz. Biz izlanishlarimiz davomida kasimni ham ega kabi ikkinchi darajali bo’laklar ajratilganidek keng tarqalmaganini ko’rdik. Ammo kesim ham ajratilganda muhim sintaktik – stilistik funksiyani bajaradi.Kesimning ajralishini ko’rib chiqib quyidagi xulosalarga keldik: 1. Kesim ham ega kabi bosh bo’lak bo’lsada, ajratiladi. 2. Ajratilgan kesim gapdagi asosiy egani to’ldirib, izohlab keladi. 3. Ajratilgan kesim muallifning shu gap bo’lagining ma’nosini bo’rttirib, ajratib ko’rsatishda boshqa ajratilgan bo’laklar kabi muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Gapdagi ikkinchi darjali bo’laklarning hamma turi ajratilishi holatiga ega bo’la oladi: Ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan hollar va ajratilgan to’ldiruvchilar. Bundan tashqari yuqorida aytib o’taganlarimizdek, ega va kesim ham ajratilishi mumkin. 7 B. Ilyish “The structure of modern English” L. 1971 P,235 33

2. 2Aniqlovchi ajratilgan gap bo`laklari (detached attribute ) Ajratilgan aniqlovchilar odatdagi aniqlovchilarga o’xshash so’zlar va jumlalar bilan ifodalanishi mumkin. Ajratilgan aniqlovchilarga xos xususiyatlar shundaki, ular asosiy (bosh) so’zdan pauza, intonatsiya va tinish belgisi (odatda vergul) bilan ajratiladi. K.Ya.Petrovskaya aniqlovchilarning ajratilishiga quyidagi omillarni sabab qilib ko’rsatadi: 1) aniqlovchilarning aniqlanmishga nisbatan postpozitsiya holatida kelishi: 2) aniqlovchi va aniqlnmishlarning ifodalanish usullari; 8 Ajratilgan aniqlovchilar nafaqat oddiy otlarni, balki atoqli otlar va olmoshlarni ham ma’nosini to’ldirib konkretlashtirib kelishi mumkin.Masalan: 1. Born to be a hunter of meat , he blundered upon meat justoutsite his own cave – door on his first foray into the world .(J.L.”WF”p148) 2. The young man, like hundreds of others in this situation , had settled permanently in the country (P.A”TS”p37) 3. For other men, new in the land , they felt nothing but disdain. 4. Sarie felt as she had felt with her father as a little girl, contented and happy .(P.A”T.p.o.th”p192) Quyidagi misollarning barchasida ajratilgan aniqlovchilar shu gapning ma’nosini to’ldirib, izohlab, konkretlashtirib kelyapti. Ingliz tili grammatisti Boris Aleksandrovich Ilishning “loose or Detached Attribute” 9 terminining mohiyatini amalda qo’llanishiga guvoh bo’lamiz. Biz bunday hodisalarning hamma tillarda universal ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Endi quyidagi misollarga e’tiboringizni qaratamiz.1 – sonli misolda “Born to be a hunter of meat” he olmoshga nisbatan aniqlovchi vazifasida kelmoqda. Biz quyida ushbu aniqlovchi qo’llanmasdan ham gap tuzishimiz mumkin. Chunki ajratilgan bo’lak gap strukturasini o’zgartirmaydi: “ He blundered upon meat just outside his own cave – door on his first foray into the world” shaklida. Ammo Ajratilgan aniqlovchini gapga qo’shib ishlatganimizda u gapimizni ma’noliroq, ta’sirliroq bo’lishiga olib kelmoqda. 8 Петровская К.Я. «Обособление втростепенные члены предложения в современном английском языке» Автореф. Дисс . на учен . Степени канд . Филолог . Наук . М ., 1953 стр -18 9 B .Ilyish “the structure of modern English” L.1971 P 235 34

Muallifning o’z fikrini to’liqroq, konkretroq, yorqinroq qilishida ajratilgan bo’laklarning roli anchgina yuqori. 2 – sonli misolda “The young man had settled permanently in the country” ushbu gap tarkibida kelgan, like hundreds of others in this situation komponenti tushirib qoldiriladi. Bu jumla ayrim tadqiqotchilar aytib o’tganidek to’liqsiz jumla emas, balki to’liq jumla deyishimizni tasdiqlovchi kontekstual muhit bor. Bunday muhitlar yordamida qandaydir sabablarga ko’ra matnlar tarkibidan tushirib qoldirilgan unsurlar qayta tiklanadi, natijada to’liqsizlikka barham beriladi. 3 - va 4 - sonli misollarda ham ajratilgan aniqlovchilarning sintaktik, semantic va ohangdagi mustaqilligi ma’lum gap bo’laklarining mustaqilligiga qaraganda nisbiy bo’lsa ham ammo bunday xususiyatlarga ega ekanliklari yaqqol ko’rinib turibdi. Ajratilgan aniqlovchi ajratilmagan aniqlovchidan farqli o’laroq, predmet yoki shaxsning belgisini ifodalash bilan birga ko’pincha unga qo’shimcha sabablilik, shartlilik tusini beradi yoki o’sha predmetning xususiyatlarini ajratib ko’rsatadi. Shunga ko’ra ma’no bog’lashda ajratilmagan aniqlovchiga qaraganda ajratilgan aniqlovchi alohida ahamiyatga ega. Gap tarkibida uning ajratilgan holati, uni intonatsion jihatdan ajratilishi bu ahamiyatlilikning shakllanishiga xizmat qiladi. Ajratilgan aniqlovchi sifatdan tashqari ingliz tilida Sifatdosh I va Sifatdosh II bilan ham ifodalanadi. Sifatdosh I bilan ifodalanishiga quyidagi misollarni keltirish mumkin: 1. It was Lanny, waiting (P.A.”T.p.o.th” p186). 2. The unknown, lurking in the midst of the sticks and mass , was savagely clutching him by the nose (J.L.”W F” p167). 3. The engine, coming straight on , grew larger slowly (E.H.”AF.T.A” p205 ). 4. Bonello, sitting behind the wheel was looking through the pockets of the sergant’s coat (E.H”A.F.T.A” p186). Sifatdosh II bilan ifodalanishiga quyidagi misollarni keltirish mumkin: 1. Thus, sticks and stones, direction by these strange creature, leaped through the air like live things. 35

2. Lip – lip, excited by the chase and by the persistent nearnest of the victim, forgot caution and locality (J.L”W.F” p180). 3. Denied their usual food – supply, weakend by hunger , they feel upon and devoured one another (J.L”F.W” p196) . Sifatdosh bilan ifodalangan ajratilgan aniqlovchi misollarda ko’rinib turganidek ko’pincha otdan keyin ba’zida otdan oldin ham kelishi mumkin. Ajratilgan aniqlovchi aniqlanmishdan keyin kelganda odatda vergul bilan ajratiladi, kamdan – kam holatlarda – tire bilan ajratiladi. Aniqlanmishdan oldin kelgan ajratilgan aniqlovchi esa har doim vergul bilan ajratiladi. Ajratilgan aniqlovchi ba’zida bog’lovchi va bog’lovchi so’zlar bilan kelishi mumkin. Bunday vaqtda ularni holdan farqlash anchagina qiyin bo’ladi. Masalan; 1. The ordinary Sew, neither humble nor aggressive but quietly self – assertive where the affairs of the world, which were also his , were concerned (P.A”T.p.o.th” p89). 2. His voice was soft and husky, with a note of human warmth in it (P.A”T.p.o.th” p53). 3. I am Young Mako, as your preacher has told you (P.A”T.p.o.th” p53) . Ajratilgan izohlovchi . Yuqorida aytib o’tganimizdek izohlovchi ham aniqlovchining bir ko’rinishidir. Unda predmet boshqacha nom olish bilan aniqlanadi, ya’ni shu predmetning o’zi yana boshqacha atalib, bu bilan u ma’lum xarakteristkaga ega bo’ladi. Izohlovchida bir ot ikkinchi otni aniqlaydi, izohlaydi: predmet bilan predmet munosabati ifodalanadi. Izohlovchilarda ajratilish hodisasi aniqlovchining boshqa tiplariga qaraganda ko’p uchraydi. Buning ayrim sabablari bor: izohlovchi – izohlanmish munosabatidagi so’zlarda sifatlovchi- sifatlanmishga nisbatan ancha tartib erkinligi bor: izohlovchi ajratilganda moslashish hodisasini ham ko’rish mumkin. Bu moslik elementlarning ayrimligini kuchaytiradi. Ajratilgan izohlovchilarning asosiy xususiyatlari: 1. Ajratilgan izohlovchi izohlanmishdan keyin kelib, uning ma’nosini konkretlashtirishga, shunga qo’shimcha ma’no – izoh berishga, biror xarakterli tomonini ko’rsatishga xizmat qiladi. Masalan: 36

1. In the afternoon Miss Van Campen, the superintendent , came up to see me (E.H.”A.F.T.A” p95). 2. The woman, Sarie Villier , had probably reported he encounter with him (P.A.”T.p.o.th” p73). 3. Her father had been adopted as a little boy by old Gert, the father of his Gert , and had grown up as one of the sons of the house (P.A”T.p.o.th” p178). Kishilik olmoshining aniqlovchisi bo’lib qo’llangan izohlovchi ajratilgan bo’ladi. Bu olmoshlar bevosita odatdagi aniqlovchilar bilan qo’llanmaydi. Masalan: 1. Remember only that there was a white girl called Sarie Villier and that he, Lanny Swartz, was colored. (P.A”t.p.o.th”p155) . 2. And he, for all his gray and sage experience, behaved quite as puppyishly and even a little more foolishly (J.L”W.F” p128). 3. Ajratilgan izohlovchi bilan izohlanmishning o’zaro sintaktik aloqasi tenglanishdir. Bular shu tomoni bilan uyushuq bo’lakka o’xshasa ham, lekin uyushuq bo’lakdan tamoman boshqa hodisadir, ularning o’ziga xos belgilari ko’p. Masalan, uyushuq bo’laklaridagi sanash intonatsiyasi bularda yo’q. 4. Izohlovchi – izohlanmish munosabatining bu ko’rinishi material (qanday so’z bilan ifodalanish) jihatidan bir qancha ko’rinishlarga ega: kishilik olmoshi + ot (turdosh yo atoqli ot yoki otlashgan so’z) – he, Lanny Swartz , was colored kabi, turdosh ot + turdosh ot – and the preachers , the white men with the long robes kabi, turdosh ot + atoqli ot – the woman, Sarie Villier , kabi atowli ot + turdosh ot – Miss Van Campen, the superintendent kabi. 5.Yoyiq izohlovchilarda ajralish xususiyati ancha kuchli: Masalan: But White Fang, uncompanionable, solitary, morose, scarcely looking to right or left, redoubtable, forbidding of aspect, remote and alien , was accepted as an equal by his puzzled elders (J.L”w.F” p198). Biz bu misolni quyidagi sxema orqali ifodalashimiz mumkin: 37

R1 R 1 R2 1. T 1 R3 R4 R5 R6 R7 1. T 1 R8 T1 – bu yerda aniqlanmish – White Fang, R1 – uncompanionable, R2 – solitary, R3 – morose, R4 – scarcely looking to right or left, R5 – redoubtable, R6 – forbidding of aspect, R7 – remote, R8 – alien. Har bir R-rema asosiy tema T-ni izohlaydi, konkretlashtiradi, qo’shimcha ma’no beradi. Asosiy temadagi predmetni yana boshqacha atab, unga xarakteristka beradi. Muallif har bir rema bilan temadagi predmetni o’quvchini ko’z oldida qanaqa ekanligi, xarakteri, o’zini titishi, barcha – barcha xususiyatlarini yaqqol ochib beradi. Ajratilgan aniqlovchilarni o’rganish jarayonida shunga amin bo’ldikki, biz o’rgangan badiiy adabiyotlarda ajratilgan aniqovchilar keng tarqalgan bo’lib, ular o’sha asarning asosiy ma’nosini o’quvchilarga yetkazishda muallifga asosiy vosita bo’lib xizmat qilgan. 38

2. 3Ajratilgan to’ldiruvchilar ( The detached object ) To’ldruvchilarning ajratilishi yoki ajratilmasligi ham ko’p olimlarning bahs mulohazalariga sabab bo’lgan. Ingliz tili grammatikasi bo’yicha ilmiy ishlar olib borgan olimlardan biri Boris aleksandrovich Il’ish o’zining “The Structure of Modern English” nomli kitobida “Ega va kesim gapning bosh bo’lagi bo’lganligi uchun ajratilmaydi. To’ldiruvchilar ham ajratilmaydilar” 10 degan edi. Yana bir olim K.Ya.Petrovskaya esa aksincha to’ldiruvchilarning matnda ajratilish hodisasi keng tarqalishini izohlab shunday deydi: “Ko’pincha vositali to’ldiruvchilar, aniqrog’i – except, - save, - with predloglari yordamida keluvchi to’ldiruvchi ajratilishi mumkin.” 11 Rus tili grammatisti Е . С . Скомбликов “ Современныи русскии язык Синтаксис простого предложение ” nomli monografiyasida to’ldiruvchining ajratilishi to’g’risida shunday yozadi: “To’ldiruvchilar, gap tarkibida zaruriy komponent sifatida tez – tez qo’llanilganligi, asosiy so’z bilan uzviy bog’langanligi sababli, ajratilgan gap bo’laklari funksiyasida kela olmaydi, ya’ni ajratilish jarayoniga uchramaydi”. 12 Ushbu fikrlarni o’rganish jarayonida biz K.Ya. Petrovskayaning to’ldiruvchilar ajratiladi degan fikriga to’xtaldik. Chunki biz o’rganib chiqqan badiiy adabiyotlarda ajratilgan to’ldiruvchilar ham tez – tez ishlatilganini guvohi bo’ldik va ushbu misollrni quyida fikrimizning isboti sifatida keltirishni lozim topdik: 1. Quickly and deftly she laid a corner of the kitchen table – two coffee mugs, two little plates, a piece of cold meat, bread, fat cakes (P.A”TPOTH”) 2. Nobody gave any orders, let alone Germans (E.H”AFTA” p195) 3. He showed me one, a smoothly jagged piece of metal over a foot long (E.H”AFTA” p62) 4. Close to the bank I saw deep pools, the water blue like the sky (E.H”AFTA” p62) 10 B,Ilyish “ The structure of modern English” L.1971, p-235 11 Питровская К.Я. «обособление втростипенние члени предложения в соврименном англиском языке» Автореф. Дисс. На учен. Степени конд. Филолог. Наук. М., 1953 стр-18 12 Е.С.Скомбликов “Современныи русскии язык” Синтаксис простого предложение. М. 1979 с-207 39

Ushbu misollardan ko’rinib turibdiki, ingliz tilidagi sodda gaplarda ajratilgan to’ldiruvchi juda keng tarqalgan va bu ayrim olimlarimizning to’ldiruvchi ajratilmaydi degan tezisini inkor etmoqda. N1 – raqamli misolda yoyiq to’ldiruvchi ishlatilgan bo’lib (two coffee mugs, two little plates, a piece of cold meat, bread, fat cakes) u ot bilan ifodalangan to’ldiruvchini ( a corner of the kitchen table) ni ma’nosini avvalgiga nisbatan konkretlashtirgan, mazmun doirasini kengaytirgan. 4 – raqamli misolda deep pools to’ldiruvchisini, ajratilgan bo’lak the water blue like the sky bilan ma’nosini konkretlashtirishda, uning qo’shimcha belgilarini, xususiyatlarini ifodalashda foydalaniladi. Endi 3 – raqamli misolga e’tiborimizni qaratamiz. Muallif ushbu misol tarkibida a smoothly jagged piece of metal over a foot long – komponentini ajratilgan bo’lak sifatida qaragan. Ajratilgan to’ldiruvchilar quyidagilarni ifodalaydi: 1. People said things to him, asked question turned away, not expecting any reply (P.A”TPOTH” p71) 2. Mako had shown him something, a picture that was broad and real (P.A”TPOTH” p112) 3. He wanted someone, someone to talk to and enough with (P.A”TPOTH” p116) Bu misollarda olmosh bilan ifodalangan to’ldiruvchi (him, something, someone) larni ajratish hodisasi orqali mazmun, grammatik va intonatsion jihatdan matnda o’zgarish hosil bo’ldi. 2. Ajratilgan to’ldiruvchi ot bilan ifodalangan to’ldiruvchini ham izohlash mumkin.Masalan: 1. He got out his worldly wealth and examined it – bits of toys, marbles and trash (M.T”TAOIS” p18) 2. Huckleberry Finn was there, with his dead cat (M.T”TAOTS” p66) 3. These men wanted dogs, and the dogs they wanted were heavy dogs, with strong muscles by which to tail, and furry coats to protect them from the frost . (J.L”TCOIW” p 19) 40

4. He did the cooking for the other men in the fort, the disk – washing and the drudgery (J.L”W.F” p 209) Ajratilgan to’ldiruvchi gaplarda odatda vergul bilan ajratiladi va kamdan kam hollarda tire bilan ajratiladi. Ajratilgan to’ldiruvchilar biz o’rgangan badiiy adabiyotlarda xuddi ajratilgan aniqlovchi kabi keng yoyilgan bo’lib, bu yozuvchini individual uslubiga xos vositadir. Yozuvchi ajratilgan to’ldiruvchilar orqali ifodalangan to’ldiruvchilardan foydalangan holda uni muhim sintaktik – semantik konstruksiya ekanligini isbotlagan. 41

2.4 Holli ajratilgan gap bo`laklari (detached adverbial modifair) Holli ajratilgan bo’laklar eng ko’p ishlatiladigan bo’laklardan biri bo’lib, ular ajratilgan holda qo’yish, fikrni ifodali, ta’sirli qilib berishga xizmat qiluvchi muhim sintaktik – semantic konstruksiyadir. Ajratilgan hol asosan vaqtni, joyni, holatni, sababni, maqsadni qiyoslashni ifodalaydi. 1. Vaqtni ifodalashga misollar: 1. In this time of misery , white Fang, too, stole away into the woods (J.L.”W,F”p58) 2. Never , in all his fighting , had this thing happened (J.L.”W.F”p223) 3. Again there was a silence, longer this time (P.A.”W.F”p58) 4. Once , before the war , going up to Cartine D’ampezzo I had gone along it for several hours in the hills (E.H.”A.F.T.A”p223) II.. Joyni ifodalashga misollar: 1. To the left was a cluster of houses, the beginnins of a township (P.A”TPOTH” p21) 2. But there was life , abroad in the land and defiant (J.L.”W.F”p99) 3. They walked round the back of the store, away from Stilleveld . (P.A”W.F”p175) 4. Ahead, down the street, I saw a street – car cross a bridge (E.H”A.F.T.A” p142) III. Holatni ifodalashga misollar : 1. He moved steadily, looking neither left nor right: neither stacking nor hastening his footsteps (P.A”TPOTH” p26) 2. The men slept, breathing heavily, side, by side, under the one covering (J.L”WF” p104) 3. He stood in the deep shade, staring at the sunlight beyond (J.F.”W.F”p34) 4. He backed away, bewildered and puzzled (J.L.”W.F”p194) III. Sababni ifodalashga misollar: 1. With the return of the love master , White Fang’s recovery was rapid (J.L.”W.F”p244) 42

2 . Being a female , she possessed no such instinct ( J.L.”W.F”p253) V. Maqsadni ifodalashga misollar: 1. In the matter of meat, his luck had been all in the beginning ( J.L.”W.F”p154 ). 2. In order to discover the necessary area , Nature had given him an enormous prognathous jaw (J.L.”W.F”p208). 3. I went to the door very softly, not to disturb Cotherine , and opened it (E.H”AFTP” p232). VI. Qiyoslashni ifodalashga misollar: 1 . Like most artists , Breasley had been well ahead of the politicians (J.F. WF.p40). 2. Like somebody dead, a deep recess of Lanny’s mind whispered (P.A”W.F” p76). 3. I had expected it to be flatter , more like a plateau (E.H.”AFTA” p168). Ajratilgan hollar odatda quyidagi hollarda ajratiladi: 1. Ravishdosh maxsus bo’laklar bilan kelib, yopiq tusga kirib, butun kompleks hol vazifasida kelganda ko’pincha ajratiladi. I went to the door very softly , not to disturb Catherine, and opened it (E.H.”AFTA” p232). Bu misolda maqsad holi – not to disturb Catherine – jumlalari ajratilgan bo’lak sifatida shakllanadi. Bunda muallif ajratilgan bo’lakda nima maqsadda eshik yoniga ohista borganligini ko’rsatadi – not to disturb Catherine – Ketiringa halaqit qilmaslik uchun. Ajratilgan bo’laklarga xos bo’lgan bunday xususiyat bu o’zi bevosita tobe bo’lgan komponentning mazmunini aniqlash, izohlashi kerak. Muallif ta’kidlagan not to disturb Catherine komponenti very softly komponentining mazmunini aniqlab, unga nisbatan qo’shimcha ma’no ifodalab keladi. Agar biz not to disturb Catherine bo’lagini gapdan olib tashlasak uning strukturasi o’zgarmaydi. Ammo gap ajratilgan bo’laksiz unchalik ta’sirli, ma’noli chiqmaydi: I went to the door very softly and opened it. Ko’rinadiki, bunday vaqtlarda ravishdosh oborot hosil bo’ladi. Bunday oborotlar ko’pincha ajratilgan bo’ladi. Ajratilishning bu tipi mazmun tomoni va boshqa ayrim jihatlari bilan ergash gaplarga yaqin turadi. Bular asosiy harakatga qo’shimcha bo’lgan boshqa bir ishning bajarilganligini bildiradi. 43

2. Gapning bo’lagi ma’nosi juda ham konkret bo’lmagan, umumiy – kenglik xususiyatiga ega bo’lgan so’zlar bilan ifodalanganda, shu so’zlarga ajratilgan bo’laklar keltirilib, ma’no avvalgiga nisbatan konkretlashtiriladi, mazmunining doirasi kengaytiriladi. Masalan, Never, in all his fighting , had this thing happened (J.L.”WF” p223) Ushbu misol tarkibidagi in all his fighting bo’lagi ajratilgan bo’lak sifatida keltiriladi. Ushbu bo’lakning ajratilishiga omil sifatida never – hech qachon bo’lagi kelmoqda. Never had this thing happened – hech qachon bu narsa sodir bo’lamgandi. Sodda ishning tarkibida in all his fighting – o’zining hamma janglarida – bo’lagining ajratilgan bo’lak sifatida ishlatilishi ushbu gapning ma’nosini avvalgiga nisbatan ancha konkretlashtirib, uning mazmunini kengaytirib, muallifning o’z fikrini to’liq ifoda etib, ushbu bo’lakning ma’nosini bo’rttirib, konkretlashtirib berishiga xizmat qiladi. Endi ajratigan holning qaysi so’z turkumlari bilan ifodalanishiga to’xtalib o’tsak: 1. Sifatdosh I va Sifatdosh II bilan ifodalangan mustaqilsifatdoshli oborotlar bilan ifodalanadi: 1. Every precausion being copleted , Harper proceede to take his leave ( F.C”TS” p67) 2. At the distance of more than a mile, about fifty dragoons were to be seen, winding down one of the lateral antrnce of the valley (F.C”TS” p72 ) 3. The English officer withdrew in haughty silence to a window , leaving the major unintrerrupted to make his communications (F.C”TS” p113) 4. He backed away, bewildered and puzzled (J.L”WF” p194) 2. Hol vazifasida keluvchi qo’shimcha ma’no beruvchi mustaqil sifatdoshsiz oborot bilan ifodalanadi: 1. The young people rose to follow their aunt, in perfect good humor with each other and the world (F.C”TS” p61) 2. She stood at the foot of the twisted old bed, her head buried on her chest and silent sobs shaking her body . (P.A”TPOTH” p30) 3. But there was life, abroad in the land and defiant . (J.L”WF” p99) 44

3. Sifatdosh I, Sifatdosh II, Gerundiy bilan ifodalangan tobe so’z va birikmalari bilan ifodalanadi: Bunday holli tobe bo’laklar ko’pincha predlog yoki bog’lovchi bilan keladi: 1. Mr. Wharton had heard enough to increase his uneasiness, without in the least removing his apprehensions on behalf of his son . (F.C”TS” p58) 2. When a person goes like that the only way that person can return is in the same way , without being forced (P.A”THOTH” p166) 3. Speaking in the language they spoke centuries ago, before sound was controlled and reduced to an exact and understandable medium, the language of the eyes (P.A”TPOTH” p170) 1. Infinitiv bilan ifodalangan tobe so’z va so’z birikmalari bilan ifodalanadi. Bunda ajratilgan bo’lak bosh bo’laklar bilan uzviy bog’langan bo’ladi va qo’shomcha ma’no berish xarakterini oladi. 1. For him she would bear anything, die a million times, suffer anything (P.A”TPOTH” p197) 2. Mabel would have to make her own way, find what her heart was acking for (P.A”TPOTH” p201) 3. It must have been a great strain to keep Lanny at school all these years, to keep him well clad and not in want of the things a student needed ( P.A”TPOTH” p245) 5. Otlashgan guruh bilan ifodalngan holler odatda ajratiladi. 1. Isaac’s eyes flitted curiously from one face to the other - the dark brown tapering face, small and delicately fashioned as though by the hand of a sensitive poet, with a cynical understanding twist to the mouth that suggested the poet had no illusions yet had faith, and, the other side, the almost rugged round, handsome pale brown face with only the eyes indicating a scholarly bent . (P.A”TPOTH” p262 ) Otlashgan guruh bilan ifodalangangapning boshida yoki oxirida keluvchi hollrning ajratilishiga sabab ularning maxsus ma’no anglatishidadir. Ular butun bir gap 45

strukturasini murakkablashtiradilar. Bundan tashqari gapda hol ishlatilgan holatda, ajratilgan holler ularni to’ldiradi, izohlaydi va konkretlashtiradi. Umuman ajratilgan hollarni o’rganish quyidagi xulosalarga olib keldi: 1. Ajratilagan holler boshqa ajratilgan bo’laklarga qaraganda badiiy adabiyotlarda yetarlicha keng tarqalgan. 2. Ajratilgan holler gapdagi ajratilmagan holni izohlab, uni to’ldirib keladi. 3. Ajratilgan holler asosan Sifatdosh I, Sifatdosh II, Gerundiy, Infinitivlar bilan bundan tashqari vaqtni, joyni, holatni, sababni, maqsadni, qiyoslashni ifodalovchi otlashgan guruh yoki holli guruhlar bilan ifodalanadi. 4. Ajratilgan holler muhim sintaktik – semantic konstruksiya bo’lib, muallifni o’z fikrini aniq, ravshan, bo’rttirib bayon qilishida muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. 46

Xulosa Biz o’z ilmiy izlanishimiz davomida ajratilgan gap bo’laklarini o’rganib, ularni muhim sintaktik – stilistik hodisa ekanligini guvohi bo’ldik. Bizning ishimizda ajratilgan gap bo’laklari alohida – alohida bo’limlar sifatida, ya’ni ajratilgan ega, ajratilgan kesim, ajratilgan aniqlovchi, ajratilgan to’ldiruvchi va ajratilgan hol sifatida ko’rib chiqildi. Biz bu izlanishimizda ajratilgan gap bo’laklariga xos bo’lgan xususiyatlarni, qaysi bir gap bo’lagining ajratigan bo’lak funksiyasida kela olishi, ularning ajratilishiga sabab bo’luvchi omillarni, ajratilgan bo’laklarning grammatik jihatdan mustaqil (nisbiy mustaqillik) bo’la olishini chuqur tahlil qilib chiqishga harakat qildik. Ma’lumki, ajratilgan bo’laklarga xos bo’lgan eng asosiy xususiyatlar fikrni odatdagiga qaraganda kuchli, ifodali, ta’sirli qilib berish, ma’lum bir gap bo’lagini mazmun jihatdan kuchaytirish, grammatik jihatdan mustaqil holga qo’yishdir. I. Ajratilgan ega: - xuddi aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kabi ajratilish hodisasiga uchraydi; - gapdagi asosiy egani to’ldirib, izohlab keladi; - asosan izohlovchi bilan ifodalangan ot yoki otlashgan so’zlar orqali ajratiladi; - muallifning fikrini o’quvchiga yanada konkretroq, aniqroq yetkazish maqsadida, muhim uslub vosita sifatida ishlatiladi. II. Ajratilgan kesim: - ega kabi bosh bo’lak bo’lsada, ajratilish hodisasiga uchraydi; - gapdagi asosiy kesimni to’ldirib, izohlab keladi; - gapda asosan ot – kesim ajratiladi; - boshqa ajratilgan bo’laklar kabi muallif uchun muhim sintaktk – stilistik vosita bo’lib xizmat qiladi. III .Ajratilgan aniqlovchi: - asosiy so’zdan pauza, intonatsiya va tinish belgisi orqali ajratiladi; - ajratilmagan aniqlovchidan farqli o’laroq, predmet yoki shaxsning belgisini ifodalashi bilan birga ko’pincha unga qo’shimcha sabablilik, shartlilik tusini beradi; 47

- sifatdan tashqari, Sifatdosh I, Sifatdosh II, bilan birgalikda ba’zida bog’lovchi va bog’lovchi so’zlar bilan kelishi mumkin; - xuddi boshqa ajratilgan bo’laklar kabi muallifning fikrini bo’rttirib, izohlab, ta’kidlab kelishda xizmat qiladi. IV .Ajratilgan izohlovchi. - aniqlovchining bir ko’rinishi bo’lib, unda predmet boshqacha nom olish bilan aniqlanadi; - izohlanmishdan keyin kelib, uning ma’nosini konkretlashtirishga, shunga qo’shimcha izoh berishga, biror harakterli tomonini ko’rsatishga xizmat qiladi; - bir ot ikkinchi otni aniqlaydi, izohlaydi, qo’shimcha ma’no beradi; - qo’shimcha izoh berish bilan albatta muallif uchum muhim uslub vosita. V .Ajratilgan to’ldiruvchi: - asosiy to’ldiruvchining ma’nosini konkretlashtirishda, shuning qo’shimcha belgilarini ko’rsatishda ishlatiladi; - olmosh va ot bilaan ifodalangan to’ldiruvchini izohlaydi; - ko’pincha with, except, save kabi predmetlar bilan keladi; - asosiy sintaktik- stilistik hodisa sifatida yozuvchining fikrini bayon qilishda xizmat qiladi. VI .Ajratilgan hol: - asosiy holdan vaqtni, joyni, holatni, sababni, maqsadni, qiyoslashni izohlaydi; - ravishdosh maxsus bo’laklar bilan kelib, yopiq tusga kirib, butun kompleks hol vazifasida kelganda ajratiladi; - Sifatdosh I va Sifatdosh II bilan ifodalangan mustaqil sifatdoshli oborotlar bilan ifodalanadi; - hol vazifasida keluvchi qo’shimcha ma’no beruvchi mustaqil sifatdoshsiz oborotlar bilan ifodalanadi; - Sifatdosh I va Sifatdosh II, Gerundiy, Infinitiv bilan ifodalangan tobe so’z va so’z birikmalari bilan ifodalanadi; - boshqa ajratilgan bo’laklar kabi muallifni o’z fikrini bayon qilishda, uning ma’nosini bo’rttirib, boshqalardan ajratib ko’rsatishda muhim vosita. 48

Ajratilgan bo’laklarni o’rganish vaqtida asos qilib biz muallifning o’z fikrini bayon qilishda ajratilgan bo’laklardan foydalanishini oldik. Ajrtilgan bo’laklarni tadqiq qilish natijasida ajratilgan gap bo’laklarini tadqiq qilish natijasida ajratilgan gap bo’laklarini alohida bo’lim sifatida o’rganish, uni o’rgatishni dars rejalariga kiritish, talabalarga ajratilgan gap bo’laklarining asosiy xususiyatlari, funksiyalari, usullari haqida tushunchalar berish kerak degan xulosalarga keldik. Ishni bajarish jarayonida: Ajratilgan bo’laklar alohida – alohida o’rganildi. 1000 dan ortiq misollar to’plandi va tahlil qilindi. Ushbu bitiruv malakaviy ishning muhim va zaruriy tomoni shundaki, uni talabalarga bemalol o’quv jarayonida qo’llash mumkin. Ilmiy tadqiqot ishi bilan shug’illanayotgan tadqiqotchilar ham foydalansalar o’zlariga kerakli ma’lumotlar olishadi deb o’ylaymiz. Bu sohada bajariladigan ilmiy – tadqiqot ishlarini davom ettirish niyatimiz bor. 49

Adabiyotlar ro’yxati Ilmiy adabiyotlar 1. Karimov I.A. mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqafolik jamiyatni rivojlantirish konsepsiyasi. Toshkent “o`zbekiston” 2010 2. Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Toshkent. “Ma’naviyat”, 2009 3. Karimov I.A “ Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ”, Toshkent “O’zbekiston”, 2009 4. Karimov I.A “ Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”, Toshkent – 98 5. Abduraxmonov.G “ O’zbek tili grammatikasi ” Toshkent: Fan, 1996 7.G, Ayub Hozirgi zamon o`zbek tili “ T. 1961 8. Мехайловна Г . Е . “A grammer of present day English” M.1974 9. Brodovich O . I . Развертывоние и другие преобразования структуры предложеня// Структурый синтаксис английскова языкаю Л, 2006 10. Jumayev . O . Ajratilgan bo ’ lakli konstruksiyalarni sodda gaplarda qiyoslab o ’ ragnish // Matn lingvistikasi – Samarqand : SamDCHTI , 2006 11. Jumayev . O . Ajratilgan bo ’ lakli konstruksiyalarni structural guruhlarga ajratish xususida // Matn lingvistikasi - Samarqand : SamDCHTI , 2006 12. И.П.Иванова “ Теоретическая грамматика современного англиского языка ” М.1981 13. Ilyasova B . Ajtratilgan bo ’ laklarning zaruriy bo ’ lmagan partniyorlarga nisbatan tutgan o ’ rni // matn lingvistikasi ( ilmiy to ’ plam ) – Samarqand DCHTI , 2006 14 .Л.С.Бархурдоров “ Грамматика английского языка” М.1973 15. М . А . Беляева “ Grammer of the English language ” M.1987 16. N.Ganshina and N.Vasilyeva English grammer ” M.1945 17. Колшанский Г.В Грамматическая функция обособления членов предложения . - Журнал.: Филолгические науки. М, 1962 №1 50

18. Mambetniyozova O . Gapning ajratilgan bo ’ laklari – uslub vositalardan biri ekanligi // Zamonaviy tilshunoslik masalalari va xorijiy tillar o ’ qitish uslubiyati ( ilmiy maqolalar to ’ plami ) – Samarqand SamDU , - 2004 19. Mambetniyozova O . To ’ ldiruvchi ajratilgan bo ’ laklarning stilistik funksiyasi // Matn lingvistikasi ( ilmiy to ’ plam ). Samarqand : SamDCHTI , 2005 20. Петровская К. Я Оскомбособленные второстепенные члены предложения в современном англи языке. Автореф. Дисс. на соиск. учен. степ. канд . филол. наук. М, 1953 21. Свиблова Т.А К вопросу об отграничении обособленновосходных грамматических конструкций // Филологические наук окределения от и, 1962, №1 22. Qiyomov R . Hozirgi zamong ingliz tilida After predlogli birikmalarning leksik va sintaktik - semantik tahlili . Qarshi – 2007 y. 23 Турсунов Б . Т Обособление присоединение // Ilmiy tadqiqotlar axborotnomasi. - Samarqand: SamDU, 2004, №2 24 Tursunov B.T Eganing yangicha sintaktik tabiati haqida // Matn lingvistikasi (ilmiy to’plam) - Samarqand: SamDCHTI 2005, №1 25 Tursunov B.T Ega stilistik figura funksiyasida // Matn lingvistikasi (ilmiy to’plam) - Samarqand: SamDCHTI 2005 26 B.Ilyish “ The structure of Modern English”, L, 1971 27 V.L. Kaushanskaya. “ A grammar of the English language ”, L, 1967 28. Egamberdiyev S. 28 Houghton Mifflin English “ Grammar and Composition ”, USA, 1984 28. Э.Г.Добронецкая “ Грамматическая трудности английского языка ” К. 1978 51

Badiiy adabiyotlar 1.Ernest Hemingway . A farewell to arms . Moscow – 1976 2. Fenimore Cooper. The spy. Moscow 1975 3.Jack London . White Fang . Moscow 1971 4.Jonathan Swift. Gulliver’s travels . Moscow 1980 5.Mark Twain. The adventures of Tom Sawyer and adventures of Huckleberry Finn. Moscow 1971 6.Peter Abrahams, The path of thunder . Moscow. 1971 7. Thomas Hardy Jude the obscure . Moscow. 1959 8. Richard Aldington Death of a Hero Moscow. 1958 Foydalaninlgan lug ` atlar 1.Гальперин И.Р. Большой Англо русский словарь Москва 1988 2.Уильсон Е.А. Англо русский учебный словарь Москва 1984 3. Oxford Russian dictionary Bishkek 2008 4. Qiyomov R. Contemporary English-Uzbek Dictionary Toshkent 2009 5. Smirnitskiy Russian – English Dctionary Moscow . 1991. 52

O'xshashlar

Ingliz va o’zbek tillarida gap bo’laklarining tartibini o’rganish

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi (2)

O'zbek va ingliz tili gap tuzilishida so’z tartibini qiyosiy o'rganish